Еңбекақы төлеу формалары
1 Еңбекақы есебі және аудитінің теориялық негіздері
1. Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі еңбеақының орыны мен маңызы
Еңбек адамның өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының
түрін өзгертуге және оны өз керегіне бейімдеуге бағытталған мақсатқа сай
істелетін қызметі; қоғам өмір сүруінің негізі, адамзат тіршілігінің
мәнгілік, табиғи шарты. Еңбек адамның өзін қалыптастыруда шешуші рөл
атқарады.
Еңбек процестерінің жай мезеттері ‒ мақсатқа сай қызмет, яғни еңбектің
өзі, еңбек заттары мен еңбек құрал жабдықтары. Еңбек құрал жабдықтарының
көмегімен адам өзінің еңбек заттарына ықпал етеді. Еңбек заттары мен еңбек
құрал жабдықтарының жиынтығы өндіріс құрал жабдықтарын құрайды. Еңбек
процесінің басталуы үшін өндіріс құрал жабдығын жұмыс күшімен қосу керек.
Еңбек туралы ұғым көптеген авторлардың ғылыми еңбектерінде,
оқулықтарында келтірілген. Қай кезде болмасын еңбекке жарамды адам міндетті
түрде еңбек етуге тиіс болған, егер еңбек етпейтін болса олар арамтамақтар
болып есептелген. Өз еңбегімен тапқан табыс зейнетті де, еңбек етпей
тапқан табыс жағымсыз болып есептелген.
Еңбекақы экономикалық катигория ретінде жалдамалы қызметкердің табыс
көзі болып табылады. Сонымен қатар жұмыс берушілер үшін еңбек ресурстарын
жалдау өндіріс факторларының бірін жалдау болып табылады, сондай-ақ
жалдамалы қызметкерлердің еңбегін төлеу өндіріс шығындарының бірі болып
табылады [2; 7-8 б.].
Нақты еңбекақы бұл нақты еңбекақысына белгілі сандағы тауарды және
қызметтерді сатып алуына, ие болуына мүмкіндігі немесе еңбекақы – бұл
көрсетілген еңбекақыға нақты заттарды сатып алу мүмкіндігі. Нақты
еңбекақы көрсетілген еңбекақы мен сатып алынатын тауардың мөлшеріне
байланысты.
Еңбекақының көлемі еңбек сапасына, квалификациясына, кәсіби дайындығына
байланысты болады: мысалы, салыстырмалы жоғары жалақы дәрігерлерде,
юристтерде, кәсіпкерлерде болуы тиіс, өйткені оларды оқуға көптеген шығын
жұмсалады, ал алған еңбекақысы сол шығынның орынын толтыру болып табылады.
Еңбекке ақы төлеу ол жұмысшыға еңбек ету барысында жоғалтқан күш қуатын
қалпына келтіру мақсатында, сонымен қатар өзінің жұмыс күшін арттыруды
ынталандыру мақсатында жүзеге асырылатын төлем түрі.
Теорияда еңбек ақы ‒ бұл жұмыскердің ақша табыстарының негізін құрайтын
ақша түсімдерінің негізгі формасы, басты қайнар көзі.
Еңбек ақы ‒ қызметкердiң бiлiктiлiгiне, орындалатын жұмыстың
күрделiлiгiне, санына, сапасына және жағдайына байланысты еңбек үшiн
төленетiн сыйақы, сондай-ақ өтемақы және ынталандыру сипатындағы төлемдер.
Еңбек ақының мәнін былайша түсіндіру өнімді өткізуге немесе қызмет
көрсетуге байланысты жұмыс күшіне ақы төлеуді сипаттайды және еңбек ақы
көлемі соған байланысты болатындығын көрсетеді.
Кәсіпорын тұрғысынан алғанда еңбегі үшін берілетін ақының көлемі
кәсіпорынға түскен пайдамен, жұмысшының жұмсаған күш қуатымен, сонымен
қатар атқарған жұмысының сапасының артықшылықтарымен анықталуы тиіс, сондай-
ақ бұл мемлекет көрсеткен ең төменгі көрсеткіштен кем болмауы тиіс. Еңбек
ақының нақты көлемі жұмыс берушінің бұл мақсатқа жұмсаған қаржы қаражаты
арқылы анықталады [2;7 б.].
Еңбекақы төлеудің ақшалай және заттай түрлері бар. Қызметкерлерге
ақшаның қажеттілктерін қанағаттандыру үшін барынша тиімді пайдалануға
мүмкіндік беретін ақшалай түрдегі еңбекақы төлеудегі ең басты нышындардың
бірі болып саналады. Қазіргі кезде еңбекақы төлеудің заттай нышаны сирек
кездеседі. Еңбекақы төлеудің төлеудің мұндай нышаны ақша айналымының
бұзылуы кезінде, экономиканың тұрақсыз, гиперинфляция және құлдырау
жағдайында кең қолданылады.
Еңбекақыны ұйымдастыру арқылы нарықтық экономиканың қозғаушы екі
қозғаушы күштері арасында әлеуметтік әріптестердің қатынастарын дамуына
мүмкіндік беретін, жұмыс беруші жұмыс істеушілердің арасында келісім-шарт
жасалынады.
Еңбекақының көлеміне жұмысшылардың иемденетін ақшасының мөлшері ғана
емес, сонымен қатар оның ақшаға сатып алу қабілеті кіреді. Сатып алу
кабілеттілігі нақтылы еңбекақы мен көрсетілген еңбекақының арақатынасы
арқылы анықталады. Сондықтан, кәсіпорын жұмысшыларының еңбекақысы мемлекет
бекіткен ең төменгі деңгейдегі еңбекақы көлемінен кем болуы тиіс.
Сонымен, еңбекақы нақтылы еңбекақы және көрсетілген еңбекақы болып
ажыратылады.
Көрсетілген еңбекақы дегеніміз бұл есептелінген және жұмысшылардың
белгілі уақыттағы еңбегіне ақшалай төленетін еңбекақысы.
Нақтылы еңбекақы – бұл нақты еңбекақысына белгілі сандағы тауарларды
және қызметтерді сатып алуына, ие болуына мүмкіндігі немесе нақты еңбекақы
– бұл көрсетілген еңбекақыға нақты заттарды сатып алу мүмкіндігі. Нақтылы
мен көрсетілген еңбекақы сатып алынатын тауардың мөлшеріне байланысты.
Мысалы, көрсетілген еңбекақы 15 % көбейіп, инфляция осы мерзімде 10 %
деңгейде болса, нақты еңбекақы тек қана 5 %-ға көбейеді. Сонымен
инфляцияның артуы көрсетілген еңбекақы мен салыстырғанда нақты еңбекақының
төмендеуіне, немесе керісінше болуы мүмкін. Инфляцияның әсері болмаған
кезде көрсетілген еңбекақының өсуі нақтылы еңбекақының өсуін білдіреді.
Сонымен бірге, егер баға өнім сапасына тікелей тәуелді болады.
Сондықтан, еңбекақы жүйесін реттеуде инфляця үрдісінің ықпалы ескерілуі
тиіс.
Еңбекақы төлеуді жақсарту саясатында және оны ұйымдастыруда, кәсіпорын
төмендегідей принцптерге сүйену керек:
- әділдік, яғни еңбектің күрделілігіне сәйкес төлеу;
- еңбек ақыны мамандық деңгейіне , орындалатын жұмыс күрделігіне қарай
есептеу;
- еңбек жағдайындағы зиянды және еңбектің ауырлығын есепке алу;
- еңбектің сапасын көтеруге және жұмыскердің еңбекке тыңғылықты
қатынасын ынталандыру;
- еңбекте сапасын өнім өндіретін және өзінің жұмысына жауапкерсіз
қараған жұмысшыларды материалдық жағынан әкімшілік жазаны қолдану;
- еңбек өнімділігін өсу қарқыны , орта еңбек ақы төлеудің өсу қарқынан
артыру;
- инфляцияға сәйкес еңбекақыны төлеу деңгейін тиісінше индексация
жасау;
- кәсіпорында қазіргі жағдайда сәйкес еңбекақы төлеу жүйесін жақсарту,
прогрессивті түрлерін қолдану.
Негізгі еңбекақы төлеу тәсілінің төлемдері келесі 1.1-суретте
көрсетілген.
1.1-сурет – Негізгі еңбекақы төлеу тәсілінің төлемдері
Қосымша еңбекақы төлеу, еңбек туралы заңда, кәсіпорынның келісім-
шартында қарастырылған [7; 21 б.]. Сонымен бірге жұмыс уақытын
пайдаланбаған келесі кездердегі төлемдер жатады:
- демалыс уақыттарында ақы төлеу;
- мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы
төлеу;
- декреттке шығып, нәресте көрген аналарға, жұмыстағы үзілістері үшін
ақы төлеу;
- кәмілеттік жасқа толмаған жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік
сағаттарға ақы төлеу.
Еңбек ақы атқарған жұмысы үшін берілетін сыйақы болып табылады және
қызметкерлерді ынталандырудың бірден бір жолы ретінде қарастырылады.
Комерциялық кәсіпорындарда еңбекке ақы төлеудің жалпы денгейі келесідей
негізгі факторларға байланысты болады:
- кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесінен және оның табыстылық
денгейінен;
- кәсіпорынның кадрлық саясатынан;
- сәйкес келетін мамандықтар арасындағы аймақтағы, аудандағы және облыс
көлеміндегі жұмыссыздық денгейне байланысты;
- профсоюздердің, бәсекелестердің, мемлекеттің әсер етуі;
- кәсіпорынның қоғаммен байланыстылық денгейінің саясаты және басқа да
көптеген факторлар.
Комерциялық кәсіпорындарда еңбекақы төлеуді ұйымдастыру келесідей
негізгі элементтерден тұрады, 1.2-суретте көрсетәлген.
1.2-сурет ‒ Кәсіпорындарда еңбекке ақы төлеуді ұйымдастырудың негізгі
элементтері
Нарық жағдайына тауар ретінде еңбек өнімнің нарығы мойындаған еңбекақы
төлемі жұмсалған шығындарға ғана емес, еңбектің нәтижесіне төленеді.
Тауарларды өткізудің түскен қаражаттар тауар өндірушілердің еңбегінің саны
мен сапасын бағалаудағы және олардың жеке табыстарының негізгі көзін
бағалаудағы жоғарғы болып табылады.
Қазіргі уақытта, Қазақстанда еңбекақыны реформалау (өзгерту),
мемлекеттің кепілденген ең қысқа күнелту деңгейін қамтамасыз етумен және
ақы төлеудің жоғарғы деңгейімен шектеулерді жүйелі түрде алып тастаумен
байланысты.
Еңбек қатынастарын реттеудің нормасы болып тарифтік келісімнің және
ұжымдық келісім-шарттың негізінде жасалған жұмыс берушімен кәсіподақтардың
арасындағы, жұмысшылармен қызметшілердің арасындағы еңбекақы төлеу бойынша
келісім шарттың қағидасы табылуы керек.
Реформада міндетті төлемге жататын мемлекеттік әлеуметтік норматив
тәрізді еңбекақының ең аз мөлшері бекітілген. Ең төменгі еңбекақы ең
төменгі тұтыну бюджетінің негізінде тағайындалады және әлеуметтік
факторларға байланысты сараланады [8; 127 б.].
Ең төменгі еңбекақының экономикалық мағынасы өнімді еңбектегі және
жұмыс күшінің ұдайы өндірудегі жұмысшының қабілеттілігін қолданғанын
білдіреді.
Еңбекшілер табысын кепілденген деңгейін қорғауды бірыңғай жүзеге
асыратын тарифтік тор еңбекақы төлеу реформасының негізі болып табылады.
Осының нәтижесінде, оның базалық бөлігі болып, халық шаруашылығының
саласындағы әрбір жұмысшыға кепілденген минималдық еңбекақы табылады.
Еңбекақының екінші бөлігі (бонустар, өтемдік және т.б. төлемдер) ұйымдарда,
кәсіпорындарда және салаларда баллдық жүйемен бағаланатын, разрядқа,
біліктілік топқа, атаққа және дәрежеге байланысты, жұмысшылардың еңбек
стаждарына, біліктіліктеріне, қабілеттіліктеріне және қолда бар ақшалардың
мөлшеріне байланысты төленеді.
Кәсіпорындарда еңбекақы төлеудің оңтайлы ұйымдастыру қызметкердің
қызметін және еңбектің нәтижелері. Өнімнің рентабелділігін және пайдалануды
дайын өнім және еңбек нарығының бәсекеге қабілеттілігін қамтуға мүмкіндік
береді. Еңбекақы төлеудің оңтайлы ұйымдастыруының мақсаты ‒ кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің нәтижесінде қызметкерлердің еңбектік салымы мен
еңбекақы төлеу шамасының арасындағы сәйкестілікті қамтамасыз ету, яғни
тұтыну шамасымен еңбек шамасы арасындағы сәйкестікті бекіту.
Көптеген қазақстандық кәсіпорындарда еңбекақы төлеуді ұйымдастыруының
негізінде мынадай басты қағидаларды ұстануы тиісті:
- еңбекті санымен сапасына байланысты жүзеге асыру;
- кәсіпорының салалық және аймақтың қажеттіліктеріне, еңбек жағдайына,
қызметкердің біліктілігіне байланысты еңбекақы саралау;
- нақты еңбекақының ретті жоғарлауы, яғни көрсетілген еңбекақының өсуі
қарқыны кезінде инфлияциядан жоғарлап кетуі;
- еңбек өнімділігі өсу қарқының орташа еңбекақының өсу қарқымын артып
кетуі.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы
заңы ең алғаш 1995 жылы 10 желтоқсанда шығарылған.
Ал 2007 жылдың 15 мамырдан бастап іске жаңа заң жобасы енгізілгендіктен
бұл заң күшін жойды. Жаңа заңға сәйкес, жұмыс беруші мен жұмыскердің
еңбектік заңдылықтары бойынша келісілген жеке еңбек шартымен, ұжымдық
шартпен реттеледі.
Жалақы төлеу мерзімдері:
- жалақы бір айда кем дегенде бір рет төленеді. Жалақыны төлеу күндері
жеке еңбек, ұжымдық шарттарда қарастырылады;
- жалақы төлейтін күн демалыс немесе мереке күндеріне тура келген
жағдайда, оны төлеу олардың қарсаңында жүргізіледі;
- жұмыс берушінің кінәсінен жалақы, ал қызметкерлермен жеке еңбек шарты
бұзылған кезде – оған тиесілі басқа да төлемдер белгіленген мерзімдермен
салыстырғанда кешіктірілген кезде жұмыс беруші қызметкерлерге берешек пен
өсімақы төлейді. Өсімақының мөлшері жалақы төлеу жөніндегі міндеттемелерді
орындау күніне Қазақстан республикасы Ұлттық Банкінің қайта қаржыландыру
мөлшерлемесі бойынша белгіленеді және жүргізілуі тиіс болған күннен кейінгі
уақыттан бастап әрбір кешіктірілген күнтізбелік күн үшін есептеліп төленген
күнмен аяқталады;
- жеке еңбек шарты бұзылған жағдайда қызметкерлерге барлық сомаларды
төлеу жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізіледі.
Еңбек ақының негізгі қызметтері 1.3-суретте көрсетілген.
1.3-сурет – Еңбек ақының негізгі қызметті
Еңбек ақы келесі қызметтерді орындау керек:
- ұдайы өндірістік ‒ еңбек ақыны төлеу түріндегі ақшалай төлеулер жұмыс
күшінің ұдайы толықтыру, еңбек потенциалын жаңғырту мүмкіндігін қамтамасыз
ету керектігіне негізделеді;
- өтемдік ‒ еңбек үшін ақшалай сыйақы еңбек қызметін орындау процесі
кезіндегі еңбек күшінің, энергиясының шығындарын, жұмыскердің денсаулығына
тигізетін мүмкін зиянын өтеуге негізделеді;
- ынталандырушылық ‒ жұмыстың тиімділігін және сапасын жоғарлатуға,
еңбек өндіргіштігін өсіруге жұмыскердің материалдық қызығушылығын тудыруға
негізделеді;
- жіктеуіш – бағалау қызметіне сәйкес ұйыммен, кәсіпорынмен, мекемемен
алынатын ақша табыстарының бөлігі жұмыскерлердің арасында еңбек салымына
сәйкес еңбек ақысы түрінде жіктеледі, нәтижесінде жалақы еңбек қызметін
бағалау тәсілдерінің бірі болып табылады.
1.2 Еңбекақы жүйесінің түрлері мен нысаны
Еңбек ақы – жұмыскердің ақша табыстарының негізін құрайтын ақша
түсімдерінің негізгі формасы, басты қайнар көзі. Жұмыскерді жалдаушы
жұмыскердің еңбек шығындарын, жұмыс күшінің жұмсалуын еңбек ақы түрінде
ақшалай төлем арқылы өтеу керек [12; 37 б.].
Еңбек ақы келесі қызметтерді орындау керек:
- ұдайы өндірістік ‒ еңбек ақыны төлеу түріндегі ақшалай төлеулер жұмыс
күшінің ұдайы толықтыру, еңбек потенциалын жаңғырту мүмкіндігін қамтамасыз
ету керектігіне негізделеді;
- өтемдік ‒ еңбек үшін ақшалай сыйақы еңбек қызметін орындау процесі
кезіндегі еңбек күшінің, энергиясының шығындарын, жұмыскердің денсаулығына
тигізетін мүмкін зиянын өтеуге негізделеді;
- ынталандырушылық ‒ жұмыстың тиімділігін және сапасын жоғарлатуға,
еңбек өндіргіштігін өсіруге жұмыскердің материалдық қызығушылығын тудыруға
негізделеді;
- жіктеуіш – бағалау қызметіне сәйкес ұйыммен, кәсіпорынмен, мекемемен
алынатын ақша табыстарының бөлігі жұмыскерлердің арасында еңбек салымына
сәйкес еңбек ақысы түрінде жіктеледі, нәтижесінде жалақы еңбек қызметін
бағалау тәсілдерінің бірі болып табылады.
Жеке жұмыскердің жалақының шамасын анықтау негізіне салынатын бастапқы
принципке байланысты еңбек ақыны төлеудің үш негізгі формасын атап
көрсетуге болады: кесімді, мерзімді және аралас. Осы формалардың шегінде
еңбекақы төлеу жүйесі де қалыптасады, 1.4-суретте.
1.4-сурет– Еңбекақы төлеу формалары
Еңбек ақы төлеу формаларының мерзімдік түрі:
- қарапайым мерзімдік;
- мерзімдік-сыйлықақылы болып бөлінеді, сонымен қатар бұл формадан
еңбекақы төлеудің сағаттық, тәуліктік және апталық жүйесін де ажыратуға
болады.
Кесімді еңбекақы төлеу формасы мынандай түрлерге бөлінеді:
- тура кесімді;
- кесімді-сыйлықақылы;
- кесімді-үдемелі;
- жанама-кесімді;
- аккордты.
Төлеудің мерзімдік түрінде істелген жұмыстың мөлшеріне тәуелсіз белгілі
орындалған уақыт мөлшері үшін төленеді. Еңбек ақы төлеудің мерзімдік түрі
денсаулық сақтауда кең таралған және ол республикалық, облыстық, жергілікті
және аймақтық міндетті медициналық сақтандыру қорларынан қаржыландырылатын
бюджет саласында елеулі орын алады.
Еңбек ақыны төлеудің кесімді түрі орындалған жұмыстың көлеміне, белгілі
уақыт кезеңінде көрсетілген қызметке байланысты еңбек ақыны қалыптастыруға
негізделеді (көбінесе ‒ бір айда).
Еңбек ақыны төлеудің кесімді түрінің ерекшелігі жалақының мөлшері
орындалған жұмыстың көлемі түрінде өлшенген шығындалған еңбектің мөлшерімен
тікелей байланысты.
Бірақ комерциялық кәсіпорындарда орындалған жұмыстың, қызмет
көрсетулердің көлемін нақты өлшемінде өлшеу қиын. Сонымен қатар, егер
орындалған жұмыс ұжымдық, топтық сипатта болса, онда әрбір жұмыскердің
орындаған жұмыс немесе қызмет көлемінің үлесін бөлу керек немесе кесімді
жалақыны барлық ұжымға сәйкес есептеп, одан кейін оны, еңбекке қатысу
коэффициенті бойынша анықталынатын, еңбекте қатысу мөлшеріне сәйкес ұжымның
барлық мүшелері арасында бөлу керек. ... бағалау есебін орнықтыру қиын,
яғни еңбек сыйымдылыққа, күрделілікке байланысты бірлік жұмыстың төлем
дәрежесін анықтау қиын.
Еңбек ақының мөлшерін тікелей есептеген кезде жұмыстың сапасын ескеру
қиын, сондықтан сапаға байланысты түрлі бағаланулар енгізу қажет деп
А.И.Вялков айтады [342; 82 б.].
Енді еңбек ақыны төлеудің мерзімдік, кесімді және аралас формаларын
және олардың түрлерін нақтырақ қарастырайық.
Кесімді еңбекақы төлеу ‒ мұнда еңбекақы өндірілген өнімнің саны мен
сапасына сәйкес, оның күрделілігі мен еңбек жағдайы ескеріліп, арнаулы
бағалау арқылы төленеді.
Кесімді еңбекақының төмендегідей түрлерге бөлуге болады:
- тікелей немесе жай кесімді;
- жанама-кесінді;
- кесімді-сыйлықты;
- кесемді-үдемелі;
- аккортты-кесімді.
Жұмысшылардың еңбекақысы жеке және ұжымды болып жүйеленеді. Тікелей
немесе жай кесімді жүйеде еңбекақы өнім өндіру бірлігіндегі бағалау бойынша
төленеді.
Жұмысшының жалпы еңбегін кесімді бағалауда есепті мезгілдегі өнімді
өндіру санына көбейту арқылы анықталады.
Жанама кесімді еңбекақы төлеу түрі-тікелей еңбек қортындысына
байланысты, кесімді жұмысшылардың істеген еңбегіне қарай еңбекақы көлемі
белгіленеді. Бұл жүйе бойынша көмекші жұмысшыларға еңбекақы төленеді.
Жанама кесімді бағалану (Еж) жұмысшының жай қызмет атқаратын өндіру
мөлшерін есепке ала отырып және олардың саны формула бойынша есептеледі
Еж=ЕсӨс*Ж (өнім немесе жұмыс бірлігіне теңге),
(1.1)
мұндағы Ес ‒ қызмет атқаратын жұмысшыға төленетін жанама еңбекақы жүйе
бойынша еңбекақы мөлшерінің тарифі, теңге;
Өс ‒ қызмет атқаратын бір жұмысшының (обьектілер агрегаттар )
‒ өнім бірлігіне сағаттың өндіру мөлшері(еңбек өнімділігі);
Ж ‒ қызмет атқаратын жұмысшылар саны (обьектілер агрегаттар)
қызмет атқару мөлшері.
Жұмысшылардың жалпы еңбекақысын, бір жерде қызмет атқарып кесімді
ақыдағы көмекші жұмысшылардың еңбекақы мөлшерін орта пайыз орындалған
мөлшеріне көбейту арқылы, таза бір жерде жанама кесімді еңбекақы бағалауын
қызмет атқаратын жұмысшылардың нақты өнім шығару көлеміне көбейту тәсілінде
анықтауға болады:
Аккордты кесімді еңбекақы төлеу жұмыстың барлық көлеміне төлейтін
ақыларды қамтиды. Жұмыстың жеке элементтеріне арналған мөлшерлер
бағалымдарды қосып, барлық жұмыстың құнын анықтайды [25; 121 б.].
Бұл жүйеде еңбекақы жұмыс мезгілін қысқартқаны үшін жұмысшыларға
сыйлықақы төленеді. Мұндай кесімді еңбекақы төлеу жүйесі еңбек өнімділігін
арттыруға ынталандырады.
Үдемелі-кесімді еңбекақы төлеу жүйесі – мөлшерді орындағаны үшін
тікелей кесімді бағалау бойынша төленетін ақы, ал егер мөлшерден тыс артық
орындағаны үшін жоғарғы бағалы төлемге ие болады. Бұл көбінесе
жұмысшылардың жаңа техниканы меңгергеніне қолданылатын еңбекақы төлеу
тәсілі.
Мерзімді еңбекақы төлеу ‒ мұнда істелген уақыт санына байланысты сый
беру және жұмысшыға басқадай ақшадай түрде, нақты атқарылған жұмыс
бекіттілген тариф немесе еңбекақы бойынша төленетін жалақының бір түрі.
Мұнда еңбек жай және күрделі, төменгі және жоғарғы мамандықта болуы
мүмкін. Бұл жағдайда еңбекақы төлену жұмысы тариф арқылы жіктелініп іске
асады.
Нақты істелінген уақыт (сағат) мерзімін тарифті еңбекақы мөлшеріне
көбейту жолымен еңбекақыны анықтайды [25; 117 б.].
Тарифті еңбекақы мөлшері ‒ жұмысшының бір сағат, бір күн немесе бір ай
ішінде алатын жалақасының көлемін белгілеу. Сағаттық, күндік және айлық
тарифтік еңбекақы мөлшері еңбек мөлшерленуіне және түрлі жағдайда әртүрлі
есептелетіндігіне байланысты болады.
Тарифтік тор бұл разряд бойынша бөлінген еңбек ақының тарифтік
мөлшерлемесінің (айлық қызметақы) және берліген разрядтың тарифтік
мөлшерлемесінің бірінші разрядтың мөлшерлемесіне қатынасымен анықталынатын
тарифтік коэффициенттердің жиынтығы.
Тарифтік тордың тарифтік коэффициенттерінің өлшемі салыстырмалы түрде
тұрақты деп айтуға болады, бірақ тарифтік мөлшерлеме әрқашан өзгеріп
отырады. Әдетте осындай өзгерістер табыстарды индекстеу мақсатында
мөлшерлемелердің жоғарлау бағытында өтеді, яғни тұтынушылық тауар және
қызмет көрсетулерге бағалардың өсуімен байланысты нақты табыстардың
төмендеуін тудыратын табыстарда инфляция факторын ескеру. Тарифтік
мөлшерлемелердің өсуі бағалардың өсуін және бюджет саласындағы
қызметкерлердің шығындарын өтеу үшін арналған. Сонымен қатар мемлекетте
бюджет саласындағы қызметкерлердің жалақысының өсіру мүмкіндіктері пайда
болған кезде тарифтік мөлшерлемелердің өсуі өтеді. Қазақстанда тарифтік
мөлшерлемелерді өсіру мүмкіндіктері экономикалық дамыған мемлекеттерге
қарағанда төмен.
Тарифтік тордағы минимал тарифтік қызметақы барлық мемлекеттерде заңды
түрде бекітілген еңбек ақыны төлеудің минимал мөлшеріне жуықтап сәйкес
келеді. Оның шамасының жоғарылатуын периодты түрде қарастырып отырады.
Бірақ Қазақстан Республикасында минимал тарифтік қызметақы еңбек ақы
төлеудің минимал мөлшері түрінде болмайды, ол жәрдемақы, төлем, айыппұл,
ақша ықпалшарасының шамасын анықтау үшін қолданылатын, еңбек ақы төлеудің
минимал мөлшерінде берілетін есептеуіш бірлік шама [25; 119 б.].
Тарифтік тор тарифтік разрядпен сипатталынатын жұмыскерлердің
орындалған жұмыстың біліктілік деңгейіне және біліктілігіне байланысты
олардың еңбек ақының мөлшерінің сараптауының құралы болып есептелінеді.
Кәсіпорындардың жұмыскерлерінің еңбек ақысын төлеудің разрядын анықтау
кезінде комерциялық кәсіпорындардың берілген разрядқа талаптанатын әрбір
қызметкерінде міндетті түрде болатын біліктілік сипаттамалардың жинағы
қолданылады. Бірақ разрядты бекіту кезінде маңызды рөлді жоғары эксперттер
қатысатын кәсіпорын қызметкерлерінің аттестациясы және комерциялық
кәсіпорынның басшылығымен жиналған персоналдың жұмысының сапасы және нақты
тәжірибесі туралы мәліметтер алады. Елеулі орынды жұмыскердің білімділік
деңгейі де алады.
Еңбек ақыны төлеудің тарифтік-мерзімдік жүйесі немесе қарапайым
мерзімдік жүйе деп атайды, өйткені ол жалақының тек қана тарифтік
мөлшерлемесінен және жұмыс істелген уақыт шамасынан тәуелді болатын
тарифтік бөлігін ғана қамтиды. Қарапайым мерзімдік жүйе мамандардың және
қызметшілердің еңбек ақысын төлеуге қолдану ең ыңғайлы, бірақ осы жағдайда
да ол еңбек ақы төлеудің барлық каналдарын ескермейді және жалақының
қосымша тарифтік бөлігінің бірқатар қосымша төлем мүмкіндіктерін есепке
алмайды
Қарапайым мерзімдік жүйемен қатар еңбек ақыны төлеудің мерзімдік-
сыйлықақылы түрі белгілі, осы жүйеде тарифтік қызметақыдан басқа сандық
және сапалық нәтижелерге, көрсеткіштерге жеткені үшін сыйлықақы түрінде
қосымша ақшалай сыйақы беріледі. Сыйақы абсолют есептеуде немесе тарифтік
қызметақыға пайыз түрінде комерциялық кәсіпорындардың басшылығымен
бекітіледі [12; 87 б.].
Еңбек ақыны төлеудің мерзімдік жүйесі өзінің кез келген түрінде
кемелдендірілмеген, өйткені ол табель бойынша анықталынатын жұмыс істелген
уақытқа емес, еңбектің нақты нәтижесіне негізделеді. Яғни жұмыста бар болу
фактісі бойынша есептелінеді( кейбір кезде жұмыс орында немесе іс сапарда
болмай тұрып, табельде жұмыста болғаны жөнінде белгі алуға мүмкіндік бар).
Жүйе тарифтік разряд өтілген нәтижелер бойынша бекітілмейтіндіктен және
динамикалық қайта қарауға берілмейтіндіктен икемді емес. Разрядты бекітудің
өзі бірқатар шарттарға ие болғандықтан оны объективті деп есептеуге
болмайды. Сонымен қатар XXI ғасырдың басында ҚР-да бюджет саласындағы
жұмыскерлердің еңбек ақыны төлеудің тарифтік мөлшерлемесінің деңгейі
ынталандырушылық рөлді ғана емес, сонымен қатар ұдайы өндірістік және
өтемдік қызметтерді де атқара алмайды.
Жұмысшылардың әртүрлі квалификациясына қарай еңбекақы төлеудің бір
келкі тарифтік торы қолданылады.
1993 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап біріңғай тарифтік тор халық
шаруашылығындағы қызметкерлердің барлық дәрежесіне қолданыла бастады. Мұнда
тиісінше коэфицент және белгілі разряд саны көрсетілген. Тарифті
коэфицентің ең төменгі разряді бірге тең. Тарифті коэфиценттін келесі
разряды тарифті ставкасының тиісінше әрі қарай бірінші разрядтан жоғарлап
өсуін көрсетеді [22; 85 б.]. Біріңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряды
бар. Бұл жүйе шаруашылықты жүргізу нышанына, меншік нышанына және бюджеттік
ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған:
- 1-8 разрядтар бойынша – жұмысшыларға төлемдер;
- 6-15 разрядтар бойынша линиялық қызметкерлердің төлемдері;
- 4-11 разрядтар бойынша орта білімді мамандардың төлемдері;
- 7-15 разрядтар бойынша – жоғарғы білімдер мамандардың төлемдері;
- 10-20 разрядтар бойынша – кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің
функцияналдық қызметткер басшылардың төлемі;
- 9-21 разрядтар бойынша- ғылыми қызметкерлердің төлемдері.
Қазақстан Республикасының халық шаруашылығындағы қызметкерлердің барлық
дәрежесіндегі қызметкерлердің дәрежесін, міндетін, разрядтар санын (21)
және разрядтарға қатысты тарифтік коэфиценттерін қамтиды. Оны төмендегі
кестеден көруге болады. 1.1-кестеде Қазақстан Республикасының халық
шаруашылығындағы қызметкерлердің барлық дәрежесіндегі қызметкерлерге
қолданылатын тарифтік коэфиценттер көрсетілген.
1.1-кесте – Қазақстан Республикасының халық шаруашылығындағы
қызметкерлердің барлық дәрежесіндегі қызметкерлерге қолданылатын тарифтік
коэфиценттер
Еңбекақы төлеудің Тарифтік Еңбекақы төлеудің Тарифтік
раздядтары коэфиценттер разрядтары коэфициенттер
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,05 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,43
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05 - -
Мерзімді еңбекақы төлеудің екі түрі бар:
- қарапайым мерзімді түрі – мұнда еңбекақы тарифке және жұмыс уақытына
қарай төленеді.
Жұмысшының қарапайым мерзімді жүйесіндегі еңбекақысы (Еқ) жұмысшының
сол разрядтағы (Ес) еңбекақының мөлшерінің тарифі сағат, күндікті, сол
істелген мерзімдегі уақытқа (tжұм) (тиісінше сағат немесе жұмыс күніне )
көбейту арқылы анықталады
Еқ=Ес*tжұм .
(1.2)
Жұмысшының еңбекақы төлеудегі айлық ақысын төмендегі формуламен
анықтаймыз
Еай=Еаt1жұм tжұм ,
(1.3)
мұндағы Еай ‒ жұмысшының айлық мерзімді еңбекақысы, теңге;
t1жұм ‒ жұмысшының нақты істеген сағат саны;
tжұм ‒ айдағы кесте бойынша жұмысшының сағат саны;
- еңбекке мерзімд-сыйақылы төлеу – қызметкерлерге тариф бойынша
төленетін жалақыдан басты нақты көрсеткіштерді орындағаны және асыра
орындағаны үшін мерзімді сыйақы төленеді. Мысалы, жабдықтардың бос тұрып
қысқарту, жұмысты мерзімінде және сапалы орындау, жарамсыз өнімді қысқарту
т.б.
Еңбекақы төлеудің басшыларға, мамандарға және қызметкерлерге лауазымды
жалақы белгіленеді. Лауазымды жалақы – бұл лауазымды жұмысқа орналасқан
орнына сәйкес, белгіленген нақты еңбекақыны төлеу
көлемі [22; 121 б.].
Еңбекақы төлеудің кең тараған түрі ‒ мердігерлік еңбекақы. Мұның
негізгі жолы екі жақты келісім-шарт бойынша, бірінші жағы белгіленген
жұмысты орындауды міндетіне алса, ал екінші жағы, яғни тапсырыс беруші,
жұмыстың соңында еңбекақы төлеуді өзінің міндетіне алады.
Еңбекақы төлеудің аралас жүйесі мерзімдік және кесімдік еңбекақы
төлеудің негізгі артықшылықтарын қамтиді және еңбекақы мөлшерінің жеке
қызметкерлермен кәсіпорын қызметіне нәтижесімен икемді байланысын
қамтамасыз етеді. Мұндай жүйелерге қазіргі кезде тарифсіз жүйе жатады.
Тарифсіз жүйедегі еңбекақы төлеудің түрінде қызметкерлердің табыстары
ұжым жұмысының соңғы нәтижелеріне тікелей тәуелді. Тарифсіз жүйе еңбекақы
қорындағы барлық ұжымның тапқан табысындағы өзінің үлесін көрсетеді.
Осындай жүйеде тарифтік еңбекақы мөлшері немесе тұрақты жалақы
белгіленбейді, ол ереже бойынша мұндай үлес еңбекақыға қатысу деңгейін,
жұмысшыға белгіленген тұрақты коэфициент арқылы анықталады [14; 52 б.].
Кейбір кәсіпорындарда тарифсіз еңбекақы төлеу жүйесін қолдануда, яғни
коэффиценттер белгілеп, тиісті жұмысшының жалақысын көрсетіп, және оның
төменгі еңбекақысының көлемі келтіріледі.
Еңбекақы төлеудің маңызы, түрлері және оларды ұйымдастыру.
Еңбекақы (жұмысақы) төлеудің маңызын, қызметкерге еңбек міндеттерін
орындағаны үшін берілетін сыйақы деп түсінеміз.
Еңбекақы төлеудің негізінде еңбекақы төлеудің шекті өнімділігімен
шектелетін, өндіріс факторы ретіндегі еңбектің құны жатыр. Шекті өнімділік
теориясына сәйкес қызметкер еңбекақының орнын толтыратын өнім өндіруге
міндетті, олай болса еңбекақы қызметкердің еңбек тиімділігіне тәуелді.
Әлеуметтік-экономикалық категория бойынша еңбекақының маңызын
қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қарастыру қажет.
Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының негізгі және басты бөлігі
болып табылады, сонымен қатар еңбекақы қызметкердің және оның жанұя
мүшесіндегі адамдардың әлауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады.
Осыдан еңбекақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін көбейту
үшін еңбек нәтижесін жақсартудан тұрады.
Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары болып саналады. Жұмыс
беруші әсіресе бұйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға
тырысады.
Еңбекақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің
нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет
атқарады.
Еңбекақы төлеудің ақшалай және заттай нышандары бар. Қызметкерлерге
ақшаның өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін барынша тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін ақшалай форма еңбекақы төлеудегі ең басты
нышандардың бірі болып саналады. Қазіргі кезде еңбекақытөлеудің заттай
нышаны сирек пайдаланылады. Еңбек төлеудің мұндай нышанын ақша айналымының
бұзылуы кезінде экономиканың тұрақсыз, гиперинфляция және құлдыру
жағдайларында кең қолданылады [25; 63 б.].
Кәсіпорында еңбекақыны ұйымдастырудың механизмі жұмыс күшінің
еңбекақыға өзгеруінің процесін тікелей қамтып көрсетеді. Олардың қазіргі
нарықтық жағдайға қаншалықты сәйкес келетіндігі, еңбекақының негізгі
қызметті орындауына байланысты. Еңбекақыны ұйымдастыру арқылы нарықтық
экономиканың екі қозғалушы күштері арасында әлеуметтік әріптестік
қатынастардың дамуына мүмкіндік беретін, жұмыс берушімен қызметкердің
мүдделері арасында келісімдер жасалынады.
Еңбекақының көлеміне қызметкерлердің иемденетін ақшасының мөлшері ғана
емес сонымен қатар ол ақшаға нені сатып ала алатындығы да себепші болады.
Сонда ақшаның сатып алу қабілеттілігі нақты еңбекақы мен номиналдық
еңбекақының арақатынасы арқылы анықталады. Кәсіпорын қызметкерге еңбекақыны
мемлекеттің бекіткен ең төменгі деңгейінен жоғарғы төлеуге міндет.
Еңбекақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.
Негізгі еңбекақыға мұнандай төлемдер жатады:
- мерзімдік, үдемелі және кесімді еңбекақы төлеу кезінде орындалған
жұмыстың сапасы немесе мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
- еңбектің қалыпты жағдайына ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни
мерзімнен тыс жұмыстары үшін, түңгі уақыттарға, мереке күндерде және т.б.
күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер;
- қызметткердің кесірінсіз тоқтап қалулары үшін төлемдер;
- сыйлықтар сыйлық ақылы үстемелер және т.б.
Қосымша еңбекақыға ұжымдық келісім-шарттарда және еңбек туралы заңдарда
қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшін төлемдер жатады:
- демалыс уақыттарына ақы төлеу;
- мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы
төлеу;
- кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзілістер үшін ақы төлеу;
- жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.
Жұмыстың негізгі түрлерініің толық сипаттамасынан тұратын және
өнеркәсіптің әрбір саласын құрастырылған тарифтік біліктілік анықтамасының
негізінде жүргізеді.
Анықтаманы және оның қолдану тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітеді.
Тарифтік мөлшерлеме (жалақы) ‒ бұл жұмыс уақытынң бірлігі үшін, (сағат,
күн, ай) біліктіліктің айқын күрделілігінде еңбек нормасын (еңбек
міндетттерін) орындаған қызметкердің еңбекақысының белгілеген мөлшері.
Тарифтік тор – бұл разрядттардың және оған меншіктелген тарифтік
коэфиценттердің арақатынас мәкілі.
Тарифтік тордағы разрядтардың саны және тарифтік коэфиценттер арсындағы
алшақтықтар әртүрлі және олар өнеркәсіптің әртүрлі саласында орын иемделген
нақты ерекшеліктермен жұмыс бөлісінің дәрежесімен анықталады [18; 152 б.].
Өнеркәсіптің көршілес салаларында жұмысшының біліктілігіне тәуелді
саналатын,алты разрядты тарифтік торды қолдану ұсынылған.
Мамандарға қызметшілерге және басшыларға еңбекақы төлеу кезінде
лаузымды жалақының жүйесі қолданылады. Лауазымды жалақы қызметкерлердің
(ереже бойыша, ұйым қызметкерлерінің орташа еңбекақысының пропорциясындағы)
атқаратын қызметтеріне байланысты бекітілген еңбекақының абсалюттік
мөлшері
Қызметкерді босату кезінде жұмыстан шығардағы жәрдемақыны төлеу.
Кәсіпорында еңбекақы төлеуді ұйымдастыру өзара байланысты және өзара
тәуелді элементтермен анықталады:
- тарифтік жүйе;
- еңбекті нормалау;
- еңбекақы төлеудің нышаны.
Тарифтік жүйе әртүрлі топтағы және категориядағы қызметкерлердің
еңбектерінің сапалық сипаттамасына тәуелді, олардың еңбекақыларын саралауды
және реттеуді жүзеге асыра алу мүмкіндігін қамтамсыз ететін норматифтердің
жиынтығын көрсетеді.
Жұмысты тарифтеу – бұл еңбек түрлерінің күрделігіне тәуелді еңбек
түрлерін біліктілік категориясының немесе тарифтік разрядқа
жатқызу [26; 71 б.].
Еңбекті тарифтеу және тарифтелу разрядының қызметкерлерге иемденіп
кетуі қызметкердің біліктілігіне, ұсынылған талаптарымен көрсетілген.
2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап 2016 жылғы республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес айлық еңбекақының ең
төменгі мөлшері 22859 теңге көлемінде бекітілген. 1.2-кестеде біріңғай
тарифтік жүйе бойынша қызметкерлердің ставкасы көрсетілген.
1.2-кесте – Біріңғай тарифтік жүйе бойынша қызметкерлердің ставкасы
БТТ разряттары Айлық тарифтік ставка,
(Бірінғай тарифтік тор) теңге
1 22859 = (22859*1,0)
2 14354= (22859*1,07)
3 24459 = (22859*1,15)
4 26288 = (22859*1,24)
5 30402 = (22859*1,33)
6 32688 = (22859*1,43)
7 35202 = (22859*1,54)
8 37945 = (22859*1,66)
9 40689=(22859*1,78)
10 43660=(22859*1,91)
11 46860=(22859*2,05)
12 50289=(22859*2,20)
13 54175=(22859*2,37)
14 58290=(22859*2,55)
15 62633=(22859*2,74)
16 67434=(22859*2,95)
17 72463=(22859*3,17)
18 77949=(22859*3,41)
19 83892=(22859*3,67)
20 90064=(22859*3,94)
21 96922=(22859*4,24)
Біріңғай тарифтік жүйе бойынша қызметкерлердің ставкасы сәйкес тарифтік
тордағы ставканы сәйкес келетін коэфицентке көбейту арқылы анықталады [2,
33 б.].
Еңбек заңнамасына сәйкес толық жұмыс уақытының нормасын орындаған және
өзіне жүктелген міндеттемелерді толығымен орындаған қызметкердің айлық
жалақысы еңбек ақы төлемінің ең төменгі көрсеткішінен кем болмауы тиіс.
Қазіргі уақытта ең төменгі еңбек ақы көрсеткіші мынандай қызметтерді
орындайды:
- тұрғындарды әлуметтік қорғау мақсатындағы көптеген әлуметтік төлемдер
мен басқа да төлемақыларды төлеу барысында олардың көлемін анықтауға
мүмкіндік береді;
- айыппұл, салықтар және басқа да алымдардың көлемін бекіту барысында
норматив ролін атқарады.
1.3 Аудит тексерісін ұйымдастыру
Аудит ‒ бұл қаржы есеп беруді, шаруашылық жүргізуші субьектілердің
берген есебінің дұрыстығын анықтау мақсатында олардың
қаржы-шаруашылық қызметі туралы алғашқы құжаттар мен басқа да
ақпаратының есебін, оның толықтығын және қолданылып жүрген заңдар мен
белгіленген нормативтерге сәйкестігін тәуелсіз түрде тексеру.
Аудитті шаруашылық жүргізуші субьектілермен (тапсырыс берушілермен)
жасалған шарт негізінде тәуелсіз жеке адамдар (аудиторлар), аудиторлық
ұйымдар (фирмалар) жүзеге асырады.
Аудитің мақсатын шеңберінде олар төмендегідей негізгі компоненттердің
қажеттілігін анықтау қажет.Оларға жататындар:
- шаруашылық жүргізуші субьектілер;
- ақпараттар;
- аудиторлардың кәсіби мамандығы;
- материалдарды жинау және оларды бағалау;
- стандарттар мен критериялар (белгілер).
Аудиттің методикалық тәсілі – тәжірибелік жетістіктердің негізіне
сүйене отырып жасалған ерекше тәсіл және ол тәсілдер экономикалық және заң
ғылымдарының дамуына байланысты.
Осыған орай бухгалтерлік есептің, талдаудың ,статистиканың және заң
ғылымдарының дамуы аудиттің методикалық тәсілдерінің дамуына және
қалыптасуына әсерін тигізеді.
Аудиттің методикалық тәсілі төмендегідей тәсілдерден құралады:
- аналитикалық есептеу;
- құжаттау;
- қорытындылау.
Аналитикалық есептеу тәсілі ‒ белгілі экономикалық талдаудың тәсілдері
(салыстыру, топтастыру, баланстық бөлім т.б.) аналитиалық тексеру,
статистикалық және экономикалық-математикалық әдістері. Осылардың ішінде
көп қолданылатын әдісі-аналитикалық тексеру. Аналитикалық тексеру аудиттің
әртүрлі кезеңінде қолданылады.
Құжаттау тәсілінде төмендегідей тәсілдер қолданылады: Ақпараттық өңдеу,
нормативтік – құқықтық реттеу, есеп құжаттарын тексеру т.б.
Ақпараттық өңдеу дегеніміз – көрсеткіштердің объектісін зерттеудің
жиынтығы, оларды белгілі ақпарат қарғаушыларға жазып қою (бастапқы есеп
құжат, нормативтік карталар, дискілер, дискеттер, есеп регистрлері т.б.).
Ақпараттық өңдеудің аудиттегі мақсаты нормативтік-құқылық, жоспарлық,
бухгалтерлік көрсеткіштерді реттеу және олардың жағдайларын зерттеу.
Аудиторлық қызметтің келесідей түрлерін ажыратады:
- міндетті аудит;
- бастамалы аудит;
- ішкі аудит;
- сыртқы аудит.
Міндетті аудитті жүргізу әртүрлі заңдармен реттеледі. Қазіргі кезде
міндетті аудит шетел капиталы бар кәсіпорындарға, акционерлік қоғамдарға,
банктерге және барлық банктік салаларға, шетел өкілеттіктеріне және заңды
тіркеу кезінде жарияланған капитал заңды бекітілген көлемнен асып кеткен
кәсіпорындарда жүргізіледі, ал қалғандары бастамалы аудитті жүргізеді.
Сыртқы аудит – тек қана тәуелсіз аудиторлық компаниялармен немесе жеке
аудиторлармен жүргізіледі.
Ішкі аудит – бұл жоғары сатыда тұрған құрылым өзінің құрылым
бөлімдерінде ішкі аудитті жүргізу туралы шешім қабылдаған жағдайда ғана
міндетті болады.
Аудиттің негізгі принциптері:
- тәуелсіздік;
- әділдік;
- кәсібилік
- адалдық
- құпиялылық.
Аудиторлық қызметтің тәуелсіздігі ‒ аудиторлық фирмалар мен жеке
аудиторлардың қызметіне ешқандай мемлекеттік құрылымдар, тапсырыс
берушілер және де үшінші тұлғалар араласпауы керек.
Кәсіби білгірлік – мамандандырылған комиссиясының сәйкес емтиханын
тапсырумен қамтамасыз етуі керек.
Әділдік, адалдық – аудитор құжаттар негізінде өзінің көзқарасын түрлі
жағдайларда сақтай ете білуі керек.
Құпиялылық – клиенттің шешімінсіз коммерциялық құпияны сақтау міндеті.
Аудитордың жұмысы – бұл жүргізу тәртібі, құжаттарды жасау және
аудиторлық процедураны жүргізу процесі бар қатаң ұйымдастырылған процесс.
Аудитор клиентпен аудиттің өзін жүргізбес бұрын танысады. Ең алдымен
ол, клиенттің жұмыс істейтін саласымен танысу үшін, оның қызмет ететін
шаруашылық субъектісінің экономикалық ортасын бағалайды. Бұл мағлұмат
көздері болып: баспасөз, статистикалық жинақтар, техникалық әдебиеттер және
т.б. саналады.
Аудит аудитормен тапсырыс беруші арасындағы келісім негізінде
жүргізіледі. Сол үшін аудитор келісімнің шарттарына өте ерекше көңіл бөлуі
керек. Келісімнің міндетті шарттары:
- тексеру жүргізудің пәні;
- аудит жүргізудің мерзімі мен орны;
- төлемнің көлемі мен реті;
- жақтардың жауапкершіліктері.
Жұмыстың ең негізгі кезеңі – жоспарлау болып табылады. Аудит бойынша
стандартта аудитордың барлық жұмысын тиімді, сапалы және белгіленген
мерзімге дайын болатындай етіп жоспарлау керектігі айтылған.
Аудитор тапсырыс берушімен жұмыстың көлемін, сипатын және уақыт
шарттарын талқылау керек. Содан соң ол аудиторлық есеп беру сипаттамасы мен
клиенттің одан не күтетіні жайында мағлұмат алуы керек.
Аудиторлық тексеру істердің мақсаты кәсіпорынның қаражаттық қызметі
кезінде орын алатын заң ережелерін бұзушылықтар мен кемшіліктерді анықтауға
ғана болмайды. Дәлірек айтқанда сол істер аудиторлық басты міндетті
болмайды, оның негізгі мақсаты бухгалтерлік есептердің дұрыс жүргізілуінің
берілетін есептерде кәсіпорын қызметінің нәтижелерін сипаттайтын
көрсеткіштердің дұрыс, дәлме-дәл берілуінің сол сәтте орын алған
жағдайларды талдаудың және кәсіпорынның болашақтағы қаржылық жағдайын
болжаудың дұрыстығын анықтау болып табылады.
Аудиторлар жүргізетін тексерістер кәсіпорынның шығынға ұшырауына жол
бермеуге оларға өздерінің иелігіндегі қаржылық және басқа да ресурстарын
тиімді түрде пайдалануға көмектесуге өндірістен тыс шығындардың орнын
алуына жол бермеуге бағытталған. Тек қана бухгалтерлік есептерді дұрыс
жүргізгенде оның есептерінде жүзеге асырылатын шаруашылық операцияларын
уақытылы және ақиқатты, дәлме-дәл көрсеткенде, есептік мәліметтермен есеп
беру құжаттарының бір-біріне сәйкес болғанында еңбек ақы бойынша есеп
айырысуды дұрыс жүргізгенде ғана бухгалтерлік баланс толығымен және оның
жеке баптары бойынша нақтылығы және ақиқаттылығы қамтамасыз етілетін
болады. Ал дұрыс есеппен бухгалтерлік баланс болмаған жағдайда кәсіпорынның
қаржылық жағдайына дәлме-дәл келетін талдау жасау мүмкін емес сол себепті
кәсіпорын өзінің болашақтағы дамуы туралы болжам жасай алмайды.
Осы проблеманы шешу уақытында жүргізілетін аудиторлық тексерудің маңызы
зор. Аудиторлық тексерулер кезінде тексерушілер ақшалай қаражаттардың
жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу бойынша шығындары болып орындалған жұмыс
көлемдерінің бір субъектіден екіншісіне қарай қозғалыс жолдарын аса
тыңғылықты тексереді, тараптар арасындағы өзара есептесу жағдайларын
анықтайды, қалыптасып қалған дебиторлық және несиелік қарыздардың
сомаларының ақиқаттығын тексереді. Бүгінгі күні шаруашылық жүргізудің
кеңінен тараған ұйымдық құқықтық нысаны, өз құрамында көптеген еншілес
фирмаларға ие болған акционерлік компаниялар өздерінің қаржылық шаруашылық
қызметтеріне тексеріс жүргізу сол кәсіпорындардың жұмысында орын алатын
кемшіліктер мен бұзушылықтарды анықтау үшін, бас компаниялардың жетекшілері
аудиторлық фирмаларға сұраныс жасап, олардың қызметтеріне жүгінеді.
Сондай-ақ акционерлік компаниялардың қызметіне зерттеу және талдау
жүргізу, қаражаттық есептердің ақиқатығын растау, олардың қызметттеріндегі
кемшіліктер мен осал жерлерін анықтау үшін, сонымен қатар кейбір
жағдайларда компания жетекшілері бұрынды соңды білмеген сол субъектінің
жеке қызметкерлерінің бір-бірімен сыбайласа отырып, саналы түрде қызмет
орнын өз пайдасы үшін пайдалану және сол себепті әдейі кемшіліктерге жол
берулерін анықтау мақсатымен компанияның басты ұйымның өзінде тексеріс
жүргізу қажеттігі орын алған жағдайларда да аудиторлық фирмалардың қажетіне
жүгінеді [15; 61 б.].
Аудитор өз жұмысын жүргізер кезде аудиторлық қорытындыдағы ережелер
қалыптасуына қажетті, аудиторлық дәлелдемелердің жеткілікті санына ие болуы
керек. Аудиторлық қорытындылар қаржылық есептерге деген сенімді арттырады
да сенімділік дәрежесін жоғары деңгейге көтереді. Еңбек ақы бойынша есеп
айырысуды және басқа да операцияларды тексерген кезде аудитор аудит
стандарттарын қолдануды, білумен қатар аудитор өзінің жұмыс барысында
бухгалтерлік есеп стандартында тиісті дәрежеде қолдана алуы керек, себебі
ол стандарттарды білмейінше аудитор кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен
қаржылық есептерінің құқықтық актілеріне қандай дәрежеде сәйкес келетінін
анықтай алмайды. Еңбек ақы бойынша есеп айырысуды тексеру барысында аудитор
әр түрлі жағдайларға және әр алуан фактілерге ұшырасады, оларды оқып
зерттейді себептерін анықтайды жүзеге асырылған операциялардың себептері
мен салдарын табады.
Аудит тексірісінің бір кезеңі ‒ бұл сауалнамаға сұрақтарды дайындау.
Сол сұрақтар негізінде персоналмен еңбек ақыны есептеу және есеп айырысуын
ұйымдастыру тексеруге көмектеседі.
Ондай сұрақтар келесідей болуы мүмкін:
- бухгалтерлік есеп және бухгалтерлік есеп тіркелімдерінің бірдей
болуының аудитті;
- бастапқы есеп құжаттарын ресімдеуінің аудиті;
- ұжымдық шарттың бар болуы. қызметкерлердің сыйақы және көтермелеу
туралы ережелердің болуы;
- өнімнің өзіндік құнын бухгалтерлік есепке алуы және салық салу үшін
төлемдердің дұрыстығы;
- уақытша жұмысқа жарамсыздық бойынша жәрдемақы есептеудің дұрыстығы;
- жеке тұлғалар бойынша салық салу мақсаттары үшін жиынтық табыстың
дұрыстығын анықтау;
- жеке табыс салығын есептеу үшін шегерімдер мен жеңілдіктердің
дұрыстығы;
- жеке табыс салық ставкаларының қолданылатын заңға сәйкестігі;
- қолданыстағы заңнама негізінде ұйым қызметкерлерінің жеке табыс
салығын уақтылы аударылуы және салық инспекциясына алған табыстары туралы
мәліметтердің ұсынуы;
- орташа еңбекақының дұрыстығын есептеу.
- кадрларды даярлау және қайта даярлау бойынша ұйымның шығыстары. Осы
төлемдердің бухгалтерлік есепке алу мақсаттары үшін және салық салу
мақсаттары үшін өнімнің өзіндік құнына жатқызудың негізділігі.
Еңбек ақы бойынша персоналмен есеп айырысуын тексеру жүргізу кезінде
ақпарат көздерін үш топқа бөлуге болады:
а) негізінен есепте көрсетілуі үшін қызмет ететін бірыңғайланған
құжаттар:
1) Жұмысқа қабылдау туралы бұйрық;
2) Жеке карточка;
3) Басқа жұмысқа аудару туралы бұйрық;
4) Демалысты беру туралы бұйрық;
5) Еңбек шартын тоқтату туралы бұйрық;
6) Еңбекақыны есептеу және жұмыс уақытын пайдалануын есепке алу
табелі;
7) төлем ведомосі,
8) Жеке есеп шот;
ә) зейнетақы жарналарын есептеу мен бюджетке төленетін әлеуметтік салық
бойынша есеп айырысу ведомостары. Жоғарыда аталған ұстап қалулар бойынша
мемлекеттік салық комитетіне берілетін есептер, табыс салығын есептеу
бойынша салық декларациялары;
б) статистика органдарына берілетін есептік деректері.
Аудиттің шаруашылық субъектісі ретіндегі құқығы
Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңының 17-
бабында аудиттің шаруашылық субъектісі ретінде келесі түрде құқығы
анықталған:
- бухгалтерлік есеп кітабын және құжаттарды тексеруге;
- нақты ақша қаржысын, құнды қағазын, материал-мүлкін тексеруге;
- шаруашылық субъектілерінің барлық қызметкерлерімен аудит жүргізу
барысында қажет болған материалды талап етуге, түсініктемелер алуға құқылы;
- аудит барысында қажет болған жағдайда үшінші жақтан (адамнан)
мәлімет, түсініктеме алуға құқылы;
- шаруашылық субъектілерінің банк шоттарындағы операцияларды тексеру
үшін банк мекемелерінен анықтама талап етуге құқылы.
Аудит заңында тікелей көрсетілмесе де олардың:
- өз бетінше аудит жүргізу әдісін, формасын анықтауға құқысы бар;
- аудит жұмысы барысында шаруашылық субъектісі тексеруге қажет
құжаттарды бермей қойған жағдайда аудит жұмысын жүргізуден бас тартуға
құқылы.
Шаруашылық субъектілері ретіндегі аудиторлардың міндеттері:
- Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңына аудит
туралы нормативтік құжаттарына сәйкес жоғарғы сатыдағы біліктілік пен
тиянақтылықты өте жоғарғы сатыдағы жауапкершілікпен аудиттік тексеру
жүргізуге;
- тексеру барысында анықталған кемшіліктер туралы, Қазақстан
Республикасының заңын бұзушылық туралы мәліметтерді, шаруашылық
субъектісінің кәсіпкершілігіне қауіп төнген жағдай болса аудитор
тапсырушыға жедел түрде хабарлауға міндетті;
- тапсырушылардан, үшінші жақтан тексеру барысында жасалған есептеу,
анықтама жасауға арналған тағы басқақұжаттардың мұқият сақталуын қамтамасыз
ету;
- тексеру барысында анықталған шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкершілігі туралы мәліметтердің коммерциялық құпиялығын сақтау, үшінші
жаққа мәлімет тек қана тапсырушының рұқсаты бойынша және Қазақстан
Республикасының заңды талабына сәйкес жағдайда ғана беріледі;
- аудитор қорытындысы тек қана келісім-шарт бойынша көрсетілген
тапсырушыға ғана беріледі.
Қаржылық есеп беруге аудит жүргізу масштабын анықтау кезінде үш
негізгі кезеңді бөліп көрсетуге болады:
- аудиторлық процедураларды жоспарлау және даярлау;
- қаржылық есеп беру элементтерін тексеру;
- пікірді қалыптастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі еңбеақының орыны мен маңызы
Еңбек адамның өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының
түрін өзгертуге және оны өз керегіне бейімдеуге бағытталған мақсатқа сай
істелетін қызметі; қоғам өмір сүруінің негізі, адамзат тіршілігінің
мәнгілік, табиғи шарты. Еңбек адамның өзін қалыптастыруда шешуші рөл
атқарады.
Еңбек процестерінің жай мезеттері ‒ мақсатқа сай қызмет, яғни еңбектің
өзі, еңбек заттары мен еңбек құрал жабдықтары. Еңбек құрал жабдықтарының
көмегімен адам өзінің еңбек заттарына ықпал етеді. Еңбек заттары мен еңбек
құрал жабдықтарының жиынтығы өндіріс құрал жабдықтарын құрайды. Еңбек
процесінің басталуы үшін өндіріс құрал жабдығын жұмыс күшімен қосу керек.
Еңбек туралы ұғым көптеген авторлардың ғылыми еңбектерінде,
оқулықтарында келтірілген. Қай кезде болмасын еңбекке жарамды адам міндетті
түрде еңбек етуге тиіс болған, егер еңбек етпейтін болса олар арамтамақтар
болып есептелген. Өз еңбегімен тапқан табыс зейнетті де, еңбек етпей
тапқан табыс жағымсыз болып есептелген.
Еңбекақы экономикалық катигория ретінде жалдамалы қызметкердің табыс
көзі болып табылады. Сонымен қатар жұмыс берушілер үшін еңбек ресурстарын
жалдау өндіріс факторларының бірін жалдау болып табылады, сондай-ақ
жалдамалы қызметкерлердің еңбегін төлеу өндіріс шығындарының бірі болып
табылады [2; 7-8 б.].
Нақты еңбекақы бұл нақты еңбекақысына белгілі сандағы тауарды және
қызметтерді сатып алуына, ие болуына мүмкіндігі немесе еңбекақы – бұл
көрсетілген еңбекақыға нақты заттарды сатып алу мүмкіндігі. Нақты
еңбекақы көрсетілген еңбекақы мен сатып алынатын тауардың мөлшеріне
байланысты.
Еңбекақының көлемі еңбек сапасына, квалификациясына, кәсіби дайындығына
байланысты болады: мысалы, салыстырмалы жоғары жалақы дәрігерлерде,
юристтерде, кәсіпкерлерде болуы тиіс, өйткені оларды оқуға көптеген шығын
жұмсалады, ал алған еңбекақысы сол шығынның орынын толтыру болып табылады.
Еңбекке ақы төлеу ол жұмысшыға еңбек ету барысында жоғалтқан күш қуатын
қалпына келтіру мақсатында, сонымен қатар өзінің жұмыс күшін арттыруды
ынталандыру мақсатында жүзеге асырылатын төлем түрі.
Теорияда еңбек ақы ‒ бұл жұмыскердің ақша табыстарының негізін құрайтын
ақша түсімдерінің негізгі формасы, басты қайнар көзі.
Еңбек ақы ‒ қызметкердiң бiлiктiлiгiне, орындалатын жұмыстың
күрделiлiгiне, санына, сапасына және жағдайына байланысты еңбек үшiн
төленетiн сыйақы, сондай-ақ өтемақы және ынталандыру сипатындағы төлемдер.
Еңбек ақының мәнін былайша түсіндіру өнімді өткізуге немесе қызмет
көрсетуге байланысты жұмыс күшіне ақы төлеуді сипаттайды және еңбек ақы
көлемі соған байланысты болатындығын көрсетеді.
Кәсіпорын тұрғысынан алғанда еңбегі үшін берілетін ақының көлемі
кәсіпорынға түскен пайдамен, жұмысшының жұмсаған күш қуатымен, сонымен
қатар атқарған жұмысының сапасының артықшылықтарымен анықталуы тиіс, сондай-
ақ бұл мемлекет көрсеткен ең төменгі көрсеткіштен кем болмауы тиіс. Еңбек
ақының нақты көлемі жұмыс берушінің бұл мақсатқа жұмсаған қаржы қаражаты
арқылы анықталады [2;7 б.].
Еңбекақы төлеудің ақшалай және заттай түрлері бар. Қызметкерлерге
ақшаның қажеттілктерін қанағаттандыру үшін барынша тиімді пайдалануға
мүмкіндік беретін ақшалай түрдегі еңбекақы төлеудегі ең басты нышындардың
бірі болып саналады. Қазіргі кезде еңбекақы төлеудің заттай нышаны сирек
кездеседі. Еңбекақы төлеудің төлеудің мұндай нышаны ақша айналымының
бұзылуы кезінде, экономиканың тұрақсыз, гиперинфляция және құлдырау
жағдайында кең қолданылады.
Еңбекақыны ұйымдастыру арқылы нарықтық экономиканың қозғаушы екі
қозғаушы күштері арасында әлеуметтік әріптестердің қатынастарын дамуына
мүмкіндік беретін, жұмыс беруші жұмыс істеушілердің арасында келісім-шарт
жасалынады.
Еңбекақының көлеміне жұмысшылардың иемденетін ақшасының мөлшері ғана
емес, сонымен қатар оның ақшаға сатып алу қабілеті кіреді. Сатып алу
кабілеттілігі нақтылы еңбекақы мен көрсетілген еңбекақының арақатынасы
арқылы анықталады. Сондықтан, кәсіпорын жұмысшыларының еңбекақысы мемлекет
бекіткен ең төменгі деңгейдегі еңбекақы көлемінен кем болуы тиіс.
Сонымен, еңбекақы нақтылы еңбекақы және көрсетілген еңбекақы болып
ажыратылады.
Көрсетілген еңбекақы дегеніміз бұл есептелінген және жұмысшылардың
белгілі уақыттағы еңбегіне ақшалай төленетін еңбекақысы.
Нақтылы еңбекақы – бұл нақты еңбекақысына белгілі сандағы тауарларды
және қызметтерді сатып алуына, ие болуына мүмкіндігі немесе нақты еңбекақы
– бұл көрсетілген еңбекақыға нақты заттарды сатып алу мүмкіндігі. Нақтылы
мен көрсетілген еңбекақы сатып алынатын тауардың мөлшеріне байланысты.
Мысалы, көрсетілген еңбекақы 15 % көбейіп, инфляция осы мерзімде 10 %
деңгейде болса, нақты еңбекақы тек қана 5 %-ға көбейеді. Сонымен
инфляцияның артуы көрсетілген еңбекақы мен салыстырғанда нақты еңбекақының
төмендеуіне, немесе керісінше болуы мүмкін. Инфляцияның әсері болмаған
кезде көрсетілген еңбекақының өсуі нақтылы еңбекақының өсуін білдіреді.
Сонымен бірге, егер баға өнім сапасына тікелей тәуелді болады.
Сондықтан, еңбекақы жүйесін реттеуде инфляця үрдісінің ықпалы ескерілуі
тиіс.
Еңбекақы төлеуді жақсарту саясатында және оны ұйымдастыруда, кәсіпорын
төмендегідей принцптерге сүйену керек:
- әділдік, яғни еңбектің күрделілігіне сәйкес төлеу;
- еңбек ақыны мамандық деңгейіне , орындалатын жұмыс күрделігіне қарай
есептеу;
- еңбек жағдайындағы зиянды және еңбектің ауырлығын есепке алу;
- еңбектің сапасын көтеруге және жұмыскердің еңбекке тыңғылықты
қатынасын ынталандыру;
- еңбекте сапасын өнім өндіретін және өзінің жұмысына жауапкерсіз
қараған жұмысшыларды материалдық жағынан әкімшілік жазаны қолдану;
- еңбек өнімділігін өсу қарқыны , орта еңбек ақы төлеудің өсу қарқынан
артыру;
- инфляцияға сәйкес еңбекақыны төлеу деңгейін тиісінше индексация
жасау;
- кәсіпорында қазіргі жағдайда сәйкес еңбекақы төлеу жүйесін жақсарту,
прогрессивті түрлерін қолдану.
Негізгі еңбекақы төлеу тәсілінің төлемдері келесі 1.1-суретте
көрсетілген.
1.1-сурет – Негізгі еңбекақы төлеу тәсілінің төлемдері
Қосымша еңбекақы төлеу, еңбек туралы заңда, кәсіпорынның келісім-
шартында қарастырылған [7; 21 б.]. Сонымен бірге жұмыс уақытын
пайдаланбаған келесі кездердегі төлемдер жатады:
- демалыс уақыттарында ақы төлеу;
- мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы
төлеу;
- декреттке шығып, нәресте көрген аналарға, жұмыстағы үзілістері үшін
ақы төлеу;
- кәмілеттік жасқа толмаған жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік
сағаттарға ақы төлеу.
Еңбек ақы атқарған жұмысы үшін берілетін сыйақы болып табылады және
қызметкерлерді ынталандырудың бірден бір жолы ретінде қарастырылады.
Комерциялық кәсіпорындарда еңбекке ақы төлеудің жалпы денгейі келесідей
негізгі факторларға байланысты болады:
- кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесінен және оның табыстылық
денгейінен;
- кәсіпорынның кадрлық саясатынан;
- сәйкес келетін мамандықтар арасындағы аймақтағы, аудандағы және облыс
көлеміндегі жұмыссыздық денгейне байланысты;
- профсоюздердің, бәсекелестердің, мемлекеттің әсер етуі;
- кәсіпорынның қоғаммен байланыстылық денгейінің саясаты және басқа да
көптеген факторлар.
Комерциялық кәсіпорындарда еңбекақы төлеуді ұйымдастыру келесідей
негізгі элементтерден тұрады, 1.2-суретте көрсетәлген.
1.2-сурет ‒ Кәсіпорындарда еңбекке ақы төлеуді ұйымдастырудың негізгі
элементтері
Нарық жағдайына тауар ретінде еңбек өнімнің нарығы мойындаған еңбекақы
төлемі жұмсалған шығындарға ғана емес, еңбектің нәтижесіне төленеді.
Тауарларды өткізудің түскен қаражаттар тауар өндірушілердің еңбегінің саны
мен сапасын бағалаудағы және олардың жеке табыстарының негізгі көзін
бағалаудағы жоғарғы болып табылады.
Қазіргі уақытта, Қазақстанда еңбекақыны реформалау (өзгерту),
мемлекеттің кепілденген ең қысқа күнелту деңгейін қамтамасыз етумен және
ақы төлеудің жоғарғы деңгейімен шектеулерді жүйелі түрде алып тастаумен
байланысты.
Еңбек қатынастарын реттеудің нормасы болып тарифтік келісімнің және
ұжымдық келісім-шарттың негізінде жасалған жұмыс берушімен кәсіподақтардың
арасындағы, жұмысшылармен қызметшілердің арасындағы еңбекақы төлеу бойынша
келісім шарттың қағидасы табылуы керек.
Реформада міндетті төлемге жататын мемлекеттік әлеуметтік норматив
тәрізді еңбекақының ең аз мөлшері бекітілген. Ең төменгі еңбекақы ең
төменгі тұтыну бюджетінің негізінде тағайындалады және әлеуметтік
факторларға байланысты сараланады [8; 127 б.].
Ең төменгі еңбекақының экономикалық мағынасы өнімді еңбектегі және
жұмыс күшінің ұдайы өндірудегі жұмысшының қабілеттілігін қолданғанын
білдіреді.
Еңбекшілер табысын кепілденген деңгейін қорғауды бірыңғай жүзеге
асыратын тарифтік тор еңбекақы төлеу реформасының негізі болып табылады.
Осының нәтижесінде, оның базалық бөлігі болып, халық шаруашылығының
саласындағы әрбір жұмысшыға кепілденген минималдық еңбекақы табылады.
Еңбекақының екінші бөлігі (бонустар, өтемдік және т.б. төлемдер) ұйымдарда,
кәсіпорындарда және салаларда баллдық жүйемен бағаланатын, разрядқа,
біліктілік топқа, атаққа және дәрежеге байланысты, жұмысшылардың еңбек
стаждарына, біліктіліктеріне, қабілеттіліктеріне және қолда бар ақшалардың
мөлшеріне байланысты төленеді.
Кәсіпорындарда еңбекақы төлеудің оңтайлы ұйымдастыру қызметкердің
қызметін және еңбектің нәтижелері. Өнімнің рентабелділігін және пайдалануды
дайын өнім және еңбек нарығының бәсекеге қабілеттілігін қамтуға мүмкіндік
береді. Еңбекақы төлеудің оңтайлы ұйымдастыруының мақсаты ‒ кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің нәтижесінде қызметкерлердің еңбектік салымы мен
еңбекақы төлеу шамасының арасындағы сәйкестілікті қамтамасыз ету, яғни
тұтыну шамасымен еңбек шамасы арасындағы сәйкестікті бекіту.
Көптеген қазақстандық кәсіпорындарда еңбекақы төлеуді ұйымдастыруының
негізінде мынадай басты қағидаларды ұстануы тиісті:
- еңбекті санымен сапасына байланысты жүзеге асыру;
- кәсіпорының салалық және аймақтың қажеттіліктеріне, еңбек жағдайына,
қызметкердің біліктілігіне байланысты еңбекақы саралау;
- нақты еңбекақының ретті жоғарлауы, яғни көрсетілген еңбекақының өсуі
қарқыны кезінде инфлияциядан жоғарлап кетуі;
- еңбек өнімділігі өсу қарқының орташа еңбекақының өсу қарқымын артып
кетуі.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы
заңы ең алғаш 1995 жылы 10 желтоқсанда шығарылған.
Ал 2007 жылдың 15 мамырдан бастап іске жаңа заң жобасы енгізілгендіктен
бұл заң күшін жойды. Жаңа заңға сәйкес, жұмыс беруші мен жұмыскердің
еңбектік заңдылықтары бойынша келісілген жеке еңбек шартымен, ұжымдық
шартпен реттеледі.
Жалақы төлеу мерзімдері:
- жалақы бір айда кем дегенде бір рет төленеді. Жалақыны төлеу күндері
жеке еңбек, ұжымдық шарттарда қарастырылады;
- жалақы төлейтін күн демалыс немесе мереке күндеріне тура келген
жағдайда, оны төлеу олардың қарсаңында жүргізіледі;
- жұмыс берушінің кінәсінен жалақы, ал қызметкерлермен жеке еңбек шарты
бұзылған кезде – оған тиесілі басқа да төлемдер белгіленген мерзімдермен
салыстырғанда кешіктірілген кезде жұмыс беруші қызметкерлерге берешек пен
өсімақы төлейді. Өсімақының мөлшері жалақы төлеу жөніндегі міндеттемелерді
орындау күніне Қазақстан республикасы Ұлттық Банкінің қайта қаржыландыру
мөлшерлемесі бойынша белгіленеді және жүргізілуі тиіс болған күннен кейінгі
уақыттан бастап әрбір кешіктірілген күнтізбелік күн үшін есептеліп төленген
күнмен аяқталады;
- жеке еңбек шарты бұзылған жағдайда қызметкерлерге барлық сомаларды
төлеу жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізіледі.
Еңбек ақының негізгі қызметтері 1.3-суретте көрсетілген.
1.3-сурет – Еңбек ақының негізгі қызметті
Еңбек ақы келесі қызметтерді орындау керек:
- ұдайы өндірістік ‒ еңбек ақыны төлеу түріндегі ақшалай төлеулер жұмыс
күшінің ұдайы толықтыру, еңбек потенциалын жаңғырту мүмкіндігін қамтамасыз
ету керектігіне негізделеді;
- өтемдік ‒ еңбек үшін ақшалай сыйақы еңбек қызметін орындау процесі
кезіндегі еңбек күшінің, энергиясының шығындарын, жұмыскердің денсаулығына
тигізетін мүмкін зиянын өтеуге негізделеді;
- ынталандырушылық ‒ жұмыстың тиімділігін және сапасын жоғарлатуға,
еңбек өндіргіштігін өсіруге жұмыскердің материалдық қызығушылығын тудыруға
негізделеді;
- жіктеуіш – бағалау қызметіне сәйкес ұйыммен, кәсіпорынмен, мекемемен
алынатын ақша табыстарының бөлігі жұмыскерлердің арасында еңбек салымына
сәйкес еңбек ақысы түрінде жіктеледі, нәтижесінде жалақы еңбек қызметін
бағалау тәсілдерінің бірі болып табылады.
1.2 Еңбекақы жүйесінің түрлері мен нысаны
Еңбек ақы – жұмыскердің ақша табыстарының негізін құрайтын ақша
түсімдерінің негізгі формасы, басты қайнар көзі. Жұмыскерді жалдаушы
жұмыскердің еңбек шығындарын, жұмыс күшінің жұмсалуын еңбек ақы түрінде
ақшалай төлем арқылы өтеу керек [12; 37 б.].
Еңбек ақы келесі қызметтерді орындау керек:
- ұдайы өндірістік ‒ еңбек ақыны төлеу түріндегі ақшалай төлеулер жұмыс
күшінің ұдайы толықтыру, еңбек потенциалын жаңғырту мүмкіндігін қамтамасыз
ету керектігіне негізделеді;
- өтемдік ‒ еңбек үшін ақшалай сыйақы еңбек қызметін орындау процесі
кезіндегі еңбек күшінің, энергиясының шығындарын, жұмыскердің денсаулығына
тигізетін мүмкін зиянын өтеуге негізделеді;
- ынталандырушылық ‒ жұмыстың тиімділігін және сапасын жоғарлатуға,
еңбек өндіргіштігін өсіруге жұмыскердің материалдық қызығушылығын тудыруға
негізделеді;
- жіктеуіш – бағалау қызметіне сәйкес ұйыммен, кәсіпорынмен, мекемемен
алынатын ақша табыстарының бөлігі жұмыскерлердің арасында еңбек салымына
сәйкес еңбек ақысы түрінде жіктеледі, нәтижесінде жалақы еңбек қызметін
бағалау тәсілдерінің бірі болып табылады.
Жеке жұмыскердің жалақының шамасын анықтау негізіне салынатын бастапқы
принципке байланысты еңбек ақыны төлеудің үш негізгі формасын атап
көрсетуге болады: кесімді, мерзімді және аралас. Осы формалардың шегінде
еңбекақы төлеу жүйесі де қалыптасады, 1.4-суретте.
1.4-сурет– Еңбекақы төлеу формалары
Еңбек ақы төлеу формаларының мерзімдік түрі:
- қарапайым мерзімдік;
- мерзімдік-сыйлықақылы болып бөлінеді, сонымен қатар бұл формадан
еңбекақы төлеудің сағаттық, тәуліктік және апталық жүйесін де ажыратуға
болады.
Кесімді еңбекақы төлеу формасы мынандай түрлерге бөлінеді:
- тура кесімді;
- кесімді-сыйлықақылы;
- кесімді-үдемелі;
- жанама-кесімді;
- аккордты.
Төлеудің мерзімдік түрінде істелген жұмыстың мөлшеріне тәуелсіз белгілі
орындалған уақыт мөлшері үшін төленеді. Еңбек ақы төлеудің мерзімдік түрі
денсаулық сақтауда кең таралған және ол республикалық, облыстық, жергілікті
және аймақтық міндетті медициналық сақтандыру қорларынан қаржыландырылатын
бюджет саласында елеулі орын алады.
Еңбек ақыны төлеудің кесімді түрі орындалған жұмыстың көлеміне, белгілі
уақыт кезеңінде көрсетілген қызметке байланысты еңбек ақыны қалыптастыруға
негізделеді (көбінесе ‒ бір айда).
Еңбек ақыны төлеудің кесімді түрінің ерекшелігі жалақының мөлшері
орындалған жұмыстың көлемі түрінде өлшенген шығындалған еңбектің мөлшерімен
тікелей байланысты.
Бірақ комерциялық кәсіпорындарда орындалған жұмыстың, қызмет
көрсетулердің көлемін нақты өлшемінде өлшеу қиын. Сонымен қатар, егер
орындалған жұмыс ұжымдық, топтық сипатта болса, онда әрбір жұмыскердің
орындаған жұмыс немесе қызмет көлемінің үлесін бөлу керек немесе кесімді
жалақыны барлық ұжымға сәйкес есептеп, одан кейін оны, еңбекке қатысу
коэффициенті бойынша анықталынатын, еңбекте қатысу мөлшеріне сәйкес ұжымның
барлық мүшелері арасында бөлу керек. ... бағалау есебін орнықтыру қиын,
яғни еңбек сыйымдылыққа, күрделілікке байланысты бірлік жұмыстың төлем
дәрежесін анықтау қиын.
Еңбек ақының мөлшерін тікелей есептеген кезде жұмыстың сапасын ескеру
қиын, сондықтан сапаға байланысты түрлі бағаланулар енгізу қажет деп
А.И.Вялков айтады [342; 82 б.].
Енді еңбек ақыны төлеудің мерзімдік, кесімді және аралас формаларын
және олардың түрлерін нақтырақ қарастырайық.
Кесімді еңбекақы төлеу ‒ мұнда еңбекақы өндірілген өнімнің саны мен
сапасына сәйкес, оның күрделілігі мен еңбек жағдайы ескеріліп, арнаулы
бағалау арқылы төленеді.
Кесімді еңбекақының төмендегідей түрлерге бөлуге болады:
- тікелей немесе жай кесімді;
- жанама-кесінді;
- кесімді-сыйлықты;
- кесемді-үдемелі;
- аккортты-кесімді.
Жұмысшылардың еңбекақысы жеке және ұжымды болып жүйеленеді. Тікелей
немесе жай кесімді жүйеде еңбекақы өнім өндіру бірлігіндегі бағалау бойынша
төленеді.
Жұмысшының жалпы еңбегін кесімді бағалауда есепті мезгілдегі өнімді
өндіру санына көбейту арқылы анықталады.
Жанама кесімді еңбекақы төлеу түрі-тікелей еңбек қортындысына
байланысты, кесімді жұмысшылардың істеген еңбегіне қарай еңбекақы көлемі
белгіленеді. Бұл жүйе бойынша көмекші жұмысшыларға еңбекақы төленеді.
Жанама кесімді бағалану (Еж) жұмысшының жай қызмет атқаратын өндіру
мөлшерін есепке ала отырып және олардың саны формула бойынша есептеледі
Еж=ЕсӨс*Ж (өнім немесе жұмыс бірлігіне теңге),
(1.1)
мұндағы Ес ‒ қызмет атқаратын жұмысшыға төленетін жанама еңбекақы жүйе
бойынша еңбекақы мөлшерінің тарифі, теңге;
Өс ‒ қызмет атқаратын бір жұмысшының (обьектілер агрегаттар )
‒ өнім бірлігіне сағаттың өндіру мөлшері(еңбек өнімділігі);
Ж ‒ қызмет атқаратын жұмысшылар саны (обьектілер агрегаттар)
қызмет атқару мөлшері.
Жұмысшылардың жалпы еңбекақысын, бір жерде қызмет атқарып кесімді
ақыдағы көмекші жұмысшылардың еңбекақы мөлшерін орта пайыз орындалған
мөлшеріне көбейту арқылы, таза бір жерде жанама кесімді еңбекақы бағалауын
қызмет атқаратын жұмысшылардың нақты өнім шығару көлеміне көбейту тәсілінде
анықтауға болады:
Аккордты кесімді еңбекақы төлеу жұмыстың барлық көлеміне төлейтін
ақыларды қамтиды. Жұмыстың жеке элементтеріне арналған мөлшерлер
бағалымдарды қосып, барлық жұмыстың құнын анықтайды [25; 121 б.].
Бұл жүйеде еңбекақы жұмыс мезгілін қысқартқаны үшін жұмысшыларға
сыйлықақы төленеді. Мұндай кесімді еңбекақы төлеу жүйесі еңбек өнімділігін
арттыруға ынталандырады.
Үдемелі-кесімді еңбекақы төлеу жүйесі – мөлшерді орындағаны үшін
тікелей кесімді бағалау бойынша төленетін ақы, ал егер мөлшерден тыс артық
орындағаны үшін жоғарғы бағалы төлемге ие болады. Бұл көбінесе
жұмысшылардың жаңа техниканы меңгергеніне қолданылатын еңбекақы төлеу
тәсілі.
Мерзімді еңбекақы төлеу ‒ мұнда істелген уақыт санына байланысты сый
беру және жұмысшыға басқадай ақшадай түрде, нақты атқарылған жұмыс
бекіттілген тариф немесе еңбекақы бойынша төленетін жалақының бір түрі.
Мұнда еңбек жай және күрделі, төменгі және жоғарғы мамандықта болуы
мүмкін. Бұл жағдайда еңбекақы төлену жұмысы тариф арқылы жіктелініп іске
асады.
Нақты істелінген уақыт (сағат) мерзімін тарифті еңбекақы мөлшеріне
көбейту жолымен еңбекақыны анықтайды [25; 117 б.].
Тарифті еңбекақы мөлшері ‒ жұмысшының бір сағат, бір күн немесе бір ай
ішінде алатын жалақасының көлемін белгілеу. Сағаттық, күндік және айлық
тарифтік еңбекақы мөлшері еңбек мөлшерленуіне және түрлі жағдайда әртүрлі
есептелетіндігіне байланысты болады.
Тарифтік тор бұл разряд бойынша бөлінген еңбек ақының тарифтік
мөлшерлемесінің (айлық қызметақы) және берліген разрядтың тарифтік
мөлшерлемесінің бірінші разрядтың мөлшерлемесіне қатынасымен анықталынатын
тарифтік коэффициенттердің жиынтығы.
Тарифтік тордың тарифтік коэффициенттерінің өлшемі салыстырмалы түрде
тұрақты деп айтуға болады, бірақ тарифтік мөлшерлеме әрқашан өзгеріп
отырады. Әдетте осындай өзгерістер табыстарды индекстеу мақсатында
мөлшерлемелердің жоғарлау бағытында өтеді, яғни тұтынушылық тауар және
қызмет көрсетулерге бағалардың өсуімен байланысты нақты табыстардың
төмендеуін тудыратын табыстарда инфляция факторын ескеру. Тарифтік
мөлшерлемелердің өсуі бағалардың өсуін және бюджет саласындағы
қызметкерлердің шығындарын өтеу үшін арналған. Сонымен қатар мемлекетте
бюджет саласындағы қызметкерлердің жалақысының өсіру мүмкіндіктері пайда
болған кезде тарифтік мөлшерлемелердің өсуі өтеді. Қазақстанда тарифтік
мөлшерлемелерді өсіру мүмкіндіктері экономикалық дамыған мемлекеттерге
қарағанда төмен.
Тарифтік тордағы минимал тарифтік қызметақы барлық мемлекеттерде заңды
түрде бекітілген еңбек ақыны төлеудің минимал мөлшеріне жуықтап сәйкес
келеді. Оның шамасының жоғарылатуын периодты түрде қарастырып отырады.
Бірақ Қазақстан Республикасында минимал тарифтік қызметақы еңбек ақы
төлеудің минимал мөлшері түрінде болмайды, ол жәрдемақы, төлем, айыппұл,
ақша ықпалшарасының шамасын анықтау үшін қолданылатын, еңбек ақы төлеудің
минимал мөлшерінде берілетін есептеуіш бірлік шама [25; 119 б.].
Тарифтік тор тарифтік разрядпен сипатталынатын жұмыскерлердің
орындалған жұмыстың біліктілік деңгейіне және біліктілігіне байланысты
олардың еңбек ақының мөлшерінің сараптауының құралы болып есептелінеді.
Кәсіпорындардың жұмыскерлерінің еңбек ақысын төлеудің разрядын анықтау
кезінде комерциялық кәсіпорындардың берілген разрядқа талаптанатын әрбір
қызметкерінде міндетті түрде болатын біліктілік сипаттамалардың жинағы
қолданылады. Бірақ разрядты бекіту кезінде маңызды рөлді жоғары эксперттер
қатысатын кәсіпорын қызметкерлерінің аттестациясы және комерциялық
кәсіпорынның басшылығымен жиналған персоналдың жұмысының сапасы және нақты
тәжірибесі туралы мәліметтер алады. Елеулі орынды жұмыскердің білімділік
деңгейі де алады.
Еңбек ақыны төлеудің тарифтік-мерзімдік жүйесі немесе қарапайым
мерзімдік жүйе деп атайды, өйткені ол жалақының тек қана тарифтік
мөлшерлемесінен және жұмыс істелген уақыт шамасынан тәуелді болатын
тарифтік бөлігін ғана қамтиды. Қарапайым мерзімдік жүйе мамандардың және
қызметшілердің еңбек ақысын төлеуге қолдану ең ыңғайлы, бірақ осы жағдайда
да ол еңбек ақы төлеудің барлық каналдарын ескермейді және жалақының
қосымша тарифтік бөлігінің бірқатар қосымша төлем мүмкіндіктерін есепке
алмайды
Қарапайым мерзімдік жүйемен қатар еңбек ақыны төлеудің мерзімдік-
сыйлықақылы түрі белгілі, осы жүйеде тарифтік қызметақыдан басқа сандық
және сапалық нәтижелерге, көрсеткіштерге жеткені үшін сыйлықақы түрінде
қосымша ақшалай сыйақы беріледі. Сыйақы абсолют есептеуде немесе тарифтік
қызметақыға пайыз түрінде комерциялық кәсіпорындардың басшылығымен
бекітіледі [12; 87 б.].
Еңбек ақыны төлеудің мерзімдік жүйесі өзінің кез келген түрінде
кемелдендірілмеген, өйткені ол табель бойынша анықталынатын жұмыс істелген
уақытқа емес, еңбектің нақты нәтижесіне негізделеді. Яғни жұмыста бар болу
фактісі бойынша есептелінеді( кейбір кезде жұмыс орында немесе іс сапарда
болмай тұрып, табельде жұмыста болғаны жөнінде белгі алуға мүмкіндік бар).
Жүйе тарифтік разряд өтілген нәтижелер бойынша бекітілмейтіндіктен және
динамикалық қайта қарауға берілмейтіндіктен икемді емес. Разрядты бекітудің
өзі бірқатар шарттарға ие болғандықтан оны объективті деп есептеуге
болмайды. Сонымен қатар XXI ғасырдың басында ҚР-да бюджет саласындағы
жұмыскерлердің еңбек ақыны төлеудің тарифтік мөлшерлемесінің деңгейі
ынталандырушылық рөлді ғана емес, сонымен қатар ұдайы өндірістік және
өтемдік қызметтерді де атқара алмайды.
Жұмысшылардың әртүрлі квалификациясына қарай еңбекақы төлеудің бір
келкі тарифтік торы қолданылады.
1993 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап біріңғай тарифтік тор халық
шаруашылығындағы қызметкерлердің барлық дәрежесіне қолданыла бастады. Мұнда
тиісінше коэфицент және белгілі разряд саны көрсетілген. Тарифті
коэфицентің ең төменгі разряді бірге тең. Тарифті коэфиценттін келесі
разряды тарифті ставкасының тиісінше әрі қарай бірінші разрядтан жоғарлап
өсуін көрсетеді [22; 85 б.]. Біріңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряды
бар. Бұл жүйе шаруашылықты жүргізу нышанына, меншік нышанына және бюджеттік
ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған:
- 1-8 разрядтар бойынша – жұмысшыларға төлемдер;
- 6-15 разрядтар бойынша линиялық қызметкерлердің төлемдері;
- 4-11 разрядтар бойынша орта білімді мамандардың төлемдері;
- 7-15 разрядтар бойынша – жоғарғы білімдер мамандардың төлемдері;
- 10-20 разрядтар бойынша – кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің
функцияналдық қызметткер басшылардың төлемі;
- 9-21 разрядтар бойынша- ғылыми қызметкерлердің төлемдері.
Қазақстан Республикасының халық шаруашылығындағы қызметкерлердің барлық
дәрежесіндегі қызметкерлердің дәрежесін, міндетін, разрядтар санын (21)
және разрядтарға қатысты тарифтік коэфиценттерін қамтиды. Оны төмендегі
кестеден көруге болады. 1.1-кестеде Қазақстан Республикасының халық
шаруашылығындағы қызметкерлердің барлық дәрежесіндегі қызметкерлерге
қолданылатын тарифтік коэфиценттер көрсетілген.
1.1-кесте – Қазақстан Республикасының халық шаруашылығындағы
қызметкерлердің барлық дәрежесіндегі қызметкерлерге қолданылатын тарифтік
коэфиценттер
Еңбекақы төлеудің Тарифтік Еңбекақы төлеудің Тарифтік
раздядтары коэфиценттер разрядтары коэфициенттер
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,05 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,43
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05 - -
Мерзімді еңбекақы төлеудің екі түрі бар:
- қарапайым мерзімді түрі – мұнда еңбекақы тарифке және жұмыс уақытына
қарай төленеді.
Жұмысшының қарапайым мерзімді жүйесіндегі еңбекақысы (Еқ) жұмысшының
сол разрядтағы (Ес) еңбекақының мөлшерінің тарифі сағат, күндікті, сол
істелген мерзімдегі уақытқа (tжұм) (тиісінше сағат немесе жұмыс күніне )
көбейту арқылы анықталады
Еқ=Ес*tжұм .
(1.2)
Жұмысшының еңбекақы төлеудегі айлық ақысын төмендегі формуламен
анықтаймыз
Еай=Еаt1жұм tжұм ,
(1.3)
мұндағы Еай ‒ жұмысшының айлық мерзімді еңбекақысы, теңге;
t1жұм ‒ жұмысшының нақты істеген сағат саны;
tжұм ‒ айдағы кесте бойынша жұмысшының сағат саны;
- еңбекке мерзімд-сыйақылы төлеу – қызметкерлерге тариф бойынша
төленетін жалақыдан басты нақты көрсеткіштерді орындағаны және асыра
орындағаны үшін мерзімді сыйақы төленеді. Мысалы, жабдықтардың бос тұрып
қысқарту, жұмысты мерзімінде және сапалы орындау, жарамсыз өнімді қысқарту
т.б.
Еңбекақы төлеудің басшыларға, мамандарға және қызметкерлерге лауазымды
жалақы белгіленеді. Лауазымды жалақы – бұл лауазымды жұмысқа орналасқан
орнына сәйкес, белгіленген нақты еңбекақыны төлеу
көлемі [22; 121 б.].
Еңбекақы төлеудің кең тараған түрі ‒ мердігерлік еңбекақы. Мұның
негізгі жолы екі жақты келісім-шарт бойынша, бірінші жағы белгіленген
жұмысты орындауды міндетіне алса, ал екінші жағы, яғни тапсырыс беруші,
жұмыстың соңында еңбекақы төлеуді өзінің міндетіне алады.
Еңбекақы төлеудің аралас жүйесі мерзімдік және кесімдік еңбекақы
төлеудің негізгі артықшылықтарын қамтиді және еңбекақы мөлшерінің жеке
қызметкерлермен кәсіпорын қызметіне нәтижесімен икемді байланысын
қамтамасыз етеді. Мұндай жүйелерге қазіргі кезде тарифсіз жүйе жатады.
Тарифсіз жүйедегі еңбекақы төлеудің түрінде қызметкерлердің табыстары
ұжым жұмысының соңғы нәтижелеріне тікелей тәуелді. Тарифсіз жүйе еңбекақы
қорындағы барлық ұжымның тапқан табысындағы өзінің үлесін көрсетеді.
Осындай жүйеде тарифтік еңбекақы мөлшері немесе тұрақты жалақы
белгіленбейді, ол ереже бойынша мұндай үлес еңбекақыға қатысу деңгейін,
жұмысшыға белгіленген тұрақты коэфициент арқылы анықталады [14; 52 б.].
Кейбір кәсіпорындарда тарифсіз еңбекақы төлеу жүйесін қолдануда, яғни
коэффиценттер белгілеп, тиісті жұмысшының жалақысын көрсетіп, және оның
төменгі еңбекақысының көлемі келтіріледі.
Еңбекақы төлеудің маңызы, түрлері және оларды ұйымдастыру.
Еңбекақы (жұмысақы) төлеудің маңызын, қызметкерге еңбек міндеттерін
орындағаны үшін берілетін сыйақы деп түсінеміз.
Еңбекақы төлеудің негізінде еңбекақы төлеудің шекті өнімділігімен
шектелетін, өндіріс факторы ретіндегі еңбектің құны жатыр. Шекті өнімділік
теориясына сәйкес қызметкер еңбекақының орнын толтыратын өнім өндіруге
міндетті, олай болса еңбекақы қызметкердің еңбек тиімділігіне тәуелді.
Әлеуметтік-экономикалық категория бойынша еңбекақының маңызын
қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қарастыру қажет.
Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының негізгі және басты бөлігі
болып табылады, сонымен қатар еңбекақы қызметкердің және оның жанұя
мүшесіндегі адамдардың әлауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады.
Осыдан еңбекақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін көбейту
үшін еңбек нәтижесін жақсартудан тұрады.
Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары болып саналады. Жұмыс
беруші әсіресе бұйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға
тырысады.
Еңбекақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің
нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет
атқарады.
Еңбекақы төлеудің ақшалай және заттай нышандары бар. Қызметкерлерге
ақшаның өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін барынша тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін ақшалай форма еңбекақы төлеудегі ең басты
нышандардың бірі болып саналады. Қазіргі кезде еңбекақытөлеудің заттай
нышаны сирек пайдаланылады. Еңбек төлеудің мұндай нышанын ақша айналымының
бұзылуы кезінде экономиканың тұрақсыз, гиперинфляция және құлдыру
жағдайларында кең қолданылады [25; 63 б.].
Кәсіпорында еңбекақыны ұйымдастырудың механизмі жұмыс күшінің
еңбекақыға өзгеруінің процесін тікелей қамтып көрсетеді. Олардың қазіргі
нарықтық жағдайға қаншалықты сәйкес келетіндігі, еңбекақының негізгі
қызметті орындауына байланысты. Еңбекақыны ұйымдастыру арқылы нарықтық
экономиканың екі қозғалушы күштері арасында әлеуметтік әріптестік
қатынастардың дамуына мүмкіндік беретін, жұмыс берушімен қызметкердің
мүдделері арасында келісімдер жасалынады.
Еңбекақының көлеміне қызметкерлердің иемденетін ақшасының мөлшері ғана
емес сонымен қатар ол ақшаға нені сатып ала алатындығы да себепші болады.
Сонда ақшаның сатып алу қабілеттілігі нақты еңбекақы мен номиналдық
еңбекақының арақатынасы арқылы анықталады. Кәсіпорын қызметкерге еңбекақыны
мемлекеттің бекіткен ең төменгі деңгейінен жоғарғы төлеуге міндет.
Еңбекақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.
Негізгі еңбекақыға мұнандай төлемдер жатады:
- мерзімдік, үдемелі және кесімді еңбекақы төлеу кезінде орындалған
жұмыстың сапасы немесе мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
- еңбектің қалыпты жағдайына ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни
мерзімнен тыс жұмыстары үшін, түңгі уақыттарға, мереке күндерде және т.б.
күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер;
- қызметткердің кесірінсіз тоқтап қалулары үшін төлемдер;
- сыйлықтар сыйлық ақылы үстемелер және т.б.
Қосымша еңбекақыға ұжымдық келісім-шарттарда және еңбек туралы заңдарда
қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшін төлемдер жатады:
- демалыс уақыттарына ақы төлеу;
- мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы
төлеу;
- кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзілістер үшін ақы төлеу;
- жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.
Жұмыстың негізгі түрлерініің толық сипаттамасынан тұратын және
өнеркәсіптің әрбір саласын құрастырылған тарифтік біліктілік анықтамасының
негізінде жүргізеді.
Анықтаманы және оның қолдану тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітеді.
Тарифтік мөлшерлеме (жалақы) ‒ бұл жұмыс уақытынң бірлігі үшін, (сағат,
күн, ай) біліктіліктің айқын күрделілігінде еңбек нормасын (еңбек
міндетттерін) орындаған қызметкердің еңбекақысының белгілеген мөлшері.
Тарифтік тор – бұл разрядттардың және оған меншіктелген тарифтік
коэфиценттердің арақатынас мәкілі.
Тарифтік тордағы разрядтардың саны және тарифтік коэфиценттер арсындағы
алшақтықтар әртүрлі және олар өнеркәсіптің әртүрлі саласында орын иемделген
нақты ерекшеліктермен жұмыс бөлісінің дәрежесімен анықталады [18; 152 б.].
Өнеркәсіптің көршілес салаларында жұмысшының біліктілігіне тәуелді
саналатын,алты разрядты тарифтік торды қолдану ұсынылған.
Мамандарға қызметшілерге және басшыларға еңбекақы төлеу кезінде
лаузымды жалақының жүйесі қолданылады. Лауазымды жалақы қызметкерлердің
(ереже бойыша, ұйым қызметкерлерінің орташа еңбекақысының пропорциясындағы)
атқаратын қызметтеріне байланысты бекітілген еңбекақының абсалюттік
мөлшері
Қызметкерді босату кезінде жұмыстан шығардағы жәрдемақыны төлеу.
Кәсіпорында еңбекақы төлеуді ұйымдастыру өзара байланысты және өзара
тәуелді элементтермен анықталады:
- тарифтік жүйе;
- еңбекті нормалау;
- еңбекақы төлеудің нышаны.
Тарифтік жүйе әртүрлі топтағы және категориядағы қызметкерлердің
еңбектерінің сапалық сипаттамасына тәуелді, олардың еңбекақыларын саралауды
және реттеуді жүзеге асыра алу мүмкіндігін қамтамсыз ететін норматифтердің
жиынтығын көрсетеді.
Жұмысты тарифтеу – бұл еңбек түрлерінің күрделігіне тәуелді еңбек
түрлерін біліктілік категориясының немесе тарифтік разрядқа
жатқызу [26; 71 б.].
Еңбекті тарифтеу және тарифтелу разрядының қызметкерлерге иемденіп
кетуі қызметкердің біліктілігіне, ұсынылған талаптарымен көрсетілген.
2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап 2016 жылғы республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес айлық еңбекақының ең
төменгі мөлшері 22859 теңге көлемінде бекітілген. 1.2-кестеде біріңғай
тарифтік жүйе бойынша қызметкерлердің ставкасы көрсетілген.
1.2-кесте – Біріңғай тарифтік жүйе бойынша қызметкерлердің ставкасы
БТТ разряттары Айлық тарифтік ставка,
(Бірінғай тарифтік тор) теңге
1 22859 = (22859*1,0)
2 14354= (22859*1,07)
3 24459 = (22859*1,15)
4 26288 = (22859*1,24)
5 30402 = (22859*1,33)
6 32688 = (22859*1,43)
7 35202 = (22859*1,54)
8 37945 = (22859*1,66)
9 40689=(22859*1,78)
10 43660=(22859*1,91)
11 46860=(22859*2,05)
12 50289=(22859*2,20)
13 54175=(22859*2,37)
14 58290=(22859*2,55)
15 62633=(22859*2,74)
16 67434=(22859*2,95)
17 72463=(22859*3,17)
18 77949=(22859*3,41)
19 83892=(22859*3,67)
20 90064=(22859*3,94)
21 96922=(22859*4,24)
Біріңғай тарифтік жүйе бойынша қызметкерлердің ставкасы сәйкес тарифтік
тордағы ставканы сәйкес келетін коэфицентке көбейту арқылы анықталады [2,
33 б.].
Еңбек заңнамасына сәйкес толық жұмыс уақытының нормасын орындаған және
өзіне жүктелген міндеттемелерді толығымен орындаған қызметкердің айлық
жалақысы еңбек ақы төлемінің ең төменгі көрсеткішінен кем болмауы тиіс.
Қазіргі уақытта ең төменгі еңбек ақы көрсеткіші мынандай қызметтерді
орындайды:
- тұрғындарды әлуметтік қорғау мақсатындағы көптеген әлуметтік төлемдер
мен басқа да төлемақыларды төлеу барысында олардың көлемін анықтауға
мүмкіндік береді;
- айыппұл, салықтар және басқа да алымдардың көлемін бекіту барысында
норматив ролін атқарады.
1.3 Аудит тексерісін ұйымдастыру
Аудит ‒ бұл қаржы есеп беруді, шаруашылық жүргізуші субьектілердің
берген есебінің дұрыстығын анықтау мақсатында олардың
қаржы-шаруашылық қызметі туралы алғашқы құжаттар мен басқа да
ақпаратының есебін, оның толықтығын және қолданылып жүрген заңдар мен
белгіленген нормативтерге сәйкестігін тәуелсіз түрде тексеру.
Аудитті шаруашылық жүргізуші субьектілермен (тапсырыс берушілермен)
жасалған шарт негізінде тәуелсіз жеке адамдар (аудиторлар), аудиторлық
ұйымдар (фирмалар) жүзеге асырады.
Аудитің мақсатын шеңберінде олар төмендегідей негізгі компоненттердің
қажеттілігін анықтау қажет.Оларға жататындар:
- шаруашылық жүргізуші субьектілер;
- ақпараттар;
- аудиторлардың кәсіби мамандығы;
- материалдарды жинау және оларды бағалау;
- стандарттар мен критериялар (белгілер).
Аудиттің методикалық тәсілі – тәжірибелік жетістіктердің негізіне
сүйене отырып жасалған ерекше тәсіл және ол тәсілдер экономикалық және заң
ғылымдарының дамуына байланысты.
Осыған орай бухгалтерлік есептің, талдаудың ,статистиканың және заң
ғылымдарының дамуы аудиттің методикалық тәсілдерінің дамуына және
қалыптасуына әсерін тигізеді.
Аудиттің методикалық тәсілі төмендегідей тәсілдерден құралады:
- аналитикалық есептеу;
- құжаттау;
- қорытындылау.
Аналитикалық есептеу тәсілі ‒ белгілі экономикалық талдаудың тәсілдері
(салыстыру, топтастыру, баланстық бөлім т.б.) аналитиалық тексеру,
статистикалық және экономикалық-математикалық әдістері. Осылардың ішінде
көп қолданылатын әдісі-аналитикалық тексеру. Аналитикалық тексеру аудиттің
әртүрлі кезеңінде қолданылады.
Құжаттау тәсілінде төмендегідей тәсілдер қолданылады: Ақпараттық өңдеу,
нормативтік – құқықтық реттеу, есеп құжаттарын тексеру т.б.
Ақпараттық өңдеу дегеніміз – көрсеткіштердің объектісін зерттеудің
жиынтығы, оларды белгілі ақпарат қарғаушыларға жазып қою (бастапқы есеп
құжат, нормативтік карталар, дискілер, дискеттер, есеп регистрлері т.б.).
Ақпараттық өңдеудің аудиттегі мақсаты нормативтік-құқылық, жоспарлық,
бухгалтерлік көрсеткіштерді реттеу және олардың жағдайларын зерттеу.
Аудиторлық қызметтің келесідей түрлерін ажыратады:
- міндетті аудит;
- бастамалы аудит;
- ішкі аудит;
- сыртқы аудит.
Міндетті аудитті жүргізу әртүрлі заңдармен реттеледі. Қазіргі кезде
міндетті аудит шетел капиталы бар кәсіпорындарға, акционерлік қоғамдарға,
банктерге және барлық банктік салаларға, шетел өкілеттіктеріне және заңды
тіркеу кезінде жарияланған капитал заңды бекітілген көлемнен асып кеткен
кәсіпорындарда жүргізіледі, ал қалғандары бастамалы аудитті жүргізеді.
Сыртқы аудит – тек қана тәуелсіз аудиторлық компаниялармен немесе жеке
аудиторлармен жүргізіледі.
Ішкі аудит – бұл жоғары сатыда тұрған құрылым өзінің құрылым
бөлімдерінде ішкі аудитті жүргізу туралы шешім қабылдаған жағдайда ғана
міндетті болады.
Аудиттің негізгі принциптері:
- тәуелсіздік;
- әділдік;
- кәсібилік
- адалдық
- құпиялылық.
Аудиторлық қызметтің тәуелсіздігі ‒ аудиторлық фирмалар мен жеке
аудиторлардың қызметіне ешқандай мемлекеттік құрылымдар, тапсырыс
берушілер және де үшінші тұлғалар араласпауы керек.
Кәсіби білгірлік – мамандандырылған комиссиясының сәйкес емтиханын
тапсырумен қамтамасыз етуі керек.
Әділдік, адалдық – аудитор құжаттар негізінде өзінің көзқарасын түрлі
жағдайларда сақтай ете білуі керек.
Құпиялылық – клиенттің шешімінсіз коммерциялық құпияны сақтау міндеті.
Аудитордың жұмысы – бұл жүргізу тәртібі, құжаттарды жасау және
аудиторлық процедураны жүргізу процесі бар қатаң ұйымдастырылған процесс.
Аудитор клиентпен аудиттің өзін жүргізбес бұрын танысады. Ең алдымен
ол, клиенттің жұмыс істейтін саласымен танысу үшін, оның қызмет ететін
шаруашылық субъектісінің экономикалық ортасын бағалайды. Бұл мағлұмат
көздері болып: баспасөз, статистикалық жинақтар, техникалық әдебиеттер және
т.б. саналады.
Аудит аудитормен тапсырыс беруші арасындағы келісім негізінде
жүргізіледі. Сол үшін аудитор келісімнің шарттарына өте ерекше көңіл бөлуі
керек. Келісімнің міндетті шарттары:
- тексеру жүргізудің пәні;
- аудит жүргізудің мерзімі мен орны;
- төлемнің көлемі мен реті;
- жақтардың жауапкершіліктері.
Жұмыстың ең негізгі кезеңі – жоспарлау болып табылады. Аудит бойынша
стандартта аудитордың барлық жұмысын тиімді, сапалы және белгіленген
мерзімге дайын болатындай етіп жоспарлау керектігі айтылған.
Аудитор тапсырыс берушімен жұмыстың көлемін, сипатын және уақыт
шарттарын талқылау керек. Содан соң ол аудиторлық есеп беру сипаттамасы мен
клиенттің одан не күтетіні жайында мағлұмат алуы керек.
Аудиторлық тексеру істердің мақсаты кәсіпорынның қаражаттық қызметі
кезінде орын алатын заң ережелерін бұзушылықтар мен кемшіліктерді анықтауға
ғана болмайды. Дәлірек айтқанда сол істер аудиторлық басты міндетті
болмайды, оның негізгі мақсаты бухгалтерлік есептердің дұрыс жүргізілуінің
берілетін есептерде кәсіпорын қызметінің нәтижелерін сипаттайтын
көрсеткіштердің дұрыс, дәлме-дәл берілуінің сол сәтте орын алған
жағдайларды талдаудың және кәсіпорынның болашақтағы қаржылық жағдайын
болжаудың дұрыстығын анықтау болып табылады.
Аудиторлар жүргізетін тексерістер кәсіпорынның шығынға ұшырауына жол
бермеуге оларға өздерінің иелігіндегі қаржылық және басқа да ресурстарын
тиімді түрде пайдалануға көмектесуге өндірістен тыс шығындардың орнын
алуына жол бермеуге бағытталған. Тек қана бухгалтерлік есептерді дұрыс
жүргізгенде оның есептерінде жүзеге асырылатын шаруашылық операцияларын
уақытылы және ақиқатты, дәлме-дәл көрсеткенде, есептік мәліметтермен есеп
беру құжаттарының бір-біріне сәйкес болғанында еңбек ақы бойынша есеп
айырысуды дұрыс жүргізгенде ғана бухгалтерлік баланс толығымен және оның
жеке баптары бойынша нақтылығы және ақиқаттылығы қамтамасыз етілетін
болады. Ал дұрыс есеппен бухгалтерлік баланс болмаған жағдайда кәсіпорынның
қаржылық жағдайына дәлме-дәл келетін талдау жасау мүмкін емес сол себепті
кәсіпорын өзінің болашақтағы дамуы туралы болжам жасай алмайды.
Осы проблеманы шешу уақытында жүргізілетін аудиторлық тексерудің маңызы
зор. Аудиторлық тексерулер кезінде тексерушілер ақшалай қаражаттардың
жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу бойынша шығындары болып орындалған жұмыс
көлемдерінің бір субъектіден екіншісіне қарай қозғалыс жолдарын аса
тыңғылықты тексереді, тараптар арасындағы өзара есептесу жағдайларын
анықтайды, қалыптасып қалған дебиторлық және несиелік қарыздардың
сомаларының ақиқаттығын тексереді. Бүгінгі күні шаруашылық жүргізудің
кеңінен тараған ұйымдық құқықтық нысаны, өз құрамында көптеген еншілес
фирмаларға ие болған акционерлік компаниялар өздерінің қаржылық шаруашылық
қызметтеріне тексеріс жүргізу сол кәсіпорындардың жұмысында орын алатын
кемшіліктер мен бұзушылықтарды анықтау үшін, бас компаниялардың жетекшілері
аудиторлық фирмаларға сұраныс жасап, олардың қызметтеріне жүгінеді.
Сондай-ақ акционерлік компаниялардың қызметіне зерттеу және талдау
жүргізу, қаражаттық есептердің ақиқатығын растау, олардың қызметттеріндегі
кемшіліктер мен осал жерлерін анықтау үшін, сонымен қатар кейбір
жағдайларда компания жетекшілері бұрынды соңды білмеген сол субъектінің
жеке қызметкерлерінің бір-бірімен сыбайласа отырып, саналы түрде қызмет
орнын өз пайдасы үшін пайдалану және сол себепті әдейі кемшіліктерге жол
берулерін анықтау мақсатымен компанияның басты ұйымның өзінде тексеріс
жүргізу қажеттігі орын алған жағдайларда да аудиторлық фирмалардың қажетіне
жүгінеді [15; 61 б.].
Аудитор өз жұмысын жүргізер кезде аудиторлық қорытындыдағы ережелер
қалыптасуына қажетті, аудиторлық дәлелдемелердің жеткілікті санына ие болуы
керек. Аудиторлық қорытындылар қаржылық есептерге деген сенімді арттырады
да сенімділік дәрежесін жоғары деңгейге көтереді. Еңбек ақы бойынша есеп
айырысуды және басқа да операцияларды тексерген кезде аудитор аудит
стандарттарын қолдануды, білумен қатар аудитор өзінің жұмыс барысында
бухгалтерлік есеп стандартында тиісті дәрежеде қолдана алуы керек, себебі
ол стандарттарды білмейінше аудитор кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен
қаржылық есептерінің құқықтық актілеріне қандай дәрежеде сәйкес келетінін
анықтай алмайды. Еңбек ақы бойынша есеп айырысуды тексеру барысында аудитор
әр түрлі жағдайларға және әр алуан фактілерге ұшырасады, оларды оқып
зерттейді себептерін анықтайды жүзеге асырылған операциялардың себептері
мен салдарын табады.
Аудит тексірісінің бір кезеңі ‒ бұл сауалнамаға сұрақтарды дайындау.
Сол сұрақтар негізінде персоналмен еңбек ақыны есептеу және есеп айырысуын
ұйымдастыру тексеруге көмектеседі.
Ондай сұрақтар келесідей болуы мүмкін:
- бухгалтерлік есеп және бухгалтерлік есеп тіркелімдерінің бірдей
болуының аудитті;
- бастапқы есеп құжаттарын ресімдеуінің аудиті;
- ұжымдық шарттың бар болуы. қызметкерлердің сыйақы және көтермелеу
туралы ережелердің болуы;
- өнімнің өзіндік құнын бухгалтерлік есепке алуы және салық салу үшін
төлемдердің дұрыстығы;
- уақытша жұмысқа жарамсыздық бойынша жәрдемақы есептеудің дұрыстығы;
- жеке тұлғалар бойынша салық салу мақсаттары үшін жиынтық табыстың
дұрыстығын анықтау;
- жеке табыс салығын есептеу үшін шегерімдер мен жеңілдіктердің
дұрыстығы;
- жеке табыс салық ставкаларының қолданылатын заңға сәйкестігі;
- қолданыстағы заңнама негізінде ұйым қызметкерлерінің жеке табыс
салығын уақтылы аударылуы және салық инспекциясына алған табыстары туралы
мәліметтердің ұсынуы;
- орташа еңбекақының дұрыстығын есептеу.
- кадрларды даярлау және қайта даярлау бойынша ұйымның шығыстары. Осы
төлемдердің бухгалтерлік есепке алу мақсаттары үшін және салық салу
мақсаттары үшін өнімнің өзіндік құнына жатқызудың негізділігі.
Еңбек ақы бойынша персоналмен есеп айырысуын тексеру жүргізу кезінде
ақпарат көздерін үш топқа бөлуге болады:
а) негізінен есепте көрсетілуі үшін қызмет ететін бірыңғайланған
құжаттар:
1) Жұмысқа қабылдау туралы бұйрық;
2) Жеке карточка;
3) Басқа жұмысқа аудару туралы бұйрық;
4) Демалысты беру туралы бұйрық;
5) Еңбек шартын тоқтату туралы бұйрық;
6) Еңбекақыны есептеу және жұмыс уақытын пайдалануын есепке алу
табелі;
7) төлем ведомосі,
8) Жеке есеп шот;
ә) зейнетақы жарналарын есептеу мен бюджетке төленетін әлеуметтік салық
бойынша есеп айырысу ведомостары. Жоғарыда аталған ұстап қалулар бойынша
мемлекеттік салық комитетіне берілетін есептер, табыс салығын есептеу
бойынша салық декларациялары;
б) статистика органдарына берілетін есептік деректері.
Аудиттің шаруашылық субъектісі ретіндегі құқығы
Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңының 17-
бабында аудиттің шаруашылық субъектісі ретінде келесі түрде құқығы
анықталған:
- бухгалтерлік есеп кітабын және құжаттарды тексеруге;
- нақты ақша қаржысын, құнды қағазын, материал-мүлкін тексеруге;
- шаруашылық субъектілерінің барлық қызметкерлерімен аудит жүргізу
барысында қажет болған материалды талап етуге, түсініктемелер алуға құқылы;
- аудит барысында қажет болған жағдайда үшінші жақтан (адамнан)
мәлімет, түсініктеме алуға құқылы;
- шаруашылық субъектілерінің банк шоттарындағы операцияларды тексеру
үшін банк мекемелерінен анықтама талап етуге құқылы.
Аудит заңында тікелей көрсетілмесе де олардың:
- өз бетінше аудит жүргізу әдісін, формасын анықтауға құқысы бар;
- аудит жұмысы барысында шаруашылық субъектісі тексеруге қажет
құжаттарды бермей қойған жағдайда аудит жұмысын жүргізуден бас тартуға
құқылы.
Шаруашылық субъектілері ретіндегі аудиторлардың міндеттері:
- Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңына аудит
туралы нормативтік құжаттарына сәйкес жоғарғы сатыдағы біліктілік пен
тиянақтылықты өте жоғарғы сатыдағы жауапкершілікпен аудиттік тексеру
жүргізуге;
- тексеру барысында анықталған кемшіліктер туралы, Қазақстан
Республикасының заңын бұзушылық туралы мәліметтерді, шаруашылық
субъектісінің кәсіпкершілігіне қауіп төнген жағдай болса аудитор
тапсырушыға жедел түрде хабарлауға міндетті;
- тапсырушылардан, үшінші жақтан тексеру барысында жасалған есептеу,
анықтама жасауға арналған тағы басқақұжаттардың мұқият сақталуын қамтамасыз
ету;
- тексеру барысында анықталған шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкершілігі туралы мәліметтердің коммерциялық құпиялығын сақтау, үшінші
жаққа мәлімет тек қана тапсырушының рұқсаты бойынша және Қазақстан
Республикасының заңды талабына сәйкес жағдайда ғана беріледі;
- аудитор қорытындысы тек қана келісім-шарт бойынша көрсетілген
тапсырушыға ғана беріледі.
Қаржылық есеп беруге аудит жүргізу масштабын анықтау кезінде үш
негізгі кезеңді бөліп көрсетуге болады:
- аудиторлық процедураларды жоспарлау және даярлау;
- қаржылық есеп беру элементтерін тексеру;
- пікірді қалыптастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz