Ұзақ мерзімді қаржылық активтер
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Кульманова С. Б.
Бухгалтерлік баланс және шаруашылық қызметтің қаржылық жағдайын талдау үшін
оның мәні
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Бухгалтерлік баланс және шаруашылық қызметтің қаржылық жағдайын талдау үшін
оның мәні тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
С. Б. Кульманова
Орындаған
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
Г. Г. Темирова
Аға оқытушысы
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Х. Г. Бахралинова
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Бухгалтерлiк баланс талдаудың объектiсi ретінде 5
1.1 Бухгалтерлiк баланстың ұғым және мәнi, және оның түрлері 5
1.2 Бухгалтерлiк баланстың құрастыру қағидалары және көрсеткiштерi 9
1.2 Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі 15
2 Бухгалтерлiк баланс кәсiпорын қаржылық талдау үшiн ақпараттық 22
көзі ретінде
2.1 Кәсіпорын қызметінің сипаттамасы және есеп саясаты 22
2.2 Бухгалтерлiк баланстың активiнiң көрсеткiштерiн ұсынуы және 26
қалыптастыруы тәртiбi
2.3 Бухгалтерлiк баланстың пассивiнiң көрсеткiштерiн ұсынуы және 33
қалыптастыруы тәртiбi
3 Ұйымның қаржылық талдау үшiн бухгалтерлiк балансты ақпараттық 38
негiзінде қолдану
3.1 Бухгалтерлiк баланстың актив және пассивтің баптарының 38
динамикасының, құрылымын және құрамын талдауы.
3.2 Бухгалтерлiк балансты мәлiметтiң ұйымның өтiмдiгiнiң бағасы 44
3.2 Бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерінің есебің жетілдіру 51
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
А қосымшасы Қаржылық есеп 2011-2012жж 62
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 65
Кіріспе
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымына, ұйымның нысанына, айырықша ерекшелгіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік баланс оның мәні, ерекшеліктері қазіргі кезеңде өзекті
тақырып болып табылады, себебі кәсіпорынның іс-әрекетін оперативті
басқаруды қамтамасыз ету үшін кәсіпорында бар ресурстар, олардың жағдайы,
орналасуы мен жағдайы, сондай-ақ олардың пайда болуы, қалыптасу көздері
жайлы барлық мәліметтерді қамтиды.
Бухгалтерлік баланс құжаттармен расталған, тексерілген бухгалтерлік
жазбалар негізінде жасалады. Баланс жасау үшін Бас кітап, журнал-ордерлер,
сондай-ақ талдау есептерінің регистрлері пайдаланылады.
Баланс негізінде ұйымның қаржылық жағдайы, яғни қарсы қойылып
салыстырылатын капиталдағы, ұйымға тиесілі экономикалық ресурстардың бар
жоқтығы жайлы пікір айтылып талқыланады.
Осы бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының
пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақытылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі- бухгалтерлік баланс болып табылады.
Тек қана бухгалтерлік баланс арқылы кәсіпорынның табыстары мен
шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға
болады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша зерттеу объектісі болып ЖШС
VVSГарантМонтаж болып табылады.
Зерттеудің ғылыми мақсаты: Баланс өтімділігін талдау және оған әсер
ететін активтерді қарастыру факторларды талдау. Қаржылық есеп беру
кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқару үшін қажет және ол болашақ
кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты база болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне қазіргі кездегі
отандық және шетелдік ғалым-экономистердің кәсіпорының балансын талдаудағы
орын алатын мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың кәсіпорындарың
тұрақты дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды. Оған:
Сейтқасымова Г. С., Бименова А. Ә., Мыржақыпова С. Т., Мақыш С. Б. және
басқалары жатады.
Ғылыми жаңалығы ретінде кәсіпорындардың іс-шаралар бойынша
тәжірибелік және әдістемелік ұсыныстарды тиімді жасау болып саналады.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы кәсіпорындардың активтер мен
пассивтерді басқару жағдайы мен дамуын объективті түрде бағалауға мүмкіндік
жасайды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – қаржылық есептің құрамдас бөлігі
бухгалтерлік баланстың көрінісі мен тәсілдерін қалыптастыруға негізделген.
Баланс өтімділігін талдау мен өзгерістерін қарастыру және шетел тәжірибесін
зерттеу дипломдық жұмыстың басты негізгі мақсаты мен міндеті.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары:
- бухгалтерлiк баланс талдаудың объектiсi ретінде зерттеу;
- бухгалтерлiк баланстың ұғымы және мәнi, және оның түрлерін
қарастыру;
- бухгалтерлiк баланстың құрастыру қағидаларын және көрсеткiштерiн
қарастыру;
- бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесін зерттеу;
- бухгалтерлiк баланс кәсiпорын қаржылық талдау үшiн ақпараттық көзі
ретінде қарастыру;
- бухгалтерлiк баланстың активiнiң көрсеткiштерiн ұсынуы және
қалыптастыруы тәртiбiн зерттеу;
- бухгалтерлiк баланстың пассивiнiң көрсеткiштерiн ұсынуы және
қалыптастыруы тәртiбiн зерттеу;
- бухгалтерлiк баланстың актив және пассивтің баптарының
динамикасының, құрылымын және құрамын талдауы н зерртеу;
- бухгалтерлiк балансты мәлiметтiң ұйымның өтiмдiгiнiң бағасы.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде бухгалтерлік баланс туралы
жалпы түсінік және ХҚЕС бойынша оның құрылымының өзгерісі және бап
атауларының өзгергені жайлы айтылады. Екінші бөлімінде шаруашылық
операцияларының қалыптасуына байланысты баланс баптарының өзгерісі мен
қаржылық есеп беруді дайындауда есептік кезеңмен салыстыра отырып,
бухгалтерлік есеп стандарты жайлы толық мағлұмат берілген.
Үшінші бөлімінде баланс құрылымы мен құрастырылу көздерінің
динамикасын ЖШС VVSГарантМонтаж мысалында талдаулар жасалып және
халықаралық қаржылық есеп стандарты (ХҚЕС) бойынша есеп саясатындағы
проблемалары мен ерекшеліктері және қаржылық есептілігіне
түсіндірмелер толық қамтылып жазылған.
1 Бухгалтерлiк баланс талдаудың объектiсi ретінде
1.1 Бухгалтерлiк баланстың ұғым және мәнi, және оның түрлері
Бухгалтерлік есептің негізгі және басты міндетінің, атқаратын
қызметі мен функциясының бірі – пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және
қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мәліметтерді дер кезінде, яғни уақытылы
жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің негізгі қайнар көзі
болып – бухгалтерлік баланс болып табылады. Баланс сөзі француз тілінен
алынған. Бұл қазақ тіліне аударғанда таразы немесе тепе-тең деген
мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның бухгалтерлік балансы
актив және пассив деп аталатын екі бөлімді кестеге ұқсас болып табылады.
Оның сол жағында, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай және
ақшалай түрдегі мүліктері мен шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса),
оң жағында, яғни пассив бөлімінде осы ұйымның қорлану көздері
қарастырылады.
Бухгалтерлік баланс құрылымы 1-суретте көрсетілген.
1-сурет – Бухгалтерлік баланс құрылымы
Бухгалтерлік баланс түрлері. Ұйымның құрылуын, қаржылық жағдайдын,
үздіксіз қызмет атқаруын, жойылып кетуін немесе аналық үлкен компания
құрамына ену жағдайын ескере отырып, бухгалтерлік баланс үшке бөлінеді:
- кіріспе баланс;
- аралық баланс;
- жойылуға байланысты баланс.
Кіріспе баланс ұйымдар мен фирмалар т.б. заңды тұлғалардың жарғысы
тіркелгеннен соң, меншік иелерінің салған қаражатын және басқа да қаржы
салымшыларының, несиелендірушілердің қаражаттарынын кіріске алып, жарғылық
қор мен активтерді қалыптастырудан басталады.
Аралық баланс белгілі бір тапсырмаға байланысты, айға, күнге, тоқсанға
қарай жасалынады. Мысалға, капиталдың шеңберлі айналысы фазаларына, активі
қаражаттар қозғалысына талдау жасау жұмысын және арнайы тапсырмаға
байланысты ұйым қызметіне толық тексеру жұмысын жүргізу үшін жасалынатын
балансты аралық баланс деп атайды.
Жойылуға байланысты баланс. Ұйым банкротқа ұшырап, өзқызметін
тоқтатқан жағдайда арнайы комиссияның қатысуымен ұйымды жою мақсатында
баланс жасалынады. Жою балансы екі кезеңнен тұрады.Бірінші кезең осы
ұйымның жабылуына байланысты жасалса, екінші кезеңде ұйымның
жойылғандығының қорытындысын бағалау үшін жасалынады.
Заңды тұлға болып танылған ұйымдардың барлығы да бухгалтерлік баланс
жасауға міндетті. Егер заңды тұлғалар құрамына енген еншілес ұйымдар
құрылған жағдайда, негізгі ұйым басшыларының рұқсаты бойынша еншілес
кәсіпорындар да баланс жасалуына болады.
Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес бухгалтерлік баланстың актив
бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүліктер
қарастырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс
таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның әлуетті табыстары ретінде
таниды. Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану
көздері туралы ақпаратты мәліметтер жазылады. Ұйымның қорлану көздері
меншікті капитал және тартылған (сырттан немесе басқа жақтан алынған,
қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы тартылған капитал
дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни осы ұйымның басқа заңды және
жеке тұлғаларға қандайда бір операциялар нәтижесіне сәйкес болып табылады.
Кредиторлардың қатарына осы кәсіпорыннан алашағы бар заңды немесе жеке
тұлғаларды жатқызуға болады. Егер кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы
қарызын уақытылы төлей алмаған жағдайда, олар ұйымнан активтерін сату
арқылы қарызын қайтаруды талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы
инвесторлардын мүдделілігін танытады және ол активтің жиынтық сомасынан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға тең болады. Инвестордың
кредитордан айырмашылығы – кредитор өз алашағын алу үшін жанталасатын
(тырысатын) болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға
ие және де кәсіпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды
қортындылай отырып, ұйымның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың
меншігі екенің аңғаруға болады. [12]
Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең болатыны
сөзсіз:
Ак = Мк + Мн, (1.1)
мұндағы. Ак – актив;
Мк – меншікті капитал;
Мн –міндеттеме.
Бұл теңдікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:
Ак – Мн = Мк
(1.2)
Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдын басына жасалады.
Бухгалтерлік баланс төзінің жасалу уақытында (мерзіміне) және
қолданылу барысына қарай әр түрлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан
құрылған уақытында жасалынған бухгалтерлік балансы кіріспе балансы деп
аталады. Кіріспе баланста ұйымның қызметін бастар алдындағы жарғылық
капиталы көрсетіледі. Бұл баланстағы негізгі көрсеткіштер кәсіпопрын
иелерінің, яғни құрылтайшыларының, акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру
(ашу) уақытындағы ақшалай немесе заттай салымдарынан тұрады.
Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста кәсіпорынның меншікті капиталы
мен активтері тең болуы ықтимал.
Ак = Мк
(1.3)
Бұл теңдік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе заңды
тұлғалардың алдына міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып
есептеледі.
Ұйымның бухгалтерлік балансы ілгеріде айтылғандай белгілі бір уақытқа,
яғни айдың, тоқсанның немесе жылдың басына жасалынады. Осыған сәйкес
кәсіпорынның өз қызметі барысында әрбір белгілеген есеп беретін уақыттағы
(айдың, тоқсанның немесе жылдың басына) құрастырылған балансы ағымдағы
бухгалтерлік баланс болып есептеледі.[10]
Кәсіпорынның жойылу балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар кезде,
таратылатын уақытта жасалады. Осы аталған жойылу балансының өзі әр түрге
бөлінеді. Жойылу балансын еліміздегі бухгалтерлік есеп және аудит
мамандарын даярлауда көп еңбек сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали
Әбдіманапов өзінің Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері атты
еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі ұйымның жабылуына байланысты, ал
екіншісі ұйымның жабылғандығын қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған
болатын. Сонымен қатар Ресей ғалымдары Л. А. Крятова мен
Х. Х. Эргашев өздерінің Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері атты
еңбегінде жойылу балансы үш кезеңнен тұрады және оның біріншісі
кәсіпорынның жабылуы алдында, екіншісі жабылуы барысында, ал үшіншісі осы
кәсіпорын жұмысын тоқтатқаннан кейін жасалынады деп атап өткен. Жалпы, бұл
айтылғандарды талдай отырып, авторлардың қай қайсынның да пікірлері дұрыс
деуге болады. Себебі кәсіпорынның жойылу балансының саны, яғни оның
жасалыну кезеңдері ұйымның таратылуына кететін уақытпен тікелей байланысты.
Егер кәсіпорынның таратылуы, яғни жабылуы ұзақ уақытқа созылатын болса,
жойылу баланстарының саны да соған сәйкес және қажеттілігіне қарай арта
түсуі мүмкін.
Бухгалтерлік баланс деп – ақшалай өлшеммен өлшенетін капитал мен
міндеттемелер жөніндегі белгілі бір мерзімге жасалған қорытынды есепті
айтамыз. Баланс активтерді (осы ұйымның қаражаттарын) және бұларды
қаржыландыру көздерін экономикалық маңызына қарай белгілі бір уақытта
жинақтап отырады. Баланс көрсеткіштері ақшалай бағаланады. Міндеттемелер
қанша ақшаның қайдан алынғандығын көрсетеді. Активтер алынған ақшаның
немесе қражаттардың қалай жұмсалғандығын, қайда тжәне не үшін жұмсалғанын
көрсетеді. Меншікті капитал осы ұйымды құрып қалыптастырушы жеке тұлғаның,
ұйым иесінің салған ақшасынан тұрады.
Нәтижесінде активтердің жалпы сомасы алынған міндеттемелер мен
меншікті капиталдың жалпы сомасымен тепе – тең болатындығын тағыда
қайталаймыз. Осындай сабақтастық жолдармен бухгалтерлік баланс әдісі
қалыптасып қордаланып отырады. Кез келген бухгалтерлік балансқа баланс
жасаушы ұйымының аталуы және баланстың қай уақытқа қоытындыланып жасалған
күні жазылады.
Көптеген тұлғалар өздерінің бухгалтерлік балансын әрбір кезеңдерге
қарай жасап, қолда бар қаражатының барын, басқа тұлғаларға қанша көлемде
берешегінің бар екендігін көрсетіп отырады. Яғни бухгалтерлік баланс осы
ұйымның қолда бар активті қаражаттарын және берешектерін белгілі бір
уақытқа қарай көрсетіп отырады деу орнықты ұғым. Тағы да қайталаймыз:
белгілі бір ұйымының қолда бар мүліктері активтер деп аталынады. Ал осы
ұйымының басқаларға берешегі міндеттемелер деп аталынады. Активтер құрамына
осы ұйымының меншігіндегі: жер, ғимараттар, өндірістік жабдықтар,
тасымалдау құралдары, өлшеу т.б. приборлар, өнім беретін малдар, күш беруші
машиналар т.с.с. жатады. Сонымеғн қатар осы ұйым меншігіндегі тшикізаттар
мен материалдар, босалқы бөлшектер, тауарлар, дайын өнімдер, ақшалай
өлшеммен өлшеніп, осы ұйымның меншігінде болады. Бұлардың барлығы да
активтер түрінде классификацияланады. []
Осы жерде ұйымдар өзінің активті қаражаттарын толықтырып, бұларды
өндірістік үрдіске тиімді пайдаланып отыруы үшін әртүрлі көздерден ақша алу
мүмкіндігі болатындығын тағы да қайталайық. Қосымша алынатын ақшаларды,
бұлар компаниялардан немесе банктерден алады. Алған ақшалары үшін осы ұйым
қарыз алушының қатарына (категориясына) түседі. Қарызға алынған ақшаларды
міндеттемелер деп атайды. Банктерден алынған несиелерден бөлек осы ұйым
басқа да тұлғалардан көп көлемде қарыз ақшалар алуына болады (мысалы,
өзінің үлес қосушы акционерлерінен). Ірі акционерлерден алынған
қаражаттарды акционерлік капитал деп атайды. Осы ұйымды қолдаушы кейбір
акционерлік компаниялар акцияларға жазылады немесе акционерлер осы ұйымның
қызметін жалғастыра беру үшін белгісіз уақытқа дейін акционерлік ақша
береді. Қандай да болмасын алынған акционерлік капитал, ең соңында жазылған
акцияларға сай қайтарылады. Яғни осы ұйымының алған акционерлік ақшасы
уақытша алынған қарыз ақша түріне саналады. Акцияға жазылған, түбінде
қайтарылатын ақшаны міндеттемелер деп атайды. Нарық экономикасы жағдайында
бухгалтерлік баланс әр түрлі әдістермен жасалынып,әрқашан да активтер мен
міндеттемелер сомасы бірдей тепе – теңдік жағдайда болады. Бухгалтерлік
баланс жекелеген синтетикалық счеттар қалдығын жинақтаудан туындайды.
Баланс қорытынды есеп жасаудың ең негізгі болып табылады. Әрбір келесі
кезеңге қорытынды есеп жасау үшін барлық бухгалтерлік есеп мәліметтерін
топтастырып жинақтау мақсатында баланс құрылады. Баланс құруды екі жақты
принциптің қолданбалы әдісі деп те түсінуге болады. Әрбір келесі кезеңге
баланс құруда бұрында бухгалтерлік баланста көрсетілген көрсеткіштер, яғни
(мәліметтер) баланстың жекелеген элементтері арнайы счеттарға таратылып
жазылады. Әрбір жекелеген счеттар материалдық және қаржылық объектілерге,
мысалға, несиелендірушілер, алашақтар,берешектер, меншік иелері,
инвесторлар, негізгі құралдар, қоюшылар т.с.с. жатады. Бухгалтерлік баланс
ұйымдардың қаржылық жағдайын белгілі бір кезеңге қарай жинақтап көрсетеді.
Баланс деп – ұйымдар қызметіндегі активтер, меншікті капитал және
міндеттемелер өрісінде болған өзгеріс көрсеткіштерді экономикалық маңызына
қрай белгілі бір мерзімге топтастырып, ақшалай өлшеммен өлшеуді айтады.
.
1.2 Бухгалтерлiк баланстың құрастыру қағидалары және көрсеткiштерi
Өзінің құрылымы бойынша бухгалтерлік баланс жиынтығы әр уақытта өзара
тең болатын екі қатар сандар болып табылады. Бұл тепе-теңдік жағдай –
баланстың маңызды белгісі.
Екі жақты кесте түріндегі бухгалтерлік баланстың сол жақ бөлігінде
субъектінің активтері (экономикалық ресурстары) көрсетіледі. Осы активтерге
қатысты әртүрлі тұлғалардың талаптары пассивтер деп аталады. Пассивтер
екі түрге бөлінеді:
- міндеттемелер, яғни кредиторлардың талаптары (басқаша айтқанда,
субъектінің иесінің басқа кез келген тұлғаның);
- кәсіпорын иелерінің капиталы, яғни, кәсіпорын иелерінің талаптары.
Егер кәсіпорынның барлық активтері оның иелерінің немесе
кредиторлардың тапарпынан талап етілетін (ізделінетін) болса және де осы
талаптардың жалпы сомасы талап етілген активтердің құнынан айпайтын болса,
онда ол актив пен пассивтің теңдігін көрсетеді. Бұл бухгалтерлік есептің
екі жақтылық приципінен формалды түрде туындайтын негізгі бухгалтерлік
теңдеу: Активтер = Міндеттемелер + Капитал.
Бухгалтерлік есептің барлық процедуралары осы теңдікпен туындайды.
Төменде 1.1-кесте түріндегі бухгалтерлік баланстың қысқартылған үлгісі
нысаны келтірілді.
Субъектілердің бухгалтерлік балансында біртекті қаржы ресурстары
(активтер) және олардың құралу көздері (меншікті капитал, міндеттемелер)
бірыңғай көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және
міндеттемелердің осындай біртекті көрсеткіштері баптар деп аталады.
Баланстың Активтер бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай-күйлерін
бейнелейді, Меншікті капитал және Міндеттемелер бөлімдерінің баптары
кәсіпорын активтерінің құралу көздерін бейнелейді.
1.1-кесте – Бухгалтерлік баланстың қысқартылған үлгісі нысаны келтірілді
АКТИВТЕР Кезеннің Кезеннің
аягы басы
1 2 3
I. Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары 26 18
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек
Қорлар 367 244
Ағымдағы салықтық активтер 90 80
Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер
Өзге де қысқа мерзімді активтер
Қорытынды қысқа мерзімді активтер 483 342
II. Ұзақ мерзімді активтер
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын
инвестициялар
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар
Негізгі құралдар 49 36
Биологиялық активтер
Барлау және бағалау активтері
Материалды емес активтер
Кейінгі қалдырылған салықтық активтер 27 42
Өзге де ұзақ мерзімді активтер 67 55
Қорытынды ұзақ мерзімді активтер 143 133
Баланс (100 б. + 200 б.) 626 475
МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЖӘНЕ КАПИТАЛ
III.Қысқа мерзімді міндеттемелер
Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер 108 98
Салықтар бойынша міндеттемелер 9 7
1.1-кесте соңы
1 2 3
Басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша
міндеттемелер
Қысқа мерзімді кредиторлық берешек 85 48
Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері
Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер
Қорытынды қысқа мерзімді міндеттемелер 222 153
IV. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді қаржылық активтер 12 9
Ұзақ мерзімді кредиторлық берешек
Ұзақ мерзімді бағалау міндеттемелері 158 117
Кейінгі қалдырылған салықтар міндеттемелері
Өзге де ұзақ мерзімді міндеттемелер
Қорытынды ұзақ мерзімді міндеттемелер 170 126
V. Капитал
Жарғылық капитал 52 52
Төленбеген капитал
Сатып алынған жеке меншік аспаптар
Эмиссиялық кіріс
Резервтер 22 18
Өндірістің даму қоры
Бөлінбеген табыс (жабылмаған залал) 180 126
Кіші үлес
Қорытынды капитал 254 196
Баланс (300 б. + 400 б. + 500 б.) 626 475
Халықаралық тәжірибеде баланстың жоғарыда қарастырылғаннан басқа
құрылымы белгілі, мысалы, АҚШ-та, Англияда және басқа да бір қатар елдерде
баланста алдымен активтердің барлық баптары, ал содан кейін меншікті
капитал мен міндеттемелер баптары келтіріледі.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға және жекелеген
елдердің дәстүріне сәйкес белгілі бір жүйемен орналастырылады. Активтердің
жекелеген баптары баланста мүліктердің жылжу (қозғалу) деңгейіне
байланысты, басқаша айтқанда өтімділік (ликвидтілік) деңгейі бойынша, яғни
мүліктің осы бөлігі шаруашылық айналымында қандай жылдамдықпен ақша
нысанына айналатындығына байланысты орналастырылады.
Отандық іс-тәжірибеде активтер әдеттегідей өтімділіктің
(ликвидтіліктің) жоғарылау тәртібімен құрылады, яғни баланстың бірінші
бөлімінде ең алдымен өзінің тиімді пайдалану мерзімінің аяғына дейін
бастапқы нысанын (формасын) сақтайтын қозғалмайтын (жылжымайтын) мүліктер
көрсетіледі, содан кейін барып ағымдағы активтер көрсетіледі.
Активтер өтімділіктің (ликвидтіліктің) төмендеуі тәртібі бойынша
орналастырылған кезде бірінші орында ақша қаражаттары, тауарлар, өндірістік
босалқылар, аяқталмаған өндіріс, дебиторлық борыштар баптары және т.б.
тұрады (баланста активтерді орналастырудың бұл схемасы, мысалы, АҚШ, Англия
мемлекеттерінде қолданылады).
Баланстың меншікті капитал және міндеттемелер бөлімдерінің баптары да
активтер сияқты белгілі бір жүйеде, яғни міндеттемелердің қайтарылу (өтелу)
жеделдігінің деңгейі бойынша топтастырылады. Біздің тәжірибемізде олар
қайтарылу жеделдігінің өсуі бойынша топтастырылады. Пассивтік баптарды
қайтарылу жеделдігінің төмендеу тәртібімен орналастырған жағдайда, алдымен
қысқа мерзімді міндеттемелерді сипаттаушы баланс баптары (қысқа мерзімді
банк несиесі, кредиторлық борыштар және т.б.) келтіріледі.
Бухгалтерлік баланста активтер мен міндеттемелер ұзақ мерзімді және
ағымдағы болып жіктеледі.
Бухгалтерлік балансқа деген екі көзқарас
Бухгалтерлік баланстың активтер жағын да пассивтер жағын да екі
көзқараспен қарастыруға болады:
1 Ресуртар және талаптар, яғни жоғарыда айтылғандардың негізінде
баланстың активтер жағының баптары бухгалтерлік баланс құрылған күнге
кәсіпорынның экономикалық ресурстарын құрайды. Міндеттемелер мен капитал –
бухгалтерлік баланс құрылған мерзімге кәсіпорынға қойылған талаптар.
Міндеттемелер – үшінші жақтың талаптары, яғни кәсіпорынның банктерге, сатып-
өткізушіліктерге, өздерінің қызметкерлеріне және басқа кредиторларға
қарыздарының сомасы. Капитал кәсіпорын иелерінің талаптарын көрсетеді.
Алайда, бухгалтерлік балансқа қатысты бұл көзқарастың кейбір кемшілік
жақтар да бар. Біріншіден, акционерлік капиталды талап ретінде түсіндіру
өте күрделі.себебі кәсіпорын иелері мен кредиторлар оған әртүрлі мағына
береді. Активтерге қатысты талаптар деген заңдық мағынасы бар ұғым болып
табылады және оның маңызы тереңірек, егер компания банкротқа ұшырауына
байланысты жойылатын болса, онда ол кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі
концепциясына сәйкес келмейді. Сондықтан бухгалтерлік балансты түсіндірудің
екінші тәсілі тартымдырақ болуы мүмкін.
2 Қорлар көздері және оларды пайдалану бағыттары. Бұл көзқарас бойынша
бухгалтерлік баланстың сол жағы кәсіпорынға берілген қаржыларды
бухгалтерлік баланс құрылған мерзімге пайдалану немесе салу бағытын
көрсетеді. Бұл салымдар кәсіпорынның алдына қойған мақсаттарына жетуіне,
анығырақ айтқанда таза табысқа (пайдаға) қол жеткізуіне көмектесу үшін
жүзеге асырылады. Оң жағында активтерге салынған қаржылардың құралу
көздері, яғни, активтердің қалай қаржыландырылатындығы көрсетіледі.
Бұл көзқарас бойынша негізгі бухгалтерлік теңдеу формуласы
Ак = Мк + Мн,
бұлайша түсіндіріледі – кәсіпорын активтеріне салынған әрбір теңгені не
кредитор не кәсіпорын иесі салады және де әрбір берілген теңге активтердің
жекелеген түрлеріне салынады.
Бухгалтерлік балансты түсіндірудің екі тәсілі де дұрыс және бірін –
бірі толықтырады.
Бухгалтерлік баланста субъектінің белгелі бір мерзімдегі ресурстарының
мөлшері көрініс береді (есептік мерзімнің соңы). Алайда, шын мәнісінде
субъект ресурстары үнемі қозғалыста болады және үздіксіз жүргізілетін
шаруашылық операцияларының ықпалымен олардың мөлшері мен құрамы үнемі
өзгеріп отырады. Субъектіде өтіп жататын әрбір шаруашылық операциялары оның
ресурстарының көлемі мен құрамында, демек балансын да өзгертеді. Сонымен
қоса (операция) осы ресурстарда екі жақты өзгеріс тудырады. Мысалы,
банктегі есеп айырысу есеп шотынан ақысы тауар–материал игіліктерінің
қоймаға түсуі тауар–материал қорының тиісті сомаға ұлғаюына соқтырады және
субъектінің банктегі есепайырысу есепшотындағы ақшасын азайтады; шикізаттар
мен материалдарды өндіріске беру олардың қоймадағы қорын азайтады және
өндіріс шығынын ұлғайтад.
Шаруашылық құралдары мен олардың көзінің өзгеруі баланста соманың
баланс статяларына сәйкес ұлғаю немесе азаю түрінде қорытындыланып
көрсетіледі.
Шаруашылқ операцияларының ықпалымен субъект балансында болатын
өзгерістер төрт топқа немесе типке бөлінеді.
Біріншіден типке немесе топқа баланстағы шаруашылық операцияларының
ықпалымен болған, шаруашылық ресурстарының бір формадан екіншісіне
өзгеруіне байланысты туындаған өзгеріс жатады. Олар тек баланс активіне
ғана қатысты, шаруашылық ресурстарының (активтің) құрамын өзгеріту, бірақ
баланстың жалпы сомасын өзгертпейді, мысалы, материалдарды өндіріске
жіберу.
∑А + О – О = ∑П,
(1.4)
Мұндағы ∑ – сома;
А – актив;
О – операция;
П – пассив.
Екінші типке немес топқа баланстағы шаруашылық операцияларының
ықпалымен болған, бір ресурстар көзінің екіншісіне ауысуына байланысты
(көздерді қайра білу) туындаған өзгерістер жатады. Олар тек баланс
пассивіне байланысты, жекелеген көздердің сомасын өзгертеді, бірақ
баланстың жалпы сомасын азайтпайды және актив пен пассив жиынтығының
теңдігі бұзылмайды.
(∑ А=∑ П+О–О). (5)
Мысалы, пайданы басқа да резервтік капиталға жіберу.
Үшінші типке немесе топқа баланстағы шаруашылық операцияларының
ықпалымен болған, субъектіге жаңа ресурстардың қосылуына байланысты
туындаған өзгерістер жатады. Олар баланс активтері мен пассивтеріне
қатысты, ресурстардың жекеленген түрлері мен олардың көздерінің сомасы
ұлғаюға қарай өзгертеді және баланстың жалпы сомасы осы типтегі жасалған
шаруашылық операцияларының сомасына ұлғайтады (∑ А+О=∑ П+О), мысалы, өнім
тапсырушылардан материалдардың түсуі.
Өзгерістің төртінші типіне баланстағы шаруашылық операцияларының
ықпалымен болған, ресурстардың бірі белгінің шаруашылық жүргізуші
субъектіден шығып кетуіне байланысты өзгерістер. Олар баланс активі мен
пассивіне қарасты, шаруашылық ресурстарының жекеленген түрелрі мен олардың
көздерінің сомасын азайтады және баланстың жалпы сомасын азаю жағына қарай
өзгертеді (∑ А-О=∑ П-О).
Мысалы, банк несиесін клиенттің банктегі есеп айырысу есепшотынан
өтеу. Жүргізілген шаруашылық типтерін мынадай мысалдардан көреміз.
Шаруашылық қызметтің басындағы баланс келесі 1.2-кестедедей болады:
1.2-кесте – Шаруашылық қызметтің басындағы баланс
Статьялар атауы сома Статьялар атауы сома
Негізгі құралдар. Қаржылық капитал 74000
Құрал – жабдықтар 50000 Табыс 8000
Материалдар 20000 Банк несиесі 18000
Дайын өнім 30000 Несие беруші 12000
Есеп айырысу есепшотындағы
бары 12000
Баланс 112000 Баланс 112000
Мынадай шаруашылық операциясы жүргізілді:
- материалдар сатып алынды, ақша есеп айырысу есепшотынан төленеді –
5000;
- дайын өнім сатылады, ақша есеп айырысу есепшотына аударылады –3000;
- табыстың бір бөлігі жарғылық қорға қосылады – 5000;
- алынған құрал–жабдық пайдалануға беріледі – 36 000 ;
- банк несиесі есебінен материалдар сатып алынды – 9000;
- банк несиесі есеп айырысу есепшотынан ақша аудару арқылы өтіледі –
8000;
- Есеп айырысу есепшоттарынан несиелік берешек өтіледі – 7000;
Шаруашылық операцияларына байланысты баланста мынадай өзгерістер
болады, 1.3-кестеде көрсетілген.
1.3-кесте – Осындай шаруашылық операцияларына байланысты баланста мынадай
өзгерістер болады.
Бланас статьялары Бастапқы Шаруашылық операцияларын Соңгы баланс
баланс жазу
1 2 3 4
Актив 50000
Негізгі құралдар 20000 + 36 000; 86000
Материалдар 30000 + 5000; + 9000; 34000
Дайын өнім - 3000 27000
Есеп айырысу 12 000
есепшотында бары -5000; 3000; - 8000; - 1000
1000
Жиынтығы: 112 000 Жиынтығы 112000
Пассив
Жарғылық капитал 74000 + 5000; + 36 000 115000
Табыс 8000 5000 3000
Банк несиесі 18000 + 9000; 19000
Несие берушілер 12000 -– 8000; 7) – 1000 11000
Жиынтығы: 112 000 Жиынтығы 148000
Соңғы баланста бастапқы мен салыстыру кезінде мыналар анықталады:
Шаруашылық операцияларын көрсету нәтижесінде ол құрылым бойынша да, жалпы
сомасы бойынша да өзгереді. Жүргізілген шаруашылық операцияларынан
туындаған баланстық өзгерістердің біз қарастырған 4 типі осынау тіптағы
операциялардың әр алуан түрлерін аяқтайды.
1.3 Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
шоғырландырылған (консолидацияланған) баланстың ролі артып отыр.
Ірі компаниялар салық төлеуде тиімдірек экономикалық жағдайларға қол
жеткізу үшін немесе басқадай мақсаттармен еншілес кәсіпорындар құрады.
Инвестор олардың бірінің акцияларын сатып ала отырып, барлық кәсіпорындар
туралы түсінікті ақпараттар алғысы келеді.
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есепті
құрудың негізгі мақсаты – бас кәсіпорын мен еншілес кәсіпорындардың
қызметін бірегей шаруашылық ұйым ретінде көрсету. Бухгалтерлік есептің 13
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есеп және еншілес
серіктестіктерге салынған инвестициялар есебі деп аталатын ұлттық
стандартына сәйкес шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды
есеп дегеніміз – бір серіктестіктің қорытынды есебі ретінде тапсырылған
топтың (бірнеше еншілес серіктестіктің) жекелеген қаржылық қорытынды
есептері.
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есепті
дайындау кезінде негізгі серіктестік пен оның еншілес серіктестіктерінің
қаржылық қорытынды есептері активтер, міндеттемелер, меншікті капитал,
табыстар және шығыстар туралы мәліметтерді қосу арқылы баптар және жолдар
бойынша бірігеді. Бірқатар операциялар бойынша қайта есептеуді болдырмау
мақсатында алып тастау (жою) әдісі қолданылады. Шоғырландырылған
(консолидацияланған) қаржылық қорытынды есептерді топ жөніндегі қаржылық
ақпараттарды бірегей ұйымдар туралы ақпараттар ретінде көрсету үшін одан
төмендегі көрсеткіштер алынып тасталынады:
негізгі серіктестіктің еншілес серіктестіктердің әрқайсысына
салынған нивестицияларының баланстық құны және негізгі серіктестіктің
еншілес серіктестіктердің әрқайсысының меншікті капиталындағы үлесі;
негізгі және еншілес серіктестіктер арасындағы өзара есеп
айырысулар бойынша шоттардағы сальдо (қалдық);
табыстар, шығыстар және дивидендтер бойынша ішкі топтық
операциялар, сондай – ақ осы операциялардың нәтижесінде пайда болатын іске
асырылмаған (жұмсалынбаған) табыс немесе зиян, орны толтырылмайтын
зияндардан басқа.
Америка ғалымдары Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д.
Колдуэллдердің еңбегінде былай делінген: Шоғырландырылған
(консолидацияланған) балансты дайындау кезінде еншілес және бас (аналық)
кәсіпорындардың қорытынды есептерінен тиісті баптар бірігеді. Кейбір баптар
негізгі және еншілес серіктестіктер арасында болған операциялардың
нәтижесінде сальдоланады. Мысалы, бір компанияның борышын басқа компанияның
жабуы немесе есепті құру кезінде негізгі кәсіпорын мен еншілес кәсіпорындар
арасындағы мұндай операциялар қорытынды есептің жиынтығында көтсетілмеуге
тиісті. Себебі сатып алу – сату операциялары, қарыздың төленуі және олардың
алынуы ақша қаражаттарының кәсіпорын ішіндегі кобеюін туындатпайды. Қайта
есептеуді болдырмау мақсатында алып тастау (жою) тек қорытынды есепті
дайындау барысында орындалады және негізгі кәсіпорынның да еншілес
кәсіпорындардың да бухгалтерлік есеп регистрлерінде көрсетілмейді.ешқандай
шоғырландырылған (консолидацияланған) есеп регистрлері жүргізілмейді
Сонымен, бізде қолданып келген мәліметтерді жинақтаудан шоғырдандыруды
(консолидациялауды) екі белгі бойынша ажыратуға болады:
шоғырландырылған (консолидацияланған) қорытынды есеп екі немесе
бірнеше өзара байланысты, бірақ солай болғанмен заңдытүрде дербес
кәсіпорындар бойынша құрылады;
шоғырландыру (консолидация) негізгі және еншілес кәсіпорындар баланстары
баптарының қарапайым қосындысы емес, қорытынды есеп мәліметтерін белгілі
бір түрде құрамдастыру (қиыстыру) болып табылады.
Субъектілердің бухгалтерлік балансында бартекті қаржы ресурстары
(активтер) және олардың құралу көздері (меншікті капитал, міндеттемелер)
бірыңғай көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және
міндеттемелердің осындай біртекті көрсеткіштері баптар деп аталады.
Баланстың Активтер бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай-күйлерін
бейнелейді, Меншікті капитал және Міндеттемелер бөлімдерінің баптары
кәсіпорын активтерінің құралу көздерін бейнелейді.
Халықаралық тәжірибеде баланстың жоғарыда қарастырылғаннан басқа
құрылымы белгілі, мысалы, АҚШ-та, Англияда және басқа да бір қатар елдерде
баланста алдымен активтердің барлық баптары, ал содан кейін меншікті
капитал мен міндеттемелер баптары келтіріледі.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға және жекелеген
елдердің дәстүріне сәйкес белгілі бір жүйемен орналастырылады. Активтердің
жекелеген баптары баланста мүліктердің жылжу (қозғалу) деңгейіне
байланысты, басқаша айтқанда өтімділік (ликвидтілік) деңгейі бойынша, яғни
мүліктің осы бөлігі шаруашылық айналымында қандай жылдамдықпен ақша
нысанына айналатындығына байланысты орналастырылады.
Отандық іс-тәжірибеде активтер әдеттегідей өтімділіктің
(ликвидтіліктің) жоғарылау тәртібімен құрылады, яғни баланстың бірінші
бөлімінде ең алдымен өзінің тиімді пайдалану мерзімінің аяғына дейін
бастапқы нысанын (формасын) сақтайтын қозғалмайтын (жылжымайтын) мүліктер
көрсетіледі, содан кейін барып ағымдағы активтер көрсетіледі.
Активтер өтімділіктің (ликвидтіліктің) төмендеуі тәртібі бойынша
орналастырылған кезде бірінші орында ақша қаражаттары, тауарлар, өндірістік
босалқылар, аяқталмаған өндіріс, дебиторлық борыштар баптары және т.б.
тұрады(баланста активтерді орналастырудың бұл схемасы, мысалы, АҚШ, Англия
мемлекеттерінде қолданылады).
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде, Ұлыбританиямен басқада елдерде
мынадай сыныптамалар қолданылады: негізгі активтер- құны бар және компания
жай қайта сату үшін емес, тауар өндірі немесе қызметтер көрсету мақсатымен
сатып алатын мүлік; ағымдағы активтер- құны бар, келесі 12 ай бойына
ақшалай қаражатқа айналуы мүмкін мүлік. Ұлттық шоттар жүйесінде
активтерге тек экономикалық қызметте пайдаланылатын немесе меншік құқығы
обьектісі болып табылатын активтер ғана жатады, ал экологиялық активтер,
сондай-ақ тұтыну тауарларының едәуір бөлігі, адам капиталы дейтін
экономикалық қызметте пайдаланылмайтын табиғи ресурстар, т.б.
есептелмейді. Ұлттық активтер метериалдық активтер мен материалдық емес
активтерге бөлінеді.
Бейматериалдық активтер - өнеркәсіптік және зияткерлік меншік
обьектлерінің, нақты жеке немесе заңды тұлғаның оған табыс әкелетін меншік
құқығының обьектісі деп танылған өзге де тақылептес мүліктік құқықтардың
шартты құны. Қаржы активтеріне және өзге де бейматериалдық активтерге
бөлінеді. Бейматериалдық активтер – сезілмейтін активтер, бухгалтерлік
баланс активінде есептелген кәсіпорын мүлкінің құрамындағы жаңа санат.
Беларус және Ресей елдерінің бухгалтерлік балансының нысандарын
салыстыруын қарастырайық.
Беларус республикасының кәсіпорындарының балансындағы құралдар үш
бөлімше бойынша топталады:
ұзақ мерзімді активтер (негізгі құралдар, ұзақ мерзімді қаржылық салымдар,
аяқталмаған капиталды құрылыс, девиденттер бойынша кәсіпорын мүшелерімен
есеп айырусылар, жалға берушілермен есеп айырусылар).
материалдық емес активтер (материалды-заттық негізге ие емес сатып алынған
таенттер, лицензиялар, тауарлы белгілерге құқұқтар, фирма бағасы, гудвилл,
ноу-хау және тағы басқа активтер).
ағымдағы активтер (өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс бойынша шығындар,
дайын өнім, тауарлар, дебиторлармен есеп айырысулар, ақша қаражаттары және
тағы басқа активтер).
Пассивте көрсетілетін кәсіпорын құралдарының көздері де үш топқа
бөлінеді:
меншікті құралдарының көздері (жарғылық қор, қорлар және резервтер,
бөлінбеген табыс).
ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер (банктердің ұзақ мерзімді несиелері
облигациялары, заемдары).
қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер (банктердің қысқа мерзімді несиелері,
бюджет және бюджеттен тыс қорлар, еңбекақы бойынша коммерциялық
кредиторларға борыштар).
нәтижесінде қарастырылып жатқан кәсіпорынның балансы келсесідей болады.
Беларус Республикасының сызбасы бойынша кәсіпорын балансы 1.4-кестеде
көрсетілген
1.4-кесте – Беларус Республикасының сызбасы бойынша – кәсіпорын балансы
Актив Сомасы
Ай басына Ай аяғына
1 2 3
Ұзақ мерзімді
активтер
Негізгі құралдар
бастапқы құны 12000 13500
тозу -200 -400
қалдық құны 11800 13100
1 бөлім бойынша қорытынды 11800 13100
2 Материалдық емес
активтер
Материалдық емес активтер
бастапқы құны 1500 1500
тозу -125 -250
қалдық құны 1375 1250
қорытынды 1375 1250
3. Ағымдағы активтер
1.4-кестенің соңы
1 2 3
1. Қорлар және шығындар
Өндірістік қорлар 500 3000
Аяқталмаған өндіріс 625
Ақша құралдары:
есеп айырысу шоты 16380 17100
Қысқа мерзімді қаржылық
салымдар 3500
Дебиторлармен есеп
айырысулар:
Сатып алушы және тапсырыс 3000 6000
берушілермен
2 топ бойынша қорытынды
19380 26600
3 бөлімше бойынша барлығы
19880 30225
Баланс 33055 44575
Пассив Сомасы
Ай басына Ай аяғына
1.Меншікті құралдардың
көздері
Жарғылық капитал 10000 10000
Арнайы құрылған қор 1500
Табыс: есепті жылы 3290 10010
пайдаланылды 595 3313
есепті жылдағы бөлінбеген 2695 6697
табыс
Есеп айырысулар және басқа
пассивтер
Банктердің қысқа мерзімді
несиелері 6600 5000
Кредиторлармен есеп
айырысу:
тауарлар,жұмыстар және
қызметтер үшін 8000 10000
бюджеттен тыс төлемдер
бойынша 592 1000
бюджет төлемдері бойынша
әлеуметтік сақтандыру және2708 5198
қамтамасыз ету бойынша
720 1440
3 бөлім бойынша барлығы
20360 26378
Баланс 33055 44575
Ресей Федерациясының балансының құрылымы басқаша болады.
Бірінші бөлімде “Айналымнан тыс активтерде” қалдық құны бойынша материалдық
емес активтер және негізгі құралдар, соның ішінде жер учаскелері,
аяқталмаған құрылыс, ұзақ мерзімді қаржылық салымдар және басқа айналымнан
тыс активтер көрсетіледі.
Беларус вариантына қарағанда мұнда мүшелермен және жалға алынған
құралдар бойынша есеп айырысулар көрсетілмейді.Сонымен қатар онда
материалдық емес активтер және негізгі құралдардың тозу сомасы және
бастапқы құны туралы анықтамалық мәліметтер көрсетілмейді.
Екінші бөлім “Айналым активтері” Беларус Республикасының баланс
активінің үшінші бөлімімен толығымен сәйкес келеді. Онда қорлар және
шығындар, дебиторлық борыштың барлық түрлері, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар және ақша құралдарының қалдығы көрсетіледі.
Бірақ бұл бөлімнің құрылу құрылымы ыңғайлылырақ, себебі құралдар
жоғарылайтын өтімділік тәртібінде көрсетіледі,ол өтімділік көрсеткіштерін
анықтауда баланста қайта топтастыруды талап етпейді.
Үшінші бөлімде өткен және есепті жылдардағы жабылмаған зияндар
қарастырылады, бұл біздің көзқарасымызша тиімді емес. Зияндар – бұл “өткен”
капитал.Олардың баланс активінде көрініс табуы кәсіпорынның капиталының
нақты сомасын көтереді,бұл баланс валютасын талдауда түзетуді қажет
етеді. Біздің көзқарасымызша Беларус елі зиянды баланстың пассивінің
бірінші бөлімінде көрсетуі дұрысырақ болып табылады.
Ресей Федерациясының балансының пассиві бөлімдері (бірінші, екінші
және үшінші) Беларус елінің баланс бөлімшелерінің құрылымы және мазмұны
бойынша аз ерекшеленеді. Ерекшелігі Ресей Федерациясында ұзаұ мерзімді
қаржылық салымдар оларды өтеу бойынша топтарға бөлінеді. Девиденттер
бойынша есеп айырысулар, алдыңғы төлем және шығындардың резервтері және де
меншікті көздер құрамынан пайдалану қоры қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелер бөліміне көшірілген.
Көруімізше Беларус және Ресей елдерінің баланстарының активі мен
пассивінің құрылымы және мазмұнында айырмашылықтар аз. Бірінші және екінші
вариант та кәсіпорынның қаржылық жағдайына сыртқы талдауда қажетті негізгі
ақпаратты алуға мүмкіндік береді. Ішкі талдау баланстың көптеген
көрсеткіштерін ашуды талап етеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау және бағалау үшін балансты
оқи білу керек және оны талдаудың жақсы әдісін үйрену қажет.
Балансты оқи білу - оның әрбір статьясының мазмұнын, баланстың басқа
статьялармен өзара байланысын және оның бағалау әдістерін, олардың
кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер етуін және әрбір статья бойынша мүмкін
болатын өзгерулердің мінезін, оның төлем қабілеттілігін білуді білдіреді.
Ресей Федерациясының кәсіпорын балансы (сызбасы бойынша)
1.5-кестеде көрсетілген.
1.5-кесте –Ресей Федерациясының сызбасы бойынша кәсіпорын балансы
Актив Сомасы
Айдың басына Айдың аяғына
1 2 3
1 Айналымнан тыс активтер
Материалдық емес активтер
1375 1250
Негізгі құралдар 11800 13100
1 бөлім бойынша қорытынды
13175 14350
2 Айналым активтері
Қорлар соның ішінде:
шикізат және материалдар 500 3625
аяқталмаған құрылыста
шығындар 500 3000
дебиторлық борыш 3000 6000
ақша құралдары
16380 17100
2 бөлім бойынша қорытынды19880
30225
Баланс 3305 44575
Пассив Сомасы
Айдың басына Айдың аяғына
1.Капитал және резервтер
Жарғылық қор 10000 10000
Есепті жылдың бөлінбеген
табысы 2695 6697
3.Қысқа мерзімді
пассивтер
Заемдық құралдар соның
ішінде:
банк несиелері 6600 5000
Кредиторлық борыш соның
ішінде: 13760 21378
жабдықтаушы және
мердігерлер 8000 10000
еңбекақы бойынша 1740 3438
бюджет алдында 3300 6198
басқа кредиторлар 260
Баланс 33055 44575
2 Бухгалтерлiк баланс кәсiпорын қаржылық талдау үшiн ақпараттық көзі
ретінде
2.1 Кәсіпорын қызметінің сипаттамасы және есеп саясаты
ЖШС VVS ГарантМонтаж кеңсесі – Қазақстанның жетекші
кәсіпорындарының бірі. 1992 жылы көтерме-бөлшек фирма ретінде іргесін
көтерген компания қазіргі уақытта өзінің сауда маркасына әр түрлі
бұйымдарды өндіру жөніндегі ұсақ-түйек нәрселерді бөлшектік желінің басын
біріктіретін ірі кеңселердің бірі. Кеңсенің негізгі мақсаты – отандық
нарықты жоғары сапалы шегелер және шайбылар осындай тауарлардың кең
спектрымен уақытылы қамтамасыз ету.
VVS ГарантМонтаж өндірістік тәжірибесінің ережелерінің талаптарына
сәйкес әлемдегі белгілі өндірушілердің заманауи өндірістік жабдығымен
жарақтандырылған. Ол әлемдік сапа стандартына сәйкес келетін өнім шығаруға
мүмкіндік береді. Кеңсе зауыттарында құрылыс бұйымдар және -өз қызметін
Қазақстанның барлық аумағында жүзеге асыратын ұлттық деңгейдегі филиалдары
бар.
Компанияның маңызды бәсекелік артықшылығы СанЕжН нормалары мен GDP
стандарттарына сәйкес жобаланған және жарақтандырылған автоматтандырылған
өңірлік қоймалардың болуы. Олардың әрқайсысы өз алаңдарына бір уақытта 120
мың текше метр тауар өнімін орналастыра алады. Кеңсенің барлық қоймалары
бірыңғай ақпараттық жүйемен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Кульманова С. Б.
Бухгалтерлік баланс және шаруашылық қызметтің қаржылық жағдайын талдау үшін
оның мәні
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Бухгалтерлік баланс және шаруашылық қызметтің қаржылық жағдайын талдау үшін
оның мәні тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
С. Б. Кульманова
Орындаған
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
Г. Г. Темирова
Аға оқытушысы
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Х. Г. Бахралинова
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Бухгалтерлiк баланс талдаудың объектiсi ретінде 5
1.1 Бухгалтерлiк баланстың ұғым және мәнi, және оның түрлері 5
1.2 Бухгалтерлiк баланстың құрастыру қағидалары және көрсеткiштерi 9
1.2 Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі 15
2 Бухгалтерлiк баланс кәсiпорын қаржылық талдау үшiн ақпараттық 22
көзі ретінде
2.1 Кәсіпорын қызметінің сипаттамасы және есеп саясаты 22
2.2 Бухгалтерлiк баланстың активiнiң көрсеткiштерiн ұсынуы және 26
қалыптастыруы тәртiбi
2.3 Бухгалтерлiк баланстың пассивiнiң көрсеткiштерiн ұсынуы және 33
қалыптастыруы тәртiбi
3 Ұйымның қаржылық талдау үшiн бухгалтерлiк балансты ақпараттық 38
негiзінде қолдану
3.1 Бухгалтерлiк баланстың актив және пассивтің баптарының 38
динамикасының, құрылымын және құрамын талдауы.
3.2 Бухгалтерлiк балансты мәлiметтiң ұйымның өтiмдiгiнiң бағасы 44
3.2 Бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерінің есебің жетілдіру 51
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
А қосымшасы Қаржылық есеп 2011-2012жж 62
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 65
Кіріспе
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымына, ұйымның нысанына, айырықша ерекшелгіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік баланс оның мәні, ерекшеліктері қазіргі кезеңде өзекті
тақырып болып табылады, себебі кәсіпорынның іс-әрекетін оперативті
басқаруды қамтамасыз ету үшін кәсіпорында бар ресурстар, олардың жағдайы,
орналасуы мен жағдайы, сондай-ақ олардың пайда болуы, қалыптасу көздері
жайлы барлық мәліметтерді қамтиды.
Бухгалтерлік баланс құжаттармен расталған, тексерілген бухгалтерлік
жазбалар негізінде жасалады. Баланс жасау үшін Бас кітап, журнал-ордерлер,
сондай-ақ талдау есептерінің регистрлері пайдаланылады.
Баланс негізінде ұйымның қаржылық жағдайы, яғни қарсы қойылып
салыстырылатын капиталдағы, ұйымға тиесілі экономикалық ресурстардың бар
жоқтығы жайлы пікір айтылып талқыланады.
Осы бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының
пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақытылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі- бухгалтерлік баланс болып табылады.
Тек қана бухгалтерлік баланс арқылы кәсіпорынның табыстары мен
шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға
болады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша зерттеу объектісі болып ЖШС
VVSГарантМонтаж болып табылады.
Зерттеудің ғылыми мақсаты: Баланс өтімділігін талдау және оған әсер
ететін активтерді қарастыру факторларды талдау. Қаржылық есеп беру
кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқару үшін қажет және ол болашақ
кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты база болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне қазіргі кездегі
отандық және шетелдік ғалым-экономистердің кәсіпорының балансын талдаудағы
орын алатын мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың кәсіпорындарың
тұрақты дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды. Оған:
Сейтқасымова Г. С., Бименова А. Ә., Мыржақыпова С. Т., Мақыш С. Б. және
басқалары жатады.
Ғылыми жаңалығы ретінде кәсіпорындардың іс-шаралар бойынша
тәжірибелік және әдістемелік ұсыныстарды тиімді жасау болып саналады.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы кәсіпорындардың активтер мен
пассивтерді басқару жағдайы мен дамуын объективті түрде бағалауға мүмкіндік
жасайды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – қаржылық есептің құрамдас бөлігі
бухгалтерлік баланстың көрінісі мен тәсілдерін қалыптастыруға негізделген.
Баланс өтімділігін талдау мен өзгерістерін қарастыру және шетел тәжірибесін
зерттеу дипломдық жұмыстың басты негізгі мақсаты мен міндеті.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары:
- бухгалтерлiк баланс талдаудың объектiсi ретінде зерттеу;
- бухгалтерлiк баланстың ұғымы және мәнi, және оның түрлерін
қарастыру;
- бухгалтерлiк баланстың құрастыру қағидаларын және көрсеткiштерiн
қарастыру;
- бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесін зерттеу;
- бухгалтерлiк баланс кәсiпорын қаржылық талдау үшiн ақпараттық көзі
ретінде қарастыру;
- бухгалтерлiк баланстың активiнiң көрсеткiштерiн ұсынуы және
қалыптастыруы тәртiбiн зерттеу;
- бухгалтерлiк баланстың пассивiнiң көрсеткiштерiн ұсынуы және
қалыптастыруы тәртiбiн зерттеу;
- бухгалтерлiк баланстың актив және пассивтің баптарының
динамикасының, құрылымын және құрамын талдауы н зерртеу;
- бухгалтерлiк балансты мәлiметтiң ұйымның өтiмдiгiнiң бағасы.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде бухгалтерлік баланс туралы
жалпы түсінік және ХҚЕС бойынша оның құрылымының өзгерісі және бап
атауларының өзгергені жайлы айтылады. Екінші бөлімінде шаруашылық
операцияларының қалыптасуына байланысты баланс баптарының өзгерісі мен
қаржылық есеп беруді дайындауда есептік кезеңмен салыстыра отырып,
бухгалтерлік есеп стандарты жайлы толық мағлұмат берілген.
Үшінші бөлімінде баланс құрылымы мен құрастырылу көздерінің
динамикасын ЖШС VVSГарантМонтаж мысалында талдаулар жасалып және
халықаралық қаржылық есеп стандарты (ХҚЕС) бойынша есеп саясатындағы
проблемалары мен ерекшеліктері және қаржылық есептілігіне
түсіндірмелер толық қамтылып жазылған.
1 Бухгалтерлiк баланс талдаудың объектiсi ретінде
1.1 Бухгалтерлiк баланстың ұғым және мәнi, және оның түрлері
Бухгалтерлік есептің негізгі және басты міндетінің, атқаратын
қызметі мен функциясының бірі – пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және
қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мәліметтерді дер кезінде, яғни уақытылы
жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің негізгі қайнар көзі
болып – бухгалтерлік баланс болып табылады. Баланс сөзі француз тілінен
алынған. Бұл қазақ тіліне аударғанда таразы немесе тепе-тең деген
мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның бухгалтерлік балансы
актив және пассив деп аталатын екі бөлімді кестеге ұқсас болып табылады.
Оның сол жағында, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай және
ақшалай түрдегі мүліктері мен шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса),
оң жағында, яғни пассив бөлімінде осы ұйымның қорлану көздері
қарастырылады.
Бухгалтерлік баланс құрылымы 1-суретте көрсетілген.
1-сурет – Бухгалтерлік баланс құрылымы
Бухгалтерлік баланс түрлері. Ұйымның құрылуын, қаржылық жағдайдын,
үздіксіз қызмет атқаруын, жойылып кетуін немесе аналық үлкен компания
құрамына ену жағдайын ескере отырып, бухгалтерлік баланс үшке бөлінеді:
- кіріспе баланс;
- аралық баланс;
- жойылуға байланысты баланс.
Кіріспе баланс ұйымдар мен фирмалар т.б. заңды тұлғалардың жарғысы
тіркелгеннен соң, меншік иелерінің салған қаражатын және басқа да қаржы
салымшыларының, несиелендірушілердің қаражаттарынын кіріске алып, жарғылық
қор мен активтерді қалыптастырудан басталады.
Аралық баланс белгілі бір тапсырмаға байланысты, айға, күнге, тоқсанға
қарай жасалынады. Мысалға, капиталдың шеңберлі айналысы фазаларына, активі
қаражаттар қозғалысына талдау жасау жұмысын және арнайы тапсырмаға
байланысты ұйым қызметіне толық тексеру жұмысын жүргізу үшін жасалынатын
балансты аралық баланс деп атайды.
Жойылуға байланысты баланс. Ұйым банкротқа ұшырап, өзқызметін
тоқтатқан жағдайда арнайы комиссияның қатысуымен ұйымды жою мақсатында
баланс жасалынады. Жою балансы екі кезеңнен тұрады.Бірінші кезең осы
ұйымның жабылуына байланысты жасалса, екінші кезеңде ұйымның
жойылғандығының қорытындысын бағалау үшін жасалынады.
Заңды тұлға болып танылған ұйымдардың барлығы да бухгалтерлік баланс
жасауға міндетті. Егер заңды тұлғалар құрамына енген еншілес ұйымдар
құрылған жағдайда, негізгі ұйым басшыларының рұқсаты бойынша еншілес
кәсіпорындар да баланс жасалуына болады.
Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес бухгалтерлік баланстың актив
бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүліктер
қарастырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс
таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның әлуетті табыстары ретінде
таниды. Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану
көздері туралы ақпаратты мәліметтер жазылады. Ұйымның қорлану көздері
меншікті капитал және тартылған (сырттан немесе басқа жақтан алынған,
қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы тартылған капитал
дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни осы ұйымның басқа заңды және
жеке тұлғаларға қандайда бір операциялар нәтижесіне сәйкес болып табылады.
Кредиторлардың қатарына осы кәсіпорыннан алашағы бар заңды немесе жеке
тұлғаларды жатқызуға болады. Егер кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы
қарызын уақытылы төлей алмаған жағдайда, олар ұйымнан активтерін сату
арқылы қарызын қайтаруды талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы
инвесторлардын мүдделілігін танытады және ол активтің жиынтық сомасынан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға тең болады. Инвестордың
кредитордан айырмашылығы – кредитор өз алашағын алу үшін жанталасатын
(тырысатын) болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға
ие және де кәсіпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды
қортындылай отырып, ұйымның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың
меншігі екенің аңғаруға болады. [12]
Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең болатыны
сөзсіз:
Ак = Мк + Мн, (1.1)
мұндағы. Ак – актив;
Мк – меншікті капитал;
Мн –міндеттеме.
Бұл теңдікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:
Ак – Мн = Мк
(1.2)
Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдын басына жасалады.
Бухгалтерлік баланс төзінің жасалу уақытында (мерзіміне) және
қолданылу барысына қарай әр түрлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан
құрылған уақытында жасалынған бухгалтерлік балансы кіріспе балансы деп
аталады. Кіріспе баланста ұйымның қызметін бастар алдындағы жарғылық
капиталы көрсетіледі. Бұл баланстағы негізгі көрсеткіштер кәсіпопрын
иелерінің, яғни құрылтайшыларының, акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру
(ашу) уақытындағы ақшалай немесе заттай салымдарынан тұрады.
Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста кәсіпорынның меншікті капиталы
мен активтері тең болуы ықтимал.
Ак = Мк
(1.3)
Бұл теңдік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе заңды
тұлғалардың алдына міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып
есептеледі.
Ұйымның бухгалтерлік балансы ілгеріде айтылғандай белгілі бір уақытқа,
яғни айдың, тоқсанның немесе жылдың басына жасалынады. Осыған сәйкес
кәсіпорынның өз қызметі барысында әрбір белгілеген есеп беретін уақыттағы
(айдың, тоқсанның немесе жылдың басына) құрастырылған балансы ағымдағы
бухгалтерлік баланс болып есептеледі.[10]
Кәсіпорынның жойылу балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар кезде,
таратылатын уақытта жасалады. Осы аталған жойылу балансының өзі әр түрге
бөлінеді. Жойылу балансын еліміздегі бухгалтерлік есеп және аудит
мамандарын даярлауда көп еңбек сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали
Әбдіманапов өзінің Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері атты
еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі ұйымның жабылуына байланысты, ал
екіншісі ұйымның жабылғандығын қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған
болатын. Сонымен қатар Ресей ғалымдары Л. А. Крятова мен
Х. Х. Эргашев өздерінің Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері атты
еңбегінде жойылу балансы үш кезеңнен тұрады және оның біріншісі
кәсіпорынның жабылуы алдында, екіншісі жабылуы барысында, ал үшіншісі осы
кәсіпорын жұмысын тоқтатқаннан кейін жасалынады деп атап өткен. Жалпы, бұл
айтылғандарды талдай отырып, авторлардың қай қайсынның да пікірлері дұрыс
деуге болады. Себебі кәсіпорынның жойылу балансының саны, яғни оның
жасалыну кезеңдері ұйымның таратылуына кететін уақытпен тікелей байланысты.
Егер кәсіпорынның таратылуы, яғни жабылуы ұзақ уақытқа созылатын болса,
жойылу баланстарының саны да соған сәйкес және қажеттілігіне қарай арта
түсуі мүмкін.
Бухгалтерлік баланс деп – ақшалай өлшеммен өлшенетін капитал мен
міндеттемелер жөніндегі белгілі бір мерзімге жасалған қорытынды есепті
айтамыз. Баланс активтерді (осы ұйымның қаражаттарын) және бұларды
қаржыландыру көздерін экономикалық маңызына қарай белгілі бір уақытта
жинақтап отырады. Баланс көрсеткіштері ақшалай бағаланады. Міндеттемелер
қанша ақшаның қайдан алынғандығын көрсетеді. Активтер алынған ақшаның
немесе қражаттардың қалай жұмсалғандығын, қайда тжәне не үшін жұмсалғанын
көрсетеді. Меншікті капитал осы ұйымды құрып қалыптастырушы жеке тұлғаның,
ұйым иесінің салған ақшасынан тұрады.
Нәтижесінде активтердің жалпы сомасы алынған міндеттемелер мен
меншікті капиталдың жалпы сомасымен тепе – тең болатындығын тағыда
қайталаймыз. Осындай сабақтастық жолдармен бухгалтерлік баланс әдісі
қалыптасып қордаланып отырады. Кез келген бухгалтерлік балансқа баланс
жасаушы ұйымының аталуы және баланстың қай уақытқа қоытындыланып жасалған
күні жазылады.
Көптеген тұлғалар өздерінің бухгалтерлік балансын әрбір кезеңдерге
қарай жасап, қолда бар қаражатының барын, басқа тұлғаларға қанша көлемде
берешегінің бар екендігін көрсетіп отырады. Яғни бухгалтерлік баланс осы
ұйымның қолда бар активті қаражаттарын және берешектерін белгілі бір
уақытқа қарай көрсетіп отырады деу орнықты ұғым. Тағы да қайталаймыз:
белгілі бір ұйымының қолда бар мүліктері активтер деп аталынады. Ал осы
ұйымының басқаларға берешегі міндеттемелер деп аталынады. Активтер құрамына
осы ұйымының меншігіндегі: жер, ғимараттар, өндірістік жабдықтар,
тасымалдау құралдары, өлшеу т.б. приборлар, өнім беретін малдар, күш беруші
машиналар т.с.с. жатады. Сонымеғн қатар осы ұйым меншігіндегі тшикізаттар
мен материалдар, босалқы бөлшектер, тауарлар, дайын өнімдер, ақшалай
өлшеммен өлшеніп, осы ұйымның меншігінде болады. Бұлардың барлығы да
активтер түрінде классификацияланады. []
Осы жерде ұйымдар өзінің активті қаражаттарын толықтырып, бұларды
өндірістік үрдіске тиімді пайдаланып отыруы үшін әртүрлі көздерден ақша алу
мүмкіндігі болатындығын тағы да қайталайық. Қосымша алынатын ақшаларды,
бұлар компаниялардан немесе банктерден алады. Алған ақшалары үшін осы ұйым
қарыз алушының қатарына (категориясына) түседі. Қарызға алынған ақшаларды
міндеттемелер деп атайды. Банктерден алынған несиелерден бөлек осы ұйым
басқа да тұлғалардан көп көлемде қарыз ақшалар алуына болады (мысалы,
өзінің үлес қосушы акционерлерінен). Ірі акционерлерден алынған
қаражаттарды акционерлік капитал деп атайды. Осы ұйымды қолдаушы кейбір
акционерлік компаниялар акцияларға жазылады немесе акционерлер осы ұйымның
қызметін жалғастыра беру үшін белгісіз уақытқа дейін акционерлік ақша
береді. Қандай да болмасын алынған акционерлік капитал, ең соңында жазылған
акцияларға сай қайтарылады. Яғни осы ұйымының алған акционерлік ақшасы
уақытша алынған қарыз ақша түріне саналады. Акцияға жазылған, түбінде
қайтарылатын ақшаны міндеттемелер деп атайды. Нарық экономикасы жағдайында
бухгалтерлік баланс әр түрлі әдістермен жасалынып,әрқашан да активтер мен
міндеттемелер сомасы бірдей тепе – теңдік жағдайда болады. Бухгалтерлік
баланс жекелеген синтетикалық счеттар қалдығын жинақтаудан туындайды.
Баланс қорытынды есеп жасаудың ең негізгі болып табылады. Әрбір келесі
кезеңге қорытынды есеп жасау үшін барлық бухгалтерлік есеп мәліметтерін
топтастырып жинақтау мақсатында баланс құрылады. Баланс құруды екі жақты
принциптің қолданбалы әдісі деп те түсінуге болады. Әрбір келесі кезеңге
баланс құруда бұрында бухгалтерлік баланста көрсетілген көрсеткіштер, яғни
(мәліметтер) баланстың жекелеген элементтері арнайы счеттарға таратылып
жазылады. Әрбір жекелеген счеттар материалдық және қаржылық объектілерге,
мысалға, несиелендірушілер, алашақтар,берешектер, меншік иелері,
инвесторлар, негізгі құралдар, қоюшылар т.с.с. жатады. Бухгалтерлік баланс
ұйымдардың қаржылық жағдайын белгілі бір кезеңге қарай жинақтап көрсетеді.
Баланс деп – ұйымдар қызметіндегі активтер, меншікті капитал және
міндеттемелер өрісінде болған өзгеріс көрсеткіштерді экономикалық маңызына
қрай белгілі бір мерзімге топтастырып, ақшалай өлшеммен өлшеуді айтады.
.
1.2 Бухгалтерлiк баланстың құрастыру қағидалары және көрсеткiштерi
Өзінің құрылымы бойынша бухгалтерлік баланс жиынтығы әр уақытта өзара
тең болатын екі қатар сандар болып табылады. Бұл тепе-теңдік жағдай –
баланстың маңызды белгісі.
Екі жақты кесте түріндегі бухгалтерлік баланстың сол жақ бөлігінде
субъектінің активтері (экономикалық ресурстары) көрсетіледі. Осы активтерге
қатысты әртүрлі тұлғалардың талаптары пассивтер деп аталады. Пассивтер
екі түрге бөлінеді:
- міндеттемелер, яғни кредиторлардың талаптары (басқаша айтқанда,
субъектінің иесінің басқа кез келген тұлғаның);
- кәсіпорын иелерінің капиталы, яғни, кәсіпорын иелерінің талаптары.
Егер кәсіпорынның барлық активтері оның иелерінің немесе
кредиторлардың тапарпынан талап етілетін (ізделінетін) болса және де осы
талаптардың жалпы сомасы талап етілген активтердің құнынан айпайтын болса,
онда ол актив пен пассивтің теңдігін көрсетеді. Бұл бухгалтерлік есептің
екі жақтылық приципінен формалды түрде туындайтын негізгі бухгалтерлік
теңдеу: Активтер = Міндеттемелер + Капитал.
Бухгалтерлік есептің барлық процедуралары осы теңдікпен туындайды.
Төменде 1.1-кесте түріндегі бухгалтерлік баланстың қысқартылған үлгісі
нысаны келтірілді.
Субъектілердің бухгалтерлік балансында біртекті қаржы ресурстары
(активтер) және олардың құралу көздері (меншікті капитал, міндеттемелер)
бірыңғай көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және
міндеттемелердің осындай біртекті көрсеткіштері баптар деп аталады.
Баланстың Активтер бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай-күйлерін
бейнелейді, Меншікті капитал және Міндеттемелер бөлімдерінің баптары
кәсіпорын активтерінің құралу көздерін бейнелейді.
1.1-кесте – Бухгалтерлік баланстың қысқартылған үлгісі нысаны келтірілді
АКТИВТЕР Кезеннің Кезеннің
аягы басы
1 2 3
I. Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары 26 18
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек
Қорлар 367 244
Ағымдағы салықтық активтер 90 80
Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер
Өзге де қысқа мерзімді активтер
Қорытынды қысқа мерзімді активтер 483 342
II. Ұзақ мерзімді активтер
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын
инвестициялар
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар
Негізгі құралдар 49 36
Биологиялық активтер
Барлау және бағалау активтері
Материалды емес активтер
Кейінгі қалдырылған салықтық активтер 27 42
Өзге де ұзақ мерзімді активтер 67 55
Қорытынды ұзақ мерзімді активтер 143 133
Баланс (100 б. + 200 б.) 626 475
МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЖӘНЕ КАПИТАЛ
III.Қысқа мерзімді міндеттемелер
Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер 108 98
Салықтар бойынша міндеттемелер 9 7
1.1-кесте соңы
1 2 3
Басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша
міндеттемелер
Қысқа мерзімді кредиторлық берешек 85 48
Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері
Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер
Қорытынды қысқа мерзімді міндеттемелер 222 153
IV. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді қаржылық активтер 12 9
Ұзақ мерзімді кредиторлық берешек
Ұзақ мерзімді бағалау міндеттемелері 158 117
Кейінгі қалдырылған салықтар міндеттемелері
Өзге де ұзақ мерзімді міндеттемелер
Қорытынды ұзақ мерзімді міндеттемелер 170 126
V. Капитал
Жарғылық капитал 52 52
Төленбеген капитал
Сатып алынған жеке меншік аспаптар
Эмиссиялық кіріс
Резервтер 22 18
Өндірістің даму қоры
Бөлінбеген табыс (жабылмаған залал) 180 126
Кіші үлес
Қорытынды капитал 254 196
Баланс (300 б. + 400 б. + 500 б.) 626 475
Халықаралық тәжірибеде баланстың жоғарыда қарастырылғаннан басқа
құрылымы белгілі, мысалы, АҚШ-та, Англияда және басқа да бір қатар елдерде
баланста алдымен активтердің барлық баптары, ал содан кейін меншікті
капитал мен міндеттемелер баптары келтіріледі.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға және жекелеген
елдердің дәстүріне сәйкес белгілі бір жүйемен орналастырылады. Активтердің
жекелеген баптары баланста мүліктердің жылжу (қозғалу) деңгейіне
байланысты, басқаша айтқанда өтімділік (ликвидтілік) деңгейі бойынша, яғни
мүліктің осы бөлігі шаруашылық айналымында қандай жылдамдықпен ақша
нысанына айналатындығына байланысты орналастырылады.
Отандық іс-тәжірибеде активтер әдеттегідей өтімділіктің
(ликвидтіліктің) жоғарылау тәртібімен құрылады, яғни баланстың бірінші
бөлімінде ең алдымен өзінің тиімді пайдалану мерзімінің аяғына дейін
бастапқы нысанын (формасын) сақтайтын қозғалмайтын (жылжымайтын) мүліктер
көрсетіледі, содан кейін барып ағымдағы активтер көрсетіледі.
Активтер өтімділіктің (ликвидтіліктің) төмендеуі тәртібі бойынша
орналастырылған кезде бірінші орында ақша қаражаттары, тауарлар, өндірістік
босалқылар, аяқталмаған өндіріс, дебиторлық борыштар баптары және т.б.
тұрады (баланста активтерді орналастырудың бұл схемасы, мысалы, АҚШ, Англия
мемлекеттерінде қолданылады).
Баланстың меншікті капитал және міндеттемелер бөлімдерінің баптары да
активтер сияқты белгілі бір жүйеде, яғни міндеттемелердің қайтарылу (өтелу)
жеделдігінің деңгейі бойынша топтастырылады. Біздің тәжірибемізде олар
қайтарылу жеделдігінің өсуі бойынша топтастырылады. Пассивтік баптарды
қайтарылу жеделдігінің төмендеу тәртібімен орналастырған жағдайда, алдымен
қысқа мерзімді міндеттемелерді сипаттаушы баланс баптары (қысқа мерзімді
банк несиесі, кредиторлық борыштар және т.б.) келтіріледі.
Бухгалтерлік баланста активтер мен міндеттемелер ұзақ мерзімді және
ағымдағы болып жіктеледі.
Бухгалтерлік балансқа деген екі көзқарас
Бухгалтерлік баланстың активтер жағын да пассивтер жағын да екі
көзқараспен қарастыруға болады:
1 Ресуртар және талаптар, яғни жоғарыда айтылғандардың негізінде
баланстың активтер жағының баптары бухгалтерлік баланс құрылған күнге
кәсіпорынның экономикалық ресурстарын құрайды. Міндеттемелер мен капитал –
бухгалтерлік баланс құрылған мерзімге кәсіпорынға қойылған талаптар.
Міндеттемелер – үшінші жақтың талаптары, яғни кәсіпорынның банктерге, сатып-
өткізушіліктерге, өздерінің қызметкерлеріне және басқа кредиторларға
қарыздарының сомасы. Капитал кәсіпорын иелерінің талаптарын көрсетеді.
Алайда, бухгалтерлік балансқа қатысты бұл көзқарастың кейбір кемшілік
жақтар да бар. Біріншіден, акционерлік капиталды талап ретінде түсіндіру
өте күрделі.себебі кәсіпорын иелері мен кредиторлар оған әртүрлі мағына
береді. Активтерге қатысты талаптар деген заңдық мағынасы бар ұғым болып
табылады және оның маңызы тереңірек, егер компания банкротқа ұшырауына
байланысты жойылатын болса, онда ол кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі
концепциясына сәйкес келмейді. Сондықтан бухгалтерлік балансты түсіндірудің
екінші тәсілі тартымдырақ болуы мүмкін.
2 Қорлар көздері және оларды пайдалану бағыттары. Бұл көзқарас бойынша
бухгалтерлік баланстың сол жағы кәсіпорынға берілген қаржыларды
бухгалтерлік баланс құрылған мерзімге пайдалану немесе салу бағытын
көрсетеді. Бұл салымдар кәсіпорынның алдына қойған мақсаттарына жетуіне,
анығырақ айтқанда таза табысқа (пайдаға) қол жеткізуіне көмектесу үшін
жүзеге асырылады. Оң жағында активтерге салынған қаржылардың құралу
көздері, яғни, активтердің қалай қаржыландырылатындығы көрсетіледі.
Бұл көзқарас бойынша негізгі бухгалтерлік теңдеу формуласы
Ак = Мк + Мн,
бұлайша түсіндіріледі – кәсіпорын активтеріне салынған әрбір теңгені не
кредитор не кәсіпорын иесі салады және де әрбір берілген теңге активтердің
жекелеген түрлеріне салынады.
Бухгалтерлік балансты түсіндірудің екі тәсілі де дұрыс және бірін –
бірі толықтырады.
Бухгалтерлік баланста субъектінің белгелі бір мерзімдегі ресурстарының
мөлшері көрініс береді (есептік мерзімнің соңы). Алайда, шын мәнісінде
субъект ресурстары үнемі қозғалыста болады және үздіксіз жүргізілетін
шаруашылық операцияларының ықпалымен олардың мөлшері мен құрамы үнемі
өзгеріп отырады. Субъектіде өтіп жататын әрбір шаруашылық операциялары оның
ресурстарының көлемі мен құрамында, демек балансын да өзгертеді. Сонымен
қоса (операция) осы ресурстарда екі жақты өзгеріс тудырады. Мысалы,
банктегі есеп айырысу есеп шотынан ақысы тауар–материал игіліктерінің
қоймаға түсуі тауар–материал қорының тиісті сомаға ұлғаюына соқтырады және
субъектінің банктегі есепайырысу есепшотындағы ақшасын азайтады; шикізаттар
мен материалдарды өндіріске беру олардың қоймадағы қорын азайтады және
өндіріс шығынын ұлғайтад.
Шаруашылық құралдары мен олардың көзінің өзгеруі баланста соманың
баланс статяларына сәйкес ұлғаю немесе азаю түрінде қорытындыланып
көрсетіледі.
Шаруашылқ операцияларының ықпалымен субъект балансында болатын
өзгерістер төрт топқа немесе типке бөлінеді.
Біріншіден типке немесе топқа баланстағы шаруашылық операцияларының
ықпалымен болған, шаруашылық ресурстарының бір формадан екіншісіне
өзгеруіне байланысты туындаған өзгеріс жатады. Олар тек баланс активіне
ғана қатысты, шаруашылық ресурстарының (активтің) құрамын өзгеріту, бірақ
баланстың жалпы сомасын өзгертпейді, мысалы, материалдарды өндіріске
жіберу.
∑А + О – О = ∑П,
(1.4)
Мұндағы ∑ – сома;
А – актив;
О – операция;
П – пассив.
Екінші типке немес топқа баланстағы шаруашылық операцияларының
ықпалымен болған, бір ресурстар көзінің екіншісіне ауысуына байланысты
(көздерді қайра білу) туындаған өзгерістер жатады. Олар тек баланс
пассивіне байланысты, жекелеген көздердің сомасын өзгертеді, бірақ
баланстың жалпы сомасын азайтпайды және актив пен пассив жиынтығының
теңдігі бұзылмайды.
(∑ А=∑ П+О–О). (5)
Мысалы, пайданы басқа да резервтік капиталға жіберу.
Үшінші типке немесе топқа баланстағы шаруашылық операцияларының
ықпалымен болған, субъектіге жаңа ресурстардың қосылуына байланысты
туындаған өзгерістер жатады. Олар баланс активтері мен пассивтеріне
қатысты, ресурстардың жекеленген түрлері мен олардың көздерінің сомасы
ұлғаюға қарай өзгертеді және баланстың жалпы сомасы осы типтегі жасалған
шаруашылық операцияларының сомасына ұлғайтады (∑ А+О=∑ П+О), мысалы, өнім
тапсырушылардан материалдардың түсуі.
Өзгерістің төртінші типіне баланстағы шаруашылық операцияларының
ықпалымен болған, ресурстардың бірі белгінің шаруашылық жүргізуші
субъектіден шығып кетуіне байланысты өзгерістер. Олар баланс активі мен
пассивіне қарасты, шаруашылық ресурстарының жекеленген түрелрі мен олардың
көздерінің сомасын азайтады және баланстың жалпы сомасын азаю жағына қарай
өзгертеді (∑ А-О=∑ П-О).
Мысалы, банк несиесін клиенттің банктегі есеп айырысу есепшотынан
өтеу. Жүргізілген шаруашылық типтерін мынадай мысалдардан көреміз.
Шаруашылық қызметтің басындағы баланс келесі 1.2-кестедедей болады:
1.2-кесте – Шаруашылық қызметтің басындағы баланс
Статьялар атауы сома Статьялар атауы сома
Негізгі құралдар. Қаржылық капитал 74000
Құрал – жабдықтар 50000 Табыс 8000
Материалдар 20000 Банк несиесі 18000
Дайын өнім 30000 Несие беруші 12000
Есеп айырысу есепшотындағы
бары 12000
Баланс 112000 Баланс 112000
Мынадай шаруашылық операциясы жүргізілді:
- материалдар сатып алынды, ақша есеп айырысу есепшотынан төленеді –
5000;
- дайын өнім сатылады, ақша есеп айырысу есепшотына аударылады –3000;
- табыстың бір бөлігі жарғылық қорға қосылады – 5000;
- алынған құрал–жабдық пайдалануға беріледі – 36 000 ;
- банк несиесі есебінен материалдар сатып алынды – 9000;
- банк несиесі есеп айырысу есепшотынан ақша аудару арқылы өтіледі –
8000;
- Есеп айырысу есепшоттарынан несиелік берешек өтіледі – 7000;
Шаруашылық операцияларына байланысты баланста мынадай өзгерістер
болады, 1.3-кестеде көрсетілген.
1.3-кесте – Осындай шаруашылық операцияларына байланысты баланста мынадай
өзгерістер болады.
Бланас статьялары Бастапқы Шаруашылық операцияларын Соңгы баланс
баланс жазу
1 2 3 4
Актив 50000
Негізгі құралдар 20000 + 36 000; 86000
Материалдар 30000 + 5000; + 9000; 34000
Дайын өнім - 3000 27000
Есеп айырысу 12 000
есепшотында бары -5000; 3000; - 8000; - 1000
1000
Жиынтығы: 112 000 Жиынтығы 112000
Пассив
Жарғылық капитал 74000 + 5000; + 36 000 115000
Табыс 8000 5000 3000
Банк несиесі 18000 + 9000; 19000
Несие берушілер 12000 -– 8000; 7) – 1000 11000
Жиынтығы: 112 000 Жиынтығы 148000
Соңғы баланста бастапқы мен салыстыру кезінде мыналар анықталады:
Шаруашылық операцияларын көрсету нәтижесінде ол құрылым бойынша да, жалпы
сомасы бойынша да өзгереді. Жүргізілген шаруашылық операцияларынан
туындаған баланстық өзгерістердің біз қарастырған 4 типі осынау тіптағы
операциялардың әр алуан түрлерін аяқтайды.
1.3 Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
шоғырландырылған (консолидацияланған) баланстың ролі артып отыр.
Ірі компаниялар салық төлеуде тиімдірек экономикалық жағдайларға қол
жеткізу үшін немесе басқадай мақсаттармен еншілес кәсіпорындар құрады.
Инвестор олардың бірінің акцияларын сатып ала отырып, барлық кәсіпорындар
туралы түсінікті ақпараттар алғысы келеді.
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есепті
құрудың негізгі мақсаты – бас кәсіпорын мен еншілес кәсіпорындардың
қызметін бірегей шаруашылық ұйым ретінде көрсету. Бухгалтерлік есептің 13
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есеп және еншілес
серіктестіктерге салынған инвестициялар есебі деп аталатын ұлттық
стандартына сәйкес шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды
есеп дегеніміз – бір серіктестіктің қорытынды есебі ретінде тапсырылған
топтың (бірнеше еншілес серіктестіктің) жекелеген қаржылық қорытынды
есептері.
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есепті
дайындау кезінде негізгі серіктестік пен оның еншілес серіктестіктерінің
қаржылық қорытынды есептері активтер, міндеттемелер, меншікті капитал,
табыстар және шығыстар туралы мәліметтерді қосу арқылы баптар және жолдар
бойынша бірігеді. Бірқатар операциялар бойынша қайта есептеуді болдырмау
мақсатында алып тастау (жою) әдісі қолданылады. Шоғырландырылған
(консолидацияланған) қаржылық қорытынды есептерді топ жөніндегі қаржылық
ақпараттарды бірегей ұйымдар туралы ақпараттар ретінде көрсету үшін одан
төмендегі көрсеткіштер алынып тасталынады:
негізгі серіктестіктің еншілес серіктестіктердің әрқайсысына
салынған нивестицияларының баланстық құны және негізгі серіктестіктің
еншілес серіктестіктердің әрқайсысының меншікті капиталындағы үлесі;
негізгі және еншілес серіктестіктер арасындағы өзара есеп
айырысулар бойынша шоттардағы сальдо (қалдық);
табыстар, шығыстар және дивидендтер бойынша ішкі топтық
операциялар, сондай – ақ осы операциялардың нәтижесінде пайда болатын іске
асырылмаған (жұмсалынбаған) табыс немесе зиян, орны толтырылмайтын
зияндардан басқа.
Америка ғалымдары Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д.
Колдуэллдердің еңбегінде былай делінген: Шоғырландырылған
(консолидацияланған) балансты дайындау кезінде еншілес және бас (аналық)
кәсіпорындардың қорытынды есептерінен тиісті баптар бірігеді. Кейбір баптар
негізгі және еншілес серіктестіктер арасында болған операциялардың
нәтижесінде сальдоланады. Мысалы, бір компанияның борышын басқа компанияның
жабуы немесе есепті құру кезінде негізгі кәсіпорын мен еншілес кәсіпорындар
арасындағы мұндай операциялар қорытынды есептің жиынтығында көтсетілмеуге
тиісті. Себебі сатып алу – сату операциялары, қарыздың төленуі және олардың
алынуы ақша қаражаттарының кәсіпорын ішіндегі кобеюін туындатпайды. Қайта
есептеуді болдырмау мақсатында алып тастау (жою) тек қорытынды есепті
дайындау барысында орындалады және негізгі кәсіпорынның да еншілес
кәсіпорындардың да бухгалтерлік есеп регистрлерінде көрсетілмейді.ешқандай
шоғырландырылған (консолидацияланған) есеп регистрлері жүргізілмейді
Сонымен, бізде қолданып келген мәліметтерді жинақтаудан шоғырдандыруды
(консолидациялауды) екі белгі бойынша ажыратуға болады:
шоғырландырылған (консолидацияланған) қорытынды есеп екі немесе
бірнеше өзара байланысты, бірақ солай болғанмен заңдытүрде дербес
кәсіпорындар бойынша құрылады;
шоғырландыру (консолидация) негізгі және еншілес кәсіпорындар баланстары
баптарының қарапайым қосындысы емес, қорытынды есеп мәліметтерін белгілі
бір түрде құрамдастыру (қиыстыру) болып табылады.
Субъектілердің бухгалтерлік балансында бартекті қаржы ресурстары
(активтер) және олардың құралу көздері (меншікті капитал, міндеттемелер)
бірыңғай көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және
міндеттемелердің осындай біртекті көрсеткіштері баптар деп аталады.
Баланстың Активтер бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай-күйлерін
бейнелейді, Меншікті капитал және Міндеттемелер бөлімдерінің баптары
кәсіпорын активтерінің құралу көздерін бейнелейді.
Халықаралық тәжірибеде баланстың жоғарыда қарастырылғаннан басқа
құрылымы белгілі, мысалы, АҚШ-та, Англияда және басқа да бір қатар елдерде
баланста алдымен активтердің барлық баптары, ал содан кейін меншікті
капитал мен міндеттемелер баптары келтіріледі.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға және жекелеген
елдердің дәстүріне сәйкес белгілі бір жүйемен орналастырылады. Активтердің
жекелеген баптары баланста мүліктердің жылжу (қозғалу) деңгейіне
байланысты, басқаша айтқанда өтімділік (ликвидтілік) деңгейі бойынша, яғни
мүліктің осы бөлігі шаруашылық айналымында қандай жылдамдықпен ақша
нысанына айналатындығына байланысты орналастырылады.
Отандық іс-тәжірибеде активтер әдеттегідей өтімділіктің
(ликвидтіліктің) жоғарылау тәртібімен құрылады, яғни баланстың бірінші
бөлімінде ең алдымен өзінің тиімді пайдалану мерзімінің аяғына дейін
бастапқы нысанын (формасын) сақтайтын қозғалмайтын (жылжымайтын) мүліктер
көрсетіледі, содан кейін барып ағымдағы активтер көрсетіледі.
Активтер өтімділіктің (ликвидтіліктің) төмендеуі тәртібі бойынша
орналастырылған кезде бірінші орында ақша қаражаттары, тауарлар, өндірістік
босалқылар, аяқталмаған өндіріс, дебиторлық борыштар баптары және т.б.
тұрады(баланста активтерді орналастырудың бұл схемасы, мысалы, АҚШ, Англия
мемлекеттерінде қолданылады).
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде, Ұлыбританиямен басқада елдерде
мынадай сыныптамалар қолданылады: негізгі активтер- құны бар және компания
жай қайта сату үшін емес, тауар өндірі немесе қызметтер көрсету мақсатымен
сатып алатын мүлік; ағымдағы активтер- құны бар, келесі 12 ай бойына
ақшалай қаражатқа айналуы мүмкін мүлік. Ұлттық шоттар жүйесінде
активтерге тек экономикалық қызметте пайдаланылатын немесе меншік құқығы
обьектісі болып табылатын активтер ғана жатады, ал экологиялық активтер,
сондай-ақ тұтыну тауарларының едәуір бөлігі, адам капиталы дейтін
экономикалық қызметте пайдаланылмайтын табиғи ресурстар, т.б.
есептелмейді. Ұлттық активтер метериалдық активтер мен материалдық емес
активтерге бөлінеді.
Бейматериалдық активтер - өнеркәсіптік және зияткерлік меншік
обьектлерінің, нақты жеке немесе заңды тұлғаның оған табыс әкелетін меншік
құқығының обьектісі деп танылған өзге де тақылептес мүліктік құқықтардың
шартты құны. Қаржы активтеріне және өзге де бейматериалдық активтерге
бөлінеді. Бейматериалдық активтер – сезілмейтін активтер, бухгалтерлік
баланс активінде есептелген кәсіпорын мүлкінің құрамындағы жаңа санат.
Беларус және Ресей елдерінің бухгалтерлік балансының нысандарын
салыстыруын қарастырайық.
Беларус республикасының кәсіпорындарының балансындағы құралдар үш
бөлімше бойынша топталады:
ұзақ мерзімді активтер (негізгі құралдар, ұзақ мерзімді қаржылық салымдар,
аяқталмаған капиталды құрылыс, девиденттер бойынша кәсіпорын мүшелерімен
есеп айырусылар, жалға берушілермен есеп айырусылар).
материалдық емес активтер (материалды-заттық негізге ие емес сатып алынған
таенттер, лицензиялар, тауарлы белгілерге құқұқтар, фирма бағасы, гудвилл,
ноу-хау және тағы басқа активтер).
ағымдағы активтер (өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс бойынша шығындар,
дайын өнім, тауарлар, дебиторлармен есеп айырысулар, ақша қаражаттары және
тағы басқа активтер).
Пассивте көрсетілетін кәсіпорын құралдарының көздері де үш топқа
бөлінеді:
меншікті құралдарының көздері (жарғылық қор, қорлар және резервтер,
бөлінбеген табыс).
ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер (банктердің ұзақ мерзімді несиелері
облигациялары, заемдары).
қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер (банктердің қысқа мерзімді несиелері,
бюджет және бюджеттен тыс қорлар, еңбекақы бойынша коммерциялық
кредиторларға борыштар).
нәтижесінде қарастырылып жатқан кәсіпорынның балансы келсесідей болады.
Беларус Республикасының сызбасы бойынша кәсіпорын балансы 1.4-кестеде
көрсетілген
1.4-кесте – Беларус Республикасының сызбасы бойынша – кәсіпорын балансы
Актив Сомасы
Ай басына Ай аяғына
1 2 3
Ұзақ мерзімді
активтер
Негізгі құралдар
бастапқы құны 12000 13500
тозу -200 -400
қалдық құны 11800 13100
1 бөлім бойынша қорытынды 11800 13100
2 Материалдық емес
активтер
Материалдық емес активтер
бастапқы құны 1500 1500
тозу -125 -250
қалдық құны 1375 1250
қорытынды 1375 1250
3. Ағымдағы активтер
1.4-кестенің соңы
1 2 3
1. Қорлар және шығындар
Өндірістік қорлар 500 3000
Аяқталмаған өндіріс 625
Ақша құралдары:
есеп айырысу шоты 16380 17100
Қысқа мерзімді қаржылық
салымдар 3500
Дебиторлармен есеп
айырысулар:
Сатып алушы және тапсырыс 3000 6000
берушілермен
2 топ бойынша қорытынды
19380 26600
3 бөлімше бойынша барлығы
19880 30225
Баланс 33055 44575
Пассив Сомасы
Ай басына Ай аяғына
1.Меншікті құралдардың
көздері
Жарғылық капитал 10000 10000
Арнайы құрылған қор 1500
Табыс: есепті жылы 3290 10010
пайдаланылды 595 3313
есепті жылдағы бөлінбеген 2695 6697
табыс
Есеп айырысулар және басқа
пассивтер
Банктердің қысқа мерзімді
несиелері 6600 5000
Кредиторлармен есеп
айырысу:
тауарлар,жұмыстар және
қызметтер үшін 8000 10000
бюджеттен тыс төлемдер
бойынша 592 1000
бюджет төлемдері бойынша
әлеуметтік сақтандыру және2708 5198
қамтамасыз ету бойынша
720 1440
3 бөлім бойынша барлығы
20360 26378
Баланс 33055 44575
Ресей Федерациясының балансының құрылымы басқаша болады.
Бірінші бөлімде “Айналымнан тыс активтерде” қалдық құны бойынша материалдық
емес активтер және негізгі құралдар, соның ішінде жер учаскелері,
аяқталмаған құрылыс, ұзақ мерзімді қаржылық салымдар және басқа айналымнан
тыс активтер көрсетіледі.
Беларус вариантына қарағанда мұнда мүшелермен және жалға алынған
құралдар бойынша есеп айырысулар көрсетілмейді.Сонымен қатар онда
материалдық емес активтер және негізгі құралдардың тозу сомасы және
бастапқы құны туралы анықтамалық мәліметтер көрсетілмейді.
Екінші бөлім “Айналым активтері” Беларус Республикасының баланс
активінің үшінші бөлімімен толығымен сәйкес келеді. Онда қорлар және
шығындар, дебиторлық борыштың барлық түрлері, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар және ақша құралдарының қалдығы көрсетіледі.
Бірақ бұл бөлімнің құрылу құрылымы ыңғайлылырақ, себебі құралдар
жоғарылайтын өтімділік тәртібінде көрсетіледі,ол өтімділік көрсеткіштерін
анықтауда баланста қайта топтастыруды талап етпейді.
Үшінші бөлімде өткен және есепті жылдардағы жабылмаған зияндар
қарастырылады, бұл біздің көзқарасымызша тиімді емес. Зияндар – бұл “өткен”
капитал.Олардың баланс активінде көрініс табуы кәсіпорынның капиталының
нақты сомасын көтереді,бұл баланс валютасын талдауда түзетуді қажет
етеді. Біздің көзқарасымызша Беларус елі зиянды баланстың пассивінің
бірінші бөлімінде көрсетуі дұрысырақ болып табылады.
Ресей Федерациясының балансының пассиві бөлімдері (бірінші, екінші
және үшінші) Беларус елінің баланс бөлімшелерінің құрылымы және мазмұны
бойынша аз ерекшеленеді. Ерекшелігі Ресей Федерациясында ұзаұ мерзімді
қаржылық салымдар оларды өтеу бойынша топтарға бөлінеді. Девиденттер
бойынша есеп айырысулар, алдыңғы төлем және шығындардың резервтері және де
меншікті көздер құрамынан пайдалану қоры қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелер бөліміне көшірілген.
Көруімізше Беларус және Ресей елдерінің баланстарының активі мен
пассивінің құрылымы және мазмұнында айырмашылықтар аз. Бірінші және екінші
вариант та кәсіпорынның қаржылық жағдайына сыртқы талдауда қажетті негізгі
ақпаратты алуға мүмкіндік береді. Ішкі талдау баланстың көптеген
көрсеткіштерін ашуды талап етеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау және бағалау үшін балансты
оқи білу керек және оны талдаудың жақсы әдісін үйрену қажет.
Балансты оқи білу - оның әрбір статьясының мазмұнын, баланстың басқа
статьялармен өзара байланысын және оның бағалау әдістерін, олардың
кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер етуін және әрбір статья бойынша мүмкін
болатын өзгерулердің мінезін, оның төлем қабілеттілігін білуді білдіреді.
Ресей Федерациясының кәсіпорын балансы (сызбасы бойынша)
1.5-кестеде көрсетілген.
1.5-кесте –Ресей Федерациясының сызбасы бойынша кәсіпорын балансы
Актив Сомасы
Айдың басына Айдың аяғына
1 2 3
1 Айналымнан тыс активтер
Материалдық емес активтер
1375 1250
Негізгі құралдар 11800 13100
1 бөлім бойынша қорытынды
13175 14350
2 Айналым активтері
Қорлар соның ішінде:
шикізат және материалдар 500 3625
аяқталмаған құрылыста
шығындар 500 3000
дебиторлық борыш 3000 6000
ақша құралдары
16380 17100
2 бөлім бойынша қорытынды19880
30225
Баланс 3305 44575
Пассив Сомасы
Айдың басына Айдың аяғына
1.Капитал және резервтер
Жарғылық қор 10000 10000
Есепті жылдың бөлінбеген
табысы 2695 6697
3.Қысқа мерзімді
пассивтер
Заемдық құралдар соның
ішінде:
банк несиелері 6600 5000
Кредиторлық борыш соның
ішінде: 13760 21378
жабдықтаушы және
мердігерлер 8000 10000
еңбекақы бойынша 1740 3438
бюджет алдында 3300 6198
басқа кредиторлар 260
Баланс 33055 44575
2 Бухгалтерлiк баланс кәсiпорын қаржылық талдау үшiн ақпараттық көзі
ретінде
2.1 Кәсіпорын қызметінің сипаттамасы және есеп саясаты
ЖШС VVS ГарантМонтаж кеңсесі – Қазақстанның жетекші
кәсіпорындарының бірі. 1992 жылы көтерме-бөлшек фирма ретінде іргесін
көтерген компания қазіргі уақытта өзінің сауда маркасына әр түрлі
бұйымдарды өндіру жөніндегі ұсақ-түйек нәрселерді бөлшектік желінің басын
біріктіретін ірі кеңселердің бірі. Кеңсенің негізгі мақсаты – отандық
нарықты жоғары сапалы шегелер және шайбылар осындай тауарлардың кең
спектрымен уақытылы қамтамасыз ету.
VVS ГарантМонтаж өндірістік тәжірибесінің ережелерінің талаптарына
сәйкес әлемдегі белгілі өндірушілердің заманауи өндірістік жабдығымен
жарақтандырылған. Ол әлемдік сапа стандартына сәйкес келетін өнім шығаруға
мүмкіндік береді. Кеңсе зауыттарында құрылыс бұйымдар және -өз қызметін
Қазақстанның барлық аумағында жүзеге асыратын ұлттық деңгейдегі филиалдары
бар.
Компанияның маңызды бәсекелік артықшылығы СанЕжН нормалары мен GDP
стандарттарына сәйкес жобаланған және жарақтандырылған автоматтандырылған
өңірлік қоймалардың болуы. Олардың әрқайсысы өз алаңдарына бір уақытта 120
мың текше метр тауар өнімін орналастыра алады. Кеңсенің барлық қоймалары
бірыңғай ақпараттық жүйемен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz