Сатып - алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Сакибаева Е. К.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысуларының есебі және
аудит
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысуларының есебі және
аудит_тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сакибаева Е. К.
Орындаған
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
Бахралинова Х. Г.
Аға оқытушысы
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Бахралинова Х. Г.
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есептің және 5
аудитының қағидасы
1.1 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептің ұғымы 5
1.2 Основы бухгалтерского учета и аудита расчетов с покупателями и 12
заказчиками
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен бухгалтерлік есебінің
негіздері және аудиты
1.3 ХКЕС бойынша сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептемесі18
2 ЖШС СтройПавлодар сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп23
айырысуларының есебі және аудит
2.1 Кәсіпорын қызметінің сипаттамасы және сатып алушылар мен тапсырыс23
берушілермен есеп айырысуларының есеп саясаты
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп айырысуларының 31
есебiнiң құжаттары
2.3 Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп айырысуларының 31
синтетикалық есебi
3 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есебінің аудиті 44
3.1 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есебінің аудиторлық 44
рәсімдері және бағдарламасын құрастыру
3.2 Дебиторлық қарыздың тексерісінің аудиторлық процедуралары 52
3.3 Аудиторлық есептеме және сатып алушылар мен тапсырыс 57
берушілердін есебінің жақсартуы
Қорытынды 60
Пайдаланылған әдебиет тізімі 62
А Қосымшасы Қаржылық есеп 2012ж 64
Ә Қосымшасы Графикалыө бөлім 67
Кiрiспе
Бухгалтерлік есеп бүгінгі күні басқару жүйесінде ең басты орын алады.
Ол өндіру, айналым, тарату және тұтыну процесстерін бейнелейді,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және басқарушылық шешімдерді
қабылдауға негіз болады. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп
Бухгалтерлік есеп стандарттарымен және субъектілердің қаржылық-шаруашылық
қызметінің бухгалтерлік есебінің шоттардың Типтік жоспарымен бекітілген
жалпы қағидалары және негіздері негізінде құрылады, бұл ұйымның
ерекшелігіне, нысандарына қойылатын талаптарға сәйкес келетіндей
ұйымдастырылуы керек.
Дебиторлық бережақ қаржылық есеп берудің негізгі көрсеткіші болып
табылады деуге болады, себебі дебиторлық бережақ есебі арқылы шаруашылық
субъектінің қаржылық жағдайын, оның рентабельділігін, сонымен қатар сатып
алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысуы арқылы бұл кәсіпорынның
белсенділігін, бәсекеге қабілеттілік көрсеткішін анықтауға болады.
Қазiргi кәсiпкерлiктi дамытуды қолға алу жағдайында дебиторлық
бережақтарда азайту мен жою үшiн төлем уақыты өтiп кеткендерiн қайтаруға
әрекеттер жасау, сақтандыру сияқты шаралар жүргiзiлуi тиiс. Соған
байланысты осы тақырыпты, яғни сатып алушылармен және тапсырыс берушiлермен
есеп-айырысудың есебiн таңдауымның маңыздылығы жоғарда көрсетiлген
дебиторлармен есеп-айырысу шараларын анықтап, оның жүргiзiлуiн көрсетуде.
Тақырыптың өзектілігі: сатып алушылармен және тапсырыс берушiлермен
есеп-айырысудың есебiн таңдауымның маңыздылығы дебиторлармен есеп-айырысу
шараларын анықтап, оның жүргiзiлуiн көрсетуде.
Ғылыми жаңалығі қазіргі замандағы кәсіпорындарда күмәнді парыздардың
жасаулар және басқарулар әдістердің салыстырмалы бағасы болып табылады.
Осы жұмыстың зерттеу объектісі СтройПавлодар ЖШС-тің сатып
алушылармен және тапсырыс берушiлермен есеп-айырысудың есебiн болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – сатып алушылармен және тапсырма
берушілермен есеп айырысуларың толық зерттеу және бағалауы, олардың
бухгалтерлік есебі және аудиті.
Дипломдық жұмыстың міндетіне төмендегілер жатады:
- сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептің ұғымын анықтау;
- сатып алушылар және тапсырыс берушілермен бухгалтерлік есебінің
негіздері және аудитын қарастыру;
- ХКЕС бойынша сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептемесін
зерттеу;
- кәсіпорын қызметінің сипаттамасы және сатып алушылар мен тапсырыс
берушілермен есеп айырысуларының есеп саясатын зерттеу;
- сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп айырысуларының
есебiнiң құжаттарын қарастыру;
- сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп айырысуларының
синтетикалық есебi;
- сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есебінің аудиторлық
рәсімдері және бағдарламасын құрастыруы;
- дебиторлық қарыздың тексерісінің аудиторлық процедураларын
қарастыру;
- аудиторлық есептеме және сатып алушылар мен тапсырыс берушілердін
есебінің жақсартуын қарастыру.
Жаттығу маңыздылығы – сатып алушылар мен тапсырма берушілермен есеп
айырысуларың есептілігін ұйымдастыруын және ішкі бақылыуын нұсқаулық қызмет
көрсетуі болады.
1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есептің және аудитының
қағидасы
1.1 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептің ұғымы
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесу қаражатты
аудару және қолма қол ақшаны қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін.
Есептесу формасы келісім шартта көрсетіледі. Нарықтық экономика
кезінде, шаруашылық субъектілерінің арасында, есептесудің бірнеше түрлері
кездеседі, оның ішінде қаржылық және қосымша инструменттер арқылы есептесу
деп аталатын жолдары да бар.
Қазіргі уақытта ақы төлеу формасы ұйымдардың арасында жасалған келісім
шартта арнайы көрсетіледі.
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесудің бірнеше
түрлері қолданылады, олардың арасында қолма қол ақшамен, қаржы аудару,
сонымен қатар бартерлік мәміле деп аталатын тәсілді қолданып, қолдағы бар
тауарлармен, түрлі жұмыстарды орындап, қызмет көрсету арқылы да есептесетін
кездері бар. әдетте есептесу кезінде міндетті түрде ағымдағы дебиторлық
немесе кредиторлық қарыздар пайда болады.
Сонымен ол қарыздар әртүрлі себептерге байланысты ұзақ уақыт бойы
төленбей, қайтарылмай жүруі мүмкін. Ондай кездерде мекемелер азаматтық
кодексте көрсетілген заң талаптарына сәйкес, өзара есептесу деп аталатын,
әлі болса да кең тарамаған есептесу тәсілдерін де қолдана алады.
Экономикасы дамыған елдерде, аталған есептесу түрлеріне қосымша,
вексельдер және бағалы қағаздарды қолдану арқылы есептесетін формалары да
пайдаланылады.
Ондай қаржылық инсрументтері дамымаған елдерде азаматтық заң
кодекстерінде көрсетілгендей, міндеттемелерді орындаушыларды өзгерту
тәсілдері қолданылады.
Ондай операциялар, әсіресе төлем дағдарысы етек алған жылдары кеңінен
қолданылады. әрі өзара есептесу операциясына бірнеше заңды тұлғалар
қатысып, бір бірінің қарызын жауып, бірінің міндеттемелері мен қарыздары
екінші тұлғаларға ауысып, әртүрлі себептерге байланысты, кредиторлық
қарыздар төленіп, шығысқа шығарылады.
ХҚЕС тандартына сәйкес операциялар мәнінің формасынан жоғары болатын
принципі былай анықталған: Операциялардың шын мәнінде атқарылғандығын
түсіну үшін, олар заңды форма түрде ғана атқарылып қоймай, өз мәніне,
экономикалық нақтылығына сай болуы қажет.
Нәтижесінде, кей кездері, бухгалтерия құқықтық міндетін өзгеге беру
туралы келісім шарттарды ғана қабылдап, бухгалтерлік принциптерге сай,
оларды қуаттап, негіз болатын бастапқы құжаттарын сұрамай. Естеріңізге
сала кетейік,кейбір жақын шетелдерде өзара есептесуге шектеу қойылған,
болмаса тиым салынған. Оның басты себебі, ұйымдарды жасанды түрде банкротқа
ұшыраудан қорғаумен, болмаса олардың мүліктері мен таза пайдасын заңды
түрде сақтаумен байланысты және салық төлемей кетудің алдын алу үшін
жасалған.
Ұйымдардың басқа субьектілерімен қаржылық- шаруашылық қатынасы келісім
шарт бойынша анықталады. Келісім шарт тараптардың ара қатынасын реттейді.
ҚР АК сәйкес, екі немесе бірнеше тұлғалардың арасындағы азаматтық құқықтары
мен міндеттемелері, олардың өзгерісі немесе тоқтатылуы туралы жасалған
келісім- келісім шарт болып табылады. Келісім шарт жазбаша түрде жасалады.
Жазбаша түрде төмендегі мәмілелер жасалады:
- егер кейбір келісімдер бойынша, заң бойынша арнаулы жағдайлар
қарастырылмаған болса, немесе іскерлік айналымның әдеттерінен тыс болса,
кәсіпкерлік қызметті атқару барысында;
- орындалу кезінде жасалатын мәмілелерден басқа, көлемі 100 айлық
есептік көрсеткіштен асып кететін болса;
- басқа да заңда, немесе келісім шартта көрсетілген жағдайда.
Келісім шарт тараптар арасындағы қатынастардың заңды нормасын
қалыптастырып, мәміленің орындалу тәртібі мен атқару тәсілдерін анықтайды,
сонымен қатар міндеттемелердің рет ретімен орындалуын қамтамасыз етуді
қарастырады.
Келісім шарттардың келесі түрлері қолданылады:
- алып-сату келісім шарты
- жеткізу келісім шарты
- мердігерлік келісім шарт
- ақылы қызмет көрсету келісім шарты
Келісім шарттардың ең көп тараған түрі- алып-сату келісім шарты, ол
бойынша сатушы тауардың меншіктік құқығын, шаруашылық жүргізуді немесе
оперативтік басқаруды сатып алушыға беруді міндетіне алады. Сатып алушы
соған сәйкес тауарды қабылдап алып, ол үшін келісілген қаржыны төлеуді
міндетіне алады.
Алып-сату келісім шартының азаматтық заң кодексінің талаптарына сай,
өзіндік ерекшеліктері болуы мүмкін, оның ішінде тауарды ұзақ мерзімге,
несиеге беруге, тікелей сатуға, ж.т.б. түрде сатуға болады.
Келісім шартта тауарды қабылдап алу мерзімі көрсетіліп, ол шарт
орындалмайтын болса, жауапкершілік шаралары қоса көрсетілгені жөн. Мысалы,
келісім шарт бойынша, тауар келісім жасалғаннан кейін, немесе ақы
төленгеннен кейін 10 күннің ішінде жеткізіліп беріледі деп көрсетілген.
Тауардың уақытында жеткізілмеуі немесе ақысының уақытында төленбеуі,
келісім шартта көрсетілген жауапкершіліктерге әкеліп соқтырады.
ҚР Салық кодексінің талаптарына сай, айыппұлдар және басқада
жауапкершілік шараларынан туындайтын сомалар, алдын ала шегерілмеген болса,
жылдық жалпы табыс көлемінің мөлшеріне қосылады. Осыған орай, мойындалған
айыппұлдар, бюджетке төленгеннен басқасы, қарсы тараптың жылдық жалпы табыс
көлемінің мөлшерінен алынып тасталады.
Алып-сату келісім шартында, ұйымның өзі өндірген өнімнің бағасы
бойынша, арзандату және үстеме қосу тәсілдері жиі қолданылады.
Арзандатылған кезде 6030 шоттарының тобы пайдаланылады. Осы шоттар тобында
келісім шарт бойынша қарастырылған арзандату операциялары, және тауардың
сапасыздығына байланысты бағасының төмендетілуіне орай жасалған операциялар
көрсетіледі.
Көлік құралдарын алып-сату келісім шарты және өндірістік- техникалық
мақсаттағы тауарларды жеткізу туралы келісім шарттарында тауардың сапалық
сипаттары мен жеткізілу мерзімі көрсетілуге тиіс. Техникалық деректері
мұқият түрде көрсетіліп, егер әртүрлі сапалы тауарлардың саны көбейіп
кететін болса, онда олар келісім шартқа қосымша ретінде ұсынылады.
Өндірістік-техникалық мақсаттағы тауарларды жеткізу туралы келісім
шарттарда, техникалық құжаттардың міндетті түрде болуы көрсетіледі. Өнімді
жеткізу келісім шартында, жеткізушінің ең соңғы жеткізетін күні, кепілдік
міндеттемелері көрсетіледі. Көлік құралдары мен жабдықтарды негізгі құрал,
болмаса тауар ретінде сатып алып, оларды соңынан сатуды мақсат тұтатын
болса, олардың бағасын бухгалтерлік есеп жүйесінде анықтап көрсетудің
тәртібін ескеру қажет.
Құрал жабдықтардың бастапқы бағасына сатып алу құны, тасымалдау
шығыны, тасымалдау кезіндегі сақтандыру шығыны, монтаждау, құралды
қолдануға жарайтындығын тексеруге кеткен шығындар ж.т.б. кіреді.
Жабдықтар монтаждау кезінде бұзылып, жөндеу жұмыстары жүргізілсе, олар
ағымдағы шығынға жатқызылады.
Сатып алынған жабдықтардың бағасын бухгалтерлік есеп жүйесі бойынша
дұрыс анықтау, салық есептеу кезінде аса маңызды болып саналады. Негізгі
құралдарға мүліктік салық салынатын болғандықтан, олар салық есептеудің
басты объектілері болып саналады және салықтық база олардың орта
арифметикалық жылдық қалдық бағасы бойынша есептеліп, бухгалтерлік есеп
жүйесі бойынша анықталады.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің тәртібі бойынша, негізгі құралдардың
бағасына қосылған шығындарды салық төлеуші ағымдағы шығындарға жатқызуы
мүмкін, ал салық есебінде ол сомаларды шығарып тастайды. Бұл жағдайда салық
есебінен шығарылған сомалар өсіп кетіп, соған сәйкес салық салынатын табыс
көлемі азаяды. Соңынан сату үшін сатып алынған көлік құралдары мен
жабдықтарға, мүлік салығын салу тәртібі қолданылмайды.
Уақытында жеткізілмеген тауар үшін келісім шарт бойынша айыппұл төлеу
жолдары қарастырылуға тиіс. Салық кодексінің талаптарына сай, борышкер
мойындаған айыппұлдар, үстемақылар, қорытынды жылдық табыстың құрамына
қосылады. Үстемақы мен айыппұлдардың сомасы олардың пайда болуынан бастап
емес, қарсы тараптың мойындауынан кейін табыс болып саналады. Сонымен
қатар, тек қана жылдық табыс ретінде мойындалған сома ғана (бюджетке
төленуге тиісті мөлшерінен басқасы) шығын есебінде алынып тасталады.
Тауарларды шикізат түрінде алып-сату келісім шартында, оларды өткізу-
қабылдау шарттары қарастырылады, ол кезде шикізатты тасымалдау кезіндегі
көлемі мен сапасының өзгеру мүмкіндіктері ескеріледі(кебу, бұзылу, салмағын
жоғалту ж.т.б.). Ондай жағдайларда салмақты табиғи себептермен жоғалту
нормалары қолданылады, ал ол нормадан асып кеткен кезде, өндірістік-
техникалық мақсаттағы тауарларды қабылдау ережелерінің талаптары
пайдаланылады.
Құндылықтар есебін жүргізу тәртіптеріне сәйкес, нормаға сәйкес
жоғалған көлемі, құндылықтардың өндірістік өзіндік құнына қосылады, ал одан
артық кеткен шығындар, жеткіліксіз болған көлемдері мен бұзылған өнімдер,
және басқа да өндірістік емес шығындар, сол кезеңнің шығындарына
жатқызылады. Ол жағдай салық салынатын табыс көлемін анықтаған кезде, аса
маңызды роль атқарады.
Мысалы, бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібіне сәйкес, сатылған өнімнің
өзіндік құнынан, нормаға сәйкес өндірістік шығындар алынып тасталады.
Керісінше, нормадан тыс шығындаролардың ішіне кірмейді. Осыған орай, ҚР
Салық кодексінің 237 бабы бойынша, бұзылған, жоғалған тауарлардың көлемі
өндірістік және өндірістік емес деп бөлінбейтінін айта кеткен жөн. Осыған
байланысты, бұзылған немесе жоғалған тауарларға салынған ҚҚС, есептен
алынып тасталады(төтенше жағдайларға байланысты бұзылып және жоғалғандардан
басқасы).
Тұтыну тауарларын жеткізу туралы келісім шартқа, тауарлардың
ерекшеліктерін көрсететін, түрлері, сорты, олардың атаулары туралы қосымша
құжат бірге жасалынады. Ондай тауарларды жөнелткен кезде, әр тауардың түрі
мен сорты көрсетіліп, арнаулы орам қағаздары толтырылады.
Сатып алушының тауарды алғаны жайлы құжатын бухгалтерлік есеп жүйесіне
енгізу үшін, тауардың бағасын, атын, түгел екендігін және басқа да қажетті
мәліметтерді көрсететін тауармен бірге келген құжаттар негіз бола алады.
Жеткізуші үшін тауарды сату, табысын мойындау болып есептеледі.
Бухгалтерлік есеп жүргізу үшін, мүліктік құқығын сатып алушыға беруі,
табысын мойындаудың бір түрі болып саналады. Әдетте, тауардың меншіктік
құқығы жеткізушіден сатып алушыға, тауарды берген сәттен бастап өтеді.
Тауар сатып алушының қолына тиген кезден бастап қана берілген болып
саналмайды, оларды тасымалдайтын көлік мекемесіне немесе сатып алушыға
жөнелту үшін поштаға салынған кезден бастап сатып алушыға берілген болып
саналады. Егер жөнелтуші мүліктік құқығын және мүлік иесінің міндеттерін
сақтап қалса, мәміле орындалмаған болып саналады, және табыс алынбаған
болып есептеледі. Осы ереже бухгалтерлік есеп бойынша да табысты
мойындамауға себеп болады.
Салық есебін жүргізу кезінде сату мен табысты мойындауға басқаша
көзқарас қалыптасқан. Салық кодексінің талаптарына сай, салық төлеуші салық
есебін, тауарды сату мақсатында жөнелткен уақыттан бастап, кіріс пен шығыс
есебін жүргізуге міндетті. Салық есебі бойынша, сату мақсатында
жөнелтілген, айырбасқа жіберілген, ақысыз берілген, сонымен қатар кепілге
қойылған тауарды кепілге алушыға жөнелтілген тауарлардың барлығы, шығысқа
шыққан болып саналады. ҚҚС есептеу мақсатында сатылған өнім айналымын
анықтау тәртібіне көз салайық. Тауар айналымының басталуы, тауарды
жөнелткен күннен басталады. Егер жөнелтілмей, қолма қол берілсе, тауардың
стып алушыға меншік құқығын берген күн, тауар айналымының басталған күні
болып саналады.
Жеткізу келісім шарты, алып – сату келісім шартының бір түрі болып
табылады. Жеткізу келісім шарты бойынш, жеткізуші келісілген мерзімде, өзі
өндірген болмаса, дайындалған тауарларын, сатып алушыға кәсіпкерлік немесе
басқа да мақсаттардам пайдалану үшін джеткізіп беруді міндетіне алады, ол
тауарлар жеке мақсатта, отбасының қажеті үшін пайдаланыомайды.
Егер тараптар келісім шарт жасалған мерзімде, тауарларды бөліп-бөліп
жеткізуді міндетіне алып және оның уақыты анық көрсетілмесе, тауарлар ай
сайын тең бөлініп жеткізіледі. Келісім шартта, тауарды жеткізу графигі,
оларды уақытынан бұрын жеткізу мүмкіндіктері қарастырылады, тек олар сатып
алушымен алдын – ала келісіледі.
Бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша, келісімнің ерекшеліктеріне
орай, тауарларды сатудан түскен табысты мойындаудың әртүрлі шарттары
қарастырылған. Егер тауарды жеткізу, сатып алушының өтініші бойынша кейінге
қалдырылса, бірақ сатып алушы меншік иесі болып саналатын болса, келісім
орындалған болып есептеледі.
Бұл жағдайда сатып алушыға тауар тауар жеткізіліп берген кезден
бастап, оның табысы мойындалады; сатып алушыға жеткізуге дайын тұрған тауар
бірлігі бар; сатылған тауарды тасымалдау үшін ақы төленген. Тауарды сату
жолға қойылған кезде, олар сатып алушы толық есептесіп болғаннан кейін
жеткізіліп беріледі. Салық заңдары бойынша бұл жағдайларға байланысты салық
есептеудің тәртібі қарастырылған.
Тауар құнын ұзақ мерзімдік аралықта төлеу жөнінде келіскен кезде,
салық салынатын табыс мөлшеріне келісім шарт бойынша көрсетілген барлық
төлемдер кіреді. Салық салынатын табыс көлемі, тараптар келіскен баға мен
тарифтердің негізінде, ҚҚС қосылмай есепке алынады.
Мердігерлік келісім шарт бойынша бір тарап екінші тапсырыс берушінің
қалауымен тиісті көлемдегі жұмысты атқарып, келісілген уақытта аяқтап
тапсыруды мойына алады. Тапсырыс беруші жұмысты қабылдап алып, ақы төлеуді
міндетіне алады. Әдетте мердігер тапсырыс берушінің тапсырмасын орындау
жолдарын өзі анықтайды. Жұмыс оның материалдарының есебінен орындалуы
мүмкін. Мердігер, заң бойынша және келісім шарт бойынша, басқа жағдай
қарастырылмаса, жұмыстарды орындауға үшінші тарапты немесе субмердігерлерді
қарастыра алады.
Мердігерлік келісім шартта әр түрлі жұмыстарды орындаудың бірнеше
арнаулы тәсілдері қарастырылуы ықтимал. Ондай келісім шарттарға, мысалы
үшін күрделі құрылыс жүргізу келісім шартын жатқызуға болады. Ол келісім
шарттардың ерекшелігі бас мердігерлік жүйесімен байланысты.
Мысалы, тапсырыс беруші, бас мердігер болып саналатын құрылыс салушы
мекемемен келісім шарт жасайды, ал ол өз кезегінде, әр түрлі
субмердігерлік арнайы құрылған ұйымдармен, әртүрлі жұмыстарды атқару туралы
келісім шарт жасасады. Тапсырыс беруші, барлық жұмысын толық көлемде,
қажетті деңгейде орындалуын қамтамасыз етуге жауап беретін басмердігермен
ғана келісімшарттық қатынастиа болады. Ал субмердігерлер өз міндеттерін
толық орындаубарысында, тек қана бас мердігерлердің алдында жауапты.
Құрылыс жұмыстарының орындалу деңгейі екі түрлі тәсілмен анықталады.
Біріншіден, құрылыс жұмыстарын, белгілі бір мерзімдегі жұмсалған
шығындардың көлемін, келісім шарт бойынша көрсетілген жалпы сметалық
шығындарға бөліп, орындалған пайыздық деңгейін есептеп шығарады.
Екіншіден, нақты түрде жасалған құрылыс жұмыстарын, келісім шарт
бойынша көрсетілген құрылыс жұмысының көлемімен салыстыру арқылы анықтайды.
Тапсырыс берушінің жұмыс барысында төлеген аванстары атқарылған жұмыс
деңгейін толық түрде көрсете алмайды (салық есебінде басқаша тәсілдер
қолданылады).
Жалпы тәртіп бойынша, кірістер мен шығыстар, қай уақытта пайда болса,
сол есепті кезеңге жатқызылуға тиіс. Алынған сома бойынша түсініксіз
жағдай туындаса, ол сома пайда мен зиян туралы есепте алдын-ала табыс
көлеміне қосылған жағдайда, анықталмаған сома шығысқа шыққан есебінде
танылады. Құрылыс мердігерлік келісім шарты бойынша ол табыс сомасын
түзету болып саналмайды. Құрылыс жұмысын жүргізу үшін жасалған мердігерлік
келісім шарттар, әдетте ұзақ мерзімге жасалады.
Салық кодексінің талаптарына сай, ұзақ мерзімдік контрактілерге
қатысты табыстар мен шығындар, салық салу кезінде, оның нақты атқарылған
уақытында есепке алынады. Ұзақ мерзімдік контрактілерге бір жылдан артық
мерзімге жасалған келісім шарттар жатады. Егер жұмысты орындау мен қызмет
көрсету тұрақты түрде орындалатын болса, онда бірінші орындалған айнылым
уақыты есепке алынады: ол счет-фактураның ҚҚС қоса жазылып берілген күні
әрбір төлемнің қабылданған күні.
Тауарларды жөнелтуді және сатуды, орындалған жұмыстарды және
қызметтерді құжатпен қамту
Тауар жеткізушілермен, мердігерлермен есептесу, сатылатын тауарларға,
өнімдерге, көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстарға алдын ала төлеу
арқылы іске асырылады. Жасалған операцияны растайтын счеттар мен құжаттар
есептесуге негіз болып саналады.
Тауар жеткізушілермен, мердігерлермен жасалған есептерді жүргізуге
тауаркөліктік құжаттар, орындалған жұмыстар мен қабылдап – беру актілер
және т.б. негіз болып саналады. Есептесу қаражатты аудару түрінде де,
сонымен қатар ұйым кассасы арқылы қолма – қол ақшамен есептесу арқылы да
жүргізіле береді, соған сәйкес есептесу операцияларының есебін жүргізуге
банкілік жәнекассалық құжаттар негіз болып саналады.
Есептесу операциялары аналитикалық есепті әрбір тауар жеткізуші
мердігер бойынша, сонымен қатар әрбір келіп түскен счет бойынша жеке
жүргізуді талап етеді. Аналитикалық есептің арқасында, алынған тауарға,
көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстарға ақы төленбей қалған счеттар
анық көрініс табады.
Төлем тапсырыстарында көрсетілген сомалар, тауар жеткізушілердің
счеттарында, өнім жеткізу жөніндегі келісім шартта көрсетілген сомалармен
сәйкес келуге тиісті.онымен қоса, сатып алынған өнімнің көлемі
контрактімен, накладнойлармен және қабылдау – тапсыру құжаттармен
салыстырылып отырылады.
Осыларды тексеру арқылы әртүрлі заң бұзушылықтарды анықтауға болады,
олардың ішінде бір құжатты бірнеше рет пайдалану арқылы, қосымша қаражат
алу фактілері, жеке бас пайдасы үшін жарату, жалған жасалған көліктік
құжаттар бойынша ақы төлеу деректері кездеседі.
Егер келіп түскен тауарларға немесе көрсетілген қызмет пен орындалған
жұмыстарға уақытында ақы төлемесе, онда өнім жөнелтіп, қызмет көрсеткен
ұйымның алдында мекеменің кредиторлық қарызы пайда болады. Заң талаптарына
сәйкес, кредиторлық қарызды талап ету мерзімі өтіп кеткен жағдайда, онда ол
кредиторлық сома мекеменің табысы есебінде кірістеледі, онымен қоса ол
сомаға да табыс есебінде салық есептеледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары –1200 дебиторлық борыштар (алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге
бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің
шоттарында есептелінеді.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
Нөмірі 7 Журнал-ордер – 1250 Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
борышы деп аталатын шотының кредиті бойынша;
Нөмірі 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – 1610 Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
Нөмірі 10 Журнал-ордер – 1290 Күдікті қарыздар бойынша резерв,
1620Алдағы кезең шығындлары шоттарының несие (кредиті) бойынша;
Нөмірі 11 Журнал-ордер – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы шотының және 1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп
стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында
қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары
қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін
болсақ, оларға негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық
болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық
борыштар шоттарныда есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушы ларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
1290 Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы.
1280 Басқадай дебиторлық борыштар.
1620 Алдағы кезең шығындары.
1630 Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борышы
болып табылады.
1.2 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен бухгалтерлік есебінің
негіздері және аудиты
Сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын
алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол
ағымдағы және ағымдағы емес болып бөлінеді. Бухгалтерлік есепте саудалық
және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек – іс-әрекеттің басқа түрлері
нәтижесінде (мысалы қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған
депозиттер алуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б) пайда болады.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады.
Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.
Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын
болып бөлінеді.
Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ
есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны қалыптыға
жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын болып
саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және
бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды
жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу – ол пайыз түрінде қарызға төлем
ақы ретінде қайтарылатын капитал. Несиенің объективтік қажеттілігі ең
алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты.
Несиелерді есепке алу үшін Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
бөлімшесіне енгізілген 4010 Банк несиелері, 4020 Банктен тыс
мекемелердің несиелері, 4030 Басқа да несиелер сияқты пассивті шоттары
пайдаланылады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде
алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – 1200 дебиторлық
борыштар (алынуға тиісті шоттар) деп танылады. Осы кәсіпорындар мен
ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып
табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық
борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ ұзақ мерзімді алынуға
тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті
шоттар бөлімінің шоттарында есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен әр мекеме өз өнімін, тауарын
сатып, жұмыс орындап, қызмет көрсетуіне сәйкес есептеседі. Бұл жағдайда
өнім жеткізуші кәсіпорын сатып алушыларға счет жіберіп, тауарларын
жөнелтеді. Бухгалтерлік есеп принциптеріне сай, сонымен қатар салық
есептеуді дер кезінде жүргізу үшін, ақының қай уақытта төленгеніне
қарамастан, тауар жіберіліп, қызмет көрсетіліп және жұмыс орындалысымен
олардан түсетін табыстың есебі қатар жүргізіліп отырады. Шот бойынша
уақытында төленбеген сома дебиторлық қарыз болып саналады,немесе мекемеге
төленбеген қарыз. 3 жыл уақыт өткеннен кейін, талап етілмеген дебиторлық
қарыз мекеменің зияны болып шығысқа шығарылады, осы мерзім өткеннен кейін
дебиторлық қарызға байланысты төленбеген салық жалпы есептелген сомадан
шегеріліп тасталады. Қарызды шығысқа шығару үрдісі бухгалтерлік есеп пен
салық есебінде әртүрлі жүргізілетінін ескеру қажет. Бухгалтерлік есеп
бойынша, азаматтық кодекстің талаптарына сай, үш жылдық мерзімнің уақыты,
мекеме өз құқығының бұзылғанын білген кезден басталады. Ал салық есебі
бойынша, ол қарыздың бухгалтерлік есепте көрсетілген кезінен басталады.
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесу қаражатты
аудару және қолма қол ақшаны қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін.
Есептесу формасы келісім шартта көрсетіледі. Нарықтық экономика
кезінде, шаруашылық субъектілерінің арасында, есептесудің бірнеше түрлері
кездеседі, оның ішінде қаржылық және қосымша инструменттер арқылы есептесу
деп аталатын жолдары да бар. Қазіргі уақытта ақы төлеу формасы ұйымдардың
арасында жасалған келісім шартта арнайы көрсетіледі.
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесудің бірнеше
түрлері қолданылады, олардың арасында қолма қол ақшамен, қаржы аудару,
сонымен қатар бартерлік мәміле деп аталатын тәсілді қолданып, қолдағы бар
тауарлармен, түрлі жұмыстарды орындап, қызмет көрсету арқылы да есептесетін
кездері бар. әдетте есептесу кезінде міндетті түрде ағымдағы дебиторлық
немесе кредиторлық қарыздар пайда болады. Сонымен ол қарыздар әртүрлі
себептерге байланысты ұзақ уақыт бойы төленбей, қайтарылмай жүруі мүмкін.
Ондай кездерде мекемелер азаматтық кодексте көрсетілген заң талаптарына
сәйкес, өзара есептесу деп аталатын, әлі болса да кең тарамаған есептесу
тәсілдерін де қолдана алады.
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетліге қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардң бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұймдардың тартылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары күмәнді қарыздар деп аталады. Күмәнді қарыздрға – уақытында
төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген
дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап
ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады.
Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі
тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты
шоттарда үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады.
Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған
тәсілмен есептеледі.
Тікелей еспетен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетліген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған
есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар
күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді
қарыздар бойынша резервтердің есебі 1290 Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп
беретін жылыдң соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы
дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық
кодекстің 1-бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы
уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген
борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен
шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және
үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды
қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
- 1210 Алынуға тиісті шоттар;
-1210 Алынған вексельдер;
- 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 1210 Алынуға тиісті борыштар,
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп
аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп, Қосылған құн салығы шоты
кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына 1210 Алынуға тиісті борыштар, 1210
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын
шоттардың тиістілер дебеттеліп, Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс
шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына 1210 Алынуға
тиісті борыштар, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, 6010, 6280 Негізгі емес
қызметтен алынған басқадай кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1000 Ақшалар
бөлімінің тиісті шоттары дебеттелініп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері
кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда 6020 Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп аталатын
шот дебеттеліп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына 6030 Баға шегерімі шоттардың тиістілері дебеттелініп, 1210
Алынуға тиісті борыштар, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебетіне, 3130
Қосылған құн салығы шоттың кредитіне жазылып сторно етіледі (алып
тасталынады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс
активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот
фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып,
топтастырылып бөлек көрсетіледі.
Тізімдемелердегі жазулар – шоттар, фактуралар немесе олардың орнына
қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Тізімдеменің бағдарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс
берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың
аттары немесе топтары бойынша сатлыған активтердің сандық мәліметтері
көрсетіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шотының бөлімше
шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін № 11 Журнал-ордер
қолданылады.
Тауралрды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып
көрсетілуі мүмкін.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
- Дт: 1210 Алынған вексельдер шоты;
- Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар шоты.
Дебиторлық орыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі
кездесетіні – дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату
операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішінде
үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен
есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты
қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:
өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт
жасалғандығын;
түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып
алушылардың борыштарының нақтылығын;
бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген синтетикалық есептің дұрыстығын.
Бұндай жағдайда аналиталық есеп мынадай мәселелерді қамтамысыз етуге
міндетті:
1210 Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары бөлімшенің
шоттары бойынша бухгалтерлік есеп корреспонденцияларының дұрыс
берілгендігін;
1210 Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары бөлімінің
шоттары бойынша аналитикалық есеп № 11 журнал-ордердегі Бас кітаптағы және
баланстағы жазулар мен сәйкестігін;
талап ету мерзімі өткен дебитордық борыштардың дұрыс шығысқа
шағарылғандығын.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі
өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылып, күдікті қарыздар резервінің
шоттарына жатқызу арқылы жабылады.
Аудитор 1210 Алынуға тиісті борыштар шотының дебетінде көрсетілген
артылып жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген
қызметтердің құнын талап ету құжаттарының уақтылы банк мекемелерінде
қабылданғандығын және оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк
көшірмелеріндегі жазулармен салыстырып тексереді. Сатып алушылардың және
тапсырыс берушілердің алдын ала сатушының есеп айырысу шотына аударған
аванстарының жабылып, айдың аяғында 1210 шоттың дебетіндегі құны өтелген
өнімдердің құнының дұрыс анықталғандығына көз жеткізуі тиіс.
Инвентаризация жасаудың жалпы тәртібі бухгалтерлік есепті жүргізу
Ережесінде көрсетілген, соған орай дебиторлық және кредиторлық қарыздар,
талап ету мерзімінің өткендерін ескере отырып, сомаларының заңдылығы және
дұрыстығы анықталады. Тауар жеткізушілермен есептесу жүргізілетін счеттар
мұқият тексеріледі, олардың ішінде жолда келе жатқан тауарлар, келіп
түскен, бірақ құжаттармен келіп жетпеген тауарлар да тегіс тексеріледі.
Есептесулерді инвентаризациялау төмендегі жағдайларды ашып көрсетуге
тиіс:
әрбір қарыз бойынша талап ету мерзімін анықтау;
қарыздарды қайтару үшін қолданылатын шаралар;
есептесудің салыстыру актілерін жасау;
қарыздарды қайтару туралы график жасау және дебиторлық қарыздарды
мойындайтын ресми құжаттардың болуы;
талап-арыз беру жұмыстарының жағдайы;
келісім шарттың орындалысын бақылау жағдайы.
Инвентаризация кезінде қарыздардың пайда болған уақыты, пайда болған
себебі, мерзімі өтіп кеткен қарыздар бойынша жауапты тұлғалар анықталады.
Барлық сатып алушылар мен дебиторларға қарыздарының мөлшері көрсетіліп,
алдын ала хабарлама жіберген жөн. 3310, 4110 шоттар тобы бойынша, келіп
түспеген тауарлардың тиісті құжаттары корреспонданциялатын счеттармен
салыстырылып тексеріледі. Сол арқылы дебиторлық қарыздардың арасында, ақысы
төленіп алынған тауарлардың бар жоғы тексеріледі.
Есептесуге байланысты жүргізілген инвентаризацияның нәтижесі актімен
рәсімделеді. Актіде тексерілген счеттар көрсетіліп, мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық және кредиторлық қарыздардың сомалары анықталады. Жіберілген
тауарлардың бағасын инвентаризациялау кезінде, ақы төлеу мерзімі келіп
жетпеген тауарлар бөлек көрсетіліп, жіберілген, бірақ ақысы уақытында
төленбегендері бөлек көрсетіледі. Бухгалтерлік есепті жүргізу Ережесіне
сәйкес, инвентаризация жыл сайын жүргізіліп, нәтижесі бойынша күмәнді
талаптар резерві қалыптастырылады.
1.3 ХКЕС бойынша сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептемесі
Халықаралық және қазақстандық стандарттарға сәйкес сатудан түскен
түсім жөнелту әдісі бойынша анықталады,яғни оның төлемінен тәуелсіз
болады.Сондықтан сатып алу бша дебиторлық берешек дайын өнімді жөнелту
кезінен бастап есепте бейнеленеді.
Сатып алушылармен есеп айырысу есебі үшін шоттар жоспарында екі шот
бөлінген:
- 1210 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешек;
- 2110 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешек;
- 1210 және 2120 шоттары активные,расчетные,дебеті бша сатып алушылар
мен тапсырысшыларға;
- сатылған өнім,орындалған жұмыс,қызметтер үшін қойылған шоттар сомасы
бейнеленеді.
Кредиті бша алдын-ала төленген аванстар және сатып алушылардың
төлеген сомалары бейнеленеді.
Дебеттік қалдық сатып алушылардың ай басына төленбеген шоттары бша
қарыздарын көрсетеді.
Сатып алушылармен есеп айырысу есебін бухгалтерлік шоттарда бейнеленеп
көрейік, 1.1- кестеде.
1210, 2110 шоттардың кредиттік айналымы жорнал-ордер № 11-де, ал
аналитикалық есебі сатып алушылар және тапсырысшылармен есеп айырысу
ведомісінда бейнеленеді.Ведоміске жазбалар шот-фактуралар, бұйрық-
накладнойлар,банк үзінділері немесе кассалық есептер негізінде енгізіледі.
1.1-кесте – Сатып алушылармен есеп айырысу есебін бухгалтерлік
корреспонденциялары
Көрсеткіштер Сомасы Дебет Кредит
Сатып алушыларға өнім үшін шоттар қойылды:25000 1210 6010
- келісім құнына
- ҚҚС сомасына 3000 1210 3130
Сатып алушылардан аванс сомасы қабылданды 5000 1030 3510
Сатып алушылардан түсім қабылданды 3000 1030 1210
Алдын-ала алынған аванс сомасы есепке 2500 3510 1210
алынды
Сатып алушыға жазылған әрбір шотқа ведомісте бөлек жол беріледі,онда
сатылған активтер бша сандық мәліметтер бейнеленеді,өнім тобы,аты,қойылған
шоттар бша сомалар,төленген және есепке алынған аванс сомалары.
Кәсіпорын өзінің ақшалай қаржыларын үнемдеу үшін сатып алушылармен
есеп айырысу кезінде бағадан және сатудан жеңілдіктер қолданады.Олар
ақшалай жеңілдіктер және саудалық жеңілдіктер болып бөлінеді.
Ақшалай жеңілдіктер сату көлемін көтеру және сатып алушыларды
анағұрлым ертерек төлемге ынталандыру үшін қолданады. Саудалық
жеңілдіктер мерзімді сатылымдар кезінде көтерме сатулар немесе тұрақты
клиенттерге ұсынылады. Сатып алушыларға өнім немесе тауарларды сатқан кезде
тауарларды қайтару жағдайлары болуы мүмкін.Кез келген жеңілдіктер немесе
тауар қайтарымдары сатудан түскен пайданы азайтады.
Жеңілдіктер немесе тауар қайтарымдарын есепке алу үшін шоттар
жоспарында активті
6020Сатылған өнімді қайтару және 6030 Бағадан және сатудан
жеңілдіктершоттары қарастырылған.
Шоттардың дебеті бша ұсынылған бағадан және сатудан жеңілдіктер
сомасы бейнеленеді.
Есепті кезең соңында 6020 және 6030 шоттары 5610Қорытынды
пайда(қорытынды залал)шотымен жабылады.6020 және 6030 шоттар бша жазбалар
№11 журнал ордерде бейнеленеді.
Сатып алушылардан қайтарымдарды есепке алу кезінде келесі жазбалар
жүргізіледі, 1.2- кестеде.
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесу қаражатты
аудару және қолма қол ақшаны қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін. Есептесу
формасы келісім шартта көрсетіледі.
Ұйым дайын өнімдерін сатып алушыларға арнаулы құжат (накладной)
бойынша босатады. Құжатта жіберілетін өнімнің негізгі сипаттамалары, оның
ішінде өнімнің (тауардың) коды, сорты, көлемі, маркасы, түрі ж.т.б.
көрсетіледі. Дайын өнімдер қоймасынан өнімді босату үшін, мекеме басшысының
босату туралы жарлығы мен мекемелер арасында жасалған келісім шарт негіз
бола алады.
1.2-кесте – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Сакибаева Е. К.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысуларының есебі және
аудит
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В050800 – Есеп және аудит
Павлодар
2013
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Есеп және аудит кафедрасы
2013 ж. __________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________ А. Ж. Мусина
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысуларының есебі және
аудит_тақырыбына арналған
5В050800 Есеп және аудит
мамандығы бойынша
(шифрі)
(атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сакибаева Е. К.
Орындаған
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Тобы ҚЕжА-301(қ)
Ғылыми жетекшісі
Бахралинова Х. Г.
Аға оқытушысы
(лауазымы, ғылыми (қолы) (аты-жөні, тегі)
дәрежесі)
Бахралинова Х. Г.
Нормабақылаушы
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Павлодар
2013
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есептің және 5
аудитының қағидасы
1.1 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептің ұғымы 5
1.2 Основы бухгалтерского учета и аудита расчетов с покупателями и 12
заказчиками
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен бухгалтерлік есебінің
негіздері және аудиты
1.3 ХКЕС бойынша сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептемесі18
2 ЖШС СтройПавлодар сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп23
айырысуларының есебі және аудит
2.1 Кәсіпорын қызметінің сипаттамасы және сатып алушылар мен тапсырыс23
берушілермен есеп айырысуларының есеп саясаты
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп айырысуларының 31
есебiнiң құжаттары
2.3 Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп айырысуларының 31
синтетикалық есебi
3 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есебінің аудиті 44
3.1 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есебінің аудиторлық 44
рәсімдері және бағдарламасын құрастыру
3.2 Дебиторлық қарыздың тексерісінің аудиторлық процедуралары 52
3.3 Аудиторлық есептеме және сатып алушылар мен тапсырыс 57
берушілердін есебінің жақсартуы
Қорытынды 60
Пайдаланылған әдебиет тізімі 62
А Қосымшасы Қаржылық есеп 2012ж 64
Ә Қосымшасы Графикалыө бөлім 67
Кiрiспе
Бухгалтерлік есеп бүгінгі күні басқару жүйесінде ең басты орын алады.
Ол өндіру, айналым, тарату және тұтыну процесстерін бейнелейді,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және басқарушылық шешімдерді
қабылдауға негіз болады. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп
Бухгалтерлік есеп стандарттарымен және субъектілердің қаржылық-шаруашылық
қызметінің бухгалтерлік есебінің шоттардың Типтік жоспарымен бекітілген
жалпы қағидалары және негіздері негізінде құрылады, бұл ұйымның
ерекшелігіне, нысандарына қойылатын талаптарға сәйкес келетіндей
ұйымдастырылуы керек.
Дебиторлық бережақ қаржылық есеп берудің негізгі көрсеткіші болып
табылады деуге болады, себебі дебиторлық бережақ есебі арқылы шаруашылық
субъектінің қаржылық жағдайын, оның рентабельділігін, сонымен қатар сатып
алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысуы арқылы бұл кәсіпорынның
белсенділігін, бәсекеге қабілеттілік көрсеткішін анықтауға болады.
Қазiргi кәсiпкерлiктi дамытуды қолға алу жағдайында дебиторлық
бережақтарда азайту мен жою үшiн төлем уақыты өтiп кеткендерiн қайтаруға
әрекеттер жасау, сақтандыру сияқты шаралар жүргiзiлуi тиiс. Соған
байланысты осы тақырыпты, яғни сатып алушылармен және тапсырыс берушiлермен
есеп-айырысудың есебiн таңдауымның маңыздылығы жоғарда көрсетiлген
дебиторлармен есеп-айырысу шараларын анықтап, оның жүргiзiлуiн көрсетуде.
Тақырыптың өзектілігі: сатып алушылармен және тапсырыс берушiлермен
есеп-айырысудың есебiн таңдауымның маңыздылығы дебиторлармен есеп-айырысу
шараларын анықтап, оның жүргiзiлуiн көрсетуде.
Ғылыми жаңалығі қазіргі замандағы кәсіпорындарда күмәнді парыздардың
жасаулар және басқарулар әдістердің салыстырмалы бағасы болып табылады.
Осы жұмыстың зерттеу объектісі СтройПавлодар ЖШС-тің сатып
алушылармен және тапсырыс берушiлермен есеп-айырысудың есебiн болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – сатып алушылармен және тапсырма
берушілермен есеп айырысуларың толық зерттеу және бағалауы, олардың
бухгалтерлік есебі және аудиті.
Дипломдық жұмыстың міндетіне төмендегілер жатады:
- сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептің ұғымын анықтау;
- сатып алушылар және тапсырыс берушілермен бухгалтерлік есебінің
негіздері және аудитын қарастыру;
- ХКЕС бойынша сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептемесін
зерттеу;
- кәсіпорын қызметінің сипаттамасы және сатып алушылар мен тапсырыс
берушілермен есеп айырысуларының есеп саясатын зерттеу;
- сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп айырысуларының
есебiнiң құжаттарын қарастыру;
- сатып алушылар мен тапсырыс берушiлердiң есеп айырысуларының
синтетикалық есебi;
- сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есебінің аудиторлық
рәсімдері және бағдарламасын құрастыруы;
- дебиторлық қарыздың тексерісінің аудиторлық процедураларын
қарастыру;
- аудиторлық есептеме және сатып алушылар мен тапсырыс берушілердін
есебінің жақсартуын қарастыру.
Жаттығу маңыздылығы – сатып алушылар мен тапсырма берушілермен есеп
айырысуларың есептілігін ұйымдастыруын және ішкі бақылыуын нұсқаулық қызмет
көрсетуі болады.
1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есептің және аудитының
қағидасы
1.1 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептің ұғымы
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесу қаражатты
аудару және қолма қол ақшаны қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін.
Есептесу формасы келісім шартта көрсетіледі. Нарықтық экономика
кезінде, шаруашылық субъектілерінің арасында, есептесудің бірнеше түрлері
кездеседі, оның ішінде қаржылық және қосымша инструменттер арқылы есептесу
деп аталатын жолдары да бар.
Қазіргі уақытта ақы төлеу формасы ұйымдардың арасында жасалған келісім
шартта арнайы көрсетіледі.
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесудің бірнеше
түрлері қолданылады, олардың арасында қолма қол ақшамен, қаржы аудару,
сонымен қатар бартерлік мәміле деп аталатын тәсілді қолданып, қолдағы бар
тауарлармен, түрлі жұмыстарды орындап, қызмет көрсету арқылы да есептесетін
кездері бар. әдетте есептесу кезінде міндетті түрде ағымдағы дебиторлық
немесе кредиторлық қарыздар пайда болады.
Сонымен ол қарыздар әртүрлі себептерге байланысты ұзақ уақыт бойы
төленбей, қайтарылмай жүруі мүмкін. Ондай кездерде мекемелер азаматтық
кодексте көрсетілген заң талаптарына сәйкес, өзара есептесу деп аталатын,
әлі болса да кең тарамаған есептесу тәсілдерін де қолдана алады.
Экономикасы дамыған елдерде, аталған есептесу түрлеріне қосымша,
вексельдер және бағалы қағаздарды қолдану арқылы есептесетін формалары да
пайдаланылады.
Ондай қаржылық инсрументтері дамымаған елдерде азаматтық заң
кодекстерінде көрсетілгендей, міндеттемелерді орындаушыларды өзгерту
тәсілдері қолданылады.
Ондай операциялар, әсіресе төлем дағдарысы етек алған жылдары кеңінен
қолданылады. әрі өзара есептесу операциясына бірнеше заңды тұлғалар
қатысып, бір бірінің қарызын жауып, бірінің міндеттемелері мен қарыздары
екінші тұлғаларға ауысып, әртүрлі себептерге байланысты, кредиторлық
қарыздар төленіп, шығысқа шығарылады.
ХҚЕС тандартына сәйкес операциялар мәнінің формасынан жоғары болатын
принципі былай анықталған: Операциялардың шын мәнінде атқарылғандығын
түсіну үшін, олар заңды форма түрде ғана атқарылып қоймай, өз мәніне,
экономикалық нақтылығына сай болуы қажет.
Нәтижесінде, кей кездері, бухгалтерия құқықтық міндетін өзгеге беру
туралы келісім шарттарды ғана қабылдап, бухгалтерлік принциптерге сай,
оларды қуаттап, негіз болатын бастапқы құжаттарын сұрамай. Естеріңізге
сала кетейік,кейбір жақын шетелдерде өзара есептесуге шектеу қойылған,
болмаса тиым салынған. Оның басты себебі, ұйымдарды жасанды түрде банкротқа
ұшыраудан қорғаумен, болмаса олардың мүліктері мен таза пайдасын заңды
түрде сақтаумен байланысты және салық төлемей кетудің алдын алу үшін
жасалған.
Ұйымдардың басқа субьектілерімен қаржылық- шаруашылық қатынасы келісім
шарт бойынша анықталады. Келісім шарт тараптардың ара қатынасын реттейді.
ҚР АК сәйкес, екі немесе бірнеше тұлғалардың арасындағы азаматтық құқықтары
мен міндеттемелері, олардың өзгерісі немесе тоқтатылуы туралы жасалған
келісім- келісім шарт болып табылады. Келісім шарт жазбаша түрде жасалады.
Жазбаша түрде төмендегі мәмілелер жасалады:
- егер кейбір келісімдер бойынша, заң бойынша арнаулы жағдайлар
қарастырылмаған болса, немесе іскерлік айналымның әдеттерінен тыс болса,
кәсіпкерлік қызметті атқару барысында;
- орындалу кезінде жасалатын мәмілелерден басқа, көлемі 100 айлық
есептік көрсеткіштен асып кететін болса;
- басқа да заңда, немесе келісім шартта көрсетілген жағдайда.
Келісім шарт тараптар арасындағы қатынастардың заңды нормасын
қалыптастырып, мәміленің орындалу тәртібі мен атқару тәсілдерін анықтайды,
сонымен қатар міндеттемелердің рет ретімен орындалуын қамтамасыз етуді
қарастырады.
Келісім шарттардың келесі түрлері қолданылады:
- алып-сату келісім шарты
- жеткізу келісім шарты
- мердігерлік келісім шарт
- ақылы қызмет көрсету келісім шарты
Келісім шарттардың ең көп тараған түрі- алып-сату келісім шарты, ол
бойынша сатушы тауардың меншіктік құқығын, шаруашылық жүргізуді немесе
оперативтік басқаруды сатып алушыға беруді міндетіне алады. Сатып алушы
соған сәйкес тауарды қабылдап алып, ол үшін келісілген қаржыны төлеуді
міндетіне алады.
Алып-сату келісім шартының азаматтық заң кодексінің талаптарына сай,
өзіндік ерекшеліктері болуы мүмкін, оның ішінде тауарды ұзақ мерзімге,
несиеге беруге, тікелей сатуға, ж.т.б. түрде сатуға болады.
Келісім шартта тауарды қабылдап алу мерзімі көрсетіліп, ол шарт
орындалмайтын болса, жауапкершілік шаралары қоса көрсетілгені жөн. Мысалы,
келісім шарт бойынша, тауар келісім жасалғаннан кейін, немесе ақы
төленгеннен кейін 10 күннің ішінде жеткізіліп беріледі деп көрсетілген.
Тауардың уақытында жеткізілмеуі немесе ақысының уақытында төленбеуі,
келісім шартта көрсетілген жауапкершіліктерге әкеліп соқтырады.
ҚР Салық кодексінің талаптарына сай, айыппұлдар және басқада
жауапкершілік шараларынан туындайтын сомалар, алдын ала шегерілмеген болса,
жылдық жалпы табыс көлемінің мөлшеріне қосылады. Осыған орай, мойындалған
айыппұлдар, бюджетке төленгеннен басқасы, қарсы тараптың жылдық жалпы табыс
көлемінің мөлшерінен алынып тасталады.
Алып-сату келісім шартында, ұйымның өзі өндірген өнімнің бағасы
бойынша, арзандату және үстеме қосу тәсілдері жиі қолданылады.
Арзандатылған кезде 6030 шоттарының тобы пайдаланылады. Осы шоттар тобында
келісім шарт бойынша қарастырылған арзандату операциялары, және тауардың
сапасыздығына байланысты бағасының төмендетілуіне орай жасалған операциялар
көрсетіледі.
Көлік құралдарын алып-сату келісім шарты және өндірістік- техникалық
мақсаттағы тауарларды жеткізу туралы келісім шарттарында тауардың сапалық
сипаттары мен жеткізілу мерзімі көрсетілуге тиіс. Техникалық деректері
мұқият түрде көрсетіліп, егер әртүрлі сапалы тауарлардың саны көбейіп
кететін болса, онда олар келісім шартқа қосымша ретінде ұсынылады.
Өндірістік-техникалық мақсаттағы тауарларды жеткізу туралы келісім
шарттарда, техникалық құжаттардың міндетті түрде болуы көрсетіледі. Өнімді
жеткізу келісім шартында, жеткізушінің ең соңғы жеткізетін күні, кепілдік
міндеттемелері көрсетіледі. Көлік құралдары мен жабдықтарды негізгі құрал,
болмаса тауар ретінде сатып алып, оларды соңынан сатуды мақсат тұтатын
болса, олардың бағасын бухгалтерлік есеп жүйесінде анықтап көрсетудің
тәртібін ескеру қажет.
Құрал жабдықтардың бастапқы бағасына сатып алу құны, тасымалдау
шығыны, тасымалдау кезіндегі сақтандыру шығыны, монтаждау, құралды
қолдануға жарайтындығын тексеруге кеткен шығындар ж.т.б. кіреді.
Жабдықтар монтаждау кезінде бұзылып, жөндеу жұмыстары жүргізілсе, олар
ағымдағы шығынға жатқызылады.
Сатып алынған жабдықтардың бағасын бухгалтерлік есеп жүйесі бойынша
дұрыс анықтау, салық есептеу кезінде аса маңызды болып саналады. Негізгі
құралдарға мүліктік салық салынатын болғандықтан, олар салық есептеудің
басты объектілері болып саналады және салықтық база олардың орта
арифметикалық жылдық қалдық бағасы бойынша есептеліп, бухгалтерлік есеп
жүйесі бойынша анықталады.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің тәртібі бойынша, негізгі құралдардың
бағасына қосылған шығындарды салық төлеуші ағымдағы шығындарға жатқызуы
мүмкін, ал салық есебінде ол сомаларды шығарып тастайды. Бұл жағдайда салық
есебінен шығарылған сомалар өсіп кетіп, соған сәйкес салық салынатын табыс
көлемі азаяды. Соңынан сату үшін сатып алынған көлік құралдары мен
жабдықтарға, мүлік салығын салу тәртібі қолданылмайды.
Уақытында жеткізілмеген тауар үшін келісім шарт бойынша айыппұл төлеу
жолдары қарастырылуға тиіс. Салық кодексінің талаптарына сай, борышкер
мойындаған айыппұлдар, үстемақылар, қорытынды жылдық табыстың құрамына
қосылады. Үстемақы мен айыппұлдардың сомасы олардың пайда болуынан бастап
емес, қарсы тараптың мойындауынан кейін табыс болып саналады. Сонымен
қатар, тек қана жылдық табыс ретінде мойындалған сома ғана (бюджетке
төленуге тиісті мөлшерінен басқасы) шығын есебінде алынып тасталады.
Тауарларды шикізат түрінде алып-сату келісім шартында, оларды өткізу-
қабылдау шарттары қарастырылады, ол кезде шикізатты тасымалдау кезіндегі
көлемі мен сапасының өзгеру мүмкіндіктері ескеріледі(кебу, бұзылу, салмағын
жоғалту ж.т.б.). Ондай жағдайларда салмақты табиғи себептермен жоғалту
нормалары қолданылады, ал ол нормадан асып кеткен кезде, өндірістік-
техникалық мақсаттағы тауарларды қабылдау ережелерінің талаптары
пайдаланылады.
Құндылықтар есебін жүргізу тәртіптеріне сәйкес, нормаға сәйкес
жоғалған көлемі, құндылықтардың өндірістік өзіндік құнына қосылады, ал одан
артық кеткен шығындар, жеткіліксіз болған көлемдері мен бұзылған өнімдер,
және басқа да өндірістік емес шығындар, сол кезеңнің шығындарына
жатқызылады. Ол жағдай салық салынатын табыс көлемін анықтаған кезде, аса
маңызды роль атқарады.
Мысалы, бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібіне сәйкес, сатылған өнімнің
өзіндік құнынан, нормаға сәйкес өндірістік шығындар алынып тасталады.
Керісінше, нормадан тыс шығындаролардың ішіне кірмейді. Осыған орай, ҚР
Салық кодексінің 237 бабы бойынша, бұзылған, жоғалған тауарлардың көлемі
өндірістік және өндірістік емес деп бөлінбейтінін айта кеткен жөн. Осыған
байланысты, бұзылған немесе жоғалған тауарларға салынған ҚҚС, есептен
алынып тасталады(төтенше жағдайларға байланысты бұзылып және жоғалғандардан
басқасы).
Тұтыну тауарларын жеткізу туралы келісім шартқа, тауарлардың
ерекшеліктерін көрсететін, түрлері, сорты, олардың атаулары туралы қосымша
құжат бірге жасалынады. Ондай тауарларды жөнелткен кезде, әр тауардың түрі
мен сорты көрсетіліп, арнаулы орам қағаздары толтырылады.
Сатып алушының тауарды алғаны жайлы құжатын бухгалтерлік есеп жүйесіне
енгізу үшін, тауардың бағасын, атын, түгел екендігін және басқа да қажетті
мәліметтерді көрсететін тауармен бірге келген құжаттар негіз бола алады.
Жеткізуші үшін тауарды сату, табысын мойындау болып есептеледі.
Бухгалтерлік есеп жүргізу үшін, мүліктік құқығын сатып алушыға беруі,
табысын мойындаудың бір түрі болып саналады. Әдетте, тауардың меншіктік
құқығы жеткізушіден сатып алушыға, тауарды берген сәттен бастап өтеді.
Тауар сатып алушының қолына тиген кезден бастап қана берілген болып
саналмайды, оларды тасымалдайтын көлік мекемесіне немесе сатып алушыға
жөнелту үшін поштаға салынған кезден бастап сатып алушыға берілген болып
саналады. Егер жөнелтуші мүліктік құқығын және мүлік иесінің міндеттерін
сақтап қалса, мәміле орындалмаған болып саналады, және табыс алынбаған
болып есептеледі. Осы ереже бухгалтерлік есеп бойынша да табысты
мойындамауға себеп болады.
Салық есебін жүргізу кезінде сату мен табысты мойындауға басқаша
көзқарас қалыптасқан. Салық кодексінің талаптарына сай, салық төлеуші салық
есебін, тауарды сату мақсатында жөнелткен уақыттан бастап, кіріс пен шығыс
есебін жүргізуге міндетті. Салық есебі бойынша, сату мақсатында
жөнелтілген, айырбасқа жіберілген, ақысыз берілген, сонымен қатар кепілге
қойылған тауарды кепілге алушыға жөнелтілген тауарлардың барлығы, шығысқа
шыққан болып саналады. ҚҚС есептеу мақсатында сатылған өнім айналымын
анықтау тәртібіне көз салайық. Тауар айналымының басталуы, тауарды
жөнелткен күннен басталады. Егер жөнелтілмей, қолма қол берілсе, тауардың
стып алушыға меншік құқығын берген күн, тауар айналымының басталған күні
болып саналады.
Жеткізу келісім шарты, алып – сату келісім шартының бір түрі болып
табылады. Жеткізу келісім шарты бойынш, жеткізуші келісілген мерзімде, өзі
өндірген болмаса, дайындалған тауарларын, сатып алушыға кәсіпкерлік немесе
басқа да мақсаттардам пайдалану үшін джеткізіп беруді міндетіне алады, ол
тауарлар жеке мақсатта, отбасының қажеті үшін пайдаланыомайды.
Егер тараптар келісім шарт жасалған мерзімде, тауарларды бөліп-бөліп
жеткізуді міндетіне алып және оның уақыты анық көрсетілмесе, тауарлар ай
сайын тең бөлініп жеткізіледі. Келісім шартта, тауарды жеткізу графигі,
оларды уақытынан бұрын жеткізу мүмкіндіктері қарастырылады, тек олар сатып
алушымен алдын – ала келісіледі.
Бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша, келісімнің ерекшеліктеріне
орай, тауарларды сатудан түскен табысты мойындаудың әртүрлі шарттары
қарастырылған. Егер тауарды жеткізу, сатып алушының өтініші бойынша кейінге
қалдырылса, бірақ сатып алушы меншік иесі болып саналатын болса, келісім
орындалған болып есептеледі.
Бұл жағдайда сатып алушыға тауар тауар жеткізіліп берген кезден
бастап, оның табысы мойындалады; сатып алушыға жеткізуге дайын тұрған тауар
бірлігі бар; сатылған тауарды тасымалдау үшін ақы төленген. Тауарды сату
жолға қойылған кезде, олар сатып алушы толық есептесіп болғаннан кейін
жеткізіліп беріледі. Салық заңдары бойынша бұл жағдайларға байланысты салық
есептеудің тәртібі қарастырылған.
Тауар құнын ұзақ мерзімдік аралықта төлеу жөнінде келіскен кезде,
салық салынатын табыс мөлшеріне келісім шарт бойынша көрсетілген барлық
төлемдер кіреді. Салық салынатын табыс көлемі, тараптар келіскен баға мен
тарифтердің негізінде, ҚҚС қосылмай есепке алынады.
Мердігерлік келісім шарт бойынша бір тарап екінші тапсырыс берушінің
қалауымен тиісті көлемдегі жұмысты атқарып, келісілген уақытта аяқтап
тапсыруды мойына алады. Тапсырыс беруші жұмысты қабылдап алып, ақы төлеуді
міндетіне алады. Әдетте мердігер тапсырыс берушінің тапсырмасын орындау
жолдарын өзі анықтайды. Жұмыс оның материалдарының есебінен орындалуы
мүмкін. Мердігер, заң бойынша және келісім шарт бойынша, басқа жағдай
қарастырылмаса, жұмыстарды орындауға үшінші тарапты немесе субмердігерлерді
қарастыра алады.
Мердігерлік келісім шартта әр түрлі жұмыстарды орындаудың бірнеше
арнаулы тәсілдері қарастырылуы ықтимал. Ондай келісім шарттарға, мысалы
үшін күрделі құрылыс жүргізу келісім шартын жатқызуға болады. Ол келісім
шарттардың ерекшелігі бас мердігерлік жүйесімен байланысты.
Мысалы, тапсырыс беруші, бас мердігер болып саналатын құрылыс салушы
мекемемен келісім шарт жасайды, ал ол өз кезегінде, әр түрлі
субмердігерлік арнайы құрылған ұйымдармен, әртүрлі жұмыстарды атқару туралы
келісім шарт жасасады. Тапсырыс беруші, барлық жұмысын толық көлемде,
қажетті деңгейде орындалуын қамтамасыз етуге жауап беретін басмердігермен
ғана келісімшарттық қатынастиа болады. Ал субмердігерлер өз міндеттерін
толық орындаубарысында, тек қана бас мердігерлердің алдында жауапты.
Құрылыс жұмыстарының орындалу деңгейі екі түрлі тәсілмен анықталады.
Біріншіден, құрылыс жұмыстарын, белгілі бір мерзімдегі жұмсалған
шығындардың көлемін, келісім шарт бойынша көрсетілген жалпы сметалық
шығындарға бөліп, орындалған пайыздық деңгейін есептеп шығарады.
Екіншіден, нақты түрде жасалған құрылыс жұмыстарын, келісім шарт
бойынша көрсетілген құрылыс жұмысының көлемімен салыстыру арқылы анықтайды.
Тапсырыс берушінің жұмыс барысында төлеген аванстары атқарылған жұмыс
деңгейін толық түрде көрсете алмайды (салық есебінде басқаша тәсілдер
қолданылады).
Жалпы тәртіп бойынша, кірістер мен шығыстар, қай уақытта пайда болса,
сол есепті кезеңге жатқызылуға тиіс. Алынған сома бойынша түсініксіз
жағдай туындаса, ол сома пайда мен зиян туралы есепте алдын-ала табыс
көлеміне қосылған жағдайда, анықталмаған сома шығысқа шыққан есебінде
танылады. Құрылыс мердігерлік келісім шарты бойынша ол табыс сомасын
түзету болып саналмайды. Құрылыс жұмысын жүргізу үшін жасалған мердігерлік
келісім шарттар, әдетте ұзақ мерзімге жасалады.
Салық кодексінің талаптарына сай, ұзақ мерзімдік контрактілерге
қатысты табыстар мен шығындар, салық салу кезінде, оның нақты атқарылған
уақытында есепке алынады. Ұзақ мерзімдік контрактілерге бір жылдан артық
мерзімге жасалған келісім шарттар жатады. Егер жұмысты орындау мен қызмет
көрсету тұрақты түрде орындалатын болса, онда бірінші орындалған айнылым
уақыты есепке алынады: ол счет-фактураның ҚҚС қоса жазылып берілген күні
әрбір төлемнің қабылданған күні.
Тауарларды жөнелтуді және сатуды, орындалған жұмыстарды және
қызметтерді құжатпен қамту
Тауар жеткізушілермен, мердігерлермен есептесу, сатылатын тауарларға,
өнімдерге, көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстарға алдын ала төлеу
арқылы іске асырылады. Жасалған операцияны растайтын счеттар мен құжаттар
есептесуге негіз болып саналады.
Тауар жеткізушілермен, мердігерлермен жасалған есептерді жүргізуге
тауаркөліктік құжаттар, орындалған жұмыстар мен қабылдап – беру актілер
және т.б. негіз болып саналады. Есептесу қаражатты аудару түрінде де,
сонымен қатар ұйым кассасы арқылы қолма – қол ақшамен есептесу арқылы да
жүргізіле береді, соған сәйкес есептесу операцияларының есебін жүргізуге
банкілік жәнекассалық құжаттар негіз болып саналады.
Есептесу операциялары аналитикалық есепті әрбір тауар жеткізуші
мердігер бойынша, сонымен қатар әрбір келіп түскен счет бойынша жеке
жүргізуді талап етеді. Аналитикалық есептің арқасында, алынған тауарға,
көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстарға ақы төленбей қалған счеттар
анық көрініс табады.
Төлем тапсырыстарында көрсетілген сомалар, тауар жеткізушілердің
счеттарында, өнім жеткізу жөніндегі келісім шартта көрсетілген сомалармен
сәйкес келуге тиісті.онымен қоса, сатып алынған өнімнің көлемі
контрактімен, накладнойлармен және қабылдау – тапсыру құжаттармен
салыстырылып отырылады.
Осыларды тексеру арқылы әртүрлі заң бұзушылықтарды анықтауға болады,
олардың ішінде бір құжатты бірнеше рет пайдалану арқылы, қосымша қаражат
алу фактілері, жеке бас пайдасы үшін жарату, жалған жасалған көліктік
құжаттар бойынша ақы төлеу деректері кездеседі.
Егер келіп түскен тауарларға немесе көрсетілген қызмет пен орындалған
жұмыстарға уақытында ақы төлемесе, онда өнім жөнелтіп, қызмет көрсеткен
ұйымның алдында мекеменің кредиторлық қарызы пайда болады. Заң талаптарына
сәйкес, кредиторлық қарызды талап ету мерзімі өтіп кеткен жағдайда, онда ол
кредиторлық сома мекеменің табысы есебінде кірістеледі, онымен қоса ол
сомаға да табыс есебінде салық есептеледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары –1200 дебиторлық борыштар (алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге
бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің
шоттарында есептелінеді.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
Нөмірі 7 Журнал-ордер – 1250 Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
борышы деп аталатын шотының кредиті бойынша;
Нөмірі 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – 1610 Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
Нөмірі 10 Журнал-ордер – 1290 Күдікті қарыздар бойынша резерв,
1620Алдағы кезең шығындлары шоттарының несие (кредиті) бойынша;
Нөмірі 11 Журнал-ордер – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы шотының және 1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп
стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында
қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары
қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін
болсақ, оларға негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық
болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық
борыштар шоттарныда есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушы ларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
1290 Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы.
1280 Басқадай дебиторлық борыштар.
1620 Алдағы кезең шығындары.
1630 Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борышы
болып табылады.
1.2 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен бухгалтерлік есебінің
негіздері және аудиты
Сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын
алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол
ағымдағы және ағымдағы емес болып бөлінеді. Бухгалтерлік есепте саудалық
және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек – іс-әрекеттің басқа түрлері
нәтижесінде (мысалы қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған
депозиттер алуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б) пайда болады.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады.
Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.
Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын
болып бөлінеді.
Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ
есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны қалыптыға
жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын болып
саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және
бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды
жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу – ол пайыз түрінде қарызға төлем
ақы ретінде қайтарылатын капитал. Несиенің объективтік қажеттілігі ең
алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты.
Несиелерді есепке алу үшін Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
бөлімшесіне енгізілген 4010 Банк несиелері, 4020 Банктен тыс
мекемелердің несиелері, 4030 Басқа да несиелер сияқты пассивті шоттары
пайдаланылады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде
алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – 1200 дебиторлық
борыштар (алынуға тиісті шоттар) деп танылады. Осы кәсіпорындар мен
ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып
табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық
борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ ұзақ мерзімді алынуға
тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті
шоттар бөлімінің шоттарында есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен әр мекеме өз өнімін, тауарын
сатып, жұмыс орындап, қызмет көрсетуіне сәйкес есептеседі. Бұл жағдайда
өнім жеткізуші кәсіпорын сатып алушыларға счет жіберіп, тауарларын
жөнелтеді. Бухгалтерлік есеп принциптеріне сай, сонымен қатар салық
есептеуді дер кезінде жүргізу үшін, ақының қай уақытта төленгеніне
қарамастан, тауар жіберіліп, қызмет көрсетіліп және жұмыс орындалысымен
олардан түсетін табыстың есебі қатар жүргізіліп отырады. Шот бойынша
уақытында төленбеген сома дебиторлық қарыз болып саналады,немесе мекемеге
төленбеген қарыз. 3 жыл уақыт өткеннен кейін, талап етілмеген дебиторлық
қарыз мекеменің зияны болып шығысқа шығарылады, осы мерзім өткеннен кейін
дебиторлық қарызға байланысты төленбеген салық жалпы есептелген сомадан
шегеріліп тасталады. Қарызды шығысқа шығару үрдісі бухгалтерлік есеп пен
салық есебінде әртүрлі жүргізілетінін ескеру қажет. Бухгалтерлік есеп
бойынша, азаматтық кодекстің талаптарына сай, үш жылдық мерзімнің уақыты,
мекеме өз құқығының бұзылғанын білген кезден басталады. Ал салық есебі
бойынша, ол қарыздың бухгалтерлік есепте көрсетілген кезінен басталады.
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесу қаражатты
аудару және қолма қол ақшаны қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін.
Есептесу формасы келісім шартта көрсетіледі. Нарықтық экономика
кезінде, шаруашылық субъектілерінің арасында, есептесудің бірнеше түрлері
кездеседі, оның ішінде қаржылық және қосымша инструменттер арқылы есептесу
деп аталатын жолдары да бар. Қазіргі уақытта ақы төлеу формасы ұйымдардың
арасында жасалған келісім шартта арнайы көрсетіледі.
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесудің бірнеше
түрлері қолданылады, олардың арасында қолма қол ақшамен, қаржы аудару,
сонымен қатар бартерлік мәміле деп аталатын тәсілді қолданып, қолдағы бар
тауарлармен, түрлі жұмыстарды орындап, қызмет көрсету арқылы да есептесетін
кездері бар. әдетте есептесу кезінде міндетті түрде ағымдағы дебиторлық
немесе кредиторлық қарыздар пайда болады. Сонымен ол қарыздар әртүрлі
себептерге байланысты ұзақ уақыт бойы төленбей, қайтарылмай жүруі мүмкін.
Ондай кездерде мекемелер азаматтық кодексте көрсетілген заң талаптарына
сәйкес, өзара есептесу деп аталатын, әлі болса да кең тарамаған есептесу
тәсілдерін де қолдана алады.
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетліге қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардң бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұймдардың тартылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары күмәнді қарыздар деп аталады. Күмәнді қарыздрға – уақытында
төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген
дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап
ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады.
Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі
тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты
шоттарда үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады.
Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған
тәсілмен есептеледі.
Тікелей еспетен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетліген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған
есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар
күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді
қарыздар бойынша резервтердің есебі 1290 Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп
беретін жылыдң соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы
дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық
кодекстің 1-бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы
уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген
борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен
шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және
үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды
қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
- 1210 Алынуға тиісті шоттар;
-1210 Алынған вексельдер;
- 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 1210 Алынуға тиісті борыштар,
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп
аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп, Қосылған құн салығы шоты
кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына 1210 Алынуға тиісті борыштар, 1210
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын
шоттардың тиістілер дебеттеліп, Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс
шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына 1210 Алынуға
тиісті борыштар, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, 6010, 6280 Негізгі емес
қызметтен алынған басқадай кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1000 Ақшалар
бөлімінің тиісті шоттары дебеттелініп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері
кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда 6020 Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп аталатын
шот дебеттеліп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына 6030 Баға шегерімі шоттардың тиістілері дебеттелініп, 1210
Алынуға тиісті борыштар, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебетіне, 3130
Қосылған құн салығы шоттың кредитіне жазылып сторно етіледі (алып
тасталынады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс
активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот
фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып,
топтастырылып бөлек көрсетіледі.
Тізімдемелердегі жазулар – шоттар, фактуралар немесе олардың орнына
қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Тізімдеменің бағдарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс
берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың
аттары немесе топтары бойынша сатлыған активтердің сандық мәліметтері
көрсетіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шотының бөлімше
шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін № 11 Журнал-ордер
қолданылады.
Тауралрды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып
көрсетілуі мүмкін.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
- Дт: 1210 Алынған вексельдер шоты;
- Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар шоты.
Дебиторлық орыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі
кездесетіні – дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату
операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішінде
үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен
есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты
қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:
өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт
жасалғандығын;
түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып
алушылардың борыштарының нақтылығын;
бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген синтетикалық есептің дұрыстығын.
Бұндай жағдайда аналиталық есеп мынадай мәселелерді қамтамысыз етуге
міндетті:
1210 Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары бөлімшенің
шоттары бойынша бухгалтерлік есеп корреспонденцияларының дұрыс
берілгендігін;
1210 Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары бөлімінің
шоттары бойынша аналитикалық есеп № 11 журнал-ордердегі Бас кітаптағы және
баланстағы жазулар мен сәйкестігін;
талап ету мерзімі өткен дебитордық борыштардың дұрыс шығысқа
шағарылғандығын.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі
өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылып, күдікті қарыздар резервінің
шоттарына жатқызу арқылы жабылады.
Аудитор 1210 Алынуға тиісті борыштар шотының дебетінде көрсетілген
артылып жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген
қызметтердің құнын талап ету құжаттарының уақтылы банк мекемелерінде
қабылданғандығын және оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк
көшірмелеріндегі жазулармен салыстырып тексереді. Сатып алушылардың және
тапсырыс берушілердің алдын ала сатушының есеп айырысу шотына аударған
аванстарының жабылып, айдың аяғында 1210 шоттың дебетіндегі құны өтелген
өнімдердің құнының дұрыс анықталғандығына көз жеткізуі тиіс.
Инвентаризация жасаудың жалпы тәртібі бухгалтерлік есепті жүргізу
Ережесінде көрсетілген, соған орай дебиторлық және кредиторлық қарыздар,
талап ету мерзімінің өткендерін ескере отырып, сомаларының заңдылығы және
дұрыстығы анықталады. Тауар жеткізушілермен есептесу жүргізілетін счеттар
мұқият тексеріледі, олардың ішінде жолда келе жатқан тауарлар, келіп
түскен, бірақ құжаттармен келіп жетпеген тауарлар да тегіс тексеріледі.
Есептесулерді инвентаризациялау төмендегі жағдайларды ашып көрсетуге
тиіс:
әрбір қарыз бойынша талап ету мерзімін анықтау;
қарыздарды қайтару үшін қолданылатын шаралар;
есептесудің салыстыру актілерін жасау;
қарыздарды қайтару туралы график жасау және дебиторлық қарыздарды
мойындайтын ресми құжаттардың болуы;
талап-арыз беру жұмыстарының жағдайы;
келісім шарттың орындалысын бақылау жағдайы.
Инвентаризация кезінде қарыздардың пайда болған уақыты, пайда болған
себебі, мерзімі өтіп кеткен қарыздар бойынша жауапты тұлғалар анықталады.
Барлық сатып алушылар мен дебиторларға қарыздарының мөлшері көрсетіліп,
алдын ала хабарлама жіберген жөн. 3310, 4110 шоттар тобы бойынша, келіп
түспеген тауарлардың тиісті құжаттары корреспонданциялатын счеттармен
салыстырылып тексеріледі. Сол арқылы дебиторлық қарыздардың арасында, ақысы
төленіп алынған тауарлардың бар жоғы тексеріледі.
Есептесуге байланысты жүргізілген инвентаризацияның нәтижесі актімен
рәсімделеді. Актіде тексерілген счеттар көрсетіліп, мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық және кредиторлық қарыздардың сомалары анықталады. Жіберілген
тауарлардың бағасын инвентаризациялау кезінде, ақы төлеу мерзімі келіп
жетпеген тауарлар бөлек көрсетіліп, жіберілген, бірақ ақысы уақытында
төленбегендері бөлек көрсетіледі. Бухгалтерлік есепті жүргізу Ережесіне
сәйкес, инвентаризация жыл сайын жүргізіліп, нәтижесі бойынша күмәнді
талаптар резерві қалыптастырылады.
1.3 ХКЕС бойынша сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есептемесі
Халықаралық және қазақстандық стандарттарға сәйкес сатудан түскен
түсім жөнелту әдісі бойынша анықталады,яғни оның төлемінен тәуелсіз
болады.Сондықтан сатып алу бша дебиторлық берешек дайын өнімді жөнелту
кезінен бастап есепте бейнеленеді.
Сатып алушылармен есеп айырысу есебі үшін шоттар жоспарында екі шот
бөлінген:
- 1210 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешек;
- 2110 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешек;
- 1210 және 2120 шоттары активные,расчетные,дебеті бша сатып алушылар
мен тапсырысшыларға;
- сатылған өнім,орындалған жұмыс,қызметтер үшін қойылған шоттар сомасы
бейнеленеді.
Кредиті бша алдын-ала төленген аванстар және сатып алушылардың
төлеген сомалары бейнеленеді.
Дебеттік қалдық сатып алушылардың ай басына төленбеген шоттары бша
қарыздарын көрсетеді.
Сатып алушылармен есеп айырысу есебін бухгалтерлік шоттарда бейнеленеп
көрейік, 1.1- кестеде.
1210, 2110 шоттардың кредиттік айналымы жорнал-ордер № 11-де, ал
аналитикалық есебі сатып алушылар және тапсырысшылармен есеп айырысу
ведомісінда бейнеленеді.Ведоміске жазбалар шот-фактуралар, бұйрық-
накладнойлар,банк үзінділері немесе кассалық есептер негізінде енгізіледі.
1.1-кесте – Сатып алушылармен есеп айырысу есебін бухгалтерлік
корреспонденциялары
Көрсеткіштер Сомасы Дебет Кредит
Сатып алушыларға өнім үшін шоттар қойылды:25000 1210 6010
- келісім құнына
- ҚҚС сомасына 3000 1210 3130
Сатып алушылардан аванс сомасы қабылданды 5000 1030 3510
Сатып алушылардан түсім қабылданды 3000 1030 1210
Алдын-ала алынған аванс сомасы есепке 2500 3510 1210
алынды
Сатып алушыға жазылған әрбір шотқа ведомісте бөлек жол беріледі,онда
сатылған активтер бша сандық мәліметтер бейнеленеді,өнім тобы,аты,қойылған
шоттар бша сомалар,төленген және есепке алынған аванс сомалары.
Кәсіпорын өзінің ақшалай қаржыларын үнемдеу үшін сатып алушылармен
есеп айырысу кезінде бағадан және сатудан жеңілдіктер қолданады.Олар
ақшалай жеңілдіктер және саудалық жеңілдіктер болып бөлінеді.
Ақшалай жеңілдіктер сату көлемін көтеру және сатып алушыларды
анағұрлым ертерек төлемге ынталандыру үшін қолданады. Саудалық
жеңілдіктер мерзімді сатылымдар кезінде көтерме сатулар немесе тұрақты
клиенттерге ұсынылады. Сатып алушыларға өнім немесе тауарларды сатқан кезде
тауарларды қайтару жағдайлары болуы мүмкін.Кез келген жеңілдіктер немесе
тауар қайтарымдары сатудан түскен пайданы азайтады.
Жеңілдіктер немесе тауар қайтарымдарын есепке алу үшін шоттар
жоспарында активті
6020Сатылған өнімді қайтару және 6030 Бағадан және сатудан
жеңілдіктершоттары қарастырылған.
Шоттардың дебеті бша ұсынылған бағадан және сатудан жеңілдіктер
сомасы бейнеленеді.
Есепті кезең соңында 6020 және 6030 шоттары 5610Қорытынды
пайда(қорытынды залал)шотымен жабылады.6020 және 6030 шоттар бша жазбалар
№11 журнал ордерде бейнеленеді.
Сатып алушылардан қайтарымдарды есепке алу кезінде келесі жазбалар
жүргізіледі, 1.2- кестеде.
Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесу қаражатты
аудару және қолма қол ақшаны қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін. Есептесу
формасы келісім шартта көрсетіледі.
Ұйым дайын өнімдерін сатып алушыларға арнаулы құжат (накладной)
бойынша босатады. Құжатта жіберілетін өнімнің негізгі сипаттамалары, оның
ішінде өнімнің (тауардың) коды, сорты, көлемі, маркасы, түрі ж.т.б.
көрсетіледі. Дайын өнімдер қоймасынан өнімді босату үшін, мекеме басшысының
босату туралы жарлығы мен мекемелер арасында жасалған келісім шарт негіз
бола алады.
1.2-кесте – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz