Міндеттемелер есебін бақылау
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есмакаева Т. Р.
Мемлекеттік мекемелерде міндеттемелердің есебі және бақылауы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Мемлекеттік мекемелерде міндеттемелердің есебі және бақылауы тақырыбына
арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Т. Р. Есмакаева
Орындаған
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
Г. Г. Темирова
Аға оқытушысы
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Х. Г. Бахралинова
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Міндеттемелер есебінің теориялық аспектілері 5
1.1Міндеттеменің мәні және олардың жіктелуі 5
1.2Мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік есебінің жалпы жүйесіндегі 11
міндеттемелердің есебі мен бақылауының орны мен рөлі
1.3Мемлекеттік мекеме мен бизнес субъектілеріндегі міндеттемелер 17
есебін салыстыру
2 Баянауыл ауданының Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты 22
мемлекеттік мекемесіндегі міндеттемелердің есебін ұйымдастыру
2.1Баянауыл ауданының Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты 22
мемлекеттік мекемесінің сипаттамасы
2.2Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуларды есепке 27
алудың тәртібі
2.3Еңбекақы төлеу есебінің ерекшеліктері 33
2.4Бюджетпен есеп айырысу есебі 47
3 Міндеттемелер есебін бақылау 56
3.1Бақылаудың мәні, мақсаты және міндеттері, түрлері мен формалары 56
3.2Міндеттемелер есебі бойынша бақылау жүргізудің әдісі 60
3.3Мемлекеттік мекеменің бақылаудың нәтижелерін ресімдеу және 69
міндеттемелер есебін жетілдіру
Қорытынды 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 75
А қосымшасы Қаржылық есеп 2012 жыл 78
Ә қосымшасы Бухгалтерлік құжаттар 88
Б қосымшасы Графикалық бөлім 93
Кіріспе
Мемлекеттік мекемелерде (әріқарай ММ) есепті ұйымдастыру ісінде
міндеттемелердің есебі мен бақылауының алатын орны ерекше. Кредиторлармен
есеп айырысудың жағдайын бақылауды оңтайлы ұйымдастыру келісім-шарт және
есеп айырысу тәртібін нығайтуға, өнімді белгіленген ассортиментте және
сапада жеткізу бойынша міндеттемелерді орындауға, төлем тәртібінің
сақталуына қатысты жауапкершіліктің артуына, кредиторлық берешектердің
қысқаруына, нәтижесінде мемлекеттік мекеменің қаржылық жағдайының
жақсаруына ықпал етеді.
Міндеттемелер бухгалтерлік есептегі тіркелетін операциялардың барлық
ақпараттық қабатын қамтиды, сөйтіп, олардың міндеттемелік құраушы бөлігін
қайта қарау міндеттемелер мен төлемдер бойынша қаржыландырудың жоспарының
орындалуын анықтайды. Мемлекеттік мекеменің міндеттемелері туралы ақпарат
басқару шешімдерін қабылдау үшін маңызды ақпарат болып табылады.
Жоғарыда айтылғанмен байланысты, жеткізушілермен есеп айырысулардың
құрылуы мен есебі мәселесі мемлекеттік мекеменің қызметін ұйымдастыру үшін
де, мемлекеттік мекеменің шығындарына бюджеттен бөлінетін ақшалай
ассигнацияларды пайдаланудың оңтайлылығы мен заңдылығын анықтауда да
маңызды рөл атқарады. Осы мәселе зерттеудің көкейкестілігін танытады.
Осы диплом жұмысының мақсаты міндеттемелердің есебі мен бақылауының
ұйымдастырылуын зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың алдына қойылған мақсатқа сәйкес қарастыруға жататын
мынандай міндеттер анықталды:
- бухгалтерлік мазмұндағы міндеттемелердің есебінің теориялық
негіздерін және оған қатысты тұжырымдамалық көзқарастарды зерттеу;
- міндеттеме ұғымын түсіндіру және оларды жіктеу;
- міндеттемелердің түрлерін қарастыру;
- міндеттемелер бойынша есеп айрысуларды ұйымдастыру мен жүргізудің
нормативтік реттелуін зерттеу;
- міндеттемелердің синтетикалық және аналитикалық есебін жүргізуді
және құруды көрсету;
- мемлекеттік мекемеде міндеттемелердің есебін жүргізу тәжірибесімен
танысу;
- Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты мемлекеттік мекемесіндегі
міндеттемелер бойынша есеп айырысулар есебіне қаржылық тексеру жүргізу;
- зерттеудің қортындысына бағалау;
- есептің жағдайына жасалған қаржылық бақылаудың материалдары мен оның
нәтижесінде анықталған кемшіліктер негізінде бухгалтерлік есепте мекеменің
міндеттемелерінің көрсетілуі бойынша негізді ұсыныстар мен кеңестер енгізу.
Зерттеудің тәжірибелік мәні бухгалтерлік есеп пен міндеттемелерді
бақылаудың әдістемелік және ұйымдастыру аспектілері, сондай-ақ оларды
мемлекеттік мекемеде тиімді пайдалану мәселесі болып табылады.
Ғылыми жаңашылдығы – міндеттемелердің мәнін бухгалтерлік есеппен
байланыста қарауды теориялық тұрғыда негіздеу және мемлекеттік мекемелерде
ағымдық міндеттемелердің есебі мен бақылауын ұйымдастырудың әдісін
жетілдіру.
Зерттеу жүргізу үшін ақпараттық база ретінде заңнамалық актілер,
мерзімдік ғылыми басылымдардағы еңбектер, ресми материалдар алынды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі экономикалық әдебиеттерде
міндеттемелерді зерттеуге қатысты көптеген ғылыми еңбектер бар. Бірақ
оларда көбінде міндеттемелердің мазмұны экономикалық мәселелер және оларды
шешудің теориясы тұрғысынан қарастырылған. Міндеттемелердің ақпараттық
мазмұнының жекелеген аспектілерін сипаттай отырып, авторлар есеп пен
бақылаудың жалпыға белгілі жүйесіндегі міндеттемелер есебінің шаруашылық
операцияларын үнемі көрсете бермейді.
Отандық ғылымда бухгалтерлік есептің жалпы мәселелері
К. К. Кеулимжаев, К. Ш. Дюсембаев, М. С. Ержанов, К. Т. Тайгашинова,
С. Т. Міржақыпова, Ф. С. Сейдахметова, Г. К. Төлешова, В. Л. Назарова,
З. Н. Әжібаева, С. Д. Тажибаев, К. Н. Нарибаев, С. С. Сатубалдин,
С. Ж. Жакипбеков және тағы да басқа ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.
Ал мемлекеттік мекемелердегі міндеттемелердің есебіне арналған
жұмыстар жоқ. Осы салада теориялық және тәжірибелік тұрғыдан қарастыруды
қажет ететін көптеген мәселелер бар. Осы мәселе зерттеу тақырыбының
көкейкестілігін танытады.
Зерттеудің нысаны ретінде Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты
мемлекеттік мекемесі алынды.
1 Міндеттемелер есебінің теориялық аспектілері
1.1 Міндеттеменің мәні және олардың жіктелуі
Қаржылық-шаруашылық әрекет үрдісінде, әрбір ұйымның алдында міндеттеме
туындайды. Міндеттеме дегеніміз ол, міндет немесе жауапкершілік немесе
белгілі бір түрде әрекет ету. Міндеттемелер келісім шарттық немесе
заңнамалық талаптар салдарынан заңды күшке ие бола алады. Жұмыстар және
қызметтер үшін несиелі борыш турал сөз болғанда осылайша болады. Бірақ
сонымен бірге міндеттеме күнделікті іскерлік тәжірибеде, іскерлік жақсы
қарым-қатынасты сақтау ниетінен және әділ әрекет етуден туындайды.
Мысалға, егер кәсіпорын кепілдік мерзім аяқталған соң саясатын өзгерту
туралы шешім қабылдаса, онда осыған дейін өткізілген тауарлар бойынша
жұмсалады деген шығынның сомасы міндеттеме болып есептелінеді. Бар және
болашақта болатын міндеттерді ажырата білу қажет. Басшылықтың болашақта
актив сатып алу туралы шешімі өздігінен міндеттеменің туындауына әкелмейді.
Осылайша міндеттеме дегеніміз, өткен оқиғалар салдарынан туындайтын
кәсіпорынның борышы және оны жабу кәсіпорынның қорының азайтуна әкеледі
және болашақта болады деген экономикалық пайданы жояды. Міндеттемелер өткен
операциялар немесе басқадай оқиғалар нәтижесінде туындайды.
Мысалға, тауарларды сатып алу және қызмет көрсету түрін алу несиелі
борыштың (егер ол жеткізілгенге дейін немесе жеткізілгеннен кейін дереу
төленбесе) туындауына әкеледі, ал банктен несие алу оны қайтару
міндеттемесінің туындауына әкеледі.
Кредиторлық борыш құқықтық санат ретінде, кредиторлық борыш ұйым және
оның кредиторлары арасындағы міндетті құқықтық қатынас заты болып енетін,
кәсіпорын мүлігінің ерекше бөлігі.
Кредиторлық борыш түсінігімен дебитор-ұйымның түрлі деңгейдегі
борыштың міндеттемелері сонымен бірге заңды және құқықтық түрлі деңгейі
қамтылады, ол өз кезегіңде заң деңгейінде келісілген түсініктік аппаратты
тәжірибеде қолдануды қажет етеді. Кредиторлық борыш кәсіпорынға жататын
қаражаттың (құралдың) бір көзі болып енетіндіктен оны баланстың пассивінде
көрсетеді.
Кредиторлық борышты есепке алу әрбір кредитор бойынша жеке
жүргізіледі, ал жалпыландырушы көрсеткіштерде кредиторлық борыштың жалпы
сомасын көрсетеді және топтарға бөле отыра береді.
Кредиторлық борыш шын мәнісінде тегін несие болып енеді және
кәсіпорынның шаруашылық айналымына тартқан қаражаты қатарына жатады.
Тұрақты пассивтерге қарағанда кредиторлық борыш айналым қаражатын
қалыптастырудың жоспарланбаған көзі болып енеді. Кредиторлық борыш
кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелері қатарына жатады.
Кредиторлық борыштың бөлігі заңды, себебі ол есептеулердің
ерекшеліктеріне байланысты туындайды.
Алайда кейбір жағдайларда кредиторлық борыш есептік –төлем
тәртіптерінің бұзылуы нәтижесінде туындайды және кәсіпорынның өнімге төлем
жүргізу және есеп жүргізу құжаттарының мерзімін сақтамау салдары болып
енеді. Кредиторлық борыш кәсіпорынның ішкі көздері есебінен қалыптасатын,
қолданатын несие қаражатының неғұрлым қысқа түрі ретінде сипатталады.
Кредиторлық борыштың құрамына енетін қаражат аударылған сәттен бастап,
кәсіпорынның меншігі болып енбейді, ол тек оны міндеттемелерді төлеу
мерзімі болғанға дейін ғана қолдана алатын болады, олар өздерінің
экономикалық мазмұны жағынан несие капиталының бір түрі болып енеді.
Кәсіпорынның өзінің шаруашылық қызметі үрдісінде несие капиталының
түрі ретінде қолданылуына байланысты, кредиторлық борыш келесідей негізгі
ерекшеліктермен сипатталады:
- кәсіпорын үшін қолданылатын тегін кредиторлық қаражат көзі болып
енеді.Капиталды қалыптастырудың тегін көзі ретінде оның кредиторлық
бөлігінің төмендеуін ғана қамтамасыз етіп қана қоймайды сонымен бірге
кәсіпорын капиталының толық құнының да төмендеуін қамтамасыз етеді;
- оның көлемі кәсіпорынның қаржылық кезеңінің ұзақтылығына әсер етеді.
Ол белгілі бір деңгейде айналым активтерін қаржыландыруға арналған қажетті
қаражат көлемінде әсер етеді. Кредиторлық борыштың қатысты көлемі неғұрлым
жоғары болса, кәсіпорынға да өзінің шаруашылық қызметін ағымда
қаржыландыруға соншалықты аз көлемде қаражат тарту қажет болады;
- кредиторлық борыштың сомасы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
көлеміне тікелей байланысты болады, бірінші кезекте өндіріс және өнімді
өткізу көлеміне. Өндіріс көлемінің және өнімді өткізу көлемінің өсуімен
кәсіпорынның кредиторлық борыш құрамына аударатын шығыны да өседі, осыған
сәйкес оның жалпы сомасы даы өседі және керісінше болады.
Болжанатын көлем көптеген түрлер бойынша тек қана бағалау сипатында
ғана болады. Ол кредиторлық борыш құрамына енетін көптеген аударымдардың
көлемінің шаруашылық қызметінің көптеген өлшемдерінің белгісіз болуына
байланысты сандық нақты есеп жүргізуге келмейтіндігімен байланысты.
Жекелеген түрлер бойынша және кәсіпорын бойынша тұтас алғанда осы көлем
аударылған төлем қаражаттарының кезеңдігіне байланысты.
Осы төлемдердің кезеңділігі мемлекеттік нормативтік-құқықтық
актілермен, шаруашылық серіктестерінің шарт талаптарымен реттеледі және тек
біраз бөлігі ғана кәсіпорынның ішкі нормативтерімен реттеледі. Кредиторлық
борыштың құрамына енетін жекелеген есеп шоттар бойынша төлемдердің
кезеңділігіне жоғары деңгейде тәуелді болуы, несие қаражатының осы көзінің
қаржылық менеджмент үрдісінде реттелуінің төменгі деңгейін анықтайды.
Сатып алушылардың дебиторлық борыштарының көптігі салдарынан
авансталған айналым қаражатының елеулі бөлігі кәсіпорынға көп кешіктіріліп
қайтарылады немесе мүлдем қайтпай қалады. Өтеу мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борышты жабудың қаржылық көзі кредиторлық борыш болады.
Осылайша меншікті айналым қаражатының жеткіліксіздігі кредиторлық
борыштың өсуіне әкеледі, төлем жүргізбеу айналым қаражатының қалыптасу
көздерінің құрылымының түрін өзгертеді және айналып келгенде осының бәрі
жаңдану үрдісіне кері әсер етеді.
Кәсіпорынның кредиторлық борышының көлеміне сатуп алулардың жалпы
көлемі және кейіннен төлем төлем жүргізу шартымен сатып алу үлесі,
контрагенттермен жасалынған шарт талаптары; жеткізушілермен және
мердігерлермен есеп айырыск шарты, нарықтың аталған өніммен қанықтырылу
деңгейі; кредиторлық борышты төлеу саясаты, кредиторлық борышты талдау
сапасы және оның нәтижелерін қолдану дәйектілігі, кәсіпорында қабылданған
есеп айырысу жүйесі әсер етеді.
Аударыммен есеп айырысу көлемі ұлғайғанда кредиторлық борыштың
айналымдылығы және сапасы ұлғаяды, ал көлемі азаяды осыдан кәсіпорынның
төлем жүргізуге қабылеттілігі және тұрақтылығы жоғарлайды.
Міндеттемелерді 1.1 суретте берілген келесідей негізгі белгілер
бойынша жіктеуге болады:
- нақты және шартты міндеттемелер;
- төлеу мерзіміне байланысты; қысқа мерзімді (ағымдағы) және ұзақ
мерзімді міндеттемелер; төлемнің басталу фактісі бойынша: мерзімі өтіп
кеткен және мерзімі өтпеген міндеттемелер.
1.1-сурет – Міндеттемелердің жіктелуі.
Нақты міндеттемелер шарт, келісім шарт, алынған есеп шот негізінде
туындайды. Олар бойынша борыш сомасы белгілі. Шартты міндеттемелер бойынша
керісінше нақты күні болғанга нақты сомасы белгілі болмайды. Ол салық,
еңбек демалыстарын және т.с.с. төлеу бойынша борыш.
Қаржылық есеп беруде міндеттемелерді дұрыс көрсету үшін, қаржылық есеп
берудің халықаралық стандарттарының № 1 Қаржылық есеп беру ережелерін
ұстана отыра борышты қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді деп бөлу қажет.
Кредиторлық борыш егер ол төменде көрсетілген белгілердің кез-келгенін
қанағаттандыратын болса қысқа мерзімді деп жіктелетін болады, олар:
- оны кәсіпорынның күнделіктік операциялық кезеңі аясында жабу;
- ол негізінен сауда жасау мақсатында болса;
- есеп еру күнінен он екі ай ішінде төленетін болса;
- есеп беру күнінен ең аз дегенде он екі ай ішінде міндеттемелерді
төлеуді кейінгіге қалдыруға кәсіпорынның құқығы жоқ.
Дивиденттер – акционерлер арасында бөліп таратуға жататын табыс
бөлігі. Дивиденттердің көлемі жалпы жиналыстың шешімімен анықталады және
директорлар Кеңесімен ресми түрде жарияланады.
Ресми түрде жарияланбаған дивиденттер бойынша, міндеттемелер
танылмайды. Ағымдағы жыл бойында (немесе операциондық кезеңде) егер төлем
жасауға жататын болса, жарияланғаннан кейін ағымдағы міндеттеме түрінде
көрсетілуі керек. Ерекше акциядар бойынша борыш кезіңде дивиденттер
қаржылық есеп берудің түсініктеме жазбаларында қосымша ашылып жазылуы
қажет.
Аударылған міндеттемелер. Аударылған төлемдерге еңбек демалыстар,
кредиторларға тиесілі бірақ әлі төленбеген сыйақылар және пайыздар жатады.
Аударылған төлемдер есеп беру кезеңінің соңында түзету жазбалары түрінде
енгізілуі жолымен көрсетілуі мүмкін.
Мысалға, көрсетілмеген және әлі төленбеген сыйақылар есеп беру
кезеңінің соңында сыйақыны төлеуге жұмсалатын шығындарды дебеттеп және
аударылған сыйақылардың шоттарын кредиттеп көрсету керек.
Аударылған төлемдерді тану міндеттемелерді анықтаумен және сәйкестік
приницпімен келісіледі. Компания клиенттерден және жұмыскерлерден депозит
алғанда ерекше міндеттеме туындайды.
Клиенттерден депозитті болашақта туындайтын немесе шарт немесе
қызмет көрсету талаптарын орындау кепілдігін орындауда туындайтын
міндеттемелерді төлеу кепілдігі ретінде алуға болады.
Мысалға, тапсырыс алынғанда компания тапсырыстан бас тартқан жағдайда
туындауы мүмкін шығындарды жабу үшін авансты төлеуді талап ете алады. Ақша
қаражатын алатын компанияларда осындай аванстардың салдарынан операция
аяқталғанға дейін міндеттемелер туындайды.
Аванстар ақша қаражатын дебеттеп және есеп шотты кредиттей отыра,
клиенттің міндеттемелерін немесе депозиттерін көрсетеді.
Көбінесе клиенттерден депозиттерді клиенттерге берілген мүлікке
келтірілген зиян келтіру немесе төлем жүргізбей қою мүмкіндік жағдайына
кепілдік ретінде алынады. Мысалға, клиенттерден көгілдір от, су, электр
және басқада коммуналдық қызмет түрлері үшін төлем ретінде алынатын
депозиттер, осындай компаниялардың өзінің клиенттері алдындағы міндеттемесі
болып енеді.
Сонымен қатар команияның кілттерін немесе басқа мүлікін қайтару
кепілдігі ретінде жұмыскерлер депозитті сала алады.
Депозиттер оны алған күннен бастап өзара қарым-қатынас мерзімінің
күтілетін аяқталу мерзімі арасындағы уақыт аралығына байланысты ағымдаеғы
немесе ұзақ мерзімді міндеттеме түрінде көрсетілуі керек.
Егер аванстар немесе депозитер пайыздық болса, онда пайыздар бойынша
шығынды аудару үшін және олармен байланысты міндеттемелерді ұлғайту үшін
түзетуші жазба қажет. Қызмет көрсетуге (жүкті жеткізу, билеттер сату,
жалгерлік төлем, журналдарға жазылу) алдын-ала төлем жүргізу түрінде ақша
қаражатын алу кезіңде осы ақша қаражаты бірден табыс ретінде танылмайды,
жеке есеп шот түрінде көрсетіледі. Жүк жеткізілгенге немесе қызмет түрі
көрсетілгенге дейін аванс түрінле алынған ақша қаражаты бойынша міндеттеме
туындайды.
Табысты идентификациялау принципіне сәйкес осы ақша қаражаты табыс
ретінде танылмайды.
Аванспен алынған табысқа мысал ретінде алуға болатындар: колледждағы
оқуға төлем, жалгерлік төлем, билеттерді сату және журналға жазылу үшін
төлем жүргізу. Мұндай операциялар ақша қаражатының дебеті бойынша және
кредит бойынша міндеттемелердің ағымдағы тиісті есеп шоттарында
көрсетіледі. Болашақтағы табыс деп аталатын бұл есеп шотты анықтайтын сөз
болады, мысалға басылым үшін төлем алу кезіңде ол басылымнан алынатын
болашақ табыс болады.
Бұл есеп шоттың басқада аталуы болуы мүмкін, мысалға: алдын-ала төлем
жүргізілген басылымнан алынатын табыс немесе басылымға жазылудан аванспен
алынған табыс. Алайда осындай есеп шоттардың аталуларында мерзімі
кешіктірілген табыстар деген сөздер кездесіп қалады, алайда ол осы есеп
шоттың нақты анықтамасы болып енбейді. Содан кейін өнім жеткізілгеннен
кейін немесе қызмет түрі көрсетілгеннен кейін және табыс шыныменде
алынғаннан кейін болашақ кезеңдердің табыс есебі азаяды, ал табыстың тиісті
есеп шоты кредиттеледі.
Осы соңғы жазба көбінесе жыл соңында түзетуші жазбалардың бірі болып
енеді. Мемлекеттік заңдар субъектілерден белгілі бір салықты төлеуді талап
етеді. Салық аударылғаннан кейін олар міндеттеме ретінде есепке алынады, ал
төленгеннен кейін есептен шығарылады.
Шартты міндеттемелер бойынша төлемдер кейбір міндеттемелер субъектінің
табысы негізінде анықталады (сыйақылар, қызметкерлер арасында табысты бөліп-
тарату, табысқа салынатын салық), яғни ол болашақ нәтижелерге байланысты
болады.
Нақты сомалары жыл соңында ғана анықталуы мүмкін, бірақ көбінесе
оларға тоқсан сайын баға беруді талап етеді.
Төлем жүргізілген сәтке дейін олар субъектінің ағымдағы
міндеттемелерін білдіреді. Ұзақ мерзімдіге есеп беру жылынан бір жылдан
кейін алынады немесе төленеді деп болжам жасалынатын борыш жатады. Ұзақ
мерзімді міндеттемелерге ереже бойынша оған ұзақ мерзімді кредиттер енеді.
Мерзімі өтіп кеткен борышты төлеу мүмкінсіздігі қарызды күштеп талап
ету мерзімінің өтіп кетуіне байланысты болуы мүмкін. Борышты төлеу
мүмкіндігі және мүмкінсіздігін нақты жағдайды есепке ала отыра, дебитор-
ұйым өзі бағалайды. Балансты құру кезіңде төлеу мерзімі басталмаған
кредиторлық борыш, кәсіпорынның міндеттер бойынша қарызы.
Міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы бойынша
төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың ішінде
өтелуге тиісті қысқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда мынадай
баптар ашылуы тиіс: қысқа мерзімді несиелер; салықтар бойынша берешек;
төлеуге арналған дивиденттер; жұмысшылар мен қызыметкерлерге еңбекақы
төлеу; жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.
Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету
үшін өзінің материалдық-техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет
қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін
қамтамасыз ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық
ұйымдармен келісімшартқа отырады.
Жабдықтаушылармен есеп айырысулар міндеттемелермен есебі жөніндегі
журналда ай аяғында талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдама есептің
құрылымы негізінен жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу
жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп
айырысуын жедел бақылау үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап
айтсақ: төлеу мерзімі келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың
құжаттарынан; фактураланбай қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп
айырысу құжаттары бойынша жабдықтаушылардан.
Қызметкерлермен еңбекақы бойынша міндеттемелермен есеп айырысудың
есебі. Жалақының түрлері, еңбекақы төлеудің нысандары мен жүйелері. [10]
Жалақы екі түрге бөлінеді:
- негізгі;
- қосымша.
Негізгі – бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшін,
орындаған жұмыстары мен өнеркәсіптік өнімдерінің саны мен сапасы үшін
белгіленген бағалаулар мен қызметақы бойынша есептелетін жалақы.
Бюджетпен және банк ұйымдарымен есеп айырысу міндеттері.
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін
салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді
белгілейтін, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы,
алымы мен төлемдері мәселелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы
барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды құжаты болып
табылады. [1]
Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін,
салық салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін
анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте
белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне
төлеушілерден аударылған (бөлінген) құжаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасы заң органдарының
өкілеттілігіне жүктелген. Бұл кезде: салық салынатын объектісі және салық
салумен байланысты объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де
олар бар болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі де пайда болады.
Салық базасы деп – құқықтық, физикалық базасын айтады және салық салу
объектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкін. Салық
базасының негізінде салық сомасы және басқа да төлеулердің мөлшері
анықталады.[2]
Салық мөлшерлемесі – салық базасының өлшем бірлігіне есептелген салық
деңгейі болып табылады. Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе абсолюттік
сомасы бойынша салық базасының өлшем бірлігіне қарап белгіленеді.
Салық кезеңі – бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және салық
кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол
кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып бюджетке төленуге жататын
салық басқа да міндетті төлемдерде есептелінеді.
Қазақстан Республикасындағы салық заңы – мүліктің кірістелген және
тауарды сату мақсатында жөнелтілген, қызметтің көрсетілген, жұмыстың
атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңіне
қарамастан, салықтық есептің әдісіне орап есептеу әдісі бойынша құрылады.
1.2 Мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік есебінің жалпы жүйесіндегі
міндеттемелердің есебі мен бақылауының орны мен рөлі
Бухгалтерлік есеп жүргізуде және есеп беруді құру кезіңде мемлекеттік
мекеме мынадай құжаттарды басшылыққа алады:
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Бухгалтерлік есеп
жүргізу және қаржылық есеп беру туралы № 234-ІІІ заңы;
Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің қазынашылық департаментінің
1998 жылғы 27 қаңтардағы № 30 бұйрығымен бекітілген мемлекеттік мекемелерде
бухгалтерлік есеп жүргізу бойынша нұсқаулық;
мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп жүргізу және есеп беру бойынша
нормативтік-құқықтық актілер және есеп беру формаларын толтыру тәртібі
туралы нұсқаулық.
Міндеттемелерді экономикалық жіктеуді әрбір спецификасы бойынша
есептерді құрастыру кезіңде мемлекеттік мекеме мыналарды басшылыққа алады:
- Қазақстан Республикасының Бірыңғай бюджеттік жіктеу шығындарын
экономикалық жіктеу;
- Қазақстан Республикасының бюджет шығындарын экономикалық жіктеу
спецификасының құрылымы;
- Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық орташа жедел
жоспары бойынша тиісті кезеңге болжам жасалынатын көрсеткіштер;
- Қазақстан Республикасының әрекет етуші нормативтері, бекітілген
нормативтік-құқықтық актілері.
Міндеттемелерді экономикалық жіктеу спецификалары бойынша шығындарды
есептеу бекітілген формалар бойынша құрылады: 01-111 форма мемлекеттік
бюджет есебінен ұсталынатын мемлекеттік органдардың қызметкерлердің негізгі
еңбек ақысына жұмсалатын шығындарды есептеуге арналған; Жәрдемақылық
төлемдер 113 специфика бойынша шығындар көлемін анықтауға арналған есеп
жүргізу 01-113 форма бойынша құрылады.
Берілген форма заңнамамен қарастырылған сауықтыруға арналған
жәрдемақыларды, бір рет төленетін жәрдемақыны төлеу міндеттемелерді
есептеуге арналған; 01-121 форма әлеуметтік салықты төлеу міндеттемелердің
есептеуге арналған.
Тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді сатып алудың 2007 жылғы 21
маусымдағы Қазақстан Республикасының № 303 Мемлекеттік сатып алулар
туралы заңға және 2008 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының
Үкіметі бекіткен мемлекеттік сатып алуларды жүзеге асыру бойынша № 1301
Қаулысына сәйкес бюджеттің шығындарын экономикалық жіктеудің мына
ерекшеліктері бойынша жүргізіледі: 139 – басқа тауарларды сатып алу; 141 –
коммуналдық қызметтерді төлеу; 142 – байланыс қызметін төлеу; 149 – басқа
қызметтер мен жұмыстар; 159 – басқа ағымдық шығындар; 411 – активтерді
сатып алу. [25]
Мемлекеттік сатып алу – мемлекеттік мекеменің ҚР Мемлекеттік сатып
алулар туралы заңына, Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамаларына
сәйкес қызмет етуін қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ мемлекеттік қызметтерді
орындау үшін ақылы негізде тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатып
алуы. [4]
Мемлекеттік сатып алулар мына жолдардың біреуімен жүзеге асырылады:
- жабық конкурс;
- ашық конкурс;
- бағалық ұсыныстарға сұрау салу жолымен электрондық мемлекеттік сатып
алуды өткізу нәтижесі бойынша.
Бюджеттік тапсырысты қалыптастыруда берілген формалар бойынша есептер
тек қана жоспарланып отырылған жылға ғана құрастырылады. Жоғарыда
көрсетілген формалар бойынша есептер негізінде мемлекеттік мекеме (одан әрі
ММ формасы) бағдарламалар (шағын бағдарламалар) бойынша салыстырмалы есеп
формасы құрастырылады.
ММ формасында шығындардың жалпы сомасы көрсетіледі, оның ішінде
шығындарды экономикалық жіктеу спецификасы.
ММ формасында өткен қаржы жылының есеп берудің (кассалық және нақты
шығындары) мәліметтері, ағымдағы қаржы жылына бекітілген жоспары және
алдағы үш жылға болжамдық мәліметтер келтіріледі. ММ формасын шығындарды
экономикалық жіктеудің әрбір спецификасы бойынша бюджеттік бағдарлама
әкімшісіне береді.
Мемлекеттік мекемелердің ММ формасы бойынша берген жиынтық есептері
негізінде бюджеттік бағдарлама әкімшісі бағдарламалар бойынша жиынтық
есептеу жүргізу үшін ММ-жиынтық формасын құрайды және Қазақстан
Республикасының қаржы министрлігіне немесе қаржы органдарына тапсырады.
Бюджетті орындау бюджетті орындау талаптарына сәйкес және кассалық
негізде орындалады.
Бюджетті кассалық орындау дегеніміз бюджетке түсімдерді аудару бойынша
барлық операциялар қазынашылық комитетінің органдарымен немесе уәкілетті
банкпен іске асырылады. Біздің республикада бюджетті кассалық орындау қаржы
министрлігінің қазынашылық комитетіне жүктеледі. [24]
Бюджеттік кодексте бюджетті орындаудың төрт приниціпі берілген, олар
бюджет қаражатын мақсатты және бір қалыпты пайдалану, кассаның уақыттылы
болуы және бірлігі. Бюджет қаражатын мақсатты пайдалану принципі-бюджет
қаражаты бюджеттік бағдарлама төл құжаттарымен және мемлекеттік
мекемелердің азаматтық-құқықтық келісімдерімен қарастырылған шараларғап
ғана пайдаланылуы керек. [1]
Бюджетті бірқалыпты орындау принципі бойынша қаржы жылы бойында бюджет
қаражаты жылдың соңында төлемдердің шамадан тыс шоғырлануына жол бермеу
үшін бірқалыпты бөліп таратылуы қажет.
Уақыттылы болу принципі бюджеттік қаражатты аудару және пайдалану
бойынша барлық операциялар бекітілген мерзімде іске асырылуы керек.
Кассаның бірлігі принципі бюджеттік жүйенің барлық деңгейінде қарастырылған
шығындар бойынша барлық түсімдерді және төлемдерді аудару бірыңғай
қазынашылық есеп шоттан ұлттық валютамен іске асырылуды білдіреді.
Бюджетті орындау үрдісінде атқарушы үкіметтің органдары бюджеттік
комиссияның ұсыныстарын есепке ала отыра бюджет көрсеткіштеріне өзгерістер
және түзетулер енгізе алады.
Тиісті қаржы жылында республикалық бюджет туралы заңға және жергілікті
бюджет туралы маслихаттардың шешімдеріне өзгерістер және қосымшаларды
енгізу үрдісін бюджетті бекіту деп атау қабылданған.
Бюджетті бекіту тиісті қаржы жылында республикалық бюджет туралы
заңмен немесе маслихаттың жергілікті бюджет туралы шешімдерімен бекітілген
көлемдерден асатын қосымша шығындарды іске асыру үшін қажет.
Шығындар бойынша бюджетті орындау,бюджет қаражаты есебінен
қаржыландырылатын бюджеттік бағдарламаларды (шағын бағдарламаларды)
орындауға бағытталған шараларды іске асыру.
Мұның өзіңде республикалық бюджет туралы заңмен және жергілікті бюджет
туралы маслихаттың шешімімен бекітілген қаражат көлемінен аспайтын сома
көлемінде, енгізілген өзгерістерді және толықтыруларды есепке ала отыра
орындауға жол беріледі.
Мемлекеттік мекемелердің және әкімшіліктердің бюджеттік
бағдарламаларын (шағын бағдарламаларын) қаржыландыру оларды міндеттемелер,
төлемдер және қаржыландырудың жинақ жоспары бойынша іске асырылады.
Осы жоспарлар тиісті қаржы жылына республикалық бюджет туралы заңға
және маслихаттардың жергілікті бюджет туралы шешімдеріне сәйкес әзірленеді.
Мемлекеттік мекеме міндеттері бойынша бюджеттік бағдарламаларды (шағын
бағдарламаларды) қаржыландырудың А қосымшасында берілген жоспары, бюджетті
орындау бойынша негізгі құжат болып енеді, себебі онда мемлекеттік мекеме
төл құжаттарда қарастырылған шараларды жүзеге асыру үшін міндеттерді
қабылдау құқығына ие болады.
Мемлекеттік мекеменің міндеттері бойынша қаржыландыру жоспарының
жылдық сомасын айларға бөліп тарату, тиісті қаржы жылы бойындағы төлқұжатта
қарастырылған бюджеттік әрбір бағдарлама бойынша міндеттерді қабылдау
мерзіміне сәйкес келуі керек.
Мемлекеттік мекеменің төлемдері бойынша қаржыландыру жоспары
мемлекеттік мекеменің төлқұжаттарда қарастырылып қабылданатын міндеттер
бойынша төлемдерді жүргізу құқығыа ие болады.
Мемлекеттік мекеменің төлемдер бойынша қаржыландыру жоспарының жылдық
сомасын айлар бойынша бөліп тарату, төлқұжатта қарастырылған бюджеттік
бағдарлама және шағын бағдарлама бойынша шараларды жүзеге асыру мерзіміне
сәйкес алынатын тауарлар (жұмыстар, қызмет түрлері) бойынша төлемдерді іске
асыру мерзімдеріне тиісті қаржы жылы бойында сәйкес келуі қажет.
Міндеттер және төлемдер бойынша қаржыландыру жоспарын мемлекеттік
мекеме мына формалар бойынша әзірлейді:
- республикалық немесе жергілікті бюджетті бекіту немесе анықтау
кезіңде болған өзгерістерді, сонымен қатар Қазақстан Республикасы
Үкіметінің және жергілікті атқарушы органдардың актілерін есепке алып осы
бағдарламалардың әкімшіліктерінің бюджеттік тапсырысында берілген бюджеттік
бағдарламалар бойынша есептер негізінде;
- Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 16 мамырдағы Мемлекеттік сатып
алулар туралы заңына сәйкес тауарларды (жұмысты, қызмет көрсетуді)
мемлекеттік сатып алулар бойынша конкурстарды өткізудің бюджеттік
бағдарламалары, шағын бағдарламалары бойынша шараларды жүзеге асыру
мерзімдері сияқты төлқұжат көрсеткіштерін есепке алу;
- бюджеттік бағдарламалар бойынша нормативті құқықтық актілерге
сәйкес;
- Қазақстан Республикасының шығындарды Бірыңғай бюджеттік жіктеудің
экономикалық жіктелуі бойынша;
- шығындарды экономикалық жіктеудің құрылымына сәйкес.
Мемлекеттік мекеменің міндеттері және төлемдері бойынша қаржыландыру
жоспары, сонымен қатар олардың есептері мемлекеттік мекеменің бірінші
басшының немесе оның уәкілетті тұлғасының, және бас бухгалтерінің қолы
қойылып және оны мөрмен растайды, содан кейін бюджеттік бағдарламаның
әкімшісіне беріледі.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес міндеттер және төлемдер
бойынша қаржыландыру жоспарын құру және оларды бюджеттік бағдарламаның
тиісті әкімшісіне уақытында тапсыруға мемлекеттік мекеме жауап береді.
Мемлекеттік мекеме тиісті қаржы жылының бекітілген қаржыландыру
жоспарының көлемінде ғана міндеттерді қабылдайды. Мемлекеттік мекеменің
міндеттемелері бекітілген формадағы сұраным бойынша, уәкілетті тұлғалардың
қолдары қойылып және мөр басылып қазынашылықтың аумақтық органында
тіркеледі.
Сұраным тауарларды (жұмысты, қызмет түрлерін) жеткізушілердің немесе
бюджеттік қаражатты алушының әр қайсысы бойынша бір немесе оданда артық
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін ББК (Бірінғай бюджеттік
классификациясы) әрбір коды бойынша беріледі.
Мемлекеттік мекемелердің азаматтық-құқықтық мәмілелерін тіркеу
бюджеттік бағдарламалардың төлқұжаттарымен бекітілген бюджеттік қаражатты
пайдалануды бақылау мақсатында іске асырылады, сонымен қатар бекітілген
көлемнен артық бюджеттік міндеттемелердің туындауына жол бермеу үшін
жүргізіледі.
Мәмілелерді тіркеу оларды бекітілген тәртіпте барлық талаптарды
орындағаннан кейін және қажетті барлық құжаттарды реттегеннен кейін
жүргізіледі.
Азаматтық-құқықтық мәмілелер оларды бюджетті орындау бойынша уәкілетті
орталық органда міндетті түрде тіркегеннен кейін ғана заңды күші болады.
Төлемдерді іске асыру және ақшаны аудару төлемге және төлем
құжаттарына есеп шоттарды қалыптастыруды білдіреді. Төлемге есеп шот ол –
бюджетті орындау бойынша уәкілетті орталық орган соның негізінде төлемдерді
іске асырады.
Міндеттемелер бойынша төлемдер бойынша мемлекеттік мекемелердің төлем
жүргізуі міндеттемелер бойынша бекітілген сомадан аспауы қажет және
растаушы құжаттар негізінде жүргізіледі.
Растаушы құжат деп, азаматтық-құқықтық мәмілелер шарттарына сәйкес
тауарды жеткізгендігі, жұмысты орындағандығы немесе қызметті көрсеткендігі
туралы растаушы құжаттар түсіндіріледі.
Төлемдер мемлекеттік мекемелердің бақылаудағы есеп шоттардағы қолма-
қол ақшаларының қалдық еркін сомасы көлемінде жүргізіледі.
Ақшаны аудару мемлекеттік мекемелердің төлемге берген есеп шоттары
негізінде жүргізіледі, ол ақшаны төлегендігі туралы көрсету қызметін
атқарады.
Мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есептің негізгі міндеттерінің
бірі мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша қаржыландырудың жеке
жоспарының шығындарының нақты есебі мен бақылауы болып табылады. [14]
Бюджеттік құрылымдардың бухгалтерлік есебі – бұл ең біріншіден,
шығындардың қажыландыру жоспарын орынаудауының есебі. Мекемелердегі бюджет
бойнша шығындар Қазақстан Республикасының бюджеттік топшланыруының
құрылымына сәйкес өндірілген шығындарға, егер растаушы құжаттар және басқа
да рәсімделген құжаттарға болса нақты деп есептеледі.
Табыстар және шығындар қаржыландыру жоспары бойынша қарастырылған
мекеменің шараларына шығындар республикалық бюджеттен, жергілікті
бюджеттен қаржыландыратын шығындар, сонымен қатар, өндірістік қызметтен
алынған құралдар есебінен жүзеге асырылатын, мақсатты құралдар мен
қайтарымсыз негізде берілген түсімдер мекеменің нақты шығындары болып
табылады, төленбеген несие шоттары бойынша шығындар, бюджет алдыңдағы
міндеттемелер, мемлекеттік бюджеттік емес қорлар,есетелген еңбекақы,
стипендияларды қамтиды және т.б.
Мемлекеттік бюджеттің міндеттемелерінің бухгалтерлік есебі және
бақылауының маңызды міндеттеріне жатады:
- жұмыскерлердің жеке құрамының нақты есебі, олармен атқарылған және
атқарылған жұмыс көлемі;
- еңбек ресурстарын рационалды пайдалананылуын бақылау, 111,112,113
Бюджет шығындарын бірегей экономикалық топшаландырылуы бойынша бөлінген
ассигнованияларды мақсатты пайдалануды бақылау;
- мемлекеттік мекеменің персоналымен уақытша есеп айырысуды жүзеге
асыру (еңбекақының және басқа төлемдердің есептелуі, ұстап қалуға жататын
және қолға берілетін соманы есептеу);
- бюджеттік емес қорларға міндетті шегерімдер мен есептелген еңбекақы
сомасының сметасына дұрыс және уақытылы жатқызылуы;
- оперативті басқару мен қажетті есептілікті құру үшін еңбек және
еңбекақы бойынша көрсеткіштерлі жинақтау және топшалау;
- бюджетке салықты уақытылы және дұпыс есептеу;
- мемлекеттік әлеуметтік бюджеттік емес қорлармен есеп айырысудың
есебі;
- тауарларды, жұмысты, қызметті сатып алуға азаматтық-құқықтыұ
келісәмшарттар бойынша қабылданған міндеттемелердің құқықтылығы мемлекеттік
сатып алулардың нысаны болып табылатын, 2007 жылдың
27 шілдесінен Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алулары туралы
№ 303 Заңына сәйкес жүзеге асырылады;
- мемлекеттік мекеменің қабылданған міндеттемелері бойынша
қаржыландыру жоспарының спецификасы бойынша бөлінген ассигнованияларды
мақсатты пайдаланылуы мен құқытылығы.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың заңнамалық негіздері мемлекеттің
Конституциясында бекітілген және Бюджеттік кодекстің арнайы ережелерімен
реттелген.
Басқару жүйесінің міндетті бөлігі болып енетін, қаржылық бақылауды
жүргізу бақылау нысаны туралы нақты жағдайы туралы толық ақпаратты алуға,
басқарамалық шешімдердің тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді. [17]
Республикада мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін жетілдіру және
дамыту ұлттық экономиканың даму ерекшеліктерін есепке ала отыра халықаралық
ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.
Бақылау органдары бақылауды тиісті қаржы жылына сәйкес бекітілген
бақылау шаралары бойынша бақылау жүргізеді, оған нысанның аталуы, аумағы
және бақылау түрі енеді.
Бақылау шараларын жоспарлау үрдісі келесідей кезеңдерден тұрады:
- бақылау нысандарының қызметімен алдын-ала танысу, оның ішінде
бақылау нысанының республикалық және (немесе) жергілікті жердің алдағы
қаржы жылындағы бюджетті орындауы;
- бақылау шараларының жоспарын онда бақылау нысанына жетуге қажетті
міндетті түрде бақылау аумағын және еңбек ресурстарының көлемін көрсете
отыра жоспарды әзірлеу.
Бақылау шараларын жоспарлау бақылау нысанын таңдау кезіңде, Кодеспен
қарастырылған тәуелсіздік принципімен іске асырылады. Кешенді бақылауды
жоспарлау Кодекспен анықталған кезеңділік негізінде іске асырылады.
1.3 Мемлекеттік мекеме мен бизнес субъектілеріндегі міндеттемелер
есебін салыстыру
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
Әр кәсіпорын қаржылық–шаруашылық қызметті жүргізу кезінде ұзақ
мерзімді міндеттемелері пайда болады. Себебі, бюджетпен, банктік ұйымдармен
есеп айырысу, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу, жұмысшылар
мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу сияқты міндеттемелері туындайды.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге 12 айдың ішінде өтелуі тиіс кредиторлық
берешектер жатады.
Міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлық талабы бойынша
төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың ішінде
өтелуге тиісті қысқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда,
мынадай баптар ашылуы тиіс:
- қысқа мерзімді несиелер;
- салықтар бойынша берешек;
- жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу;
- жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.
Экономиканың қай саласындағы болмасын шаруашылық субъектілер мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды қалыпты жасауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, өндірісті ұлғайтуға, өндіретін өнімнің өзіндік
құнын төмендетуге және де қоршаған ортаны сақтап, оған зиян келтірмеуге
мүдделі.
Келесі 1.1-кестеде мемлекеттік мекеме мен бизнес субъектілеріндегі
міндеттемелер есебін салыстыру көрсетілген.
1.1-кесте – Мемлекеттік мекеме мен бизнес субъектілеріндегі міндеттемелер
есебін салыстыру
Мемлекеттік мекеме Бизнес кәсіпорны
1 2
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу нормативтік құжаттар
Бюджеттік Кодекс ХҚЕС, ХСЕС, Бух.есеп шоттарының
ММ-гі бух.есеп ережелері 27.01.98 ж. жиынтық жоспары
№ 30 01.01.13 ж. 23.05.07ж.№ 185Бух.есеп жүргізу
ММ-нің бух.есебінің шоттар жоспары, ережесі 14.10.2011ж.№ 1172
15.06.10ж.№ 281.
ММ-де бух.есеп жүргізу ережелері
3 тамыз 2010 ж № 393 01.01.13 ж,
Қаржыландыру құралдары
Мемлекеттік Бюджет қорынан қаржыландыру Мекеменін табысынан қаржыландыру
Еңбекақы есептеу тәсілі
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004Кәсіпорынның жұмыскерлерінің
жылғы 17 қаңтардағы Мемлекеттік бюджет еңбекақысын төлеу ұйым және
пен Қазақстан Республикасы Ұлттық еңбекақыны төлеумен байланысты
банкінің сметасы қарым-қатынастарды мемлекеттік
(бюджет) есебінен ұсталатын Қазақстан ретке келтірудің негізгі
Республикасы органдарының жұмыскерлерініңнормативті құжаттарға сәйкес
еңбекақысын төлеудің біркелкі жүйесі жүргізіледі:
туралы ҚР Конституциясы;
№ 1284 Жарлығымен белгіленген мемлекеттікҚР азаматтық кодексі;
мекеме жұмыскерлерінің лауазымдары ҚР еңбек кодексі;
тізілімінен; мемлекеттік мекемелердің ҚР салық кодексі.
жұмыскерлерінің лауазымдық ақыларын Мекеменің есеп саясатына
(ставкаларын) есептеу үшін базалық сәйкес,мекемебасшысы штатық кесте
лауазымдық ақыға қолданылатын бойынша қызметкелеріне жалақыны
коэффициенттерден. өзі бекітеді
Лауазымдық ақылар атқаратын лауазымға
және мемлекеттік қызметтегі еңбек өтіліне
қарай бекітілген
тиісті коэффиценттерді Мемлекеттік бюджет
туралы заңмен жыл сайын
тиісті жылға бекітілетін базалық ақының
көлеміне көбейту жолымен анықталады.
1.1-кестенің жалғасы
1 2
Қазақстан Республикасының 20 маусым 1997ж.Осыған сәйкес
№ 136 – 111 Зейнетақыны қамсыздандыру
туралы заңына сәйкес жұмыскер жалақысынан
10 % мөлшерінде міндетті зейнетақы төлемі
ұсталынады
Салықтар бойынша берешек
Жеке табыс салығын төлеушілер (ИПН) жеке Осыған сәйкес
тұлғалар болып табылады, олар нақты
табысты табады.
Салықтық кодекстің 160 бабына сәйкес жеке
тұлғалардың табыстары қайнар көзіне салық
салынатын топтар келесң түрлер енеді:
- қызметкердің табысы;
- салықтық агенттен жеке тұлғаның табысы;
- жинақтаушы зейнеткерлік қордан
зейнеткерлік салымдар;
- дивиденттер, сыйақылар, ұтыстар
түріндегі табыстар;
- стипендиялар;
-жинақтаушы сақтандыру келісімшарты
бойынша табыс.
Әлеуметтік салық. Осыған сәйкес
Әлеуметтік салықтың сомасы салық салынатын
объектіге мөлшерлемені пайдалану жолымен
есептеледі. Әлеуметтік салық сомасын
есептеу тәртібі келесідей формулада
көрсетуге болады:
СО = ЖТ – ЖТ салық салынбайтын,
мұнағы, СО – салық салу объектісі; ЖТ –
жұмыскердің табысы; ЖТ салық салынбайтын –
салық салу объектісіне жатайтын
жұмыскердің табысы.
∑ӘС = СО ( 11 %,
мұндағы, ∑ӘС – әлеуметтік салық сомасы.
Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қоры Осыған сәйкес
төлейтін әлеуметтік шегерімдердің мқлшері
2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап
әлеуметтік шегерімдерді есептеу объектіден
- 5 % құрайды.
1.1-кестенің жалғасы
1 2
Ұсталынбайды Корпорациялық табыс салығы
Ұсталынбайды Жер салығы. ҚР-ның Жер кодексінің
9 бабына сәйкес Қазақстанда жерді
иелену және жерді пайдалануға ақы
төленеді; жер үшін ақы жер
учаскесінің сапасына, орналасуына
және сумен қамтамасыз етуіне
байланысты анықталатын жер салығы
нысанында алынады.
Ұсталынбайды Көлік құралдарына салынатын салық.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу
Материалдық құндылықтарды, Сатып алушылар мен тауар
жұмыстардығы қызметтерді сатып алу жеткізушілердің арасында есептесу
бойынша конкурс 2007 жылғы 21 қаражатты аудару және қолма қол
маусымдағы №303 Қазақстан ақшаны қолдану арқылы жүргізілуі
Республикасының Мемлекеттік сатып мүмкін.
алулар туралы заңына сәйкес бюджеттіңЕсептесу формасы келісім шартта
шығындарын экономикалық жіктеудің көрсетіледі.
мынандай ерекшеліктері бойынша Келісім шарттардың келесі түрлері
жүргізіледі: 131 – азық-түліктерді қолданылады:
сатып алу; 132 – медикаменттер мен алып-сату келісім шарты
басқа да медициналық құралдарды сатып жеткізу келісім шарты
алу; 139 – басқа тауарларды сатып алу;мердігерлік келісім шарт
149 – басқа да қызметтер мен жұмыстар;ақылы қызмет көрсету келісім шарты
411 – активтер сатып алу.
Мемлекеттік сатып алу – мемлекеттік
мекеменің ҚР Мемлекеттік сатып алулар
туралы заңына, Қазақстан
Республикасының азаматтық
заңнамаларына сәйкес қызмет етуін
қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ
мемлекеттік қызметтерді орындау үшін
ақылы негізде тауарларды, жұмыстарды
және қызметтерді сатып алуы.
Мемлекеттік сатып алулар мына
жолдардың біреуімен жүзеге асырылады:
1.1-кестенің соңы
1 2
жабық конкурс;
ашық конкурс;
- бағалық ұсыныстарға сұрау салу жолымен
электрондық мемлекеттік сатып алуды өткізу
нәтижесі бойынша
Қысқа мерзімді несиелер
ММ несие болмайды Бизнес субъектілері қаржылық
жағдайын жақсарту үшін несие
қолдану мүмкіндігі бар
Міндеттемелер есебін бақылау
Бюджет қаражатын қолдануды қаржылық Ішкі немесе сыртқы аудит
бақылау
2013 жылдың қаңтарынан ММ-де бухгалтерлік есеп ережелері ХҚЕС-қа
ауысады, бұл мекеменің міндеттемелерінің есебіне жағымды әсер
етеді,айырмашылығы бизнес субъектілеріне қарағанда айырмашылығыі азаяды.
2 Баянауыл ауданының Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты
мемлекеттік мекемесіндегі міндеттемелердің есебін ұйымдастыру
2.1 Баянауыл ауданының Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты
мемлекеттік мекемесінің сипаттамасы
Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты мемлекеттік мекемесі (әрі
қарай - Аппарат) мемлекеттік орган болып табылады және ақпараттық –
аналитикалық, ұйымдастырушылық – құқықтық және Жаңажол ауылдық округі әкімі
(әрі қарай - Әкім) мен әкімдігінің қызметінің материалдық – техникалық
қаматамасыз етілуін жүзеге асырады. Аппарат Жаңажол ауылдық округі
әкімдігімен (Әкімдік) құрылады, қысқарады және қайта құрылады.
Аппарат өзінің қызметіне Қазақстан Республикасының заңы мен
Конституциясына сәйкес жүргізіледі, Президен актілеріне, Қазақстан
Республикасының Үкіметі, Әкімдік пен Әкім актілеріне, басқа да нормативтік
актілерге, Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты мемлекеттік мекемесі
туралы Ереже негізделіп жүзеге асырылады.
Аппарат заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілді өзінің атауымен
жазылған мөрі мен штампы бар, бекітілген үлгідегі бланкы, сонымен қатар,
заңға сәйкес, банктегі шоттар.
Аппарат бекітілген тәртіпте меншіктік атынан азаматтық – құқықтық
қарым-қатынасқа түседі. Аппарат өзінің компетенциялары сұрақтары бойынша
бұйрықтары түрінде актілерді шығарады.
Әкімдік қаулысымен бекітілген Аппарат шекті штаттық саны мен құрылымы,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жергілікті Типтік құрылымына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есмакаева Т. Р.
Мемлекеттік мекемелерде міндеттемелердің есебі және бақылауы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Мемлекеттік мекемелерде міндеттемелердің есебі және бақылауы тақырыбына
арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Т. Р. Есмакаева
Орындаған
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
Г. Г. Темирова
Аға оқытушысы
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Х. Г. Бахралинова
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Міндеттемелер есебінің теориялық аспектілері 5
1.1Міндеттеменің мәні және олардың жіктелуі 5
1.2Мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік есебінің жалпы жүйесіндегі 11
міндеттемелердің есебі мен бақылауының орны мен рөлі
1.3Мемлекеттік мекеме мен бизнес субъектілеріндегі міндеттемелер 17
есебін салыстыру
2 Баянауыл ауданының Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты 22
мемлекеттік мекемесіндегі міндеттемелердің есебін ұйымдастыру
2.1Баянауыл ауданының Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты 22
мемлекеттік мекемесінің сипаттамасы
2.2Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуларды есепке 27
алудың тәртібі
2.3Еңбекақы төлеу есебінің ерекшеліктері 33
2.4Бюджетпен есеп айырысу есебі 47
3 Міндеттемелер есебін бақылау 56
3.1Бақылаудың мәні, мақсаты және міндеттері, түрлері мен формалары 56
3.2Міндеттемелер есебі бойынша бақылау жүргізудің әдісі 60
3.3Мемлекеттік мекеменің бақылаудың нәтижелерін ресімдеу және 69
міндеттемелер есебін жетілдіру
Қорытынды 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 75
А қосымшасы Қаржылық есеп 2012 жыл 78
Ә қосымшасы Бухгалтерлік құжаттар 88
Б қосымшасы Графикалық бөлім 93
Кіріспе
Мемлекеттік мекемелерде (әріқарай ММ) есепті ұйымдастыру ісінде
міндеттемелердің есебі мен бақылауының алатын орны ерекше. Кредиторлармен
есеп айырысудың жағдайын бақылауды оңтайлы ұйымдастыру келісім-шарт және
есеп айырысу тәртібін нығайтуға, өнімді белгіленген ассортиментте және
сапада жеткізу бойынша міндеттемелерді орындауға, төлем тәртібінің
сақталуына қатысты жауапкершіліктің артуына, кредиторлық берешектердің
қысқаруына, нәтижесінде мемлекеттік мекеменің қаржылық жағдайының
жақсаруына ықпал етеді.
Міндеттемелер бухгалтерлік есептегі тіркелетін операциялардың барлық
ақпараттық қабатын қамтиды, сөйтіп, олардың міндеттемелік құраушы бөлігін
қайта қарау міндеттемелер мен төлемдер бойынша қаржыландырудың жоспарының
орындалуын анықтайды. Мемлекеттік мекеменің міндеттемелері туралы ақпарат
басқару шешімдерін қабылдау үшін маңызды ақпарат болып табылады.
Жоғарыда айтылғанмен байланысты, жеткізушілермен есеп айырысулардың
құрылуы мен есебі мәселесі мемлекеттік мекеменің қызметін ұйымдастыру үшін
де, мемлекеттік мекеменің шығындарына бюджеттен бөлінетін ақшалай
ассигнацияларды пайдаланудың оңтайлылығы мен заңдылығын анықтауда да
маңызды рөл атқарады. Осы мәселе зерттеудің көкейкестілігін танытады.
Осы диплом жұмысының мақсаты міндеттемелердің есебі мен бақылауының
ұйымдастырылуын зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың алдына қойылған мақсатқа сәйкес қарастыруға жататын
мынандай міндеттер анықталды:
- бухгалтерлік мазмұндағы міндеттемелердің есебінің теориялық
негіздерін және оған қатысты тұжырымдамалық көзқарастарды зерттеу;
- міндеттеме ұғымын түсіндіру және оларды жіктеу;
- міндеттемелердің түрлерін қарастыру;
- міндеттемелер бойынша есеп айрысуларды ұйымдастыру мен жүргізудің
нормативтік реттелуін зерттеу;
- міндеттемелердің синтетикалық және аналитикалық есебін жүргізуді
және құруды көрсету;
- мемлекеттік мекемеде міндеттемелердің есебін жүргізу тәжірибесімен
танысу;
- Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты мемлекеттік мекемесіндегі
міндеттемелер бойынша есеп айырысулар есебіне қаржылық тексеру жүргізу;
- зерттеудің қортындысына бағалау;
- есептің жағдайына жасалған қаржылық бақылаудың материалдары мен оның
нәтижесінде анықталған кемшіліктер негізінде бухгалтерлік есепте мекеменің
міндеттемелерінің көрсетілуі бойынша негізді ұсыныстар мен кеңестер енгізу.
Зерттеудің тәжірибелік мәні бухгалтерлік есеп пен міндеттемелерді
бақылаудың әдістемелік және ұйымдастыру аспектілері, сондай-ақ оларды
мемлекеттік мекемеде тиімді пайдалану мәселесі болып табылады.
Ғылыми жаңашылдығы – міндеттемелердің мәнін бухгалтерлік есеппен
байланыста қарауды теориялық тұрғыда негіздеу және мемлекеттік мекемелерде
ағымдық міндеттемелердің есебі мен бақылауын ұйымдастырудың әдісін
жетілдіру.
Зерттеу жүргізу үшін ақпараттық база ретінде заңнамалық актілер,
мерзімдік ғылыми басылымдардағы еңбектер, ресми материалдар алынды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі экономикалық әдебиеттерде
міндеттемелерді зерттеуге қатысты көптеген ғылыми еңбектер бар. Бірақ
оларда көбінде міндеттемелердің мазмұны экономикалық мәселелер және оларды
шешудің теориясы тұрғысынан қарастырылған. Міндеттемелердің ақпараттық
мазмұнының жекелеген аспектілерін сипаттай отырып, авторлар есеп пен
бақылаудың жалпыға белгілі жүйесіндегі міндеттемелер есебінің шаруашылық
операцияларын үнемі көрсете бермейді.
Отандық ғылымда бухгалтерлік есептің жалпы мәселелері
К. К. Кеулимжаев, К. Ш. Дюсембаев, М. С. Ержанов, К. Т. Тайгашинова,
С. Т. Міржақыпова, Ф. С. Сейдахметова, Г. К. Төлешова, В. Л. Назарова,
З. Н. Әжібаева, С. Д. Тажибаев, К. Н. Нарибаев, С. С. Сатубалдин,
С. Ж. Жакипбеков және тағы да басқа ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.
Ал мемлекеттік мекемелердегі міндеттемелердің есебіне арналған
жұмыстар жоқ. Осы салада теориялық және тәжірибелік тұрғыдан қарастыруды
қажет ететін көптеген мәселелер бар. Осы мәселе зерттеу тақырыбының
көкейкестілігін танытады.
Зерттеудің нысаны ретінде Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты
мемлекеттік мекемесі алынды.
1 Міндеттемелер есебінің теориялық аспектілері
1.1 Міндеттеменің мәні және олардың жіктелуі
Қаржылық-шаруашылық әрекет үрдісінде, әрбір ұйымның алдында міндеттеме
туындайды. Міндеттеме дегеніміз ол, міндет немесе жауапкершілік немесе
белгілі бір түрде әрекет ету. Міндеттемелер келісім шарттық немесе
заңнамалық талаптар салдарынан заңды күшке ие бола алады. Жұмыстар және
қызметтер үшін несиелі борыш турал сөз болғанда осылайша болады. Бірақ
сонымен бірге міндеттеме күнделікті іскерлік тәжірибеде, іскерлік жақсы
қарым-қатынасты сақтау ниетінен және әділ әрекет етуден туындайды.
Мысалға, егер кәсіпорын кепілдік мерзім аяқталған соң саясатын өзгерту
туралы шешім қабылдаса, онда осыған дейін өткізілген тауарлар бойынша
жұмсалады деген шығынның сомасы міндеттеме болып есептелінеді. Бар және
болашақта болатын міндеттерді ажырата білу қажет. Басшылықтың болашақта
актив сатып алу туралы шешімі өздігінен міндеттеменің туындауына әкелмейді.
Осылайша міндеттеме дегеніміз, өткен оқиғалар салдарынан туындайтын
кәсіпорынның борышы және оны жабу кәсіпорынның қорының азайтуна әкеледі
және болашақта болады деген экономикалық пайданы жояды. Міндеттемелер өткен
операциялар немесе басқадай оқиғалар нәтижесінде туындайды.
Мысалға, тауарларды сатып алу және қызмет көрсету түрін алу несиелі
борыштың (егер ол жеткізілгенге дейін немесе жеткізілгеннен кейін дереу
төленбесе) туындауына әкеледі, ал банктен несие алу оны қайтару
міндеттемесінің туындауына әкеледі.
Кредиторлық борыш құқықтық санат ретінде, кредиторлық борыш ұйым және
оның кредиторлары арасындағы міндетті құқықтық қатынас заты болып енетін,
кәсіпорын мүлігінің ерекше бөлігі.
Кредиторлық борыш түсінігімен дебитор-ұйымның түрлі деңгейдегі
борыштың міндеттемелері сонымен бірге заңды және құқықтық түрлі деңгейі
қамтылады, ол өз кезегіңде заң деңгейінде келісілген түсініктік аппаратты
тәжірибеде қолдануды қажет етеді. Кредиторлық борыш кәсіпорынға жататын
қаражаттың (құралдың) бір көзі болып енетіндіктен оны баланстың пассивінде
көрсетеді.
Кредиторлық борышты есепке алу әрбір кредитор бойынша жеке
жүргізіледі, ал жалпыландырушы көрсеткіштерде кредиторлық борыштың жалпы
сомасын көрсетеді және топтарға бөле отыра береді.
Кредиторлық борыш шын мәнісінде тегін несие болып енеді және
кәсіпорынның шаруашылық айналымына тартқан қаражаты қатарына жатады.
Тұрақты пассивтерге қарағанда кредиторлық борыш айналым қаражатын
қалыптастырудың жоспарланбаған көзі болып енеді. Кредиторлық борыш
кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелері қатарына жатады.
Кредиторлық борыштың бөлігі заңды, себебі ол есептеулердің
ерекшеліктеріне байланысты туындайды.
Алайда кейбір жағдайларда кредиторлық борыш есептік –төлем
тәртіптерінің бұзылуы нәтижесінде туындайды және кәсіпорынның өнімге төлем
жүргізу және есеп жүргізу құжаттарының мерзімін сақтамау салдары болып
енеді. Кредиторлық борыш кәсіпорынның ішкі көздері есебінен қалыптасатын,
қолданатын несие қаражатының неғұрлым қысқа түрі ретінде сипатталады.
Кредиторлық борыштың құрамына енетін қаражат аударылған сәттен бастап,
кәсіпорынның меншігі болып енбейді, ол тек оны міндеттемелерді төлеу
мерзімі болғанға дейін ғана қолдана алатын болады, олар өздерінің
экономикалық мазмұны жағынан несие капиталының бір түрі болып енеді.
Кәсіпорынның өзінің шаруашылық қызметі үрдісінде несие капиталының
түрі ретінде қолданылуына байланысты, кредиторлық борыш келесідей негізгі
ерекшеліктермен сипатталады:
- кәсіпорын үшін қолданылатын тегін кредиторлық қаражат көзі болып
енеді.Капиталды қалыптастырудың тегін көзі ретінде оның кредиторлық
бөлігінің төмендеуін ғана қамтамасыз етіп қана қоймайды сонымен бірге
кәсіпорын капиталының толық құнының да төмендеуін қамтамасыз етеді;
- оның көлемі кәсіпорынның қаржылық кезеңінің ұзақтылығына әсер етеді.
Ол белгілі бір деңгейде айналым активтерін қаржыландыруға арналған қажетті
қаражат көлемінде әсер етеді. Кредиторлық борыштың қатысты көлемі неғұрлым
жоғары болса, кәсіпорынға да өзінің шаруашылық қызметін ағымда
қаржыландыруға соншалықты аз көлемде қаражат тарту қажет болады;
- кредиторлық борыштың сомасы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
көлеміне тікелей байланысты болады, бірінші кезекте өндіріс және өнімді
өткізу көлеміне. Өндіріс көлемінің және өнімді өткізу көлемінің өсуімен
кәсіпорынның кредиторлық борыш құрамына аударатын шығыны да өседі, осыған
сәйкес оның жалпы сомасы даы өседі және керісінше болады.
Болжанатын көлем көптеген түрлер бойынша тек қана бағалау сипатында
ғана болады. Ол кредиторлық борыш құрамына енетін көптеген аударымдардың
көлемінің шаруашылық қызметінің көптеген өлшемдерінің белгісіз болуына
байланысты сандық нақты есеп жүргізуге келмейтіндігімен байланысты.
Жекелеген түрлер бойынша және кәсіпорын бойынша тұтас алғанда осы көлем
аударылған төлем қаражаттарының кезеңдігіне байланысты.
Осы төлемдердің кезеңділігі мемлекеттік нормативтік-құқықтық
актілермен, шаруашылық серіктестерінің шарт талаптарымен реттеледі және тек
біраз бөлігі ғана кәсіпорынның ішкі нормативтерімен реттеледі. Кредиторлық
борыштың құрамына енетін жекелеген есеп шоттар бойынша төлемдердің
кезеңділігіне жоғары деңгейде тәуелді болуы, несие қаражатының осы көзінің
қаржылық менеджмент үрдісінде реттелуінің төменгі деңгейін анықтайды.
Сатып алушылардың дебиторлық борыштарының көптігі салдарынан
авансталған айналым қаражатының елеулі бөлігі кәсіпорынға көп кешіктіріліп
қайтарылады немесе мүлдем қайтпай қалады. Өтеу мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борышты жабудың қаржылық көзі кредиторлық борыш болады.
Осылайша меншікті айналым қаражатының жеткіліксіздігі кредиторлық
борыштың өсуіне әкеледі, төлем жүргізбеу айналым қаражатының қалыптасу
көздерінің құрылымының түрін өзгертеді және айналып келгенде осының бәрі
жаңдану үрдісіне кері әсер етеді.
Кәсіпорынның кредиторлық борышының көлеміне сатуп алулардың жалпы
көлемі және кейіннен төлем төлем жүргізу шартымен сатып алу үлесі,
контрагенттермен жасалынған шарт талаптары; жеткізушілермен және
мердігерлермен есеп айырыск шарты, нарықтың аталған өніммен қанықтырылу
деңгейі; кредиторлық борышты төлеу саясаты, кредиторлық борышты талдау
сапасы және оның нәтижелерін қолдану дәйектілігі, кәсіпорында қабылданған
есеп айырысу жүйесі әсер етеді.
Аударыммен есеп айырысу көлемі ұлғайғанда кредиторлық борыштың
айналымдылығы және сапасы ұлғаяды, ал көлемі азаяды осыдан кәсіпорынның
төлем жүргізуге қабылеттілігі және тұрақтылығы жоғарлайды.
Міндеттемелерді 1.1 суретте берілген келесідей негізгі белгілер
бойынша жіктеуге болады:
- нақты және шартты міндеттемелер;
- төлеу мерзіміне байланысты; қысқа мерзімді (ағымдағы) және ұзақ
мерзімді міндеттемелер; төлемнің басталу фактісі бойынша: мерзімі өтіп
кеткен және мерзімі өтпеген міндеттемелер.
1.1-сурет – Міндеттемелердің жіктелуі.
Нақты міндеттемелер шарт, келісім шарт, алынған есеп шот негізінде
туындайды. Олар бойынша борыш сомасы белгілі. Шартты міндеттемелер бойынша
керісінше нақты күні болғанга нақты сомасы белгілі болмайды. Ол салық,
еңбек демалыстарын және т.с.с. төлеу бойынша борыш.
Қаржылық есеп беруде міндеттемелерді дұрыс көрсету үшін, қаржылық есеп
берудің халықаралық стандарттарының № 1 Қаржылық есеп беру ережелерін
ұстана отыра борышты қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді деп бөлу қажет.
Кредиторлық борыш егер ол төменде көрсетілген белгілердің кез-келгенін
қанағаттандыратын болса қысқа мерзімді деп жіктелетін болады, олар:
- оны кәсіпорынның күнделіктік операциялық кезеңі аясында жабу;
- ол негізінен сауда жасау мақсатында болса;
- есеп еру күнінен он екі ай ішінде төленетін болса;
- есеп беру күнінен ең аз дегенде он екі ай ішінде міндеттемелерді
төлеуді кейінгіге қалдыруға кәсіпорынның құқығы жоқ.
Дивиденттер – акционерлер арасында бөліп таратуға жататын табыс
бөлігі. Дивиденттердің көлемі жалпы жиналыстың шешімімен анықталады және
директорлар Кеңесімен ресми түрде жарияланады.
Ресми түрде жарияланбаған дивиденттер бойынша, міндеттемелер
танылмайды. Ағымдағы жыл бойында (немесе операциондық кезеңде) егер төлем
жасауға жататын болса, жарияланғаннан кейін ағымдағы міндеттеме түрінде
көрсетілуі керек. Ерекше акциядар бойынша борыш кезіңде дивиденттер
қаржылық есеп берудің түсініктеме жазбаларында қосымша ашылып жазылуы
қажет.
Аударылған міндеттемелер. Аударылған төлемдерге еңбек демалыстар,
кредиторларға тиесілі бірақ әлі төленбеген сыйақылар және пайыздар жатады.
Аударылған төлемдер есеп беру кезеңінің соңында түзету жазбалары түрінде
енгізілуі жолымен көрсетілуі мүмкін.
Мысалға, көрсетілмеген және әлі төленбеген сыйақылар есеп беру
кезеңінің соңында сыйақыны төлеуге жұмсалатын шығындарды дебеттеп және
аударылған сыйақылардың шоттарын кредиттеп көрсету керек.
Аударылған төлемдерді тану міндеттемелерді анықтаумен және сәйкестік
приницпімен келісіледі. Компания клиенттерден және жұмыскерлерден депозит
алғанда ерекше міндеттеме туындайды.
Клиенттерден депозитті болашақта туындайтын немесе шарт немесе
қызмет көрсету талаптарын орындау кепілдігін орындауда туындайтын
міндеттемелерді төлеу кепілдігі ретінде алуға болады.
Мысалға, тапсырыс алынғанда компания тапсырыстан бас тартқан жағдайда
туындауы мүмкін шығындарды жабу үшін авансты төлеуді талап ете алады. Ақша
қаражатын алатын компанияларда осындай аванстардың салдарынан операция
аяқталғанға дейін міндеттемелер туындайды.
Аванстар ақша қаражатын дебеттеп және есеп шотты кредиттей отыра,
клиенттің міндеттемелерін немесе депозиттерін көрсетеді.
Көбінесе клиенттерден депозиттерді клиенттерге берілген мүлікке
келтірілген зиян келтіру немесе төлем жүргізбей қою мүмкіндік жағдайына
кепілдік ретінде алынады. Мысалға, клиенттерден көгілдір от, су, электр
және басқада коммуналдық қызмет түрлері үшін төлем ретінде алынатын
депозиттер, осындай компаниялардың өзінің клиенттері алдындағы міндеттемесі
болып енеді.
Сонымен қатар команияның кілттерін немесе басқа мүлікін қайтару
кепілдігі ретінде жұмыскерлер депозитті сала алады.
Депозиттер оны алған күннен бастап өзара қарым-қатынас мерзімінің
күтілетін аяқталу мерзімі арасындағы уақыт аралығына байланысты ағымдаеғы
немесе ұзақ мерзімді міндеттеме түрінде көрсетілуі керек.
Егер аванстар немесе депозитер пайыздық болса, онда пайыздар бойынша
шығынды аудару үшін және олармен байланысты міндеттемелерді ұлғайту үшін
түзетуші жазба қажет. Қызмет көрсетуге (жүкті жеткізу, билеттер сату,
жалгерлік төлем, журналдарға жазылу) алдын-ала төлем жүргізу түрінде ақша
қаражатын алу кезіңде осы ақша қаражаты бірден табыс ретінде танылмайды,
жеке есеп шот түрінде көрсетіледі. Жүк жеткізілгенге немесе қызмет түрі
көрсетілгенге дейін аванс түрінле алынған ақша қаражаты бойынша міндеттеме
туындайды.
Табысты идентификациялау принципіне сәйкес осы ақша қаражаты табыс
ретінде танылмайды.
Аванспен алынған табысқа мысал ретінде алуға болатындар: колледждағы
оқуға төлем, жалгерлік төлем, билеттерді сату және журналға жазылу үшін
төлем жүргізу. Мұндай операциялар ақша қаражатының дебеті бойынша және
кредит бойынша міндеттемелердің ағымдағы тиісті есеп шоттарында
көрсетіледі. Болашақтағы табыс деп аталатын бұл есеп шотты анықтайтын сөз
болады, мысалға басылым үшін төлем алу кезіңде ол басылымнан алынатын
болашақ табыс болады.
Бұл есеп шоттың басқада аталуы болуы мүмкін, мысалға: алдын-ала төлем
жүргізілген басылымнан алынатын табыс немесе басылымға жазылудан аванспен
алынған табыс. Алайда осындай есеп шоттардың аталуларында мерзімі
кешіктірілген табыстар деген сөздер кездесіп қалады, алайда ол осы есеп
шоттың нақты анықтамасы болып енбейді. Содан кейін өнім жеткізілгеннен
кейін немесе қызмет түрі көрсетілгеннен кейін және табыс шыныменде
алынғаннан кейін болашақ кезеңдердің табыс есебі азаяды, ал табыстың тиісті
есеп шоты кредиттеледі.
Осы соңғы жазба көбінесе жыл соңында түзетуші жазбалардың бірі болып
енеді. Мемлекеттік заңдар субъектілерден белгілі бір салықты төлеуді талап
етеді. Салық аударылғаннан кейін олар міндеттеме ретінде есепке алынады, ал
төленгеннен кейін есептен шығарылады.
Шартты міндеттемелер бойынша төлемдер кейбір міндеттемелер субъектінің
табысы негізінде анықталады (сыйақылар, қызметкерлер арасында табысты бөліп-
тарату, табысқа салынатын салық), яғни ол болашақ нәтижелерге байланысты
болады.
Нақты сомалары жыл соңында ғана анықталуы мүмкін, бірақ көбінесе
оларға тоқсан сайын баға беруді талап етеді.
Төлем жүргізілген сәтке дейін олар субъектінің ағымдағы
міндеттемелерін білдіреді. Ұзақ мерзімдіге есеп беру жылынан бір жылдан
кейін алынады немесе төленеді деп болжам жасалынатын борыш жатады. Ұзақ
мерзімді міндеттемелерге ереже бойынша оған ұзақ мерзімді кредиттер енеді.
Мерзімі өтіп кеткен борышты төлеу мүмкінсіздігі қарызды күштеп талап
ету мерзімінің өтіп кетуіне байланысты болуы мүмкін. Борышты төлеу
мүмкіндігі және мүмкінсіздігін нақты жағдайды есепке ала отыра, дебитор-
ұйым өзі бағалайды. Балансты құру кезіңде төлеу мерзімі басталмаған
кредиторлық борыш, кәсіпорынның міндеттер бойынша қарызы.
Міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы бойынша
төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың ішінде
өтелуге тиісті қысқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда мынадай
баптар ашылуы тиіс: қысқа мерзімді несиелер; салықтар бойынша берешек;
төлеуге арналған дивиденттер; жұмысшылар мен қызыметкерлерге еңбекақы
төлеу; жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.
Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету
үшін өзінің материалдық-техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет
қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін
қамтамасыз ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық
ұйымдармен келісімшартқа отырады.
Жабдықтаушылармен есеп айырысулар міндеттемелермен есебі жөніндегі
журналда ай аяғында талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдама есептің
құрылымы негізінен жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу
жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп
айырысуын жедел бақылау үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап
айтсақ: төлеу мерзімі келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың
құжаттарынан; фактураланбай қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп
айырысу құжаттары бойынша жабдықтаушылардан.
Қызметкерлермен еңбекақы бойынша міндеттемелермен есеп айырысудың
есебі. Жалақының түрлері, еңбекақы төлеудің нысандары мен жүйелері. [10]
Жалақы екі түрге бөлінеді:
- негізгі;
- қосымша.
Негізгі – бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшін,
орындаған жұмыстары мен өнеркәсіптік өнімдерінің саны мен сапасы үшін
белгіленген бағалаулар мен қызметақы бойынша есептелетін жалақы.
Бюджетпен және банк ұйымдарымен есеп айырысу міндеттері.
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін
салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді
белгілейтін, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы,
алымы мен төлемдері мәселелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы
барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды құжаты болып
табылады. [1]
Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін,
салық салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін
анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте
белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне
төлеушілерден аударылған (бөлінген) құжаттарды айтамыз.
Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және
аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасы заң органдарының
өкілеттілігіне жүктелген. Бұл кезде: салық салынатын объектісі және салық
салумен байланысты объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де
олар бар болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі де пайда болады.
Салық базасы деп – құқықтық, физикалық базасын айтады және салық салу
объектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкін. Салық
базасының негізінде салық сомасы және басқа да төлеулердің мөлшері
анықталады.[2]
Салық мөлшерлемесі – салық базасының өлшем бірлігіне есептелген салық
деңгейі болып табылады. Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе абсолюттік
сомасы бойынша салық базасының өлшем бірлігіне қарап белгіленеді.
Салық кезеңі – бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және салық
кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол
кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып бюджетке төленуге жататын
салық басқа да міндетті төлемдерде есептелінеді.
Қазақстан Республикасындағы салық заңы – мүліктің кірістелген және
тауарды сату мақсатында жөнелтілген, қызметтің көрсетілген, жұмыстың
атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңіне
қарамастан, салықтық есептің әдісіне орап есептеу әдісі бойынша құрылады.
1.2 Мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік есебінің жалпы жүйесіндегі
міндеттемелердің есебі мен бақылауының орны мен рөлі
Бухгалтерлік есеп жүргізуде және есеп беруді құру кезіңде мемлекеттік
мекеме мынадай құжаттарды басшылыққа алады:
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Бухгалтерлік есеп
жүргізу және қаржылық есеп беру туралы № 234-ІІІ заңы;
Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің қазынашылық департаментінің
1998 жылғы 27 қаңтардағы № 30 бұйрығымен бекітілген мемлекеттік мекемелерде
бухгалтерлік есеп жүргізу бойынша нұсқаулық;
мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп жүргізу және есеп беру бойынша
нормативтік-құқықтық актілер және есеп беру формаларын толтыру тәртібі
туралы нұсқаулық.
Міндеттемелерді экономикалық жіктеуді әрбір спецификасы бойынша
есептерді құрастыру кезіңде мемлекеттік мекеме мыналарды басшылыққа алады:
- Қазақстан Республикасының Бірыңғай бюджеттік жіктеу шығындарын
экономикалық жіктеу;
- Қазақстан Республикасының бюджет шығындарын экономикалық жіктеу
спецификасының құрылымы;
- Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық орташа жедел
жоспары бойынша тиісті кезеңге болжам жасалынатын көрсеткіштер;
- Қазақстан Республикасының әрекет етуші нормативтері, бекітілген
нормативтік-құқықтық актілері.
Міндеттемелерді экономикалық жіктеу спецификалары бойынша шығындарды
есептеу бекітілген формалар бойынша құрылады: 01-111 форма мемлекеттік
бюджет есебінен ұсталынатын мемлекеттік органдардың қызметкерлердің негізгі
еңбек ақысына жұмсалатын шығындарды есептеуге арналған; Жәрдемақылық
төлемдер 113 специфика бойынша шығындар көлемін анықтауға арналған есеп
жүргізу 01-113 форма бойынша құрылады.
Берілген форма заңнамамен қарастырылған сауықтыруға арналған
жәрдемақыларды, бір рет төленетін жәрдемақыны төлеу міндеттемелерді
есептеуге арналған; 01-121 форма әлеуметтік салықты төлеу міндеттемелердің
есептеуге арналған.
Тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді сатып алудың 2007 жылғы 21
маусымдағы Қазақстан Республикасының № 303 Мемлекеттік сатып алулар
туралы заңға және 2008 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының
Үкіметі бекіткен мемлекеттік сатып алуларды жүзеге асыру бойынша № 1301
Қаулысына сәйкес бюджеттің шығындарын экономикалық жіктеудің мына
ерекшеліктері бойынша жүргізіледі: 139 – басқа тауарларды сатып алу; 141 –
коммуналдық қызметтерді төлеу; 142 – байланыс қызметін төлеу; 149 – басқа
қызметтер мен жұмыстар; 159 – басқа ағымдық шығындар; 411 – активтерді
сатып алу. [25]
Мемлекеттік сатып алу – мемлекеттік мекеменің ҚР Мемлекеттік сатып
алулар туралы заңына, Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамаларына
сәйкес қызмет етуін қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ мемлекеттік қызметтерді
орындау үшін ақылы негізде тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатып
алуы. [4]
Мемлекеттік сатып алулар мына жолдардың біреуімен жүзеге асырылады:
- жабық конкурс;
- ашық конкурс;
- бағалық ұсыныстарға сұрау салу жолымен электрондық мемлекеттік сатып
алуды өткізу нәтижесі бойынша.
Бюджеттік тапсырысты қалыптастыруда берілген формалар бойынша есептер
тек қана жоспарланып отырылған жылға ғана құрастырылады. Жоғарыда
көрсетілген формалар бойынша есептер негізінде мемлекеттік мекеме (одан әрі
ММ формасы) бағдарламалар (шағын бағдарламалар) бойынша салыстырмалы есеп
формасы құрастырылады.
ММ формасында шығындардың жалпы сомасы көрсетіледі, оның ішінде
шығындарды экономикалық жіктеу спецификасы.
ММ формасында өткен қаржы жылының есеп берудің (кассалық және нақты
шығындары) мәліметтері, ағымдағы қаржы жылына бекітілген жоспары және
алдағы үш жылға болжамдық мәліметтер келтіріледі. ММ формасын шығындарды
экономикалық жіктеудің әрбір спецификасы бойынша бюджеттік бағдарлама
әкімшісіне береді.
Мемлекеттік мекемелердің ММ формасы бойынша берген жиынтық есептері
негізінде бюджеттік бағдарлама әкімшісі бағдарламалар бойынша жиынтық
есептеу жүргізу үшін ММ-жиынтық формасын құрайды және Қазақстан
Республикасының қаржы министрлігіне немесе қаржы органдарына тапсырады.
Бюджетті орындау бюджетті орындау талаптарына сәйкес және кассалық
негізде орындалады.
Бюджетті кассалық орындау дегеніміз бюджетке түсімдерді аудару бойынша
барлық операциялар қазынашылық комитетінің органдарымен немесе уәкілетті
банкпен іске асырылады. Біздің республикада бюджетті кассалық орындау қаржы
министрлігінің қазынашылық комитетіне жүктеледі. [24]
Бюджеттік кодексте бюджетті орындаудың төрт приниціпі берілген, олар
бюджет қаражатын мақсатты және бір қалыпты пайдалану, кассаның уақыттылы
болуы және бірлігі. Бюджет қаражатын мақсатты пайдалану принципі-бюджет
қаражаты бюджеттік бағдарлама төл құжаттарымен және мемлекеттік
мекемелердің азаматтық-құқықтық келісімдерімен қарастырылған шараларғап
ғана пайдаланылуы керек. [1]
Бюджетті бірқалыпты орындау принципі бойынша қаржы жылы бойында бюджет
қаражаты жылдың соңында төлемдердің шамадан тыс шоғырлануына жол бермеу
үшін бірқалыпты бөліп таратылуы қажет.
Уақыттылы болу принципі бюджеттік қаражатты аудару және пайдалану
бойынша барлық операциялар бекітілген мерзімде іске асырылуы керек.
Кассаның бірлігі принципі бюджеттік жүйенің барлық деңгейінде қарастырылған
шығындар бойынша барлық түсімдерді және төлемдерді аудару бірыңғай
қазынашылық есеп шоттан ұлттық валютамен іске асырылуды білдіреді.
Бюджетті орындау үрдісінде атқарушы үкіметтің органдары бюджеттік
комиссияның ұсыныстарын есепке ала отыра бюджет көрсеткіштеріне өзгерістер
және түзетулер енгізе алады.
Тиісті қаржы жылында республикалық бюджет туралы заңға және жергілікті
бюджет туралы маслихаттардың шешімдеріне өзгерістер және қосымшаларды
енгізу үрдісін бюджетті бекіту деп атау қабылданған.
Бюджетті бекіту тиісті қаржы жылында республикалық бюджет туралы
заңмен немесе маслихаттың жергілікті бюджет туралы шешімдерімен бекітілген
көлемдерден асатын қосымша шығындарды іске асыру үшін қажет.
Шығындар бойынша бюджетті орындау,бюджет қаражаты есебінен
қаржыландырылатын бюджеттік бағдарламаларды (шағын бағдарламаларды)
орындауға бағытталған шараларды іске асыру.
Мұның өзіңде республикалық бюджет туралы заңмен және жергілікті бюджет
туралы маслихаттың шешімімен бекітілген қаражат көлемінен аспайтын сома
көлемінде, енгізілген өзгерістерді және толықтыруларды есепке ала отыра
орындауға жол беріледі.
Мемлекеттік мекемелердің және әкімшіліктердің бюджеттік
бағдарламаларын (шағын бағдарламаларын) қаржыландыру оларды міндеттемелер,
төлемдер және қаржыландырудың жинақ жоспары бойынша іске асырылады.
Осы жоспарлар тиісті қаржы жылына республикалық бюджет туралы заңға
және маслихаттардың жергілікті бюджет туралы шешімдеріне сәйкес әзірленеді.
Мемлекеттік мекеме міндеттері бойынша бюджеттік бағдарламаларды (шағын
бағдарламаларды) қаржыландырудың А қосымшасында берілген жоспары, бюджетті
орындау бойынша негізгі құжат болып енеді, себебі онда мемлекеттік мекеме
төл құжаттарда қарастырылған шараларды жүзеге асыру үшін міндеттерді
қабылдау құқығына ие болады.
Мемлекеттік мекеменің міндеттері бойынша қаржыландыру жоспарының
жылдық сомасын айларға бөліп тарату, тиісті қаржы жылы бойындағы төлқұжатта
қарастырылған бюджеттік әрбір бағдарлама бойынша міндеттерді қабылдау
мерзіміне сәйкес келуі керек.
Мемлекеттік мекеменің төлемдері бойынша қаржыландыру жоспары
мемлекеттік мекеменің төлқұжаттарда қарастырылып қабылданатын міндеттер
бойынша төлемдерді жүргізу құқығыа ие болады.
Мемлекеттік мекеменің төлемдер бойынша қаржыландыру жоспарының жылдық
сомасын айлар бойынша бөліп тарату, төлқұжатта қарастырылған бюджеттік
бағдарлама және шағын бағдарлама бойынша шараларды жүзеге асыру мерзіміне
сәйкес алынатын тауарлар (жұмыстар, қызмет түрлері) бойынша төлемдерді іске
асыру мерзімдеріне тиісті қаржы жылы бойында сәйкес келуі қажет.
Міндеттер және төлемдер бойынша қаржыландыру жоспарын мемлекеттік
мекеме мына формалар бойынша әзірлейді:
- республикалық немесе жергілікті бюджетті бекіту немесе анықтау
кезіңде болған өзгерістерді, сонымен қатар Қазақстан Республикасы
Үкіметінің және жергілікті атқарушы органдардың актілерін есепке алып осы
бағдарламалардың әкімшіліктерінің бюджеттік тапсырысында берілген бюджеттік
бағдарламалар бойынша есептер негізінде;
- Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 16 мамырдағы Мемлекеттік сатып
алулар туралы заңына сәйкес тауарларды (жұмысты, қызмет көрсетуді)
мемлекеттік сатып алулар бойынша конкурстарды өткізудің бюджеттік
бағдарламалары, шағын бағдарламалары бойынша шараларды жүзеге асыру
мерзімдері сияқты төлқұжат көрсеткіштерін есепке алу;
- бюджеттік бағдарламалар бойынша нормативті құқықтық актілерге
сәйкес;
- Қазақстан Республикасының шығындарды Бірыңғай бюджеттік жіктеудің
экономикалық жіктелуі бойынша;
- шығындарды экономикалық жіктеудің құрылымына сәйкес.
Мемлекеттік мекеменің міндеттері және төлемдері бойынша қаржыландыру
жоспары, сонымен қатар олардың есептері мемлекеттік мекеменің бірінші
басшының немесе оның уәкілетті тұлғасының, және бас бухгалтерінің қолы
қойылып және оны мөрмен растайды, содан кейін бюджеттік бағдарламаның
әкімшісіне беріледі.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес міндеттер және төлемдер
бойынша қаржыландыру жоспарын құру және оларды бюджеттік бағдарламаның
тиісті әкімшісіне уақытында тапсыруға мемлекеттік мекеме жауап береді.
Мемлекеттік мекеме тиісті қаржы жылының бекітілген қаржыландыру
жоспарының көлемінде ғана міндеттерді қабылдайды. Мемлекеттік мекеменің
міндеттемелері бекітілген формадағы сұраным бойынша, уәкілетті тұлғалардың
қолдары қойылып және мөр басылып қазынашылықтың аумақтық органында
тіркеледі.
Сұраным тауарларды (жұмысты, қызмет түрлерін) жеткізушілердің немесе
бюджеттік қаражатты алушының әр қайсысы бойынша бір немесе оданда артық
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін ББК (Бірінғай бюджеттік
классификациясы) әрбір коды бойынша беріледі.
Мемлекеттік мекемелердің азаматтық-құқықтық мәмілелерін тіркеу
бюджеттік бағдарламалардың төлқұжаттарымен бекітілген бюджеттік қаражатты
пайдалануды бақылау мақсатында іске асырылады, сонымен қатар бекітілген
көлемнен артық бюджеттік міндеттемелердің туындауына жол бермеу үшін
жүргізіледі.
Мәмілелерді тіркеу оларды бекітілген тәртіпте барлық талаптарды
орындағаннан кейін және қажетті барлық құжаттарды реттегеннен кейін
жүргізіледі.
Азаматтық-құқықтық мәмілелер оларды бюджетті орындау бойынша уәкілетті
орталық органда міндетті түрде тіркегеннен кейін ғана заңды күші болады.
Төлемдерді іске асыру және ақшаны аудару төлемге және төлем
құжаттарына есеп шоттарды қалыптастыруды білдіреді. Төлемге есеп шот ол –
бюджетті орындау бойынша уәкілетті орталық орган соның негізінде төлемдерді
іске асырады.
Міндеттемелер бойынша төлемдер бойынша мемлекеттік мекемелердің төлем
жүргізуі міндеттемелер бойынша бекітілген сомадан аспауы қажет және
растаушы құжаттар негізінде жүргізіледі.
Растаушы құжат деп, азаматтық-құқықтық мәмілелер шарттарына сәйкес
тауарды жеткізгендігі, жұмысты орындағандығы немесе қызметті көрсеткендігі
туралы растаушы құжаттар түсіндіріледі.
Төлемдер мемлекеттік мекемелердің бақылаудағы есеп шоттардағы қолма-
қол ақшаларының қалдық еркін сомасы көлемінде жүргізіледі.
Ақшаны аудару мемлекеттік мекемелердің төлемге берген есеп шоттары
негізінде жүргізіледі, ол ақшаны төлегендігі туралы көрсету қызметін
атқарады.
Мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есептің негізгі міндеттерінің
бірі мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша қаржыландырудың жеке
жоспарының шығындарының нақты есебі мен бақылауы болып табылады. [14]
Бюджеттік құрылымдардың бухгалтерлік есебі – бұл ең біріншіден,
шығындардың қажыландыру жоспарын орынаудауының есебі. Мекемелердегі бюджет
бойнша шығындар Қазақстан Республикасының бюджеттік топшланыруының
құрылымына сәйкес өндірілген шығындарға, егер растаушы құжаттар және басқа
да рәсімделген құжаттарға болса нақты деп есептеледі.
Табыстар және шығындар қаржыландыру жоспары бойынша қарастырылған
мекеменің шараларына шығындар республикалық бюджеттен, жергілікті
бюджеттен қаржыландыратын шығындар, сонымен қатар, өндірістік қызметтен
алынған құралдар есебінен жүзеге асырылатын, мақсатты құралдар мен
қайтарымсыз негізде берілген түсімдер мекеменің нақты шығындары болып
табылады, төленбеген несие шоттары бойынша шығындар, бюджет алдыңдағы
міндеттемелер, мемлекеттік бюджеттік емес қорлар,есетелген еңбекақы,
стипендияларды қамтиды және т.б.
Мемлекеттік бюджеттің міндеттемелерінің бухгалтерлік есебі және
бақылауының маңызды міндеттеріне жатады:
- жұмыскерлердің жеке құрамының нақты есебі, олармен атқарылған және
атқарылған жұмыс көлемі;
- еңбек ресурстарын рационалды пайдалананылуын бақылау, 111,112,113
Бюджет шығындарын бірегей экономикалық топшаландырылуы бойынша бөлінген
ассигнованияларды мақсатты пайдалануды бақылау;
- мемлекеттік мекеменің персоналымен уақытша есеп айырысуды жүзеге
асыру (еңбекақының және басқа төлемдердің есептелуі, ұстап қалуға жататын
және қолға берілетін соманы есептеу);
- бюджеттік емес қорларға міндетті шегерімдер мен есептелген еңбекақы
сомасының сметасына дұрыс және уақытылы жатқызылуы;
- оперативті басқару мен қажетті есептілікті құру үшін еңбек және
еңбекақы бойынша көрсеткіштерлі жинақтау және топшалау;
- бюджетке салықты уақытылы және дұпыс есептеу;
- мемлекеттік әлеуметтік бюджеттік емес қорлармен есеп айырысудың
есебі;
- тауарларды, жұмысты, қызметті сатып алуға азаматтық-құқықтыұ
келісәмшарттар бойынша қабылданған міндеттемелердің құқықтылығы мемлекеттік
сатып алулардың нысаны болып табылатын, 2007 жылдың
27 шілдесінен Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алулары туралы
№ 303 Заңына сәйкес жүзеге асырылады;
- мемлекеттік мекеменің қабылданған міндеттемелері бойынша
қаржыландыру жоспарының спецификасы бойынша бөлінген ассигнованияларды
мақсатты пайдаланылуы мен құқытылығы.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың заңнамалық негіздері мемлекеттің
Конституциясында бекітілген және Бюджеттік кодекстің арнайы ережелерімен
реттелген.
Басқару жүйесінің міндетті бөлігі болып енетін, қаржылық бақылауды
жүргізу бақылау нысаны туралы нақты жағдайы туралы толық ақпаратты алуға,
басқарамалық шешімдердің тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді. [17]
Республикада мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін жетілдіру және
дамыту ұлттық экономиканың даму ерекшеліктерін есепке ала отыра халықаралық
ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.
Бақылау органдары бақылауды тиісті қаржы жылына сәйкес бекітілген
бақылау шаралары бойынша бақылау жүргізеді, оған нысанның аталуы, аумағы
және бақылау түрі енеді.
Бақылау шараларын жоспарлау үрдісі келесідей кезеңдерден тұрады:
- бақылау нысандарының қызметімен алдын-ала танысу, оның ішінде
бақылау нысанының республикалық және (немесе) жергілікті жердің алдағы
қаржы жылындағы бюджетті орындауы;
- бақылау шараларының жоспарын онда бақылау нысанына жетуге қажетті
міндетті түрде бақылау аумағын және еңбек ресурстарының көлемін көрсете
отыра жоспарды әзірлеу.
Бақылау шараларын жоспарлау бақылау нысанын таңдау кезіңде, Кодеспен
қарастырылған тәуелсіздік принципімен іске асырылады. Кешенді бақылауды
жоспарлау Кодекспен анықталған кезеңділік негізінде іске асырылады.
1.3 Мемлекеттік мекеме мен бизнес субъектілеріндегі міндеттемелер
есебін салыстыру
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
Әр кәсіпорын қаржылық–шаруашылық қызметті жүргізу кезінде ұзақ
мерзімді міндеттемелері пайда болады. Себебі, бюджетпен, банктік ұйымдармен
есеп айырысу, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу, жұмысшылар
мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу сияқты міндеттемелері туындайды.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге 12 айдың ішінде өтелуі тиіс кредиторлық
берешектер жатады.
Міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлық талабы бойынша
төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың ішінде
өтелуге тиісті қысқа мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда,
мынадай баптар ашылуы тиіс:
- қысқа мерзімді несиелер;
- салықтар бойынша берешек;
- жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу;
- жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу.
Экономиканың қай саласындағы болмасын шаруашылық субъектілер мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды қалыпты жасауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, өндірісті ұлғайтуға, өндіретін өнімнің өзіндік
құнын төмендетуге және де қоршаған ортаны сақтап, оған зиян келтірмеуге
мүдделі.
Келесі 1.1-кестеде мемлекеттік мекеме мен бизнес субъектілеріндегі
міндеттемелер есебін салыстыру көрсетілген.
1.1-кесте – Мемлекеттік мекеме мен бизнес субъектілеріндегі міндеттемелер
есебін салыстыру
Мемлекеттік мекеме Бизнес кәсіпорны
1 2
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу нормативтік құжаттар
Бюджеттік Кодекс ХҚЕС, ХСЕС, Бух.есеп шоттарының
ММ-гі бух.есеп ережелері 27.01.98 ж. жиынтық жоспары
№ 30 01.01.13 ж. 23.05.07ж.№ 185Бух.есеп жүргізу
ММ-нің бух.есебінің шоттар жоспары, ережесі 14.10.2011ж.№ 1172
15.06.10ж.№ 281.
ММ-де бух.есеп жүргізу ережелері
3 тамыз 2010 ж № 393 01.01.13 ж,
Қаржыландыру құралдары
Мемлекеттік Бюджет қорынан қаржыландыру Мекеменін табысынан қаржыландыру
Еңбекақы есептеу тәсілі
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004Кәсіпорынның жұмыскерлерінің
жылғы 17 қаңтардағы Мемлекеттік бюджет еңбекақысын төлеу ұйым және
пен Қазақстан Республикасы Ұлттық еңбекақыны төлеумен байланысты
банкінің сметасы қарым-қатынастарды мемлекеттік
(бюджет) есебінен ұсталатын Қазақстан ретке келтірудің негізгі
Республикасы органдарының жұмыскерлерініңнормативті құжаттарға сәйкес
еңбекақысын төлеудің біркелкі жүйесі жүргізіледі:
туралы ҚР Конституциясы;
№ 1284 Жарлығымен белгіленген мемлекеттікҚР азаматтық кодексі;
мекеме жұмыскерлерінің лауазымдары ҚР еңбек кодексі;
тізілімінен; мемлекеттік мекемелердің ҚР салық кодексі.
жұмыскерлерінің лауазымдық ақыларын Мекеменің есеп саясатына
(ставкаларын) есептеу үшін базалық сәйкес,мекемебасшысы штатық кесте
лауазымдық ақыға қолданылатын бойынша қызметкелеріне жалақыны
коэффициенттерден. өзі бекітеді
Лауазымдық ақылар атқаратын лауазымға
және мемлекеттік қызметтегі еңбек өтіліне
қарай бекітілген
тиісті коэффиценттерді Мемлекеттік бюджет
туралы заңмен жыл сайын
тиісті жылға бекітілетін базалық ақының
көлеміне көбейту жолымен анықталады.
1.1-кестенің жалғасы
1 2
Қазақстан Республикасының 20 маусым 1997ж.Осыған сәйкес
№ 136 – 111 Зейнетақыны қамсыздандыру
туралы заңына сәйкес жұмыскер жалақысынан
10 % мөлшерінде міндетті зейнетақы төлемі
ұсталынады
Салықтар бойынша берешек
Жеке табыс салығын төлеушілер (ИПН) жеке Осыған сәйкес
тұлғалар болып табылады, олар нақты
табысты табады.
Салықтық кодекстің 160 бабына сәйкес жеке
тұлғалардың табыстары қайнар көзіне салық
салынатын топтар келесң түрлер енеді:
- қызметкердің табысы;
- салықтық агенттен жеке тұлғаның табысы;
- жинақтаушы зейнеткерлік қордан
зейнеткерлік салымдар;
- дивиденттер, сыйақылар, ұтыстар
түріндегі табыстар;
- стипендиялар;
-жинақтаушы сақтандыру келісімшарты
бойынша табыс.
Әлеуметтік салық. Осыған сәйкес
Әлеуметтік салықтың сомасы салық салынатын
объектіге мөлшерлемені пайдалану жолымен
есептеледі. Әлеуметтік салық сомасын
есептеу тәртібі келесідей формулада
көрсетуге болады:
СО = ЖТ – ЖТ салық салынбайтын,
мұнағы, СО – салық салу объектісі; ЖТ –
жұмыскердің табысы; ЖТ салық салынбайтын –
салық салу объектісіне жатайтын
жұмыскердің табысы.
∑ӘС = СО ( 11 %,
мұндағы, ∑ӘС – әлеуметтік салық сомасы.
Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қоры Осыған сәйкес
төлейтін әлеуметтік шегерімдердің мқлшері
2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап
әлеуметтік шегерімдерді есептеу объектіден
- 5 % құрайды.
1.1-кестенің жалғасы
1 2
Ұсталынбайды Корпорациялық табыс салығы
Ұсталынбайды Жер салығы. ҚР-ның Жер кодексінің
9 бабына сәйкес Қазақстанда жерді
иелену және жерді пайдалануға ақы
төленеді; жер үшін ақы жер
учаскесінің сапасына, орналасуына
және сумен қамтамасыз етуіне
байланысты анықталатын жер салығы
нысанында алынады.
Ұсталынбайды Көлік құралдарына салынатын салық.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу
Материалдық құндылықтарды, Сатып алушылар мен тауар
жұмыстардығы қызметтерді сатып алу жеткізушілердің арасында есептесу
бойынша конкурс 2007 жылғы 21 қаражатты аудару және қолма қол
маусымдағы №303 Қазақстан ақшаны қолдану арқылы жүргізілуі
Республикасының Мемлекеттік сатып мүмкін.
алулар туралы заңына сәйкес бюджеттіңЕсептесу формасы келісім шартта
шығындарын экономикалық жіктеудің көрсетіледі.
мынандай ерекшеліктері бойынша Келісім шарттардың келесі түрлері
жүргізіледі: 131 – азық-түліктерді қолданылады:
сатып алу; 132 – медикаменттер мен алып-сату келісім шарты
басқа да медициналық құралдарды сатып жеткізу келісім шарты
алу; 139 – басқа тауарларды сатып алу;мердігерлік келісім шарт
149 – басқа да қызметтер мен жұмыстар;ақылы қызмет көрсету келісім шарты
411 – активтер сатып алу.
Мемлекеттік сатып алу – мемлекеттік
мекеменің ҚР Мемлекеттік сатып алулар
туралы заңына, Қазақстан
Республикасының азаматтық
заңнамаларына сәйкес қызмет етуін
қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ
мемлекеттік қызметтерді орындау үшін
ақылы негізде тауарларды, жұмыстарды
және қызметтерді сатып алуы.
Мемлекеттік сатып алулар мына
жолдардың біреуімен жүзеге асырылады:
1.1-кестенің соңы
1 2
жабық конкурс;
ашық конкурс;
- бағалық ұсыныстарға сұрау салу жолымен
электрондық мемлекеттік сатып алуды өткізу
нәтижесі бойынша
Қысқа мерзімді несиелер
ММ несие болмайды Бизнес субъектілері қаржылық
жағдайын жақсарту үшін несие
қолдану мүмкіндігі бар
Міндеттемелер есебін бақылау
Бюджет қаражатын қолдануды қаржылық Ішкі немесе сыртқы аудит
бақылау
2013 жылдың қаңтарынан ММ-де бухгалтерлік есеп ережелері ХҚЕС-қа
ауысады, бұл мекеменің міндеттемелерінің есебіне жағымды әсер
етеді,айырмашылығы бизнес субъектілеріне қарағанда айырмашылығыі азаяды.
2 Баянауыл ауданының Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты
мемлекеттік мекемесіндегі міндеттемелердің есебін ұйымдастыру
2.1 Баянауыл ауданының Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты
мемлекеттік мекемесінің сипаттамасы
Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты мемлекеттік мекемесі (әрі
қарай - Аппарат) мемлекеттік орган болып табылады және ақпараттық –
аналитикалық, ұйымдастырушылық – құқықтық және Жаңажол ауылдық округі әкімі
(әрі қарай - Әкім) мен әкімдігінің қызметінің материалдық – техникалық
қаматамасыз етілуін жүзеге асырады. Аппарат Жаңажол ауылдық округі
әкімдігімен (Әкімдік) құрылады, қысқарады және қайта құрылады.
Аппарат өзінің қызметіне Қазақстан Республикасының заңы мен
Конституциясына сәйкес жүргізіледі, Президен актілеріне, Қазақстан
Республикасының Үкіметі, Әкімдік пен Әкім актілеріне, басқа да нормативтік
актілерге, Жаңажол ауылдық округі әкімінің аппараты мемлекеттік мекемесі
туралы Ереже негізделіп жүзеге асырылады.
Аппарат заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілді өзінің атауымен
жазылған мөрі мен штампы бар, бекітілген үлгідегі бланкы, сонымен қатар,
заңға сәйкес, банктегі шоттар.
Аппарат бекітілген тәртіпте меншіктік атынан азаматтық – құқықтық
қарым-қатынасқа түседі. Аппарат өзінің компетенциялары сұрақтары бойынша
бұйрықтары түрінде актілерді шығарады.
Әкімдік қаулысымен бекітілген Аппарат шекті штаттық саны мен құрылымы,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жергілікті Типтік құрылымына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz