Шаруашылық субъектілерде бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Ибраева К. Р.
Шаруашылық субъектілерде бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Шаруашылық субъектілерде бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру
тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
К. Р. Ибраева
Орындаған
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
А. Б. Темиргалиева
Аға оқытушысы
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Х. Г. Бахралинова
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Шаруашылық субъектілерде бухгалтерлік есептің және аудиттың
ұйымдастырудың теоретикалық аспектілері 6
1.1 Бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастырудың құқықтық реттеуі
және әдістемелік қамтамасыз етуі 6
1.2 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру 11
1.3 Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі 28
2 Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру (ДОСТЫК ПАВЛОДАР МНҰ ЖШС
үлгісінде) 33
2.1 Кәсіпорынның сипаттамасы және есептік саясаты 33
2.2 Қарыздық операциялардың есебін ұйымдастыру 47
2.3 Қаржылық есептіліктің қалыптастыруы 55
3 Аудиттің ұйымдастырылуы мен жүргізілуі 60
3.1 Ішкі бақылау жүйесін бағалау және аудит бағдарламасын әзірлеу 60
3.2 Аудиторлық процедуралар 78
3.3 Аудит нәтижелерін рәсімдеу 87
Қорытынды 93
Қолданылған әдебиеттердің тізімі 95
А қосымшасы Қаржылық есеп 2012 жылығы
Ә қосымшасы Бухгалтерлік құжаттар
Б қосымшасы Графикалық болім
Кіріспе
Соңғы онжылдықта Қазақстанда қызмет көрсету нарығы қалыптасуда.
Қаржылық қызмет көрсетулердің айрықшылық түрлерімен айналысатын
микронесиелік ұйымдар осы нарықта маңызды орын алады. Біздің
республикамызда 2030 жылға дейін қойылған экономикалық өсудің жолдары мен
ұзақ мерзімді басымдылықтарды жүзеге асыру әдістері біле тура, қаржылық
қызмет көрсету саласының мәселелері өзекті орын алады. Қазіргі жағдайда тез
несиелер қызмет көрсетулерге сұраныстың өсуімен байланысты микронесиелік
ұйымдар жеке кәсіпкерлердің назарын аударады. Осы қызмет көрсетулерге
мемлекет тарапынан бқлінген ықылас әлеуметтік-экономикалық маңыздылығымен
түсіндіріледі, өйткені азаматтардың қысқа мерзімді несиелердің көзі болған
микронесиелік ұйымдар халықтың әртүрлі деңгейлерді сәйкес қажеттіліктерді
қанағаттандырады. Нәтижесінде қоғамда белгілі дәрежеде әлеуметтік
шиеленусішілік доғарады және тауарлар мен қызмет көрсетулерге төлем
қабілеті бар сұраным жоғарлайды.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында микронесиелік жүйенің
қалыптасуымен және дамуымен байланысты мәселелердің өзектілігі артта түсті.
Өйткені, микронесиелік ұйымдарды оңтайландырудың жаңа механизмдерді енгізу
нәтижесінде Қазақстандағы несиелік үдерістің тиімділігі жоғарлайды және осы
заманғы дүниежүзілік стандарттарға сай келетін, нарықтық субъектілердің
экономикалық қызметтің құқықтық және ақпараттық негіздер құрылуына ықпал
етеді.
Дүниежүзілік тәжирибеке сүйенсек, дамыған елдердің осы заманғы
микронесиелік жүйенің маңызды үдерістер:
- әртүрлі несиелік-қаржылық институттар арасындағы бәсекелестіктің күшеі;
- шағын несиелік-қаржылық ұйымдардың өндірістік, ауыл шаруашылық, сауда,
тарнспорттық корпорациялар мен компаниялармен тұтастырудың жалғасуы;
- несиелік-қаржылық институттар қызметінің интернационализациялау мен
халықаралық банктік бірлестік пен топтардың құрылуы болып табылады.
Бәсекелес деңгейінің өсуі, қызмет көрсетулердің сапасына қойылатын
жаңа талаптар несиелік-қаржылық институттарды сапаның жоғары стандарттарға
қол жеткізуге, қаржылқ саладағы жетекші орындарды басуға, бәсекелестік
артықшылықтарға ие болуға деген талпынысты сипаттайды.
Бұған байланысты ағымдағы қажеттіліктерді зерттеу, қызмет
көрсетулердің сұраныс серпініне уақытында талдау жасау, мемлекеттің
несиелік жүйенің даму болашағы туралы ғылыми негізделген шешімдерді
қабылдау несиелік-қаржылық институттардың тиімді жұмыс істеуді қамтамасыз
етудің қажетті шарты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Қазақстан Республикасындағы
микронесиелік ұйымдар әрдайым дамуымен сипатталады және табысты әрекет
етуге бағытталған реформалардың көбі шындықты ескере отырып, дамып келе
жатыр. Қазақстан Республикасының Үкіметі микронесиелік ұйымдарды микро-
қаржылық ұйымдарға айналдырып, ҚР Ұлттық банктің бақылауна беруді
жоспарлайды. Жұмыспен қамту-2020 бағдарламаға сай және бастауыш
кәсіпкерлерді қаржылық қолдау арықылы, сонымен қатар Ауылшаруашылығын
қаржылық қолдау қоры АҚ (АҚҚҚ) көмегімен жасалған ауылдық микронесиелік
ұйымдар желі арқылы ауылда кәсіпкерліктің дамуына қаражаттар бөлінуде. 2013
жылы Даму Кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ қолдауымен қаржыландырудың жаңа
бағдарламалар мен құралдар әзірленеді, бағдарламада соңғы несие алушы мен
НҚҰ дамуына негізгі орын алады.
Сонымен бірге осы тақырыптың зерттеу деңгейінің төмендігін ескерту жөн
болар. Осы жағдайдың негізгі себебі – осы саладағы сындарлы теоретикалық
және әдістемелік тәжірибенің болмауы.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы
микронесиелік ұйымдардың қалыптасу мен дамыту негіздерін зерттеу болып
табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі мәселелерді шешу қажет:
- микронесиелік ұйымдарға теоретикалық ұғым беру, олардың несиелік жүйеде
рөлін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы микронесиелік ұйымдар қызметтерінің құқықтық
негіздерді зерттеу;
- шетел тәжәрибеде несиелік ұйымдардың бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың
ерекшеліктерін анықтау;
- микронесиелік ұйым қызметіне баға беру;
- қаржылық есеп беруді қалыптастырудың синтетикалық және аналитикалық
есептеуді ұйымдастыру мен жүргізу ерекшеліктерін зерттеу;
- ішкі бақылау мен аудит бағдарламасын әзірлеу жүйесіне баға беру;
- кәсіпорындағы ішкі аудит жүргізудің әдістемесін жетілдіру бойынша
ұсыныстарды енгізу.
Зерттеу объектісі – микронесиелік ұйым ДОСТЫК ПАВЛОДАР МНҰ ЖШС.
Зерттеу пәні: бухгалтерлік есеп пен есеп берудің, аудиттің әдістемелік
және ұйымдастырушылық мәселелер, сонымен бірге микронесиелік ұйымдар
инфрақұрылымда оларды тиімді қолдану мәселелері.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп пен аудит саласында
несиелік ұйымдардың қызметін реттейтін заңдар мен нормативтік-құқықтық
актілер, периодикалық басылымдар, статистикалық мәліметтер, ұйым ДОСТЫК
ПАВЛОДАР МНҰ ЖШС-тің жылдық есептердің матриалдары дипломдық жұмыстың
теоретикалық, әдістемелік және ақпараттық базаны құрайды.
Зерттеудің жаңалығы – осы тақырып бойынша экономист-ғалымдар еш жұмыс
бастаған жоқ, сол себепті нарықтық қатынастар жағдайында микронесиелік
ұйымдарда бухгалтерлік есепті дамыту бойынша шаралар кешенін әзірлеуге және
теоретикалық негіздеуді қажет етеді.
Бухгалтерлік есепті жетілдіру бойынша ғылыми және тәжірибелік
ұсыныстарды енгізумен байланысты топ мәселелрді шешу зерттеудің тәжірибелік
мәнін құрайды.
Тәжірибелік мәні – табылған ғылыми қорытындылар мен тәжірибелік
ұсыныстарды енгізу болып табылады, ол, басқарушылық шешімдерді қабылдаудың
негізі болатын ағымдағы бухгалтерлік есептерде және есеп беруде толық және
ақиқат ақпарат беруге болысады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде таңдалған тақырыптың өзектілігі негізделеді, зерттеудің
мақсаты мен міндеттері, пәні мен объектісі, әдіснама және әдістер, соныме
бірге қорытындылар мен ұсыныстардың тәжірибелік мәні анықталды.
Бірінші бөлімде кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп пен аудитті
ұйымдастырудың құқықтық реттеу және әдістемелік қамтамасыз ету, сонымен
қатар шетел тәжірибесі қарастырылды.
Екінші бөлімде кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп ұйымдастыру,
қолданыстағы есептеу саясаты, несиелік операциялар ұйымдастыру мениқаржылық
есеп беруді қалыптастыру ұарастырылды.
Үшінші бөлімде ішкі аудит тиімділігінің және аудит бағдарламаны
әзірлеудің бағалау критерийлері қарастырылды, сонымен қатар ішкі аудитті
жүргізу әдісін жетілдіру бойынша ұсыныстар берілді.
Қорытындыда зерттелген жұмыстың нәтижелері мен ұсыныстары берілген.
1 Шаруашылық субъектілерде бухгалтерлік есептің және аудиттың
ұйымдастырудың теоретикалық аспектілері
1.1 Бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастырудың құқықтық реттеуі
және әдістемелік қамтамасыз етуі
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп бойынша
әдістемелік департамент бухгалтерлік есептердің жалпы құқықтық және
әдістемелік басқарушылықты жүзеге асырайды. Соңғы жылдары бухгалтерлік
есептердің жалпы құқықтық және әдістемелік басқарушылық бойынша жетілдіру
жұмыстары атқарылуда, ол төрт деңгейлі құжаттарды жүргізуді қарастырады.
Бірінші деңгей – Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептілік туралы Заңы, ол Қазақстан Республикасында бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру мен жүргізудің бірігей құқықтық және әдістемелік
негіздерді орнатады.
Осы Заңның шеңберінде барлық субъектілерде бухгалтерлік есептің
пайдаланушыларды қажетті қаржылық ақпаратпен қамтамасыз ететін жүйелер
жасалады.
Пайдаланушыға бағытталған бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің
басты міндеті, бұл нақты кезеңде қызметтің нәтижелерін өлшемдеу және
құрылымның қаржы жағдайына нақыт бейнесін құрастыру болып табылады. Құрылым
дегеніміз - жеке кәсіпорындар, ұйымдар, акционерлік қоғамдар,
серіктестіктер, қауымдастықтар, мемлекеттік кәсіпорындар, банктер, қаржы
мекемелер, яғни Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын
барлық заңды және жеке тұлғалар, сонымен қатар Қазақстан Республикасында
тіркелген резидент емес филиалдар мен өкілеттіктер.(1(
Сонымен, бірінші деңгейге – ҚР Президенттің және Үкіметтің, атқаруға
міндетті нормаларды әзірлейтін және бекітетін басқа да құзыретті үкімет
органдардың нормативті актілер жатады. Олар нормативті құжаттар жүйесін
реттеу сатыда ережелердң қалыптастыру кезінде қолданылады.
Екінші деңгей – стандарттар, бухгалтерлік есептің үлгілік шоттар
жоспары, нұсқаулар, бұйрықтар және тағы басқа тақырып пен бағыттар бойынша
бухгалтерлік есептің нормативті актілер. Бұл деңгей басты және орталық
деңгей болып табылады. Оның арқасында бухгалтерлік есеп пен есеп беру
халықаралық стандарттарға сай болу мақсатында Қазақстан Республикасында
нормативті құжаттар әзірленеді.
Бухгалтерлік есептің стандарттары – бұл ресімделген ережелер, олар
шаруашылық операциялардың қандай ақпарат ескертуге жөн және қаржылық
есептің түсіндірме хатына кіру қажеттілігін анықтайды. Әдеттегідей,
қаржылық ақпараттың есеп пен есеп беру әдістерінің алуан түрлілігіне
байланысты, есеп пен есеп беру жүйесінде бірігейлік тәсілдерді қамтамасыз
ету үшін стандарттар қолданылады. Есеп пен есеп беру стандарттары мен
қағидаттары қаржылық операциялардың қандай түрде және қашан өткізілу тиіс,
қандай шоттар бойынша, қашан синтетикалық есепте жинақталуды, есепте
көрсетуді анықтайды. Бухгалтерлік есептің стандарттарға сәйкес қажетті
нұсқаулар, әдістемелік нұсқаулар және ұсыныстар, бухгалтерлік есепті
жүргізуге, ақиқат және әділ қаржылық есептерді құруға қажетті техникалық
бөлшектерді әзірлейді.
Үшінші деңгейге – саланың түріне, формаларына, өндіріс түріне және
құқықтық нормативті құжаттарда көрсетілген басқа да факторларға тәуелді,
нақты субъектінің бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың нұсқаларын ұсынатын
нұсқаулар, ережелер, бұйрықтар жатады.
Төртінші деңгейге – бухгалтерлік есеп туралы Заңының және уәкілетті
органмен басқа да бекітілетін нормативтік актілер негізінде әзірленген,
субъектінің есеп саясатын құрайтын, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру бойынша
нұсқаулар, ережелер мен бұйрықтар жатады.
Сонымен, төртінші деңгейдегі құжаттар кепілдемелік сипатта болып,
мүліктің, міндеттердің және шаруашылық операциялардың жеке түрлері бойынша
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға жәрдемдеседі.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру заңнамасына сәйкес,
сәйкестікті және реттілікті сақтау мақсатында, министерстволармен,
ведомстволармен шығарылатын ережелер бухгалтерлік есептің Заңдары мен
стандарттарға сай болуға, оны толықтыруға, бірақ жоймауға тиісті.
Субъектінің есеп саясатын әзірлеуде Қаржылық есеп беруді әзірлеу мен ұсыну
үшін тұжырымдамалық негіздер өз үлесін қоса алады. Оның ішінде субъектімен
сыртқы пайдаланушыларға қаржылық есеп беруді әзірлеу мен ұсынуға қажетті
негізгі түсініктер мен құралдар туралы айтылады. (2(
Сөйтіп, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру заңнамасы
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңынан, бухгалтерлік
есептің стандарттарынан, қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік
есептің шоттар жоспарларды, уәкілетті органмен шығарылатын нұсқаулар мен
басқа да құқықтық нормативтік актілерден тұрады. (3(
Қазақстандық бухгалтерлік есепке тән сипаттық ерекшелігіне байланысты
барлық құжаттар Қазақстан Республикасы Әділет министрлікте тіркелуге
тиісті, тек тіркелгеннен кейін олар құқықтық нормативтік акті ретінде
ұарастырылады, керісінше олар нұсқаулық сипатта болып, оларды атқаруға
міндетсіз болады.
Бухгалтерлік есеп пен оны ұйымдастырылуы белгілі дәрежеде сот
тәжірибесіне сүйенеді, өйткені құжаттарға қойылатын талаптарға сай
болмайтын, даулы және жанжалды жағдайлар тек сот тәртібімен шешіледі. Сот
органдарының шешімдері мен ақпараттық хаттар барлық шаруашылық
субъектілермен орындалуға тиісті (соның ішінде салық пен басқа да
бақылайтын орагндарға), алайда олар бухгалтерлік есепті нормативті реттеу
жүйесінің элементтері емес.
Бухгалтерлік есеп саласында айналысатын көптеген ғалымдардың
негізінде, жалпы аспектілер қаржылық көреткіштер мен әлеуметтік-
экономикалық нәтижелер арасындағы сәйкестірудің еңбегі болып болып
табылады. Оның басты ұғымы бойынша ақпараттық негіз шығындарды бақылау,
өнімнің сұрыптаманы құру, басқару үшін есеп беру жүйесі, жаңа технологиялар
мен өнмімдерді енгізу сияқты элементтерді жинақтау керек. Осы саланы
зерттеушілердің арасында А. Стефенс және Д. Оуэна (Ұлыбритания), Дж.
Локхарт (АҚШ), К. Писнелл (АҚШ) және тағы басқа ғалымдарды атауға
болады.(4(
Қазіргі уақытта экология мәселелері маңызды болып келеді, өйткені
дәстүрлік бухгалтерлік есеп әлеметтік-экологиялық салдарын, жұмыссыздықты,
қоршаған ортаны ластауды толығымен көрсете алмайды. Осы зардаптарды жою
үшін қоғам салық жүйесі арқылы өтейді. Есептік жүйені реттейтін
республикадағы әрекет ететін заңнама есептің әлеуметтік-экологиялық
тағдырын толық көрсете алмайды.қолданыстағы бар теоретикалық және
тәжірибелік көріністерге сүйене отырып, осы мәселелерді де шешуге
қажеттілік туады.
Есепті реттеудің заңнамалық мәселелерді топтастыра келе, төменде
көрсетілген қазіргі заманғы негіздейтін әлеуметтік бағыттарға сипат беруге
тура келеді:
- экономикалық – экономикалық сипатта ақпарат алу мақсатында
жасалынатын, есепті жүргізу бойынша әдістемелік нұсқаулардың арқасында
жүзеге асырылатын шаралар кешенін білдіреді;
- құқытық – мемлекетпен заңды түрде жүзеге асырылатын, қоғамның
ілтипаттарын ескере отыратын, субъектінің мінез-қылығын сипаттайтын
құқықтық норамаларды бекіту арқылы орындалады;
- моральдық-этикалық – қоғамдық өмірдің барлық салаларды қамтиды,
соның ішінде есептік жүйені де, ол адамзаттың санасында, қоғамдық пікірінде
табылып, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылады. (5(
Есепті реттеудің көрсетілген түрлерінде әкімшіл-әміршілдік басқару
кезінде болған міндеттілік қағидаты емес, пайдалылық қағидаты жатыр.
Субъектілер жүріс-тұрыстың экономикалық орынды жол таңдағанда құқытық
нормалардың ұйғарымдарымен есептесу тиісті, ал бұл өз кезінде экономикалық
және құқықтық реттеудің өзара әрекеттесуді көрсетеді. Осы құқытық
нормаларын бұзу нәтижесінде заңды жауапкершілікке және экономикалық
шығындарға әкелуі мүмкін. Заңды үдерістер құралдармен орынадалатын, құқытық
қатынастардың объективті түрде айғақтылығы мен орындаушылық және
мемлекеттік қадағалау мен мәжбүрлеу органдарымен сақтау мүмкіндіктері бар
жерде құқықтық реттеу жүзеге асырылады.
Демек, халықаралық тәртіптерге жақындауына қарамастан, Қазақстандағы
бухгалтерлік есепке қатысты заң шығарушылық жоғарыда көрсетілген
мәселелерді толығымен шешпейді. Сонымен бірге, республика экономикасы
құрылымының жалпы мәселер толығымен қарастырылмайды, субъектілер қызметінің
тек белгілі аспектілер өзгеріске ұшырайды. Шаруашылықтың әртүрлі
субъектілерде есепті әзірлеу мен ұйымдастыру ережелері аяғына дейін
шешілмеген. Есеп пен аудитті реттейтін қоғамдық қауымдастықтар туралы заңы
жалпы дамудан артта қалып, келісім-шарттар, мәмілелер, контракттар мен
міндеттер бойынша мәселелер шешілмейді, заңды талаптарын бұзу үшін
жауапкершілік жүйесі толығымен әзірлемеген. Осы кездерге дейін шетел
тілдерден бухгалтерлік есептің белгілі терминдер аудармасында кемшіліктер
бар, стандарттардағы негізделмеген қайталанушылық бухгалтер үшін
қиыншылыққа түседі. Есептің дамуын тежейтін басқа да салдары бар. Осы
салдар, қазіргі жағдайда, Қазақстандағы есепті реттеу жүйесінде маңызды
түзетулерді енгізуді талап етеді.
Қазақстан Республикасында 1998 жылы 20 қарашадағы Аудиторлық қызмет
туралы Заңы қабылданып, аудиторлық қызметтің құқықтық негіздер құрылды.
Заңда аудиторлық қызметтің негізгі қағидаттары берілген, олар
тәуелсіздік, объективтілік, кәсіптік құзырет, құпиялылық. Сонымен қатар
заңда аудиторлардың, аудиторлық ұйымдардың және аудит жүргізілетін
субъектілердің құқытары мен міндеттері көрсетілген.
Аудитор боламын деп үміттенген кандидаттардың аттестациялау маңызды
рөл атқарады. Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы Заңда:
Аттестация түсінігі бойынша – уәкілетті органмен бекітілген кәсіптік
талаптары негізінде емтихандарды өткізу арқылы біліктілік комиссиясының
аудиторларға кандидаттардың білімдері мен дағдыларын айқындау болып
табылады. Жоғары білімі және жеті жыл еңбек стажы ішінде экономика, қаржы,
бақылау-тексеру немесе құқық салаларында немесе жоғары оқу орындарында
бухгалтерлiк есеп және аудит бойынша ғылыми-оқытушылық қызмет саласында
кемінде бес жыл еңбек стажы бар адамдар, сонымен қатар бухгалтерлік есеп
пен аудит бойынша жоғары оқу орындарында ғылыми-оқытушылық қызметімен
айналысатын және айтылған салада бес жыл стажы ішінде кемінде екі жыл
тәжірибелік жұмыспен айналсатын адамдар аттестаттауға жiберiледi.
Аттестаттаудан өткен адамдар аудитор бiлiктiлiгi берiлгенi
туралы бiлiктiлiк куәлiгiн және бiлiктiлiк куәлiгiнiң нөмiрi, тегi, өз аты,
сондай-ақ өзiнiң қалауымен - әкесiнiң аты көрсетiлген аудитордың жеке мөрiн
алады. (7(
Аудитор бiлiктiлiгiн беру туралы шешiм Бiлiктiлiк комиссиясы
айқындайтын мерзiмдiк баспасөз басылымдарында мемлекеттiк тiлде және орыс
тiлiнде жарияланады. Аттестаттаудан өтпеген адамдар одан қайтадан өтуге
Біліктілік комиссиясының шешімі қабылданған кезден бастап алты ай өткен
соң жіберіледі.
Аудиторлық ұйымдар мен аудиттелетiн субъектiлер арасындағы қатынастар
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес шарт негiзiнде қалыптасады.
Аудит жүргiзу және (немесе) аудиторлық қызмет бейiнi бойынша қызмет көрсету
шартында: шарттың нысанасы, мерзiмi, ақы төлеу мөлшерi мен талаптары,
тараптардың құқықтары, мiндеттерi мен жауапкершiлiгi, алынған ақпараттың
құпиялылығы, сондай-ақ кәсіби ұйымға мүшелігі көзделедi. Жақтардың келісімі
бойынша шартта басқа да талаптар қарастырылуы мүмкін. Табиғи монополиялар
субъектіне аудит жүргізуге шарт Қазақстан Республикасының табиғи
моноплиялар туралы заңнамасымен қойылатын қосымша талаптарына сай болу
керек.
Аудиттің халықаралық стандарттар аудит өткізудің тек жалпы әдісті
анықтайды, яғни тексеріс ауқымы, аудиторлардың есеп түрлері, әдіснама
сұрақтары, сонымен қатар аудиторлармен міндетті түрде қолданатын негізгі
қағидаттар. Алайда стандарттар тексеріс барысында қолданылатын нақты
әрекеттерді, тәсілдерді, ресімдерді регламенттемейді. Тексерістер әртүрлі
болуы мүмкін және олардың рационалдығы аудиторлармен анықталады. Бұл
мақсатқа аудиттің ішкі фирмалық стандарттар қызмет етеді. Жоғары сапалы
қызмет көрсету үшін аудитор және аудиторлық фирмалар аудиттің халықаралық
стандарттар негізінде өзінің ішкі стандартарды әзірлеу керек. Бұл
стандарттар аудиторлық фирманыі ерекшілігін ескере отырып, тексерістір
нақты ресімдерінің, аудиторлық дәлелдерді жинақтауының, олардың
құжаттарының, клиенттермен қарым-қатынасының, ішкі бақылаудың, фирманың
ішкі есеп берудің мәнін ашуға тиісті. Бұның барлығы тексеріс жүргізу
барысында қажетті дәлелдерді жинақтауды жеңілдетеді, тексеріс уақытын
қысқартады, құрытынды шығарғанда қателіктерді жібермеуге жәрдемдеседі. (8(
Аудиттің ішкі стандарттар осы аудиторлық фирмада тексеріске бірігей
әдісті қамтамасыз етеді. Асырылатын жұмыстың сапасын көтеруге және көлемін
кеңейтуге, тексерісті жүргізу үшін аудитор-ассистенттерді шақыртуға және
аудит технологиясын дамытуға мүмкіншілік туғызады. Алайда стандарттар
тәптіштеп толық түрде болмау керек, өйткені бұл аудитті ақпаратты
механикалық түрде жинақтауға әкеледі, аудитордың ынтагерлікті төмендетеді.
Фирманың экономикалық және қоғамдық статусы үшін ішкі стандарттардың аса
маңыздылығын ескере отырып, оларды коммерциялық құпия етіп жасайды.
Әдітте, стандарттар әзірлеушілер қол қойып, аудиторлық фирманың
бастығымен міндетті түрде бекітіледі.
Ішкіфирмалық аудиторлық стандарттарды келесі блоктарға біріктіруге
болады:
- аудиторлық фирманың құрылымы мен оның қызметін ұйымдастырудың
технологиясы;
- заңнама мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру бойынша құжаттар;
- тексерісті жүргізу әдістері.
Бірінші блоктың құжаттары аудиторлық фирманың ерекшелігін, оның
ұйымдастырушылық құрылымын, клиенттермен жұмыс істеу қағидаттарды, ішкі
бақылау мен есеп берудің құрылымын, қызметкерлердің уәкілдікті және
лауазымдық міндеттерді, білімге қойылатын талаптарды, біліктілік этика
мәселелрін және тағы басқаларды қарастырады.
Екінші блоктағы құжаттардың негізін келесідей көрсетуге болады:
- бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру сұрақтарын
реттейтіннормативті құжаттардың тізімі;
- бастапқы құжаттардың, аналитикалық және синтетикалық есептің
регстрлердің құрамы;
- есептің белгілі бөлімдер бойынша мүмкін болатын қателіктер жіктеуші;
- аудиорлық ресімдерді орындау дәйектілігі;
- аудитті жоспарлау кезеңінде сұрауларды өткізу үшін тестер немесе
сауалнама.
Үшінші блокқа кіретін әдістер келісі бағыттарда әзірленеді:
- бухгалтерлік – клиенттің бухгалтерлік есептің жеке бқлімдер бойынша
әдістер;
- заңдық – клиент қызметінің құқытық қамтамасыз етуді тексеру
әдістері;
- арнайы – арнаулы сипаттары бірдей кәсіпорын топтарын тексеру
әдістері (жарғылық құжаттардың және жарғылық капиталдың аудиті,
шаруашылық шарттардың сараптамасы, салық заңнамасын сақтауды талдау
және т.б.);
Осы стандарттардың барлығы:
- талдау мен тексеріс міндеттерінен;
- тексеріс бөлімдерін көрсететін аудит бағдарламасынан;
- клиенттің бухгалтерлік және басқа құжаттардан (қаржылық есеп беру,
регистрлер, бастапқы құжаттар);
- есептің белгілі бөлімдер бойынша мүмкін болатын қателіктер жіктеуші
(аудитті жоспарлау кезеңінде сұрауларды өткізу үшін тестер немесе
сауалнама; белгілі бөлімдерге тексеріс жрүгізгенде аудиторлық
ресімдердің тізімі);
- нормативтік-құқытық құжаттардан;
- аудитордың жұмыс құжаттарының әзірленген формалардан тұрады.
Ішкі аудиторлық стандарттардың болуы аудиторлық қызметтің және
қызметкерлерінің жұмысының тиімділігіне ішкі бақылау жүргізуге мүмкіндік
береді.
1.2 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп пен аудитті ұйымдастырудың мақсаты
– бұл қажетті ақпаратпен қамтамасыз алатын есеп жүйесін құру болып
табылады.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға, шаруашылық операциялар жүргізгенде
заңнаманы сақтауға кәсіпорын басшысы жауапты болады. Бухгалтерлік есептің
дұрыс орындалуын, кәсіпорынның барлық қызметтерімен, бөлімдерімен және
жұмысшылармен құжаттарды және мәліметтерді есепке алу бойынша бас
бухгалтермен ресімдеуге және есеп беруге қойылатын талаптарды сақтауды
кәсіпорын басшысы қамтамасыз ету қажет.
Есеп жүйесін ұйымдастырудың мәні оның әдістерін және технологияларды
мақсатты түрде жүйелеу, сонымен қатар ақпаратты жинақтау, өңдеу мен
жалпылау үдерістерді жетілдіру болып табылады. Жалпы алғанда есеп жүейсі:
- есепті ұйымдастыруды үдерісті;
- орындаушылардың жұмысын үйымдастыруды білдіреді.
Есеп жүейсін осындай т.рлерге жіктеу әрбір бқлімше қызметінің, сонымен
қатар есептің кез-келген бөлігінің реттеу элементінің мәнін түсінуге
мүмкіндік береді.
Демек, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру бұл есептік үдерісті
құрастырудың шарттар мен қосылғыштарының жүйесі, субъект қызметі туралы
ақпаратты мерзімді және ақиқат жинақтау мақсатында орындаушылардың жұмысын
ұйымдастыру болып табылады. Осы үдерісті ұйымдастырудың маңызды
міндеттердің бірі орындаушылар арасында бүкіл жұмыс кешенін үйлестіру болып
табылады.
Есептің ұйымдастырушылық құрылуы – күрделі үдеріс. Қазіргі кезде
есепті ұйымдастыру бойынша ғылыми-теоретикалық зерттемелер Қазақстан үшін
жеткіліксіз. Шешуші мәселе ретінде есептік үдерісті ұйымдастырудың
объектілерін анықтау болып табылады, яғни есептік аппараттың бухгалтериясы
– ол бухгалтерлік есепті жүргізеді және ұйымдастырады. Жұмыстың кқлеміне
байланысты ол басқа бөлімдерінің бөлімшесі бола алмайды және жеке дара
құрылымдық бөлімшені талап етеді.
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Бухгалтерлік есепке
алу мен қаржылық есеп беру туралы № 234-111 Заңының 7 бабы 1 тармаңына
сәйкес, кәсіпорын басшысы кәсіпорын талаптарына және қажеттіліктеріне сай
келетін бухгалтерлік есепті ұйымдастырады, есепке алу жүйесін құруын
қамтамасыз етеді.
Бухгалтерияның құрылымы кәсіпорын бөлімшелері жұмысының белгілі
ұйымдастырушылық шарттармен, есептік ақпараттың көлемімен, жедел
дербестігімен, есепке алу аппаратының механизация құралдары және
компьютерлік техникамен жабдықтау деңгейімен анықталады.
Есептік жұмыстың көлеміне байланысты басшы:
- бас бухгалтермен басқарылатын, жек құрылымдық бөлімше ретінде
бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру мүмкін;
- штатқа бухгалтер лауазымын енгізуге мүмкін;
- келісім-шарттар негізінде бухгалтерлік есепті жүргізуді арнайы
бухгалтерлік ұйымға немесе бухгалтер-маманға беруге мүмкін;
- бухгалтерлік есепті өз бетінше жүргізуге мүмкін.
Бухгалтерлік аппаратының құрылым тек ұйымдастырушылық шарттары мен
есептік жұмысының көлемінен ғана тәуелді болмайды, сонымен бірге техникалық
жабдықтау деігейінен тәуелді болады. Қазақстан Республикасының
экономикасында бухгалтерия қырылымының үш түрі қалыптасқан:
- сызықтық (иерархиялық);
- тігінен (сызықтық-штабтық);
- құрамдастырылған (функционалды).
Сызықтық ұйымдастыру кезінде бухгалтерияның барлық қызметкерлері бас
бухгалтерге бағынады, қызіргі кезде шетел тәжірибесі бойынша бас
бухгалтерді қаржы директоры деп айтады. Осындай құрылым қызметкерлердің
саны жеті-он адамдардан құралған шағын ұйымдарда қолданылады. (10(
Есеп жұмысын тігінен ұйымдастырғанда барлық жұмыстар басқарудың аралық
бөлімдермен ж.зеге асырылып, аға бухгалтерлермен басқарылады.
Есептің құрамдастырылғын құрылымы арнайы бөлімшені ажыратады, ол
жұмыстардың тұйық циклін жүзеге асырайды. Осы жағдайда бас бухгалтердің
құқықтары бухгалтерия бөлімшелерінің басшыларына беріледі, осы басшылар
өзінің жұмысын берілген уәкілдік шеңберінде орындайды. Бухгалтерия
аппаратының осындай түрі ірі кәсіпорындаға тән болады.
Бухгалтерлік қызметінің құрылымы – бұл адамдарды ұйымдастырудың түрі,
олар жұмыстың көлемі мен күрделілігіне байланысты есептік қызметімен
айналысады. Бұндай жағдайда қабылданған бухгалтерия құрылымын толық
бейнелейтін лауазымдар жүйесі маңызды рөл атқарады және ол
материализациялаудың құралы ретінде қызмет етеді. Лауазымдарды таңдау
негізіне қажетті есептік жұмыстарды жүзеге асыру үшін фукнциялардың
сипаттары, құрамы мен көлемі жатады.
Есепті ұйымдастыру жүйесінде басты орын бас бухгалтердің орны алады.
Бухгалтериядағы еңбек бөлінісудің рационалдығын қаматамасыз ету бас
бухгалтердің функцияларына жатады.
Алайда, қазіргі уақытта Қазақстанда бас бухгалтерге қойылатын бірігей
талаптар жоқ. Формалды түрде біліктілігі мен тәжірибесі бірдей есептің
субъектілері біркелкі операцияларды әртүрлі әдістермен және өнімділігмен
орындау мүмкін. Бұл жағдай кадрларды іріктеуге қиыншылықтар туғызып, оларда
қажетті дағдаыларды дамытуға жол бермейді. (11(
Бухгалтерлік есепке қойылатын талаптардың көбеюіне байланысты тек
жоғары мамандырылған, есеп теорияны және тәжірибені білетін, өз қызметінің
профиліне байланысты саланы жақсы білетін мамандар ғана жұмысты жүзеге
асыра алады. Осы жағдайда ғана Қазақстандағы бухгалтерлік есеп алдына
қойылған міндеттерді орындауға болады.
Ұйымдастырушылық-өндірістік шарттар мен кіретін ақпаратты өңдеудің
компьютерлік технологияларды енгізуін ексере отырып, ағымдағы жағдайларға
бейімдеу мақсатында жеке қызметкерлердің бухгалтерлік есепті жүргізудің
жалпы ережелері мен құрамы өзгертуге болады.
Болып жатқан өзгерістердің нәтижесінде нақты орындаушымен жүзеге асыру
үшін есеп функциялары әртүрлі нұсқаларда араласу мүмкін.
Қазіргі уақытта кәсіпорындарды бухгалтерлік есепті ұйымдастыру келісім-
шарттар негізінде бухгалтерлік есепті жүргізуді арнайы бухгалтерлік ұйымға
немесе бухгалтер-маманға беруге мүмкін, бұл келісім - шарттардың түрі –
ақылы қызмет көрсету. Осы келісімнің шарттары екі жақтың жүзеге асырылатын
жұмыстардың нақты жауапкершілігін анықтаумен орындалады. (12(
Сонымен бірге осы қызметті аудиторларға немесе аудиторлық фирмаларға
тапсыруға болады. Келісімге қол қою алдында, қолданыстағы бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есеп беру туралы заңнамасына сәйкес бухгалтерлік есепті
жүргізуін қарастыратын тармаұшаларға назар аудару керек және де пайда
болған шығындар үшін жауапкершілігін (толық немесе шектеулі).
Бухгалтерлік есеп қызметтің бір саласы болып, әртүрлі жұмыстардан
тұрады, олар әдістемелік және техникалық тәсілдер негізделген операцияларды
қарастырады.
Есептік үдерісінде төрт кезеңді ескерту жөн. Біріншіден – есептік
мәліметтер тіркеледі және өлшейдіекіншіден – оларды жүйеледі және есеп
құжаттарында жинақтайды, үшіншіден – есеп беруді дайындау мақсатында
мәліметтерді бірлестіреді, ал төртіншіден – деректерді жалпылайды және
талдайды.
Есеп үдерісін ұйымдастырудың бастапқы объектісі – есептік тізімдеме
(латын сөзінен nomenklatura - қандай-да бәр салады қолданылатын,
терминдер атаулардың жинағы немесе тізімі). Бухгалтерлік есепте есептік
тізімдемені шаруашылық фатклердің (құбылыстар мен үдерсітер) атаулар
құрамын түсінеді – бұл есеп объектісінің жағдай сипаттамасы (активтер,
функциялау түрлері бойынша мүлік), пассивтер (міндеттер мен капитал),
шаруашылық үдерістер, сонымен қатар есеп жүйесінде міндетті т.рде көрініс
табатын қызметтің нәтижелері.
Есептік ғылымда бұрынғы заманнан бастап, есептің теоретикалық негіздер
мен технологиялық тәсілдер мәлім. Венеция есеп мектебінің басшысы Фабио
Бестанің (1845 - 1923 жж.) теориясы негізінде есепті жүргізу мерзімдер
бойынша есептің жіктелуін өткізуге болады. (13(
Есептік үдерістің әрбір кезеңде есептік объектілерінің құрамы
ақпараттың нақты субъектінің және объектінің шаруашылық қызметінің
мазмұнымен анықталады. Есепті ұйымдастыруда бухгалтерлік ресімдердің
біркелкілігі маңызды орын алады.
Бухгалтерлік есептің техникалық тәсілдер мен ережелер жинағының
жәрдемімен есептік жүйесі элементтерінің өзара әрекеттесуі қамтамасыз
етіледі, оларға мыналарды жатқызуға болады:
- бастапқы байқау;
- құндық өлшем;
- ағымдағы топтастыру;
- нәтижелік жалпылау.
Шаруашылық тәжірибесінде кқрсетілген тәсілдер әртүрлі орындалады.
Есептік үдерістің бастапқы кезеңі – бұнда байқау мен өлшеу
жүргізіліп, есептік ақпарат тасушыда нәтижелер жазылады, ол бастапқы есеп
деп аталады. Жалпы айтқанда, ол уақыт аралығында қайталанатын ақпаратты
жинау, тіркеу, жинақтау мен сақтаудың ұйымдастырушылық үдеріс;
автоматтандыру жағдайында – компьютерлік тасушыға жібері мен дастапқы
өңдеу.
Бастапқы есеп үдерістің бір бөлігі болып, ұйымдастыру объектілердің
және жұмыс элементтерінің жианқтығын білдіреді. Бастапқы есептің ақпараты –
кәсіпорын қызметінде экономикалық көрсеткіштер жүйесінде деректер қорын
құрастырудың негізі болып табылады. Бастапқы құжаттар (есептік деректердің
тасушылары) арықылы барлық шаруашылық операциялар есептік регистрлерге
тасымалдауға (жазбалар, тіркеулер) және жинақтауға міндетті. (14(
Бастапқы ақпаратты меңгеру бойынша бастапқы есеп күрделі кешен
болғандықтан, оның объектілері есеп тізімдемелер және олардың қозағалуы
болып табылады. Сонымен қатар, шаруашылық операцияларды және бастапқа
ақпаратты сақтайтын материалдық тасышаларды құжаттарда рәсімдеу бастапқы
есепті бухгалтерлік есеп жүйесінің базисін құрайды. Есептің барлық
түрлерінің интеграциясы барлық жүйе бөліктерінде кешенді қолдану үшін
бірігей бастапқы есепті құруды қарастырады.
Бастапқы есепке шаруашылық өмірінің құбылыстарын ұғыну, өлшеу мен
тіркеу ғана емес, қандай-да бір ауытқуларды анықтауға қажетті бақылау
функциялары да тән болады.
Есеп үдерісін ұйымдастыруға жұмсалатын уақытының жартысынан үлкен
бөлігі ағымдағы есепке жұмсалады – үдерістің ажыратылмайтын бөлігі. Осы
кезеңде есептік тізімдемені құрастыру – ең күрделі ұйымдастырушылық мәселе,
өйткені ақпаратт (яғни фактілер) шартты белгілерге, шифрлерге, кодттарға
айналады. Ағымдағы есеп сипатына жұмыс шоттар жоспарының әзірлеу мен
шаруашылық операцияларды (оның құрамын қаражаттардың қозғалысы, мүліктің
бір формадын екіншіге ауысуы) іріктеу тән болады.
Есеп формасының таңдауына қарамастан, бастапқы құжаттардан барлық
шаруашылық операцияларды есептік регистрлерге жазылуы алдын ала белгіленген
тәртіппен орындалады. Бұның барлығы жазбаларды енгізу әдістерінен, есеп
объектінің бөлшектеу мен ірілеу деңгейінен, техникалық құралдарды
қолдануынан және тағы басқалардан тәуелді болады. Операциялар санын шартты
түрде өрт түрге бірлестіреді:
- бастапқы құжаттардың жылжуы (кіріс пен шығыс);
- арифметикалық әрекеттер (есептер);
- топтастыру;
- қайта топтастыру.
Өз кезінде көрсетілген түрлер қосымша операцияларды қамтиды.
Операциялардың саны ақпаратты өңдеу әдістерінен (қолмен немесе
автоматтандырылған), еңбек үйлестірудің қағидаттарынан және тағы
басқалардан тәуелді болады.
Осы кезеңде есептің рационалды ұйымдастыру негізінде әрбір операция,
орындаушы мен талап ететін жерге мерзімді жіберу бойынша құжаттарды
максималды қысқа уақытта қарастырады. (15(
Есептік үдерістің соңғы кезең – жиынтық есеп. Ол белгілі
көрсеткіштерді қһалыптасу үдерісін білдіреді. Жинақтау (нәтижелік) жалпылау
ақпараты шыруашылықпен айналысатын субъектінің жағдайын және қызметтің
нәтижесін сипаттайды. Осы есептегі есептік тізімдемелердің ерекшелігі
байлынсты оларды мазмұны бойынша екіге бөлуге болады:
- міндетті (сыртқы), есеп беру жүйенің сәйкес нұсқауларымен
реттелетін;
- міндетті емес (ішкі), субъектімен дербес әзірленеді.
Есепті жүргізудің алуан түрінен субъект есеп үдерісін қамтамасыз
ететін әдісін таңдауға құқылы. Осы әдістерді қолдану нәтижесінде толық және
ақиқат бухгалтерлік ақпарат қадлыптасады. (16(
Бухгалтерлік есепті жүргізгенде кәсіпорын келесіні қамтамасыз ету
қажет:
- есеп беру жылда шаруашылық операцияларды және мүлікті бағалауды
көрсету тәртіптерді сақтау;
- есептік жылда бухгалтерлік есеп берудің түсініктеме хатында
жоспарланатын өзгертулерді белгілеу;
- есептік кезеңде барлық шаруашылық оперцияларды және мүлік пен
міндеттердің инвентаризация нітиежелерді есепте көрсетудің
толықтығын;
- табыс пен шығыстарды есептік кезеңдерге дұрыс жатқызуды;
- өндіріске, инвестициларға және басқа мақсаттарға кеткен шығындарды
есепте жіктеу.
Субъектінің шаруашылық операцияларды мен қызметтің нәтижелерін дұрыс
көрсету үшін белгілі есептік ресімдерді орындау қажет. (17(
1.1-суретімен сәйкес есеп циклде төрт кезеңді ажырата білу керек:
1.1-сурет – Есеп циклінің кезеңдері
Есеп циклінің көрсетілген кезеңдер, яғни қозғалыстың реттік қадамдар
бойынша, көлемі мен мөлшеріне қарамай, мүлікпен байланысты барлық
шаруашылық операциялар мен құбылыстар, міндеттер мен капиталдар
бухгалтерлік есепте тіркелуге тиісті. Бухгалтерлік есептің объектілеріне
сыртқы (субъектінің қоршаған ортамен шаруашылық байланыстарынан туатын)
және ішкі (субъектінің ішіндегі шаруашылық қаражаттардың айналымы
нәтижесінде пайда болатын) операциялар жатады.
Бухгалтерлік ақпаратты есептік регистрлерде тіркеу, субъектінің шоттар
мен қос жазбалар арқылы міліктік құқықтық жағадайына әсер ететін, барлық
шаруашылық операциялардың топтастыруын (жіктелуін) және ағымдағы жүйелі
бейнелеуін білдіреді.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің міндетті элемент – арнайы журналдарда
(қосалқы) жасалатын құжаттамалар: кассалық кірістер журналы, сату журналы,
сатып алу журналы және тағы басқалар. Бухгалтерлік есепті жеңілдету
мақсатында журналдардағы барлық жазбаларды толық көрсету керек.
Кейін жазбалар журналынан барлық ақпарат Бас кітапқа жалпылау мен
жіктеу арқылы енгізіледі. Соның өзінде ақпараттың сілтемелерін шаруашылық
операциялар журналының сәйкес беттеріне жасау керек. Бұл ресім тексеріс
(сальдолық) балансты дайындаумен аяқталады. Шаруашылық операциялар
журналында тіркелген барлық операциалар Бас кітаптің шоттарында
көрсетілгеннен кейін баланс әрбір есептік кезеңнің соңында жасайды,
Есептік үдерістің осы кезеңінде екі негізгі мәселе шешуге тиісті:
- бас кітаптағы жазылған дебет пен кредит нәтижелердің теңгерімін
тексеру;
- осы шоттар бойынша ашылған шоттар мен сальдо тізімі туралы
ақпаратты ұсыну, бұл субъектінің қаржылық есеп беруді дайындағанда
тиісті өзгертулерді енгізуге мүмкіншілік жасайды. (18(
Номиналды (уақытша) шоттардың жабылуы оларды нөлге түсіруді білдіреді,
ол келесі кезеңде операцияларды қайтадан көрсету үшін керек. Табыс пен
шығыс шоттарындағы барлық қалдықтар Нәтижелік табыс (шығын) шотына
аударылады. Бас кітаптің осы шоты субъектінің есептік кезеңде қаржылық
нәтижені анықтау үшін қолданылады. Осы шоттағы табыс пен шығыстың
салыстыруы жылдық таза пайда немесе таза шығынды көрсетеді.
Басқарушылық есеп жүйесі үшін табысты арттырудың және шығындарды
оңтайландырудың бақылауын қамтамасыз ету мақсатында жиналатын ақпарат есеп
циклінің қажеттілік қосымша бола алады.
Шаруашылықпен айналысатын субъект кез-келген операцияларды
бухгалтерлік есепте көрсетуге қажетті, белгілі өлшеуіштерді алдын ала
анықтау керек. Өлшеуіштердің үш түрі қолданылады:
- табиғи – заттарды табиғи-заттық түрде септеу үшін қолданылады.
Өлшеуіштің осы түрін таңадуы есепке алынатын заттың қасиеттерінен
тәуелді болады: дана, метр, киолграмм, литр және т.б.;
- еңбектік – адам-сағат, адам-күн түрінде еңбек жұмысын есептеу үшін
және бухгалтерлік есепте еңбек ақы есептегенде қолданылады;
- құндық (ақшалы) – сәйкестіндірілген, жалпылауыш, ол үшін табиғи
және еңбек өлшеуіштер қолданылады. (19(
Демек, көрсетілген бірліктерде және қажетті ретімен есептік үдерісті
ұйымдастыруды Қазақстан РЕспубликасының заңнамасымен бекітілген ережелер
мен нұсқаулармен сәйкес орындау керек.
Есептік саясатта бухгалтерлік есеп қандай түрімен жүзеге асырылытыны
жазылады: журналдық: ордерлік немесе арнайы әзірленген бағдарламалардың
көмегімен автоматтандырылған. Есептің әрбір бөлімі бойынша қолданылатын
синтетикалық шоттар, бастапқы құжаттар мен регистрлер белгіленеді.
Ақша қаржыларды есепке алуға маңызды рөл атқарады, өйткені МНҰ басты
операцияларға ақша несиелерді беру жатады. Бұған байланысты табиғи санауды
қолданбай, ақшаның кезе-келген уақтта бар болуын анықтау, кассадағы ақша
қалдықтарының серпінін, кіріс пен шығыстарын байқау мақсатында МНҰ-дағы
кассалық операциялардың есебі ұйымдастырылады және күнделікті Кассалық есеп
пен касса бойынша Ақша қаражаттарының жылжуы туралы есеп дайындалады.
Бұның барлығы қолда бар ақшаны жетел анықтау мен МНҰ-дың ақша ағымдар
шоттары бойынша мерзімді экспресс-талдау жүргізуге қажетті. Регистрлердің
қолданыстағы формалар қандай микронесиелік ұйымнан түскен, қандай мөлшерде,
қандай мақсаттарға жұмсалған қаражаттарды көрсетеді. Сонымен бірге, ақшасыз
төлемдер бойынша регистрлерді банктің үзінділері атқарады.
Егер есептік кезеңде берілген саясатта өзгерістер бар болса, онда
олардың мәні ашып, салдарын көрсету керек. Егер осы өзгерістер маңызды
қаржылық және материалдық салдарға әкелсе, онда олардың мәні ашқанда осы
өзгерістерден болған салдарға бағалау жасау керек.
Барлық шаруашылық операциялар және құбылыстар бухгалтерлік есеп
жүйесінде көрсетуі тиіс және төмендегідей:
- бухгалтерлік жазбаларды бастапқы құжаттардың түпнұсқамен
дәлелденген болу керек және барлық операциялар мен құбылыстар
жазбаларда көрініс табу қажет;
- операциялар мен құбылыстарды мерзімді және хронологиялық тіркелуге
тиісті;с
- синтетикалық (нәтижелік) есепті аналитикалық (толық) есеппен
сәйкестірілген болу керек.
Сыртқы аудит экономикалық субъектімен келісім шарт негізінде тәуелсіз
аудиторлық фирмамен (аудитормен) жүргізіледі сыртқы аудиттің басты мақсаты
субъектілердің бухгалтерлік (қаржылық) есептердің дұрыстығын анықтау мен
жасалған қаржылық пен шаруашылық операциялардың нормативтік актілерге
сәйкес болуды дәлелдеу, сонмен қатар әкімшілкке кеңес қызмет көрсету болып
табылады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп
беру туралы заңнамасын сақтауды қамтамасыз ету үшін, сонымен бірге есеп
саясатын, операцияларды тиімді жүргізу, соның ішінде активтерді сақтау
бойынша операцияларды өткізу, бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық есеп
беру кезінде ұрлау мен қателіктер жасауды алдын ала жою мен анықтау үшін
кәсіпорын ішкі аудитті жүргізуді ұйымдастыруға құқылы.
Ішікі аудит – кәсіпорынның ішкі бақылаудың ажыратылмайтын бөлігі.
Әуелде бақылаудың түсінігі қалыптасқан деп есептеледі, ал кейін
дифференциялау нәтижесінде функциялары кеңейтілген, кәсіпорынның қазіргі
мәселелерді шешетін және қажеттіліктерін қанағаттындыратын ішкі аудиттің
түсінігі пайда болды.
Ішкі және сыртқы аудиттің сипаттамасын 1.1-кестемен сәйкес көрсетуге
болады.
1.1-кесте – Ішкі және сыртқы аудиттің сипаттамасы
Факторлар Ішкі аудит Сыртқы аудит
1 2 3
МіндеттердКәсіпорын басқаруыдың, Тәуелсіз жақтар арасындағы
і анықтау сондай-ақ кәсіпорын келісім шартпен анықталады:
бөлімшелердің қажеттіліктерін кәсіпорын мен аудиторлық фирма
ескертумен кәсіпорын (аудитор) арасында
басшылығымен анықталады
Объект Басқарудың жеке функционалды Кәсіпорынның есеп пен есеп беру
мәселелрді шеші, кәсіпорынның жүйесі
ақпараттық жүелерін әзірлеу
мен тексеру
Мақсат Кәсіпорын басшылығымен Аудит бойынша заңнамамен
анықталады анықталады: қаржылық есептердің
дәлелдігін бағалау мен
әрекеттегі заңнамаға сай болуды
дәлелдеу
Қаражат Дербес анықталады (немесе ішкіЖалпы қабылданған аудит
аудит стандарттармен стандарттармен анықталады
анықталады)
Қызмет Атқарушылық қызмет Кәсіпкерлік қызмет
түрі
Жұмысты Басшылықтың белгілі Аудиторлық тексерістің жалпы
ұйымдастыртапсырмаларды орындау қабылданған нормалар мен
у ережелерге сәйкес аудитормен
дербес анықталады
Қарым-қатыКәсіпорын басшылығына бағыну, Тепе-теңдік серіктестік,
настар одан тәуелді болу дербестілік
СубъектілеКәсіпорын басшылығына Кәсіпкерліктің осы түрімен
р бағынатын және штаттағы айналасу құқығына лицензиясы бар
қызметкерлер және сәйкес аттестациясы бар
дербес сарапшылар
КвалификацКәсіпорын басшылығынымен Мемлекеттпен реттеледі
ия анықталады
Төлем Штаттық тәртіп бойынша еңбек Келісім-шарт бойынша қызмет
ақы есептеу көрсетулерге төлемдер
1.1-кестенің соңы
1 2 3
ЖауапкершіБасшылық алдында міндеттерді Заңанмамен және нормативті
лік орындау бойынша актілермен бекітілген клиент пен
үшінші жақтар алдында
міндеттерді орындау бойынша
Әдістер Біркелкі мәселелрді шешкенде әдістер ұқсас болуы мүмкін
(мыслаы ақпараттың ақиқаттығын дәлелдеу).
Тәжірибелік жұмыста ішкі аудит қызметі Қазақстан Республикасының
заңнамасы, министрліктер мен ведомстволардың, өзін өзі басқару органдардың
нормативті актілерді, аудит ережелерді (стандарттарды), сонымен қатар
кәсіпорынның жалғылық құжаттарды, кәсіпорын басшысының бұйрықтар мен
өкімдерді, нұсқауларды, ережелерді және тағы басқаларды басшылыққа алады.
Ішкі аудиторлар лауазымдық нұсқаулықпен қойылған міндеттерді орындауға
тиісті. Сонымен ьірге олар аудиторлық қызметтің этикалық қағидаттарды
сақтау (біліктілік, құзыреттілік, адалдық, объективтілік, жауапкершілік,
ақпарттың құпиялылығы) және тексерістерді аудит стандарттарына сәйкес
жүргізу қажет. Қаржылық есептің функциясы өндірістік есеп мәліметтерін
өңдеу мен оларды қаржылық есеп беруде жалпылау болып табылады. Осы қаржылық
есептер жоғары басқарушылық құрамымен қолданылады және сыртқы
пайдаланушыларға беріледі.
Бухгалтерлік есепті өндірістік және қаржылық есептерге ажырату
нарықтық экономика жағдайында есептің маңызды сипаттамалардың бірі болып
табылады. Алайда бұл субъектке өндірістік және қаржылық есепті
ұйымдастыруды талап етпейді. Негізінде ең бастысы бұл қандай мақсаттар және
кім үшін ақпарат жинақталады. Осыған байланысты бухгалтерлік есептің
міндеттері: субъектінің қызметі туралы ақиқат қаржылық есептерді құрастыру
үшін, басшыны толық және маңызды ақпаратпен қаматамасыз ету, бұл ақпарат
субъектіге де, инвесторларға, кредиторларға, қызметкерлер мен
жабдықтаушыларға, сатып алушыларға, мемлекеттік және басқа органдар ға да
пайдалы болып табылады. Бұйрықпен бекітліген ережелермен сәйкес жасалған
қаржылық есептер ақпараттың сыртқы пайдаланушыларға да пайдалы болады.
Инвесторларға қаржылық ақпарат субъектіге салатын инвестициялардың
қайтарымдылығын есептегенде қажетті болады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қызметінің тиімділігін көтеру
мен ағымдағы бақылау бойынша мәселелер шиелене түсті. Көптеген кәсіпорындар
ресурстарды (адам, қаржы, материалдық) тиімсіз пайдаланудан, дұрыс шешім
қабылдауға қажетті ақпарттың жетіспеушілігінен, есептердің байқаусыз және
қасақана бұрмалаудан азап шегеді. Осы сияқты мәселелерді шешу үшін, тиісті
ішкі аудитті ұйымдастыруға тура келеді.
Аудиторлық тексерістермен қатар, аудиторлар және аудиторлық фирмалар
аудитпен байланысты, бухгалтерлік есепті қалпына келтіру мен жүргізу, табыс
туралы декларацияны және бухгалтерлік (қаржылық) есеп беруді толтыру,
шаруашылық-қаржылық қызметін талдау, экономикалық субъектінің активтерін
және пассивтерін бағалау, қаржылық, салықтық, банктік және басқа шаруашылық
сұрақтар бойынша кеңес беру, арнайы оқуларды өткізу сияқты қызмет көрсетуге
құқылы.
Аудиттің мақсаты заңнамамен, аудиторлық қызметті нормативтік реттеу
жүйесімен, аудитор мен клиенттің арасындағы келісім шарттармен анықталады.
Классификациялау сипаттамасына байланысты ішкі және сыртқы аудитты
ажыратады.
Ішкі аудит қызметін ұйымдастыру үдерісі күрделі болып келеді, ол
әдістемелік және ұйымдастырушылық мәселелерді шешуді талап етеді. Бұған
байланысты микронесиелік ұйымдарда ішкі аудит бөлімшені (ІАБ) ұйымдастыруды
1.2-суретке сәйкес бірнеше кезеңдермен жүзеге асырайды.
Микронесиелік ұымдардың саясатын орындау үшін
ІАБ құрудың мақсаттарын және сұрақтар шеңберін
айқындау мен дәлдік анықтау
ІАБ біртүрлі функцияларды топтарға біріктіру
мен олардың негізінде бөлімнің құрылымдық
бірліктерді (бөлімшелерді) құру,
қарым-қатынастар байланыстарды әзірлеу, әрбір
құрылымдық бірлік үшін міндеттерді, құқықтарды
және жауапкершілікті анықтау
Ішкі аудит бөлімі (қызметі) туралы
ережелерге сәйкес ішкі аудит бөлімшені құру
Ішік аудит бөлімшенің микронесиелік ұйымның
басқару құрылымының басқа бөлімдермен
интеграциялау
Аудиторлық бақылау ресімдерді талдап беру мен
тәжірибелік қызметте қолдану мақсатында
ұсыныстарды әзірлеу
1.2-сурет – Микронесиелік ұйымдарда ішкі аудит бөлімшені құру кезеңдері
Сөйтіп, ішкі аудит қызметінің жұмысы кәсіпорынның ішкі тәртіптер
жүйесіне негізделу керек. Жоғарыда аталған құжаттар кәсіпорын қызметінің
бағытынан, оның құрылымынан, стратегиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Ибраева К. Р.
Шаруашылық субъектілерде бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Шаруашылық субъектілерде бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру
тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
К. Р. Ибраева
Орындаған
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
А. Б. Темиргалиева
Аға оқытушысы
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Х. Г. Бахралинова
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Шаруашылық субъектілерде бухгалтерлік есептің және аудиттың
ұйымдастырудың теоретикалық аспектілері 6
1.1 Бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастырудың құқықтық реттеуі
және әдістемелік қамтамасыз етуі 6
1.2 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру 11
1.3 Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі 28
2 Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру (ДОСТЫК ПАВЛОДАР МНҰ ЖШС
үлгісінде) 33
2.1 Кәсіпорынның сипаттамасы және есептік саясаты 33
2.2 Қарыздық операциялардың есебін ұйымдастыру 47
2.3 Қаржылық есептіліктің қалыптастыруы 55
3 Аудиттің ұйымдастырылуы мен жүргізілуі 60
3.1 Ішкі бақылау жүйесін бағалау және аудит бағдарламасын әзірлеу 60
3.2 Аудиторлық процедуралар 78
3.3 Аудит нәтижелерін рәсімдеу 87
Қорытынды 93
Қолданылған әдебиеттердің тізімі 95
А қосымшасы Қаржылық есеп 2012 жылығы
Ә қосымшасы Бухгалтерлік құжаттар
Б қосымшасы Графикалық болім
Кіріспе
Соңғы онжылдықта Қазақстанда қызмет көрсету нарығы қалыптасуда.
Қаржылық қызмет көрсетулердің айрықшылық түрлерімен айналысатын
микронесиелік ұйымдар осы нарықта маңызды орын алады. Біздің
республикамызда 2030 жылға дейін қойылған экономикалық өсудің жолдары мен
ұзақ мерзімді басымдылықтарды жүзеге асыру әдістері біле тура, қаржылық
қызмет көрсету саласының мәселелері өзекті орын алады. Қазіргі жағдайда тез
несиелер қызмет көрсетулерге сұраныстың өсуімен байланысты микронесиелік
ұйымдар жеке кәсіпкерлердің назарын аударады. Осы қызмет көрсетулерге
мемлекет тарапынан бқлінген ықылас әлеуметтік-экономикалық маңыздылығымен
түсіндіріледі, өйткені азаматтардың қысқа мерзімді несиелердің көзі болған
микронесиелік ұйымдар халықтың әртүрлі деңгейлерді сәйкес қажеттіліктерді
қанағаттандырады. Нәтижесінде қоғамда белгілі дәрежеде әлеуметтік
шиеленусішілік доғарады және тауарлар мен қызмет көрсетулерге төлем
қабілеті бар сұраным жоғарлайды.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында микронесиелік жүйенің
қалыптасуымен және дамуымен байланысты мәселелердің өзектілігі артта түсті.
Өйткені, микронесиелік ұйымдарды оңтайландырудың жаңа механизмдерді енгізу
нәтижесінде Қазақстандағы несиелік үдерістің тиімділігі жоғарлайды және осы
заманғы дүниежүзілік стандарттарға сай келетін, нарықтық субъектілердің
экономикалық қызметтің құқықтық және ақпараттық негіздер құрылуына ықпал
етеді.
Дүниежүзілік тәжирибеке сүйенсек, дамыған елдердің осы заманғы
микронесиелік жүйенің маңызды үдерістер:
- әртүрлі несиелік-қаржылық институттар арасындағы бәсекелестіктің күшеі;
- шағын несиелік-қаржылық ұйымдардың өндірістік, ауыл шаруашылық, сауда,
тарнспорттық корпорациялар мен компаниялармен тұтастырудың жалғасуы;
- несиелік-қаржылық институттар қызметінің интернационализациялау мен
халықаралық банктік бірлестік пен топтардың құрылуы болып табылады.
Бәсекелес деңгейінің өсуі, қызмет көрсетулердің сапасына қойылатын
жаңа талаптар несиелік-қаржылық институттарды сапаның жоғары стандарттарға
қол жеткізуге, қаржылқ саладағы жетекші орындарды басуға, бәсекелестік
артықшылықтарға ие болуға деген талпынысты сипаттайды.
Бұған байланысты ағымдағы қажеттіліктерді зерттеу, қызмет
көрсетулердің сұраныс серпініне уақытында талдау жасау, мемлекеттің
несиелік жүйенің даму болашағы туралы ғылыми негізделген шешімдерді
қабылдау несиелік-қаржылық институттардың тиімді жұмыс істеуді қамтамасыз
етудің қажетті шарты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Қазақстан Республикасындағы
микронесиелік ұйымдар әрдайым дамуымен сипатталады және табысты әрекет
етуге бағытталған реформалардың көбі шындықты ескере отырып, дамып келе
жатыр. Қазақстан Республикасының Үкіметі микронесиелік ұйымдарды микро-
қаржылық ұйымдарға айналдырып, ҚР Ұлттық банктің бақылауна беруді
жоспарлайды. Жұмыспен қамту-2020 бағдарламаға сай және бастауыш
кәсіпкерлерді қаржылық қолдау арықылы, сонымен қатар Ауылшаруашылығын
қаржылық қолдау қоры АҚ (АҚҚҚ) көмегімен жасалған ауылдық микронесиелік
ұйымдар желі арқылы ауылда кәсіпкерліктің дамуына қаражаттар бөлінуде. 2013
жылы Даму Кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ қолдауымен қаржыландырудың жаңа
бағдарламалар мен құралдар әзірленеді, бағдарламада соңғы несие алушы мен
НҚҰ дамуына негізгі орын алады.
Сонымен бірге осы тақырыптың зерттеу деңгейінің төмендігін ескерту жөн
болар. Осы жағдайдың негізгі себебі – осы саладағы сындарлы теоретикалық
және әдістемелік тәжірибенің болмауы.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы
микронесиелік ұйымдардың қалыптасу мен дамыту негіздерін зерттеу болып
табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі мәселелерді шешу қажет:
- микронесиелік ұйымдарға теоретикалық ұғым беру, олардың несиелік жүйеде
рөлін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы микронесиелік ұйымдар қызметтерінің құқықтық
негіздерді зерттеу;
- шетел тәжәрибеде несиелік ұйымдардың бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың
ерекшеліктерін анықтау;
- микронесиелік ұйым қызметіне баға беру;
- қаржылық есеп беруді қалыптастырудың синтетикалық және аналитикалық
есептеуді ұйымдастыру мен жүргізу ерекшеліктерін зерттеу;
- ішкі бақылау мен аудит бағдарламасын әзірлеу жүйесіне баға беру;
- кәсіпорындағы ішкі аудит жүргізудің әдістемесін жетілдіру бойынша
ұсыныстарды енгізу.
Зерттеу объектісі – микронесиелік ұйым ДОСТЫК ПАВЛОДАР МНҰ ЖШС.
Зерттеу пәні: бухгалтерлік есеп пен есеп берудің, аудиттің әдістемелік
және ұйымдастырушылық мәселелер, сонымен бірге микронесиелік ұйымдар
инфрақұрылымда оларды тиімді қолдану мәселелері.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп пен аудит саласында
несиелік ұйымдардың қызметін реттейтін заңдар мен нормативтік-құқықтық
актілер, периодикалық басылымдар, статистикалық мәліметтер, ұйым ДОСТЫК
ПАВЛОДАР МНҰ ЖШС-тің жылдық есептердің матриалдары дипломдық жұмыстың
теоретикалық, әдістемелік және ақпараттық базаны құрайды.
Зерттеудің жаңалығы – осы тақырып бойынша экономист-ғалымдар еш жұмыс
бастаған жоқ, сол себепті нарықтық қатынастар жағдайында микронесиелік
ұйымдарда бухгалтерлік есепті дамыту бойынша шаралар кешенін әзірлеуге және
теоретикалық негіздеуді қажет етеді.
Бухгалтерлік есепті жетілдіру бойынша ғылыми және тәжірибелік
ұсыныстарды енгізумен байланысты топ мәселелрді шешу зерттеудің тәжірибелік
мәнін құрайды.
Тәжірибелік мәні – табылған ғылыми қорытындылар мен тәжірибелік
ұсыныстарды енгізу болып табылады, ол, басқарушылық шешімдерді қабылдаудың
негізі болатын ағымдағы бухгалтерлік есептерде және есеп беруде толық және
ақиқат ақпарат беруге болысады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде таңдалған тақырыптың өзектілігі негізделеді, зерттеудің
мақсаты мен міндеттері, пәні мен объектісі, әдіснама және әдістер, соныме
бірге қорытындылар мен ұсыныстардың тәжірибелік мәні анықталды.
Бірінші бөлімде кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп пен аудитті
ұйымдастырудың құқықтық реттеу және әдістемелік қамтамасыз ету, сонымен
қатар шетел тәжірибесі қарастырылды.
Екінші бөлімде кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп ұйымдастыру,
қолданыстағы есептеу саясаты, несиелік операциялар ұйымдастыру мениқаржылық
есеп беруді қалыптастыру ұарастырылды.
Үшінші бөлімде ішкі аудит тиімділігінің және аудит бағдарламаны
әзірлеудің бағалау критерийлері қарастырылды, сонымен қатар ішкі аудитті
жүргізу әдісін жетілдіру бойынша ұсыныстар берілді.
Қорытындыда зерттелген жұмыстың нәтижелері мен ұсыныстары берілген.
1 Шаруашылық субъектілерде бухгалтерлік есептің және аудиттың
ұйымдастырудың теоретикалық аспектілері
1.1 Бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастырудың құқықтық реттеуі
және әдістемелік қамтамасыз етуі
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп бойынша
әдістемелік департамент бухгалтерлік есептердің жалпы құқықтық және
әдістемелік басқарушылықты жүзеге асырайды. Соңғы жылдары бухгалтерлік
есептердің жалпы құқықтық және әдістемелік басқарушылық бойынша жетілдіру
жұмыстары атқарылуда, ол төрт деңгейлі құжаттарды жүргізуді қарастырады.
Бірінші деңгей – Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептілік туралы Заңы, ол Қазақстан Республикасында бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру мен жүргізудің бірігей құқықтық және әдістемелік
негіздерді орнатады.
Осы Заңның шеңберінде барлық субъектілерде бухгалтерлік есептің
пайдаланушыларды қажетті қаржылық ақпаратпен қамтамасыз ететін жүйелер
жасалады.
Пайдаланушыға бағытталған бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің
басты міндеті, бұл нақты кезеңде қызметтің нәтижелерін өлшемдеу және
құрылымның қаржы жағдайына нақыт бейнесін құрастыру болып табылады. Құрылым
дегеніміз - жеке кәсіпорындар, ұйымдар, акционерлік қоғамдар,
серіктестіктер, қауымдастықтар, мемлекеттік кәсіпорындар, банктер, қаржы
мекемелер, яғни Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын
барлық заңды және жеке тұлғалар, сонымен қатар Қазақстан Республикасында
тіркелген резидент емес филиалдар мен өкілеттіктер.(1(
Сонымен, бірінші деңгейге – ҚР Президенттің және Үкіметтің, атқаруға
міндетті нормаларды әзірлейтін және бекітетін басқа да құзыретті үкімет
органдардың нормативті актілер жатады. Олар нормативті құжаттар жүйесін
реттеу сатыда ережелердң қалыптастыру кезінде қолданылады.
Екінші деңгей – стандарттар, бухгалтерлік есептің үлгілік шоттар
жоспары, нұсқаулар, бұйрықтар және тағы басқа тақырып пен бағыттар бойынша
бухгалтерлік есептің нормативті актілер. Бұл деңгей басты және орталық
деңгей болып табылады. Оның арқасында бухгалтерлік есеп пен есеп беру
халықаралық стандарттарға сай болу мақсатында Қазақстан Республикасында
нормативті құжаттар әзірленеді.
Бухгалтерлік есептің стандарттары – бұл ресімделген ережелер, олар
шаруашылық операциялардың қандай ақпарат ескертуге жөн және қаржылық
есептің түсіндірме хатына кіру қажеттілігін анықтайды. Әдеттегідей,
қаржылық ақпараттың есеп пен есеп беру әдістерінің алуан түрлілігіне
байланысты, есеп пен есеп беру жүйесінде бірігейлік тәсілдерді қамтамасыз
ету үшін стандарттар қолданылады. Есеп пен есеп беру стандарттары мен
қағидаттары қаржылық операциялардың қандай түрде және қашан өткізілу тиіс,
қандай шоттар бойынша, қашан синтетикалық есепте жинақталуды, есепте
көрсетуді анықтайды. Бухгалтерлік есептің стандарттарға сәйкес қажетті
нұсқаулар, әдістемелік нұсқаулар және ұсыныстар, бухгалтерлік есепті
жүргізуге, ақиқат және әділ қаржылық есептерді құруға қажетті техникалық
бөлшектерді әзірлейді.
Үшінші деңгейге – саланың түріне, формаларына, өндіріс түріне және
құқықтық нормативті құжаттарда көрсетілген басқа да факторларға тәуелді,
нақты субъектінің бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың нұсқаларын ұсынатын
нұсқаулар, ережелер, бұйрықтар жатады.
Төртінші деңгейге – бухгалтерлік есеп туралы Заңының және уәкілетті
органмен басқа да бекітілетін нормативтік актілер негізінде әзірленген,
субъектінің есеп саясатын құрайтын, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру бойынша
нұсқаулар, ережелер мен бұйрықтар жатады.
Сонымен, төртінші деңгейдегі құжаттар кепілдемелік сипатта болып,
мүліктің, міндеттердің және шаруашылық операциялардың жеке түрлері бойынша
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға жәрдемдеседі.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру заңнамасына сәйкес,
сәйкестікті және реттілікті сақтау мақсатында, министерстволармен,
ведомстволармен шығарылатын ережелер бухгалтерлік есептің Заңдары мен
стандарттарға сай болуға, оны толықтыруға, бірақ жоймауға тиісті.
Субъектінің есеп саясатын әзірлеуде Қаржылық есеп беруді әзірлеу мен ұсыну
үшін тұжырымдамалық негіздер өз үлесін қоса алады. Оның ішінде субъектімен
сыртқы пайдаланушыларға қаржылық есеп беруді әзірлеу мен ұсынуға қажетті
негізгі түсініктер мен құралдар туралы айтылады. (2(
Сөйтіп, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру заңнамасы
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңынан, бухгалтерлік
есептің стандарттарынан, қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік
есептің шоттар жоспарларды, уәкілетті органмен шығарылатын нұсқаулар мен
басқа да құқықтық нормативтік актілерден тұрады. (3(
Қазақстандық бухгалтерлік есепке тән сипаттық ерекшелігіне байланысты
барлық құжаттар Қазақстан Республикасы Әділет министрлікте тіркелуге
тиісті, тек тіркелгеннен кейін олар құқықтық нормативтік акті ретінде
ұарастырылады, керісінше олар нұсқаулық сипатта болып, оларды атқаруға
міндетсіз болады.
Бухгалтерлік есеп пен оны ұйымдастырылуы белгілі дәрежеде сот
тәжірибесіне сүйенеді, өйткені құжаттарға қойылатын талаптарға сай
болмайтын, даулы және жанжалды жағдайлар тек сот тәртібімен шешіледі. Сот
органдарының шешімдері мен ақпараттық хаттар барлық шаруашылық
субъектілермен орындалуға тиісті (соның ішінде салық пен басқа да
бақылайтын орагндарға), алайда олар бухгалтерлік есепті нормативті реттеу
жүйесінің элементтері емес.
Бухгалтерлік есеп саласында айналысатын көптеген ғалымдардың
негізінде, жалпы аспектілер қаржылық көреткіштер мен әлеуметтік-
экономикалық нәтижелер арасындағы сәйкестірудің еңбегі болып болып
табылады. Оның басты ұғымы бойынша ақпараттық негіз шығындарды бақылау,
өнімнің сұрыптаманы құру, басқару үшін есеп беру жүйесі, жаңа технологиялар
мен өнмімдерді енгізу сияқты элементтерді жинақтау керек. Осы саланы
зерттеушілердің арасында А. Стефенс және Д. Оуэна (Ұлыбритания), Дж.
Локхарт (АҚШ), К. Писнелл (АҚШ) және тағы басқа ғалымдарды атауға
болады.(4(
Қазіргі уақытта экология мәселелері маңызды болып келеді, өйткені
дәстүрлік бухгалтерлік есеп әлеметтік-экологиялық салдарын, жұмыссыздықты,
қоршаған ортаны ластауды толығымен көрсете алмайды. Осы зардаптарды жою
үшін қоғам салық жүйесі арқылы өтейді. Есептік жүйені реттейтін
республикадағы әрекет ететін заңнама есептің әлеуметтік-экологиялық
тағдырын толық көрсете алмайды.қолданыстағы бар теоретикалық және
тәжірибелік көріністерге сүйене отырып, осы мәселелерді де шешуге
қажеттілік туады.
Есепті реттеудің заңнамалық мәселелерді топтастыра келе, төменде
көрсетілген қазіргі заманғы негіздейтін әлеуметтік бағыттарға сипат беруге
тура келеді:
- экономикалық – экономикалық сипатта ақпарат алу мақсатында
жасалынатын, есепті жүргізу бойынша әдістемелік нұсқаулардың арқасында
жүзеге асырылатын шаралар кешенін білдіреді;
- құқытық – мемлекетпен заңды түрде жүзеге асырылатын, қоғамның
ілтипаттарын ескере отыратын, субъектінің мінез-қылығын сипаттайтын
құқықтық норамаларды бекіту арқылы орындалады;
- моральдық-этикалық – қоғамдық өмірдің барлық салаларды қамтиды,
соның ішінде есептік жүйені де, ол адамзаттың санасында, қоғамдық пікірінде
табылып, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылады. (5(
Есепті реттеудің көрсетілген түрлерінде әкімшіл-әміршілдік басқару
кезінде болған міндеттілік қағидаты емес, пайдалылық қағидаты жатыр.
Субъектілер жүріс-тұрыстың экономикалық орынды жол таңдағанда құқытық
нормалардың ұйғарымдарымен есептесу тиісті, ал бұл өз кезінде экономикалық
және құқықтық реттеудің өзара әрекеттесуді көрсетеді. Осы құқытық
нормаларын бұзу нәтижесінде заңды жауапкершілікке және экономикалық
шығындарға әкелуі мүмкін. Заңды үдерістер құралдармен орынадалатын, құқытық
қатынастардың объективті түрде айғақтылығы мен орындаушылық және
мемлекеттік қадағалау мен мәжбүрлеу органдарымен сақтау мүмкіндіктері бар
жерде құқықтық реттеу жүзеге асырылады.
Демек, халықаралық тәртіптерге жақындауына қарамастан, Қазақстандағы
бухгалтерлік есепке қатысты заң шығарушылық жоғарыда көрсетілген
мәселелерді толығымен шешпейді. Сонымен бірге, республика экономикасы
құрылымының жалпы мәселер толығымен қарастырылмайды, субъектілер қызметінің
тек белгілі аспектілер өзгеріске ұшырайды. Шаруашылықтың әртүрлі
субъектілерде есепті әзірлеу мен ұйымдастыру ережелері аяғына дейін
шешілмеген. Есеп пен аудитті реттейтін қоғамдық қауымдастықтар туралы заңы
жалпы дамудан артта қалып, келісім-шарттар, мәмілелер, контракттар мен
міндеттер бойынша мәселелер шешілмейді, заңды талаптарын бұзу үшін
жауапкершілік жүйесі толығымен әзірлемеген. Осы кездерге дейін шетел
тілдерден бухгалтерлік есептің белгілі терминдер аудармасында кемшіліктер
бар, стандарттардағы негізделмеген қайталанушылық бухгалтер үшін
қиыншылыққа түседі. Есептің дамуын тежейтін басқа да салдары бар. Осы
салдар, қазіргі жағдайда, Қазақстандағы есепті реттеу жүйесінде маңызды
түзетулерді енгізуді талап етеді.
Қазақстан Республикасында 1998 жылы 20 қарашадағы Аудиторлық қызмет
туралы Заңы қабылданып, аудиторлық қызметтің құқықтық негіздер құрылды.
Заңда аудиторлық қызметтің негізгі қағидаттары берілген, олар
тәуелсіздік, объективтілік, кәсіптік құзырет, құпиялылық. Сонымен қатар
заңда аудиторлардың, аудиторлық ұйымдардың және аудит жүргізілетін
субъектілердің құқытары мен міндеттері көрсетілген.
Аудитор боламын деп үміттенген кандидаттардың аттестациялау маңызды
рөл атқарады. Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы Заңда:
Аттестация түсінігі бойынша – уәкілетті органмен бекітілген кәсіптік
талаптары негізінде емтихандарды өткізу арқылы біліктілік комиссиясының
аудиторларға кандидаттардың білімдері мен дағдыларын айқындау болып
табылады. Жоғары білімі және жеті жыл еңбек стажы ішінде экономика, қаржы,
бақылау-тексеру немесе құқық салаларында немесе жоғары оқу орындарында
бухгалтерлiк есеп және аудит бойынша ғылыми-оқытушылық қызмет саласында
кемінде бес жыл еңбек стажы бар адамдар, сонымен қатар бухгалтерлік есеп
пен аудит бойынша жоғары оқу орындарында ғылыми-оқытушылық қызметімен
айналысатын және айтылған салада бес жыл стажы ішінде кемінде екі жыл
тәжірибелік жұмыспен айналсатын адамдар аттестаттауға жiберiледi.
Аттестаттаудан өткен адамдар аудитор бiлiктiлiгi берiлгенi
туралы бiлiктiлiк куәлiгiн және бiлiктiлiк куәлiгiнiң нөмiрi, тегi, өз аты,
сондай-ақ өзiнiң қалауымен - әкесiнiң аты көрсетiлген аудитордың жеке мөрiн
алады. (7(
Аудитор бiлiктiлiгiн беру туралы шешiм Бiлiктiлiк комиссиясы
айқындайтын мерзiмдiк баспасөз басылымдарында мемлекеттiк тiлде және орыс
тiлiнде жарияланады. Аттестаттаудан өтпеген адамдар одан қайтадан өтуге
Біліктілік комиссиясының шешімі қабылданған кезден бастап алты ай өткен
соң жіберіледі.
Аудиторлық ұйымдар мен аудиттелетiн субъектiлер арасындағы қатынастар
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес шарт негiзiнде қалыптасады.
Аудит жүргiзу және (немесе) аудиторлық қызмет бейiнi бойынша қызмет көрсету
шартында: шарттың нысанасы, мерзiмi, ақы төлеу мөлшерi мен талаптары,
тараптардың құқықтары, мiндеттерi мен жауапкершiлiгi, алынған ақпараттың
құпиялылығы, сондай-ақ кәсіби ұйымға мүшелігі көзделедi. Жақтардың келісімі
бойынша шартта басқа да талаптар қарастырылуы мүмкін. Табиғи монополиялар
субъектіне аудит жүргізуге шарт Қазақстан Республикасының табиғи
моноплиялар туралы заңнамасымен қойылатын қосымша талаптарына сай болу
керек.
Аудиттің халықаралық стандарттар аудит өткізудің тек жалпы әдісті
анықтайды, яғни тексеріс ауқымы, аудиторлардың есеп түрлері, әдіснама
сұрақтары, сонымен қатар аудиторлармен міндетті түрде қолданатын негізгі
қағидаттар. Алайда стандарттар тексеріс барысында қолданылатын нақты
әрекеттерді, тәсілдерді, ресімдерді регламенттемейді. Тексерістер әртүрлі
болуы мүмкін және олардың рационалдығы аудиторлармен анықталады. Бұл
мақсатқа аудиттің ішкі фирмалық стандарттар қызмет етеді. Жоғары сапалы
қызмет көрсету үшін аудитор және аудиторлық фирмалар аудиттің халықаралық
стандарттар негізінде өзінің ішкі стандартарды әзірлеу керек. Бұл
стандарттар аудиторлық фирманыі ерекшілігін ескере отырып, тексерістір
нақты ресімдерінің, аудиторлық дәлелдерді жинақтауының, олардың
құжаттарының, клиенттермен қарым-қатынасының, ішкі бақылаудың, фирманың
ішкі есеп берудің мәнін ашуға тиісті. Бұның барлығы тексеріс жүргізу
барысында қажетті дәлелдерді жинақтауды жеңілдетеді, тексеріс уақытын
қысқартады, құрытынды шығарғанда қателіктерді жібермеуге жәрдемдеседі. (8(
Аудиттің ішкі стандарттар осы аудиторлық фирмада тексеріске бірігей
әдісті қамтамасыз етеді. Асырылатын жұмыстың сапасын көтеруге және көлемін
кеңейтуге, тексерісті жүргізу үшін аудитор-ассистенттерді шақыртуға және
аудит технологиясын дамытуға мүмкіншілік туғызады. Алайда стандарттар
тәптіштеп толық түрде болмау керек, өйткені бұл аудитті ақпаратты
механикалық түрде жинақтауға әкеледі, аудитордың ынтагерлікті төмендетеді.
Фирманың экономикалық және қоғамдық статусы үшін ішкі стандарттардың аса
маңыздылығын ескере отырып, оларды коммерциялық құпия етіп жасайды.
Әдітте, стандарттар әзірлеушілер қол қойып, аудиторлық фирманың
бастығымен міндетті түрде бекітіледі.
Ішкіфирмалық аудиторлық стандарттарды келесі блоктарға біріктіруге
болады:
- аудиторлық фирманың құрылымы мен оның қызметін ұйымдастырудың
технологиясы;
- заңнама мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру бойынша құжаттар;
- тексерісті жүргізу әдістері.
Бірінші блоктың құжаттары аудиторлық фирманың ерекшелігін, оның
ұйымдастырушылық құрылымын, клиенттермен жұмыс істеу қағидаттарды, ішкі
бақылау мен есеп берудің құрылымын, қызметкерлердің уәкілдікті және
лауазымдық міндеттерді, білімге қойылатын талаптарды, біліктілік этика
мәселелрін және тағы басқаларды қарастырады.
Екінші блоктағы құжаттардың негізін келесідей көрсетуге болады:
- бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру сұрақтарын
реттейтіннормативті құжаттардың тізімі;
- бастапқы құжаттардың, аналитикалық және синтетикалық есептің
регстрлердің құрамы;
- есептің белгілі бөлімдер бойынша мүмкін болатын қателіктер жіктеуші;
- аудиорлық ресімдерді орындау дәйектілігі;
- аудитті жоспарлау кезеңінде сұрауларды өткізу үшін тестер немесе
сауалнама.
Үшінші блокқа кіретін әдістер келісі бағыттарда әзірленеді:
- бухгалтерлік – клиенттің бухгалтерлік есептің жеке бқлімдер бойынша
әдістер;
- заңдық – клиент қызметінің құқытық қамтамасыз етуді тексеру
әдістері;
- арнайы – арнаулы сипаттары бірдей кәсіпорын топтарын тексеру
әдістері (жарғылық құжаттардың және жарғылық капиталдың аудиті,
шаруашылық шарттардың сараптамасы, салық заңнамасын сақтауды талдау
және т.б.);
Осы стандарттардың барлығы:
- талдау мен тексеріс міндеттерінен;
- тексеріс бөлімдерін көрсететін аудит бағдарламасынан;
- клиенттің бухгалтерлік және басқа құжаттардан (қаржылық есеп беру,
регистрлер, бастапқы құжаттар);
- есептің белгілі бөлімдер бойынша мүмкін болатын қателіктер жіктеуші
(аудитті жоспарлау кезеңінде сұрауларды өткізу үшін тестер немесе
сауалнама; белгілі бөлімдерге тексеріс жрүгізгенде аудиторлық
ресімдердің тізімі);
- нормативтік-құқытық құжаттардан;
- аудитордың жұмыс құжаттарының әзірленген формалардан тұрады.
Ішкі аудиторлық стандарттардың болуы аудиторлық қызметтің және
қызметкерлерінің жұмысының тиімділігіне ішкі бақылау жүргізуге мүмкіндік
береді.
1.2 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп пен аудитті ұйымдастырудың мақсаты
– бұл қажетті ақпаратпен қамтамасыз алатын есеп жүйесін құру болып
табылады.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға, шаруашылық операциялар жүргізгенде
заңнаманы сақтауға кәсіпорын басшысы жауапты болады. Бухгалтерлік есептің
дұрыс орындалуын, кәсіпорынның барлық қызметтерімен, бөлімдерімен және
жұмысшылармен құжаттарды және мәліметтерді есепке алу бойынша бас
бухгалтермен ресімдеуге және есеп беруге қойылатын талаптарды сақтауды
кәсіпорын басшысы қамтамасыз ету қажет.
Есеп жүйесін ұйымдастырудың мәні оның әдістерін және технологияларды
мақсатты түрде жүйелеу, сонымен қатар ақпаратты жинақтау, өңдеу мен
жалпылау үдерістерді жетілдіру болып табылады. Жалпы алғанда есеп жүейсі:
- есепті ұйымдастыруды үдерісті;
- орындаушылардың жұмысын үйымдастыруды білдіреді.
Есеп жүейсін осындай т.рлерге жіктеу әрбір бқлімше қызметінің, сонымен
қатар есептің кез-келген бөлігінің реттеу элементінің мәнін түсінуге
мүмкіндік береді.
Демек, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру бұл есептік үдерісті
құрастырудың шарттар мен қосылғыштарының жүйесі, субъект қызметі туралы
ақпаратты мерзімді және ақиқат жинақтау мақсатында орындаушылардың жұмысын
ұйымдастыру болып табылады. Осы үдерісті ұйымдастырудың маңызды
міндеттердің бірі орындаушылар арасында бүкіл жұмыс кешенін үйлестіру болып
табылады.
Есептің ұйымдастырушылық құрылуы – күрделі үдеріс. Қазіргі кезде
есепті ұйымдастыру бойынша ғылыми-теоретикалық зерттемелер Қазақстан үшін
жеткіліксіз. Шешуші мәселе ретінде есептік үдерісті ұйымдастырудың
объектілерін анықтау болып табылады, яғни есептік аппараттың бухгалтериясы
– ол бухгалтерлік есепті жүргізеді және ұйымдастырады. Жұмыстың кқлеміне
байланысты ол басқа бөлімдерінің бөлімшесі бола алмайды және жеке дара
құрылымдық бөлімшені талап етеді.
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Бухгалтерлік есепке
алу мен қаржылық есеп беру туралы № 234-111 Заңының 7 бабы 1 тармаңына
сәйкес, кәсіпорын басшысы кәсіпорын талаптарына және қажеттіліктеріне сай
келетін бухгалтерлік есепті ұйымдастырады, есепке алу жүйесін құруын
қамтамасыз етеді.
Бухгалтерияның құрылымы кәсіпорын бөлімшелері жұмысының белгілі
ұйымдастырушылық шарттармен, есептік ақпараттың көлемімен, жедел
дербестігімен, есепке алу аппаратының механизация құралдары және
компьютерлік техникамен жабдықтау деңгейімен анықталады.
Есептік жұмыстың көлеміне байланысты басшы:
- бас бухгалтермен басқарылатын, жек құрылымдық бөлімше ретінде
бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру мүмкін;
- штатқа бухгалтер лауазымын енгізуге мүмкін;
- келісім-шарттар негізінде бухгалтерлік есепті жүргізуді арнайы
бухгалтерлік ұйымға немесе бухгалтер-маманға беруге мүмкін;
- бухгалтерлік есепті өз бетінше жүргізуге мүмкін.
Бухгалтерлік аппаратының құрылым тек ұйымдастырушылық шарттары мен
есептік жұмысының көлемінен ғана тәуелді болмайды, сонымен бірге техникалық
жабдықтау деігейінен тәуелді болады. Қазақстан Республикасының
экономикасында бухгалтерия қырылымының үш түрі қалыптасқан:
- сызықтық (иерархиялық);
- тігінен (сызықтық-штабтық);
- құрамдастырылған (функционалды).
Сызықтық ұйымдастыру кезінде бухгалтерияның барлық қызметкерлері бас
бухгалтерге бағынады, қызіргі кезде шетел тәжірибесі бойынша бас
бухгалтерді қаржы директоры деп айтады. Осындай құрылым қызметкерлердің
саны жеті-он адамдардан құралған шағын ұйымдарда қолданылады. (10(
Есеп жұмысын тігінен ұйымдастырғанда барлық жұмыстар басқарудың аралық
бөлімдермен ж.зеге асырылып, аға бухгалтерлермен басқарылады.
Есептің құрамдастырылғын құрылымы арнайы бөлімшені ажыратады, ол
жұмыстардың тұйық циклін жүзеге асырайды. Осы жағдайда бас бухгалтердің
құқықтары бухгалтерия бөлімшелерінің басшыларына беріледі, осы басшылар
өзінің жұмысын берілген уәкілдік шеңберінде орындайды. Бухгалтерия
аппаратының осындай түрі ірі кәсіпорындаға тән болады.
Бухгалтерлік қызметінің құрылымы – бұл адамдарды ұйымдастырудың түрі,
олар жұмыстың көлемі мен күрделілігіне байланысты есептік қызметімен
айналысады. Бұндай жағдайда қабылданған бухгалтерия құрылымын толық
бейнелейтін лауазымдар жүйесі маңызды рөл атқарады және ол
материализациялаудың құралы ретінде қызмет етеді. Лауазымдарды таңдау
негізіне қажетті есептік жұмыстарды жүзеге асыру үшін фукнциялардың
сипаттары, құрамы мен көлемі жатады.
Есепті ұйымдастыру жүйесінде басты орын бас бухгалтердің орны алады.
Бухгалтериядағы еңбек бөлінісудің рационалдығын қаматамасыз ету бас
бухгалтердің функцияларына жатады.
Алайда, қазіргі уақытта Қазақстанда бас бухгалтерге қойылатын бірігей
талаптар жоқ. Формалды түрде біліктілігі мен тәжірибесі бірдей есептің
субъектілері біркелкі операцияларды әртүрлі әдістермен және өнімділігмен
орындау мүмкін. Бұл жағдай кадрларды іріктеуге қиыншылықтар туғызып, оларда
қажетті дағдаыларды дамытуға жол бермейді. (11(
Бухгалтерлік есепке қойылатын талаптардың көбеюіне байланысты тек
жоғары мамандырылған, есеп теорияны және тәжірибені білетін, өз қызметінің
профиліне байланысты саланы жақсы білетін мамандар ғана жұмысты жүзеге
асыра алады. Осы жағдайда ғана Қазақстандағы бухгалтерлік есеп алдына
қойылған міндеттерді орындауға болады.
Ұйымдастырушылық-өндірістік шарттар мен кіретін ақпаратты өңдеудің
компьютерлік технологияларды енгізуін ексере отырып, ағымдағы жағдайларға
бейімдеу мақсатында жеке қызметкерлердің бухгалтерлік есепті жүргізудің
жалпы ережелері мен құрамы өзгертуге болады.
Болып жатқан өзгерістердің нәтижесінде нақты орындаушымен жүзеге асыру
үшін есеп функциялары әртүрлі нұсқаларда араласу мүмкін.
Қазіргі уақытта кәсіпорындарды бухгалтерлік есепті ұйымдастыру келісім-
шарттар негізінде бухгалтерлік есепті жүргізуді арнайы бухгалтерлік ұйымға
немесе бухгалтер-маманға беруге мүмкін, бұл келісім - шарттардың түрі –
ақылы қызмет көрсету. Осы келісімнің шарттары екі жақтың жүзеге асырылатын
жұмыстардың нақты жауапкершілігін анықтаумен орындалады. (12(
Сонымен бірге осы қызметті аудиторларға немесе аудиторлық фирмаларға
тапсыруға болады. Келісімге қол қою алдында, қолданыстағы бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есеп беру туралы заңнамасына сәйкес бухгалтерлік есепті
жүргізуін қарастыратын тармаұшаларға назар аудару керек және де пайда
болған шығындар үшін жауапкершілігін (толық немесе шектеулі).
Бухгалтерлік есеп қызметтің бір саласы болып, әртүрлі жұмыстардан
тұрады, олар әдістемелік және техникалық тәсілдер негізделген операцияларды
қарастырады.
Есептік үдерісінде төрт кезеңді ескерту жөн. Біріншіден – есептік
мәліметтер тіркеледі және өлшейдіекіншіден – оларды жүйеледі және есеп
құжаттарында жинақтайды, үшіншіден – есеп беруді дайындау мақсатында
мәліметтерді бірлестіреді, ал төртіншіден – деректерді жалпылайды және
талдайды.
Есеп үдерісін ұйымдастырудың бастапқы объектісі – есептік тізімдеме
(латын сөзінен nomenklatura - қандай-да бәр салады қолданылатын,
терминдер атаулардың жинағы немесе тізімі). Бухгалтерлік есепте есептік
тізімдемені шаруашылық фатклердің (құбылыстар мен үдерсітер) атаулар
құрамын түсінеді – бұл есеп объектісінің жағдай сипаттамасы (активтер,
функциялау түрлері бойынша мүлік), пассивтер (міндеттер мен капитал),
шаруашылық үдерістер, сонымен қатар есеп жүйесінде міндетті т.рде көрініс
табатын қызметтің нәтижелері.
Есептік ғылымда бұрынғы заманнан бастап, есептің теоретикалық негіздер
мен технологиялық тәсілдер мәлім. Венеция есеп мектебінің басшысы Фабио
Бестанің (1845 - 1923 жж.) теориясы негізінде есепті жүргізу мерзімдер
бойынша есептің жіктелуін өткізуге болады. (13(
Есептік үдерістің әрбір кезеңде есептік объектілерінің құрамы
ақпараттың нақты субъектінің және объектінің шаруашылық қызметінің
мазмұнымен анықталады. Есепті ұйымдастыруда бухгалтерлік ресімдердің
біркелкілігі маңызды орын алады.
Бухгалтерлік есептің техникалық тәсілдер мен ережелер жинағының
жәрдемімен есептік жүйесі элементтерінің өзара әрекеттесуі қамтамасыз
етіледі, оларға мыналарды жатқызуға болады:
- бастапқы байқау;
- құндық өлшем;
- ағымдағы топтастыру;
- нәтижелік жалпылау.
Шаруашылық тәжірибесінде кқрсетілген тәсілдер әртүрлі орындалады.
Есептік үдерістің бастапқы кезеңі – бұнда байқау мен өлшеу
жүргізіліп, есептік ақпарат тасушыда нәтижелер жазылады, ол бастапқы есеп
деп аталады. Жалпы айтқанда, ол уақыт аралығында қайталанатын ақпаратты
жинау, тіркеу, жинақтау мен сақтаудың ұйымдастырушылық үдеріс;
автоматтандыру жағдайында – компьютерлік тасушыға жібері мен дастапқы
өңдеу.
Бастапқы есеп үдерістің бір бөлігі болып, ұйымдастыру объектілердің
және жұмыс элементтерінің жианқтығын білдіреді. Бастапқы есептің ақпараты –
кәсіпорын қызметінде экономикалық көрсеткіштер жүйесінде деректер қорын
құрастырудың негізі болып табылады. Бастапқы құжаттар (есептік деректердің
тасушылары) арықылы барлық шаруашылық операциялар есептік регистрлерге
тасымалдауға (жазбалар, тіркеулер) және жинақтауға міндетті. (14(
Бастапқы ақпаратты меңгеру бойынша бастапқы есеп күрделі кешен
болғандықтан, оның объектілері есеп тізімдемелер және олардың қозағалуы
болып табылады. Сонымен қатар, шаруашылық операцияларды және бастапқа
ақпаратты сақтайтын материалдық тасышаларды құжаттарда рәсімдеу бастапқы
есепті бухгалтерлік есеп жүйесінің базисін құрайды. Есептің барлық
түрлерінің интеграциясы барлық жүйе бөліктерінде кешенді қолдану үшін
бірігей бастапқы есепті құруды қарастырады.
Бастапқы есепке шаруашылық өмірінің құбылыстарын ұғыну, өлшеу мен
тіркеу ғана емес, қандай-да бір ауытқуларды анықтауға қажетті бақылау
функциялары да тән болады.
Есеп үдерісін ұйымдастыруға жұмсалатын уақытының жартысынан үлкен
бөлігі ағымдағы есепке жұмсалады – үдерістің ажыратылмайтын бөлігі. Осы
кезеңде есептік тізімдемені құрастыру – ең күрделі ұйымдастырушылық мәселе,
өйткені ақпаратт (яғни фактілер) шартты белгілерге, шифрлерге, кодттарға
айналады. Ағымдағы есеп сипатына жұмыс шоттар жоспарының әзірлеу мен
шаруашылық операцияларды (оның құрамын қаражаттардың қозғалысы, мүліктің
бір формадын екіншіге ауысуы) іріктеу тән болады.
Есеп формасының таңдауына қарамастан, бастапқы құжаттардан барлық
шаруашылық операцияларды есептік регистрлерге жазылуы алдын ала белгіленген
тәртіппен орындалады. Бұның барлығы жазбаларды енгізу әдістерінен, есеп
объектінің бөлшектеу мен ірілеу деңгейінен, техникалық құралдарды
қолдануынан және тағы басқалардан тәуелді болады. Операциялар санын шартты
түрде өрт түрге бірлестіреді:
- бастапқы құжаттардың жылжуы (кіріс пен шығыс);
- арифметикалық әрекеттер (есептер);
- топтастыру;
- қайта топтастыру.
Өз кезінде көрсетілген түрлер қосымша операцияларды қамтиды.
Операциялардың саны ақпаратты өңдеу әдістерінен (қолмен немесе
автоматтандырылған), еңбек үйлестірудің қағидаттарынан және тағы
басқалардан тәуелді болады.
Осы кезеңде есептің рационалды ұйымдастыру негізінде әрбір операция,
орындаушы мен талап ететін жерге мерзімді жіберу бойынша құжаттарды
максималды қысқа уақытта қарастырады. (15(
Есептік үдерістің соңғы кезең – жиынтық есеп. Ол белгілі
көрсеткіштерді қһалыптасу үдерісін білдіреді. Жинақтау (нәтижелік) жалпылау
ақпараты шыруашылықпен айналысатын субъектінің жағдайын және қызметтің
нәтижесін сипаттайды. Осы есептегі есептік тізімдемелердің ерекшелігі
байлынсты оларды мазмұны бойынша екіге бөлуге болады:
- міндетті (сыртқы), есеп беру жүйенің сәйкес нұсқауларымен
реттелетін;
- міндетті емес (ішкі), субъектімен дербес әзірленеді.
Есепті жүргізудің алуан түрінен субъект есеп үдерісін қамтамасыз
ететін әдісін таңдауға құқылы. Осы әдістерді қолдану нәтижесінде толық және
ақиқат бухгалтерлік ақпарат қадлыптасады. (16(
Бухгалтерлік есепті жүргізгенде кәсіпорын келесіні қамтамасыз ету
қажет:
- есеп беру жылда шаруашылық операцияларды және мүлікті бағалауды
көрсету тәртіптерді сақтау;
- есептік жылда бухгалтерлік есеп берудің түсініктеме хатында
жоспарланатын өзгертулерді белгілеу;
- есептік кезеңде барлық шаруашылық оперцияларды және мүлік пен
міндеттердің инвентаризация нітиежелерді есепте көрсетудің
толықтығын;
- табыс пен шығыстарды есептік кезеңдерге дұрыс жатқызуды;
- өндіріске, инвестициларға және басқа мақсаттарға кеткен шығындарды
есепте жіктеу.
Субъектінің шаруашылық операцияларды мен қызметтің нәтижелерін дұрыс
көрсету үшін белгілі есептік ресімдерді орындау қажет. (17(
1.1-суретімен сәйкес есеп циклде төрт кезеңді ажырата білу керек:
1.1-сурет – Есеп циклінің кезеңдері
Есеп циклінің көрсетілген кезеңдер, яғни қозғалыстың реттік қадамдар
бойынша, көлемі мен мөлшеріне қарамай, мүлікпен байланысты барлық
шаруашылық операциялар мен құбылыстар, міндеттер мен капиталдар
бухгалтерлік есепте тіркелуге тиісті. Бухгалтерлік есептің объектілеріне
сыртқы (субъектінің қоршаған ортамен шаруашылық байланыстарынан туатын)
және ішкі (субъектінің ішіндегі шаруашылық қаражаттардың айналымы
нәтижесінде пайда болатын) операциялар жатады.
Бухгалтерлік ақпаратты есептік регистрлерде тіркеу, субъектінің шоттар
мен қос жазбалар арқылы міліктік құқықтық жағадайына әсер ететін, барлық
шаруашылық операциялардың топтастыруын (жіктелуін) және ағымдағы жүйелі
бейнелеуін білдіреді.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің міндетті элемент – арнайы журналдарда
(қосалқы) жасалатын құжаттамалар: кассалық кірістер журналы, сату журналы,
сатып алу журналы және тағы басқалар. Бухгалтерлік есепті жеңілдету
мақсатында журналдардағы барлық жазбаларды толық көрсету керек.
Кейін жазбалар журналынан барлық ақпарат Бас кітапқа жалпылау мен
жіктеу арқылы енгізіледі. Соның өзінде ақпараттың сілтемелерін шаруашылық
операциялар журналының сәйкес беттеріне жасау керек. Бұл ресім тексеріс
(сальдолық) балансты дайындаумен аяқталады. Шаруашылық операциялар
журналында тіркелген барлық операциалар Бас кітаптің шоттарында
көрсетілгеннен кейін баланс әрбір есептік кезеңнің соңында жасайды,
Есептік үдерістің осы кезеңінде екі негізгі мәселе шешуге тиісті:
- бас кітаптағы жазылған дебет пен кредит нәтижелердің теңгерімін
тексеру;
- осы шоттар бойынша ашылған шоттар мен сальдо тізімі туралы
ақпаратты ұсыну, бұл субъектінің қаржылық есеп беруді дайындағанда
тиісті өзгертулерді енгізуге мүмкіншілік жасайды. (18(
Номиналды (уақытша) шоттардың жабылуы оларды нөлге түсіруді білдіреді,
ол келесі кезеңде операцияларды қайтадан көрсету үшін керек. Табыс пен
шығыс шоттарындағы барлық қалдықтар Нәтижелік табыс (шығын) шотына
аударылады. Бас кітаптің осы шоты субъектінің есептік кезеңде қаржылық
нәтижені анықтау үшін қолданылады. Осы шоттағы табыс пен шығыстың
салыстыруы жылдық таза пайда немесе таза шығынды көрсетеді.
Басқарушылық есеп жүйесі үшін табысты арттырудың және шығындарды
оңтайландырудың бақылауын қамтамасыз ету мақсатында жиналатын ақпарат есеп
циклінің қажеттілік қосымша бола алады.
Шаруашылықпен айналысатын субъект кез-келген операцияларды
бухгалтерлік есепте көрсетуге қажетті, белгілі өлшеуіштерді алдын ала
анықтау керек. Өлшеуіштердің үш түрі қолданылады:
- табиғи – заттарды табиғи-заттық түрде септеу үшін қолданылады.
Өлшеуіштің осы түрін таңадуы есепке алынатын заттың қасиеттерінен
тәуелді болады: дана, метр, киолграмм, литр және т.б.;
- еңбектік – адам-сағат, адам-күн түрінде еңбек жұмысын есептеу үшін
және бухгалтерлік есепте еңбек ақы есептегенде қолданылады;
- құндық (ақшалы) – сәйкестіндірілген, жалпылауыш, ол үшін табиғи
және еңбек өлшеуіштер қолданылады. (19(
Демек, көрсетілген бірліктерде және қажетті ретімен есептік үдерісті
ұйымдастыруды Қазақстан РЕспубликасының заңнамасымен бекітілген ережелер
мен нұсқаулармен сәйкес орындау керек.
Есептік саясатта бухгалтерлік есеп қандай түрімен жүзеге асырылытыны
жазылады: журналдық: ордерлік немесе арнайы әзірленген бағдарламалардың
көмегімен автоматтандырылған. Есептің әрбір бөлімі бойынша қолданылатын
синтетикалық шоттар, бастапқы құжаттар мен регистрлер белгіленеді.
Ақша қаржыларды есепке алуға маңызды рөл атқарады, өйткені МНҰ басты
операцияларға ақша несиелерді беру жатады. Бұған байланысты табиғи санауды
қолданбай, ақшаның кезе-келген уақтта бар болуын анықтау, кассадағы ақша
қалдықтарының серпінін, кіріс пен шығыстарын байқау мақсатында МНҰ-дағы
кассалық операциялардың есебі ұйымдастырылады және күнделікті Кассалық есеп
пен касса бойынша Ақша қаражаттарының жылжуы туралы есеп дайындалады.
Бұның барлығы қолда бар ақшаны жетел анықтау мен МНҰ-дың ақша ағымдар
шоттары бойынша мерзімді экспресс-талдау жүргізуге қажетті. Регистрлердің
қолданыстағы формалар қандай микронесиелік ұйымнан түскен, қандай мөлшерде,
қандай мақсаттарға жұмсалған қаражаттарды көрсетеді. Сонымен бірге, ақшасыз
төлемдер бойынша регистрлерді банктің үзінділері атқарады.
Егер есептік кезеңде берілген саясатта өзгерістер бар болса, онда
олардың мәні ашып, салдарын көрсету керек. Егер осы өзгерістер маңызды
қаржылық және материалдық салдарға әкелсе, онда олардың мәні ашқанда осы
өзгерістерден болған салдарға бағалау жасау керек.
Барлық шаруашылық операциялар және құбылыстар бухгалтерлік есеп
жүйесінде көрсетуі тиіс және төмендегідей:
- бухгалтерлік жазбаларды бастапқы құжаттардың түпнұсқамен
дәлелденген болу керек және барлық операциялар мен құбылыстар
жазбаларда көрініс табу қажет;
- операциялар мен құбылыстарды мерзімді және хронологиялық тіркелуге
тиісті;с
- синтетикалық (нәтижелік) есепті аналитикалық (толық) есеппен
сәйкестірілген болу керек.
Сыртқы аудит экономикалық субъектімен келісім шарт негізінде тәуелсіз
аудиторлық фирмамен (аудитормен) жүргізіледі сыртқы аудиттің басты мақсаты
субъектілердің бухгалтерлік (қаржылық) есептердің дұрыстығын анықтау мен
жасалған қаржылық пен шаруашылық операциялардың нормативтік актілерге
сәйкес болуды дәлелдеу, сонмен қатар әкімшілкке кеңес қызмет көрсету болып
табылады. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп
беру туралы заңнамасын сақтауды қамтамасыз ету үшін, сонымен бірге есеп
саясатын, операцияларды тиімді жүргізу, соның ішінде активтерді сақтау
бойынша операцияларды өткізу, бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық есеп
беру кезінде ұрлау мен қателіктер жасауды алдын ала жою мен анықтау үшін
кәсіпорын ішкі аудитті жүргізуді ұйымдастыруға құқылы.
Ішікі аудит – кәсіпорынның ішкі бақылаудың ажыратылмайтын бөлігі.
Әуелде бақылаудың түсінігі қалыптасқан деп есептеледі, ал кейін
дифференциялау нәтижесінде функциялары кеңейтілген, кәсіпорынның қазіргі
мәселелерді шешетін және қажеттіліктерін қанағаттындыратын ішкі аудиттің
түсінігі пайда болды.
Ішкі және сыртқы аудиттің сипаттамасын 1.1-кестемен сәйкес көрсетуге
болады.
1.1-кесте – Ішкі және сыртқы аудиттің сипаттамасы
Факторлар Ішкі аудит Сыртқы аудит
1 2 3
МіндеттердКәсіпорын басқаруыдың, Тәуелсіз жақтар арасындағы
і анықтау сондай-ақ кәсіпорын келісім шартпен анықталады:
бөлімшелердің қажеттіліктерін кәсіпорын мен аудиторлық фирма
ескертумен кәсіпорын (аудитор) арасында
басшылығымен анықталады
Объект Басқарудың жеке функционалды Кәсіпорынның есеп пен есеп беру
мәселелрді шеші, кәсіпорынның жүйесі
ақпараттық жүелерін әзірлеу
мен тексеру
Мақсат Кәсіпорын басшылығымен Аудит бойынша заңнамамен
анықталады анықталады: қаржылық есептердің
дәлелдігін бағалау мен
әрекеттегі заңнамаға сай болуды
дәлелдеу
Қаражат Дербес анықталады (немесе ішкіЖалпы қабылданған аудит
аудит стандарттармен стандарттармен анықталады
анықталады)
Қызмет Атқарушылық қызмет Кәсіпкерлік қызмет
түрі
Жұмысты Басшылықтың белгілі Аудиторлық тексерістің жалпы
ұйымдастыртапсырмаларды орындау қабылданған нормалар мен
у ережелерге сәйкес аудитормен
дербес анықталады
Қарым-қатыКәсіпорын басшылығына бағыну, Тепе-теңдік серіктестік,
настар одан тәуелді болу дербестілік
СубъектілеКәсіпорын басшылығына Кәсіпкерліктің осы түрімен
р бағынатын және штаттағы айналасу құқығына лицензиясы бар
қызметкерлер және сәйкес аттестациясы бар
дербес сарапшылар
КвалификацКәсіпорын басшылығынымен Мемлекеттпен реттеледі
ия анықталады
Төлем Штаттық тәртіп бойынша еңбек Келісім-шарт бойынша қызмет
ақы есептеу көрсетулерге төлемдер
1.1-кестенің соңы
1 2 3
ЖауапкершіБасшылық алдында міндеттерді Заңанмамен және нормативті
лік орындау бойынша актілермен бекітілген клиент пен
үшінші жақтар алдында
міндеттерді орындау бойынша
Әдістер Біркелкі мәселелрді шешкенде әдістер ұқсас болуы мүмкін
(мыслаы ақпараттың ақиқаттығын дәлелдеу).
Тәжірибелік жұмыста ішкі аудит қызметі Қазақстан Республикасының
заңнамасы, министрліктер мен ведомстволардың, өзін өзі басқару органдардың
нормативті актілерді, аудит ережелерді (стандарттарды), сонымен қатар
кәсіпорынның жалғылық құжаттарды, кәсіпорын басшысының бұйрықтар мен
өкімдерді, нұсқауларды, ережелерді және тағы басқаларды басшылыққа алады.
Ішкі аудиторлар лауазымдық нұсқаулықпен қойылған міндеттерді орындауға
тиісті. Сонымен ьірге олар аудиторлық қызметтің этикалық қағидаттарды
сақтау (біліктілік, құзыреттілік, адалдық, объективтілік, жауапкершілік,
ақпарттың құпиялылығы) және тексерістерді аудит стандарттарына сәйкес
жүргізу қажет. Қаржылық есептің функциясы өндірістік есеп мәліметтерін
өңдеу мен оларды қаржылық есеп беруде жалпылау болып табылады. Осы қаржылық
есептер жоғары басқарушылық құрамымен қолданылады және сыртқы
пайдаланушыларға беріледі.
Бухгалтерлік есепті өндірістік және қаржылық есептерге ажырату
нарықтық экономика жағдайында есептің маңызды сипаттамалардың бірі болып
табылады. Алайда бұл субъектке өндірістік және қаржылық есепті
ұйымдастыруды талап етпейді. Негізінде ең бастысы бұл қандай мақсаттар және
кім үшін ақпарат жинақталады. Осыған байланысты бухгалтерлік есептің
міндеттері: субъектінің қызметі туралы ақиқат қаржылық есептерді құрастыру
үшін, басшыны толық және маңызды ақпаратпен қаматамасыз ету, бұл ақпарат
субъектіге де, инвесторларға, кредиторларға, қызметкерлер мен
жабдықтаушыларға, сатып алушыларға, мемлекеттік және басқа органдар ға да
пайдалы болып табылады. Бұйрықпен бекітліген ережелермен сәйкес жасалған
қаржылық есептер ақпараттың сыртқы пайдаланушыларға да пайдалы болады.
Инвесторларға қаржылық ақпарат субъектіге салатын инвестициялардың
қайтарымдылығын есептегенде қажетті болады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қызметінің тиімділігін көтеру
мен ағымдағы бақылау бойынша мәселелер шиелене түсті. Көптеген кәсіпорындар
ресурстарды (адам, қаржы, материалдық) тиімсіз пайдаланудан, дұрыс шешім
қабылдауға қажетті ақпарттың жетіспеушілігінен, есептердің байқаусыз және
қасақана бұрмалаудан азап шегеді. Осы сияқты мәселелерді шешу үшін, тиісті
ішкі аудитті ұйымдастыруға тура келеді.
Аудиторлық тексерістермен қатар, аудиторлар және аудиторлық фирмалар
аудитпен байланысты, бухгалтерлік есепті қалпына келтіру мен жүргізу, табыс
туралы декларацияны және бухгалтерлік (қаржылық) есеп беруді толтыру,
шаруашылық-қаржылық қызметін талдау, экономикалық субъектінің активтерін
және пассивтерін бағалау, қаржылық, салықтық, банктік және басқа шаруашылық
сұрақтар бойынша кеңес беру, арнайы оқуларды өткізу сияқты қызмет көрсетуге
құқылы.
Аудиттің мақсаты заңнамамен, аудиторлық қызметті нормативтік реттеу
жүйесімен, аудитор мен клиенттің арасындағы келісім шарттармен анықталады.
Классификациялау сипаттамасына байланысты ішкі және сыртқы аудитты
ажыратады.
Ішкі аудит қызметін ұйымдастыру үдерісі күрделі болып келеді, ол
әдістемелік және ұйымдастырушылық мәселелерді шешуді талап етеді. Бұған
байланысты микронесиелік ұйымдарда ішкі аудит бөлімшені (ІАБ) ұйымдастыруды
1.2-суретке сәйкес бірнеше кезеңдермен жүзеге асырайды.
Микронесиелік ұымдардың саясатын орындау үшін
ІАБ құрудың мақсаттарын және сұрақтар шеңберін
айқындау мен дәлдік анықтау
ІАБ біртүрлі функцияларды топтарға біріктіру
мен олардың негізінде бөлімнің құрылымдық
бірліктерді (бөлімшелерді) құру,
қарым-қатынастар байланыстарды әзірлеу, әрбір
құрылымдық бірлік үшін міндеттерді, құқықтарды
және жауапкершілікті анықтау
Ішкі аудит бөлімі (қызметі) туралы
ережелерге сәйкес ішкі аудит бөлімшені құру
Ішік аудит бөлімшенің микронесиелік ұйымның
басқару құрылымының басқа бөлімдермен
интеграциялау
Аудиторлық бақылау ресімдерді талдап беру мен
тәжірибелік қызметте қолдану мақсатында
ұсыныстарды әзірлеу
1.2-сурет – Микронесиелік ұйымдарда ішкі аудит бөлімшені құру кезеңдері
Сөйтіп, ішкі аудит қызметінің жұмысы кәсіпорынның ішкі тәртіптер
жүйесіне негізделу керек. Жоғарыда аталған құжаттар кәсіпорын қызметінің
бағытынан, оның құрылымынан, стратегиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz