Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру көздері
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуы мен оларды 5
нәтижелі пайдаланудың теориялық негіздері
1.1Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, құрамы, құрылымы 5
1.2Кәсіпорында қаржылық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану 17
1.3Нарық жағдайларында кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқару 26
әдістері
2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру мен нәтижелі 34
пайдаланудың сараптамасы (Тамыр Несие серіктестігі ЖШС
үлгісінде)
2.1Тамыр Несие серіктестігі ЖШС қызметінің сипаттамасы және 34
оның экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2Тамыр Несие серіктестігі ЖШС қаржы ресурстарының қайнар 39
көздерінің сараптамасы
2.3Тамыр Несие серіктестігі ЖШС–нің қаржы ресурстарын пайдалану47
тиімділігінің сараптамасы
3 Кәсіпорындағы қаржы ресурстарын басқару, қалыптастыру мен 59
пайдаланудың тиімділігін арттыру бойынша даму бағыттары
Қорытынды 67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 69
А қосымшасы 2010 жылдың 31 желтоқсанына Тамыр Несие 72
серіктестігі ЖШС Қаржылық есебі
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 77
Кіріспе
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайларында негізгі звено болып
шаруашылық жүргізуші субъект ретінде болып келетін кәсіпорындар табылады.
өз қызметінің бастамасы үшін және ары қарай сәтті қызмет ету үшін кез
келген кәсіпорынға ресурстардың алуан түрлері қажет. Ресурс термині
аударғанда қосалқы құрал дегенді білдіреді.
Кәсіпорын ресурстары – бұл кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін бар қаражаттар. Олар субъектімен қолданылады және
қойылған мақсатқа жету үшін тұтынылады.
Кәсіпкерлер шаруашылық қызметті жүзеге аысур үшін, өнімді, кірістер
мен жинақталған ақшаларды алу үшін ресурстардың белгілі бір түрлерін:
материалдық, еңбектік, қаржылық, сондай-ақ ақша қаражаттарын пайдаланады.
Қаржы ресурстары өндірістің дамуына және өндірістік емес саланың
объектьілерін ұстау мен оларды дамытуға, тұтынуға бағытталады, сондай-ақ
резервте қала бере алады. өндірістік-сауда үрдісін дамытуға пайдаланылатын
қаржы ресурстары ақшалай насынындағы капитал болып келеді.
Керекті көлемдегі қаржы ресурстарының болуы, олардың тиімді
пайдаланылуы, кәсіпорынның жақсы қаржылық жағдайын, төлемқабілеттігін,
тұрақтылығын, өтемділігін алдын ала анықтайды. Бұл тұрғыда кәсіпорынның
маңызды міндеті болып өзіндік қаржы ресурстарын ұлғайту резервін іздеп табу
және кәсіпорынның бүтіндей жұмысының тиімділігін арттыру мақсатында оларды
тиімді пайдалану табылады. Осының бәрі аталған жұмыстың бүгінгі жағдайларда
ғана емес, өндірістік қызметтің барлық кезеңдеріндегі өзектілігі жайлы
айтуға мүмүкіндік береді.
Қаржы ресурстарын қалыптастыру мен тиімді пайдаланудың мәселелері И.А.
Бланктің, В.В. Ковалевтің, О. В. Ефимованың, Л.В. Донцованың, А.Н.
Савицкаяның, Э.О. Нурсеитовтің, Б.С. Сапарованың еңбектерінде және т.б.
қарастырылған.
Қаржы ресурстарын басқарудың теориялық мәселелерін ашуда түрлі оқу
құралдары, периодикалық басылымдардың ақпараттары қолданылған.
Тақырыптың өзектілігі және оның теориялық және практикалық маңызы
зерттеу бағытын таңдауды шарттаған, оның мақсаттары мен міндеттерін
анықтаған.
Аталған жұмыстың басты мақсаты – заманалы жағдайларда шаруашылық
жүргізуші субъектілерді қалыптастыру және пайдалану теорияларын зерттеу
негізінде олардың сараптамасын жасау және оларды қалыптастыру мен
пайдалануды жетілдіру бойынша рекомендациялар жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселелерді шешу керек:
– Қазіргі жағдайда қаржы ресурстарының мәні мен олардың
қалыптасу көздерін ашу;
– Кәсіпорынның өндірістік үрдісін қамтамасыз етуде қаржы
ресурстарының ролін анықтау;
– Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы көрсеткіштерін сипаттау;
– Тамыр Несие серіктестігі ЖШС қаржы ресурстарын қалыптасру
мен пайдалануға баға беру;
– Тамыр Несие серіктестігі ЖШС; тұрақтылығын сарапқа салу
– Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру мен пайдалануды
жетілдіру бойынша негізгі бағыттарды ұсыну;
– Кәсіпорын қызметін қаржыландырудың альтернативті көздерін
пайдалануды жасап шығару.
Зерттеу объектісі болып Тамыр Несие серіктестігі ЖШС табылады.
Зерттеу пәні болып кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру мен
пайдаланудың тиімділігі табылады.
Зерттеудің телориялық негізі болып дипломдық жұмыста зерттелетін
мәселелердің сараптамасы мен оларды шешуге айтарлықтай көмек көрсеткен
отандық және шетелдік ғалымдар мен мамандардың еңбектері табылады.
Тамыр Несие серіктестігі ЖШС кәсіпорнының қаржы ресурстарын
басқарудың сараптамасын жасауда көлденең сараптама, тік сараптама,
коэффициенттердің сараптамасы, салыстырмалы сараптама сияқты әдіс-тәсілдер
қолданылды.
Қаржы сараптамасының ақпараттық базасы болып 2008-2009 жылдардағы
кәсіпорынның бухгалтерлік есептілігі, атап айтқанда бухгалтерлік баланс,
кірістер мен шгығыстар жайлы есеп және т.б. табылды.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы зерттелетін кәсіпорындағы ресурстарды
қалыптастыру мен үлестіру үрдісінің ұсынылған нәтижелілік механизмінде
жатыр.
Дипломдық жұмыста алынған нәтижелер Тамыр Несие серіктестігі ЖШС
кәсіпорнында пайдаланылуы мүмкін, бұл кәсіпорынның қаржы ресурстарын тиімді
пайдалануда экономикалық нәтижеге қол жеткізуге жәрдемжеседі.
1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуы мен оларды нәтижелі
пайдаланудың теориялық негіздері
1.1Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, құрамы, құрылымы
Кәсіпорынның қаржылық жүйесін басқару үрдісінде қаржылық ресурстарды
алу, қаржылық ресурстарды басқару және оларды қолдану мәселелері шешіледі.
Өндірістік кәсіпорынның қызметінің негізі болып өндіріс табылады, және
соған сәйкес ақша қаражаттардың қозғалысы материалдық ресурстардың
қозғалысымен шартталған. Басқа сөзбен айтқанда, кәсіпорынның салалық
ерекшеліктері, оның көлемі, өнімді дайындаудың өндірістік циклының ұзақтығы
кәсіпкерлік қызметтің құрылымы мен оның белгілі бір түрін қаржыландыру
тәсілдерін анықтайды.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары – кеңейтілген өндірісті қамтамасыз
ету бойынша қаржылық міндеттемелерді орындауға және шығындарды өтеуге
арналған кіріс пен сыртқы түсімдер түріндегі ақшалай қаражаттың бір бөлігі.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілердің
өндірістік-шаруашылық қызметінің нәтижесінде өздері өндірген тауарды сатып
ол үшін ақша алу жолымен, сондай-ақ қаржы нарығындағы қаражатты
мобилизациялау жолымен (өз акцияларын сату, дивидендтер алу, несие алу және
т.б.) пайда болады.
Мұның бәрі ақша қаражаттары ағымдарының үлкен мөлшерінің болуынан,
қаржы қатынастарын құрайтын қаржылық тәуелділіктің болуынан көрініс табады.
Оның қатысушылары болып:
– төлемдер мен салықтардан пайда болатын және мемлекеттік және
жергілікті бюджеттерді қалыптастыратын мемлекеттік ақшалай ресурстарға
иелік ететін, билік жүргізетін және үлестіретін мемлекеттік органдар;
– өз өнімдерін тұтынушылардан ақша-қаражаттарын алатын және соңғысын
өндіріс факторларын сатып алу, салықтар төлеу мен жинақтауларға жұмсайтын
экономика мен кәсіпкерліктің барлық салалары мен сфераларының
кәсіпорындары, мекемелері және ұйымдары;
– еңбекақы, зейнетақы, стипендия, жәрдемақылар, сыйлар түрінде
мемлекеттен, кәсіпорыннан, кәсіпкерлерден ақша алатын және оны тұтынушылық
тауарлар мен қызмет көрсетулерге және жинақтауларға жұмсайтын тұрғын халық
(отбасылар мен мүгедектер).
Қаржылық ресурстар мен капитал фирманың қаржыларын зерттеудің негізгі
объектілері болып табылады. Реттелмелі нарық жағдайында қаржыгер үшін нақты
объект болып табылатын және шаруашылық етуші субъектіден жаңа пайда алу
мақсатында оған үнемі әсер етуге болатын капитал ұғымы пайдаланылады. Бұл
тұрғыда капитал тәжірибелі қаржыгер үшін - өндірістің объективті факторы.
Осылайша, капитал – қаржылық ресурстардың кәсіпорын айналымға енгізген және
сол айналымнан пайда әкелетін бөлігі.
Бұл мағынада капитал қаржы ресурстарының айналмалы нысаны болып
табылады.
Осындай анықтамада фирманың қаржылық ресурстары мен капиталының
арасындағы айтарлықтай айырмашылық уақыттың кез келген кезеңінде қаржылық
ресурстар кәсіпорынның капиталынан артық немесе тең болып келуінде. Бұл
жерде тең деген сөз шаруашылық жүргізуші субъектінің ешқандай қаржылық
міндеттемелерінің жоқтығын және барлық қаржылық ресурстардың айналымға
жіберілгендігін білдіреді. Алайда бұл капиталдың көлемі қаржылық
ресурстардың көлеміне неғұрлым жақындай түссе, кәсіпорын соғұрлым нәтижелі
қызмет ете бастады дегенді білдірмейді.
Шынайы өмірде жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен
капиталының теңесуі болмайды. Қаржы есептілігі қаржылық ресурстар мен
капиталдың арасындағы айырмашылықты байқау мүмкін болмайтындай құрылады.
Себебі қалыпты есептілікте қаржылық ресурстардың нақ өздері емес, ал
олардың айналған түрлері – міндеттемелер мен капитал берілген.
Айтылғандарды назарға ала отырып, келесідей маңызды қорытындылар
жасауға болады:
– ертеректе жасалған барлық салықтар мен төлемдер фирманың қаржылық
міндеттемелерінің бөлігі болып табыла отырып, тек қана оның кірістерінен
алынады деген қорытындыға қатаң жүгінсек, онда кірістер ретінде аталған
контексте фирманың белгілі бір уақыт аралығындағы жаңадан құрылған бағасын
ғана пайдалануға болады. Халықаралық қаржы тәжірибесінде жалпыға ортақ
қабылданған стандарттарға сәйкес, кез келген фирманың кірістерін оның
қызметінің түріне байланысты операциялық (негізгі), инвестициялық және
қаржылық қызметтен алынған кірістерге бөлу қабылданған;
– тәжірибелі қызметінде адамдар олардың мәндік санаттарымен емес
өзгерген нысандарымен соқтығысады, сондықтан да стандартты қаржылық есепте
тәжірибеге жүгіне отырып дәл осылар көрсетіледі.
Түрлі авторлар сараптау негізінде қандай фактор жатқандығына
байланысты кәсіпорынның қаржылық ресурстарын түрліше топтастыруды ұсынады,
сонымен И.А.Бланк келесідей топтастыруды ұсынады:
а) меншік нысанына қарай кәсіпорынмен қалыптастырылатын қаржылық
ресурстар екі негізгі түрге бөлінеді – өз меншігіндегі және қарызға
алынған. Кәсіпорынның қаржылық қауіпсіздігін басқару жүйесінде қаржылық
ресурстарды бұлайша бөлу анықтаушы сипатқа ие болады:
1) өз меншігіндегі қаржылық ресурстар кәсіпорынға жекеменшік
құқығына сәйкес тиесілі болып келетін, яғни оның өз капиталының бір бөлігін
құрайтын ақшалай қаражаттар және олардың эквиваленттерінің жалпы құнын
сипаттайды;
2) қарызға алынған қаржылық ресурстар кәсіпорын түрлі нысанда
қайтарымдылық негізінде тартқан капиталды сипаттайды. Кәсіпорынмен күтіп
тұрған шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін қалыптастырылған қарызға
алынған қаржылық ресурстардың барлық түрлері оның көзделген мерзімде
өтелуге тиіс қаржылық міндеттемлері болып табылады;
б) Кәсіпорынға қатысты тарту көздерінің топтары бойынша ішкі және
сыртқы көздерден тартылатын қаржылық ресурстарды бөліп көрсетеді:
1) ішкі көздерден тартылатын қаржылық ресурстар тікелей кәсіпорында
оның дамуы үшін қалыптастырылған өз бөлігін сипаттайды. Ішкі іөздерден
қалыптастырылатын өзіндің қаржылық ресурстарының негізін кәсіпорынның таза
кірісі құрайды;
2) сыртқы көздерден тартылатын қаржылық ресурстар оның кәсіпорыннан
тыс қалыптасатын бөлігін сипаттайды. Ол сырттан тартылатын өзіндік
капиталды да қарызға алынған капиталды да қамтиды. Кәсіпорынның қаржылық
ресурстарын қалыптастыру көзінің бұл тобының құрамы айтарлықтай алуан
түрлі;
в) тартудың уақыттық кезеңі бойынша қаржылық ресурстардың келесідей
түрлері бөліп қарастырылады:
1) ұзақмерзімді негізде тартылатын қаржылық ресурстар. Олар
кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарынан құралады, сондай-ақ бір жылдан
аса мерзімге тартылатын олардың қарызға алынған түрлерінен. Кәсіпорынмен
қалыптастырылған өзіндік және ұзақмерзімді қарызға алынған капиталдың
жиынтығы перманентті капитал терминімен сипатталады. Ұзақмерзімді негізде
тартылатын қаржылық ресурстар кәсіпорынның қаржылық қауіпсіздігі жүйесінде
олардың қалыптасу процесін басқарудың негізгі объектісі болып табылады;
2) қысқамерзімді негізде тартылатын қаржылық ресурстар. Оларды
кәсіпорын бір жылға дейінгі мерзімге қалыптастырады. Қаржылық қауіпсіздікті
басқаруда олар әдетте кәсіпорынның уақытша шаруашылық қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін қолданылады;
г) кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейі
бойынша қалыптастырылған қаржылық ресурстардың жиынтық көлемі келесідей
болып бөлінеді:
1) кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыруға
жеткіліксіз болып келетін қаржылық ресурстар. Қаржылық ресурстарды
қадыптастырудың мұндай деңгейі қаржылық қауіпсіздікті басқарудың негізгі
мақсатын – алдындағы кезеңде кәсіпорынның тұрақты өсуінің жеткілікті
потенциалын құруды жүзеге асыруды толық көлемде қамтамасыз етуге рұқсат
етпейді;
2) кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыратын
қаржылық ресурстар. Қаржылық ресурстарды қадыптастырудың мұндай жағдайы
олардың кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерінің көлемімен толықтай тепе-
теңдікте болуын сипатталайды;
3) кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерінен асып түсетін қаржылық
ресурстар. Қаржылық ресурстарды қалыптастырудың мұндай жағдайы жаңа
кәсіпорын құру, соның ішінде акционерлік қоғам құру (капитал алыстағы
келешектің қаржылық қажеттіліктерін ескере отырып қалыптастырылғанда)
жағдайларының бірқатарында немесе оның өмірінің соңғы сатыларында
(кәсіпорынның инвестициялық беделдігі төмендегенде) көрініс табады.
Қаржылық ресурстардың оларға деген қажеттіліктен айтарлықтай асып түсуі
бұдан былай кәсіпорынның қаржылық мүдделерінің қорғалғандығының жоғарғы
деңгейі жайлы куәландырмайды, себебі бұл жағдайда капитал құнын
инфляциядан, уақыт аралығында және т.с.с. жоғалту қауіптері жүзеге
асырылады.
Ұсынылған топтастыру кәсіпорынның қаржылық ресурстарының келіп түсу
көздері негізінде құрылады.
Осылайша,кәсіпорынның қаржылық ресурстары шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өндірістік-шаруашылық қызметі нәтижесінде өздері өндірген
тауарды сатудан ақша алу, сондай-ақ қаржылық нарықта қаражаттарды
мобилизациялау жолымен қалыптасады деуге болады.
Профессор Поляк Г.Б. қаржылық ресурстарды оларды толтыру көздерін
көрсете отырып келесідей топтастыруды ұсынады (1.1-кесте).
1.1-кесте – Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын топтастыру
Қаржылық ресурстар Қаржылық ресурстар Ескерту
көзі
1 2 3
1 Өзіндік қаржылық ресурстар:
1.1 Амортизация Сатудан түскен түсім Амортизациялық қор құрылмаған
(өз құны) жағдайда амортизация пайдамен
бірігіп кетеді
1.2 Пайда Сатудан түскен түсім Соның ішінде құнды қағаздарды
1.2.1 Тауарларды, Басқа да жүзеге сатудан түскен (маржа)
жұмыстарды, қызмет асырулардан түскен Соның ішінде құнды қағаздар
көрсетулерді сатудан кірістер мен банктік депозиттерден
түскен пайда Жүзеге асырылудан тыс түскен пайда
1.2.2 Басқа да жүзеге кірістер Коммерциялық құрылымдардың әр
асырулардан түскен Салық салуға дейінгі түріне арналған жарғылық
пайда пайда капиталдың бекітілген пайызы
1.2.3 Жүзеге асырудан
тыс нәтижелердің
(кірістердің) сальдосы
1.2.4 Резервті қор
1.3 Жөндеу қоры Өз құны Егер ол бөлінсе
1.4 Сақтандыру Өз құны немесе таза
резервтері пайда
1.5 Басқасы Соның ішінде жекеге
теңестірілгендері, ссудалардың
қайтарылуы, дебиторлық
берешекті өтеу
2 Қарызға алынған қаржылық ресурстар:
2.1 Банк несиесі Тиісті кредиторлардың
ресурстары
2.2 Басқа қаржылық Тиісті кредиторлардың
институттың кредиті ресурстары
1.1-кестенің соңы
1 2 3
2.3 Бюджеттік кредит Тиісті кредиторлардың Соның ішінде салықты кейінге
ресурстары қалдыру
2.4 Коммерциялық Тиісті кредиторлардың Төлемді кейінге шегеру, соның
кредит ресурстары ішінде вексельді кредит
2.5 Кредиторлық Тиісті кредиторлардың Қалыпты
берешек ресурстары
2.6. Басқалар Тиісті кредиторлардың Соның ішінде салалық
ресурстары орталықтандырылған қорлардан
3. Тартылған қаржылық ресурстар:
3.1 Ағымдағы және Тиісті кредиторлардың Басқа кәсіпорындардың немесе
инвестициялық қызметкересурстары жергілікті бюджеттердің немесе
үлестік қатысу қорлардың қаражаттары болуы
қаражаттары мүмкін
3.2 Құнды қағаздардың Тиісті кредиторлардың Шығындарды алып тастағанда
эмиссиясынан түскен ресурстары
қаражаттар
3.3 Еңбек ұжымының, Тиісті кредиторлардың
заңды және жеке ресурстары
тұлғалардың
мүшелерінің пай және
басқа да салымдары
3.4 Сақтандыру Тиісті кредиторлардың Сақтандыру жағдайы немесе
өтемдері ресурстары сақтандыру мерзімі келіп
қалған кезде
3.5 Франчайзинг,
селенг, аренда және
т.б. бойынша ақшалай
түсімдер
3.6 Басқалар Соның ішінде қайырымдылық және
спонсорлық көмек
4 Мамандандырылған қаржылық ресурстар:
4.1 Бюджеттерден Бюджеттік және Соның ішінде дотация,
ассигнациялау және бюджеттен тыс субвенциялар, артық төлемдерді
бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары қалпына келтіру және т.с.с.
қорлардан түскен
түсімдер
Қайнар көз: Поляк Г.Б. Қаржылық менеджмент, 121 б.
Фирманың қаржылық ресурстары – кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету
бойынша қаржылық міндеттемелерді орындауға және шығындарды өтеуге арналған
кіріс пен сыртқы түсімдер түріндегі ақшалай қаражаттың бір бөлігі.
Кәсіпорынның қаржы жүйесін басқару үрдісінде қаржы ресурстарын алу, қаржы
ресурстарын басқару және оларды пайдалану мәселелері шешіледі.
Тәжірибелі қызметінде адамдар олардың мәндік санаттарымен емес
өзгерген нысандарымен соқтығысады, сондықтан да стандартты қаржылық есепте
тәжірибеге жүгіне отырып дәл осылар көрсетіледі.
Қаржы ресурстарының анықтамасынан олардың шығу тектері бойынша ішкі
(жеке) және сыртқы (тартылған) болып бөлінетіндігі шығады. Негізгі қаржы
ресурстары мен олардың қалыптасу көздері 1.1-суретінде берілген.
1.1-сурет – Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрылымы мен қайнар
көздері
Өз кезегінде ішкісі шынайы түрде стандартты есепте таза пайда және
амортизация түрінде, ал өзгерген нысанда – фирма қызметкерлері алдындағы
міндеттемелер түрінде ұсынылған.Таза пайда кірістің жалпы сомасынан
міндетті төлемдерді – салықтарды, жиындарды, айыппұлдарды, үстемеақыларды,
пайыздар бөлігі мен басқа да міндетті төлемдерді алып тастағанда қалатын
кіріс бөлігін білдіреді. Таза пайда шаруашылық жүргізуші субъектінің
иелігінде болады және оның жетекшілігінің шешімдері бойынша үлестіріледі.
Сыртқы немесе тартылған қаржы ресурстары сондай-ақ екі топқа бөлінеді: жеке
өзіндік және қарызға алынған.
Бұлайша бөлу аталған кәсіпорынның дамуына сыртқы қатысушылармен
салынатын капитал нысанымен шартталған: кәсіпкерлік немесе ссудалық капитал
түрінде. Кәсіпкерлік капитал салымдарының нәтижесі болып тиісінше тартылған
өзіндік қаржылық ресурстардың құрылуы табылады, ссудалық капитал
салымдарының нәтижесі болып қарызға алынған қаржылық ресурстардың құрылуы
табылады. Кәсіпкерлік капитал түрлі фирмаларға пайда табу және фирманы
басқару құқықтарына ие болу мақсатымен салынған (инвестицияланған) капитал
болып келеді.
Ссудалық капитал – қайтарымдылық және өтемділік шарттарына сәйкес
қарызға берілген ақшалай капитал.
Кәсіпкерлік капиталға қарағанда ссудалық капитал кәсіпорынға
салынбайды, ал оған уақытша пайдалануға пайыздарын алу мақсатында беріледі.
Бизнестің бұл түрімен мамандандырылған несие-қаржы институттары (банктер,
несиелік одақтар, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық
қорлар және т.б.) айналысады. Қаржыландыру түрлерінің сипаттамасы 1.2-
кестесінде берілген.
1.2-кестесі – Кәсіпорынды қаржыландыру көздерінің құрылымы
Қаржыландыру Сыртқы қаржыландыру Ішкі қаржыландыру
түрлері
Өз жеке капиталы Салымдар және үлестік Салық салудан кейінгі пайда
негізінде қатысушылық негізінде есебінен қаржыландыру
қаржыландыру қаржыландыру (мысалы, (тар мағынадағы өзін-өзі
акциялар шығарылымы, жаңа қаржыландыру)
пайшыларды тарту)
Қарызға алынған Кредиттік қаржыландыру Сатудан түскен пайда
капитал негізінде (мысалы, қарыздар, ссудалар,негізінде қалыптасатын
қаржыландыру банк несиелері, жеткізіп қарыздық капитал – резервтік
тұрушылар несиелерінің қорларға салымдар
негізінде) (зейнетақыларға, табиғатқа
келтірілген шығындарды
өтеуге, салықтарды төлеуге)
Жеке өзіндік және Акцияларға ауысып алуға Резервтердің бөлігін
қарыздық капитал болатын облигацияларды, қамтитын негізгі позициялар
негізіндегі араласопциялық қарыздарды, (яғни әзірше салық
қаржыландыру ссудаларды пайдаға қатысу салынбайтын салымдар)
құқығын қамтамасыз ету
негізінде шығару,
артықшылықтарға ие
акцияларды шығару
Шынайы өмірде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдар тығыз байланысты.
Қазіргі кездегі нарықтық шаруашылық айтарлықтай диверсацияланған, яғни
қызмет түрі бойынша да, кеңістікте де әр түрлі бағытталған. Диверсификация
бүгінгі күні нарықтық шаруашылық пен оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығын
қамтамасыз ететін маңызды факторлардың бірі болып табылады.
Алайда диверсификацияның тереңдеуі қаржылық ағымдар мен капиталдың
күрделенуіне, қаржылық тәжірибеде арнайы құралдарды қолданудың кеңеюіне
әкеп соқтырады, және бұл фирма жұмысын айтарлықтай қиындатады.
Кәсіпорынның жеке өзіндік капиталының құрылымы 1.2-суретінде берілген.
1.2–сурет – Кәсіпорынның жеке өзіндік капиталының құрылымы
Қаржыландырудың екі түрін әдетте ажырату қабылданған: сыртқы және
ішкі. Бұлайша бөлу фирманың қаржылық ресурстарының нысандары мен
капиталының қаржыландыру процесімен қатаң байланысымен шартталған.
Жеке өзіндік тартылған қаржылық ресурстар – фирманың құрылу сәтінде
болатын және оның бүкіл өмір сүрген уақытында иелігінде болатын фирманың
барлық қаржылық ресурстарының базалық бөлігі. Қаржылық ресурстардың осы
бөлігін фирманың жарғылық қоры немесе жарғылық капиталы деп атау
қабылданған. Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысанына байланысты оның
жарғылық капиталы акцияларды (кәдімгі, артықшылықтары бар немесе олардың
комбинациялары) шығару және кейіннен сату, жарғылық капиталға пайларды,
үлестерді және т.б. салымдар жасау есебінен қалыптасады. Фирманың өмір сүру
уақыты бойы оның жарғылық капиталы шашырауы, азаюы және үлкеюі мүмкін,
соның ішінде фирманың ішкі қаржылық ресурстарының бір бөлігінің есебінен.
Жеке өзіндік қаржылық ресурстардың қайнар көздері болып:
– жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражат және
қатысушылардың пай салымдары);
– кәсіполрын жинақтаған резервтер;
– заңды және жеке тұлғалардың басқа да салымдары (мақсатты
қаржыландыру, құрбандық, қайырымдылық салымдары және т.б.) табылады.
Кәсіпорын құру кезінде негізгі қаражаттарды, материалдық емес
активтерді, айналым қаражаттарын иеленудің қайнар көзі болып жарғылық
капитал табылады. Оның есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға
арналған қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық капитал кәсіпорынның жарғылық
қызметін қамтамасыз ету үшін меншік иелерімен қамтамасыз етілген қаражаттар
сомасы.
Жарғылық капитал санатының мазмұны кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық
нысанына байланысты:
– мемлекеттік кәсіпорын үшін – мемлекет кәсіпорынға толық шаруашылық
жүргізу құқығына сәйкес бекіткен мүліктің құндылық бағасы;
– жауапкершілігі шектеулі қоғам үшін – меншік иелерінің үлес сомасы;
– акционерлік қоғам үшін – барлық типті акциялардың жиынтық номиналды
бағасы;
– өндірістік кооператив үшін – қызметті жүзеге асыру үшін
қатысушылармен қамтамасыз етілген мүліктің құндылық бағасы;
– жалға алушы кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің салымдарының
сомасы;
– өзіндік балансқа бөлініп көрсетілген басқа нысандағы кәсіпорын үшін
– меншік иесімен кәсіпорынға толық шаруашылық жүргізу құқығы негізінде
бекітілген мүліктің құндылық бағасы.
Кәсіпорын құру кезінде жарғылық капиталға жасалынатын салымдар ақша
қаражаттары, материалдық және материалдық емес активтер түрінде болуы
мүмкін. Жарғылық капиталға салым ретінде активтерді өткізген кезде оларға
деген меншік құқығы шаруашылық жүргізуші субъектіге өтеді, яғни инвесторлар
сол объектілерге деген заттық құқықтан айрылады. Осылайша, кәсіпорынның
таратылу немесе қатысушының қоғам немесе серіктестік құрамынан шығуы
жағдайында ол қалған мүлік шегінде ғана өз үлесінің орнын толтыруды талап
етуге ғана құқығы бар, ал кезінде жарғылық капиталға салым ретінде берген
үлесін талап ете алмайды. Жарғылық капитал тиісінше кәсіпорынның
инвесторлар алдындағы міндеттемелерінің сомасын көрсетеді.
Жарғылық капитал қаражаттардың бастапқы инвестициялануынан
қалыптасады. Оның көлемі кәсіпорынды тіркеу кезінде жарияланады, ал
жарғылық капитал көлеміне жасалатын басқа өзгерістерге (акциялардың қосымша
эмиссиясы, акциялардың номиналды құнының төмендеуі, жаңа қатысушыны
қабылдау, пайданың бөлігін біріктіру және т.б.) әрекет етуші заңнамамен
және құрылтай құжаттарымен көзделген жағдайлар мен тәртіпте ғана жол
беріледі.
Жарғылық капиталдың қалыптасуы қаражаттардың қосымша көзінің –
эмиссиялық кірістің құрылуымен қатар жүруі мүмкін. Бұл қайнар көз
акциялардың алғашқы эмиссиясы кезінде акциялар номиналдан жоғары бағамен
сатылған жағдайда туындайды. Осы сомаларды алған кезде олар қосымша
капиталға жинақталады.
Өнімді шығару, жұмыстарды атқару, қызмет көрсету үрдісінде жүзеге
асырудан алынған кіріс сомасымен анықталатын жаңа құн құрылады.
Жүзеге асырудан алынған кіріс өнім (жұмыс, қызмет көрсету) өндіруге
жұмсалған қаражаттардың орнын толтырудың, ақшалай қаражаттар қорларын
қалыптастырудың қайнар көзі болып табылады, олардың уақытында түсуі
қаражаттар айналымының үздіксіздігін, кәсіпорын қызметі үрдісінің
үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Кірістің уақытында түспеуі қызметтегі
ақаулықтарға, пайданың төмендеуіне, шарттық міндеттемелердің бұзылуына,
айыппұл санкцияларына әкеп соқтырады.
Жүзеге асырудан алынатын кірістің түсуі қаражаттар айналымының
аяқталғандығын куәландырады. Кіріс түскенге дейін өндіріс шығандары айналым
қаражаттарының қалыптасу көзінен қаржыландырылады. Қызметке салынған
қаражаттардың айналымының нәтижесі – шығындардың орнын толтыру және
қаржыландырудың өзіндік көздерін: амортизациялық салымдар мен пайда құру
болып табылады.
Пайда мен амортизациялық алымдар өндіріске салынған қаражаттардың
нәтижесі болып табылады және кәсіпорын өзінше билік ететін кәсіпорынның
өзіндік қаржылық ресурстарына жатады. Амортизациялық алымдарды және пайданы
мақсатқа сай пайдалану өнім өндірісін кеңейту негізінде қайта жаңғыртуға
мүмкіндік береді.
Амортизациялық алымдар негізгі өндірістік қорлар мен материалдық емес
активтерді қайта жаңғыртуды қамтамасыз ету үшін тағайындалған. Амортизация
өзінің экономикалық мәні бойынша – бұл негізгі құралдар мен материалдық
емес активтердің (құны төмен және тез істен шығып қалатын заттар) құнын
олардың істен шығуына қарай өндірілетін өнімге біртіндеп ауыстыру,
амортизацияланатын активтерді кейіннен қайта жаңғырту үшін жүзеге асыру
процесінде ақшалай нысанға және ресурстардың жинақталу үрдісіндегі айналу
үрдісі. Бұл инвестициялық процесті қаржыландырудың мақсатты қайнар көзі.
Пайда экономикалық санат ретінде – бұл қосылған еңбектің арқасында
құрылған таза пайда. Пайда кәсіпкерлік қызметтің қаржылық нәтижелерін
сипаттайтын экономикалқ көрсеткіш болып табылады. Одан басқа пайда арқылы
оны үлестіру және пайдалану үрдісіне материалдық қызығушылық қағидасы .
сондай-ақ материалдық жауаптылық қағидасы жүзеге асырылады. Және ең
соңғысы, кәсіпорынның иелік етуінде қалатын пайда – бұл оның
қажеттіліктерін қаржыландырудың көпмақсатты қайнар көзі, бірақ оны
пайдаланудың негізгі бағыттарын жинақтау және тұтыну деп анықтауға болады.
Жинақтау және тұтынуға пайданы үлестіру пропорциялары кәсіпорын даму
мүкіндіктерін анықтайды.
Пайда экономикалық мазмұны бойынша әртүрлі болып келетін
қажеттіліктерді қанағаттандыру көзі болып табылады. Оны үлестіру кезінде
бүкіл қоғам атынан жүретін мемлекеттің, кәміпорынның және олардың
контрагенттерінің кәсіпкерлік мүдделері, жекелеген жұмыскерлердің мүдделері
қиылысады. Амортизациялық алымдарға қарағанда пайда кәсіпорынның толық
иелігінде болмайды, оның айтарлықтай бөлігі салық түрінде бюджетке түседі,
бұл құрылған таза пайданы үлестіру мәселесі бойынша кәсіпорын мен мемлекет
арасында пайда болатын қаржылық қатынастардың тағы бір сферасын анықтайды.
Амортизациялық алымдар мен пайданың жинақтауға бағытталған бір бөлігі
кәсіпорынның өндірістік және ғылыми-техникалық дамуына, бағалы қағаздарды
иелену, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталдарына салымдар жасау және
т.б. сияқты қаржы активтерін қалыптастыруға қолданылатын ақшалай
ресурстарын құрайды.
Жинақтауға пайдаланылатын пайданың басқа бөлігі кәсіпорынның
әлеуметтік дамуына бағытталады. Пайданың бір бөлігі тұтынуға жұмсалады,
оның нәтижесінде кәсіпорын мен кәсіпорында қызмет ететін және қызмет
етпейтін тұлғалар арасында қаржылық қатынастар туындайды.
Пайданы үлестіру жинақтау қоры, тұтыну қоры тәрізді арнайы қорларды,
резервті қорларды құру жолымен немесе таза пайданы жекелеген мақсаттарға
тікелей жұмсау жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында
қаржылық жоспарға қосымша ретінде тұтыну және жинақтау қорларын шығындау
сметалары қосымша жасалады. Екінші жағдайда пайданы үлестіру қаржылық
жоспарда бейнеленеді.
Жинақтай қоры ғылыми-зерттеу, жоба, конструкторлық және технологиялық
жұмыстарға, өнімнің жаңа түрлерін жасау мен игеруге, технологиялық
процестерді игеруге, технологиялық қайта қарулану мен реконструкцияға
байланысты шығындарға, ұзақмерзімді ссудаларды өтеу мен олар бойынша
пайыздарды өтеуге, өнімнің өз бағасына жатқызылатын соманың үстінен
салынатын қысқа мерзімді ссудалар бойынша пайыздар төлеуге, айналым
қаражаттарын ұлғайтуға, табиғат қорғау шараларын жүргізуге кететін
шығындарды жабуға, егер кәсіпорын олардың құрамына енсе басқа
кәсіпорындардың жарғылық капиталдарын құруға қатысушылардың салымдары
ретінде, одақтарға, ассоциацияларға, концерндерге жасалатын салымдарға және
т.б. пайдаланылады.
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен әлеуметтік қажеттіліктерге
қолданылады. Оның есебінен кәсіпорын балансына енетін әлеуметтік-тұрмыстық
тағайын объектілерін эксплуатацияланады, кәсіпорын балансына енетін
өндірістік емес маңыздағы объектілердің құрылысыжүргізіледі, сауықтыру және
мәдени жаппай шаралар жүргізіледі,кейбір арнайы сыйақыларды өтеу жүзеге
асырылады, материалдық көмек көрсету, зейнетақыларға қосымша төлем,
асханалар мен буфеттердегі тағамдардың қымбаттауының орнын толтыру және
т.б. жүзеге асырылады.
Пайда – резервтік қорды қалыптастырудың негізгі қайнар көзі. Бұл
капитал шаруашылық қызметтен болған көзделмеген шығындардың және болуы
ықтимал шығындардың орнын толытур, яғни өз табиғаты бойынша сақтандырушы
болып келеді. Резервтік капиталды қалыптастыру тәртібі аталған типті
кәсіпорынның қызметін реттейтін нормативті құжаттармен және оның құрылтай
құжаттарымен анықталады..
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайларында кәсіпорында амортизациялық
алымдар мен пайданы үлестіру және пайдалану белгіленген ақшалай қорларды
құрумен әрдайым қатар жүре бермейді. Амортизациялық қор әдейілеп
құрылмайды, ал пайданы арнайы қорларға үлестіру туралы мәселенің шешімі
кәсіпорын құзырына қалдырылған, алайда бұл кәсіпорынның қаржылық
ресурстарын пайдалануды бейнелейтін үлестіру үрдістерінің мәнін
өзгертпейді.
Қосылған капитал кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде негізгі
қаражаттарды және басқа да материалдық құндылықтарды асыра бағалау
нәтижесінде құрылады. Нормативті құжаттармен оны тұтыну мақсаттарына
пайдалануға тыйым салынған.
Қаражаттардың спецификалық қайнар көздері болып әлеуметтік тағайындағы
қорлар мен мақсатты қаржыландыру қорлары: қайтарымсыз алынған құндылықтар,
сондай-ақ әлеуметтік-мәдени және коммуналды-тұрмыстық объектілердің
мазмұнымен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға, толық
бюджеттік қаржыландыруға жататын шығындарды қаржыландыруға арналған
қайтарымды және қайтарымсыз мемлекеттік ассигнациялаулар табылады.
Қаражаттардың уақытша жеткіліксіздігі жағдайында қажеттілік қарызға
алынған қаржылық ресурстар есебінен қамтамасыз етіледі. Фирманың тартылған
қарызға алынған қаржылық ресурстары көбіне:
– банктік несиелер мен ссудалар;
– фирма облигацияларын шығару мен сатудан түскен қаражаттар;
– басқа да банктік емес субъектілерден алынған қарыздар түрінде
кездеседі.
Отандық тәжірибе жағдайларында банктік және банктік емес ұйымдардан
қайтарымдылық негізінде алынған қаржылық ресурстарды тарту принципиалдық
маңызға ие.
Көпшілікпен қабылданған түсінік бойынша Ресейде ссудалар мен
несиелерді тек қана несиелік институттар – банктер ғана бере алады. Фирма
банктік емес ұйымдардан қайтарымдылық негізінде алған қарыздары әрекет
етуші заңнамаға сәйкес фирманың кірісі болып табылады және тиісті
мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Нарықтық экономикада ұзақ мерзімді негізде қарыз қаражаттарын тартудың
кеңінен таралған түрі болып акционерлік қоғам бір жылдан кем емес уақытқа
шығаратын облигациялық қарыз, сондай-ақ үлестік құнды қағаздардың эмиссиясы
табылады.
Нарық жағдайындағы қаржы менеджменті тәжірибесінде кәсіпорынның
қызметін қаржыландырудың басқа да шаралары белгілі, олар жеке түрде немесе
негізгі бағалы қағаздардың эмиссяисымен қатар да қолданылады. Оларға
опциондар, кепілдік операциялар, лизинг жатады.
1.2 Кәсіпорында қаржылық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқару – бұл белгілі бір нәтижеге
жету үшін қаржылардың алуан түрлеріне әсер етудің мақсатты бағытталған
әдістері, операциялары, шараларының жиынтығы.
Меншіктің барлық нысанындағы кәсіпорындардың қаржыларын ұйымдастырудың
негізі болып меншік иесінің ұйымдастырылып жатқан шаруашылық және
коммерциялық қызметін жүзеге асыруға қажетті көлемдегі қаржылық
ресурстардың болуы табылады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды пайдалануы көп бағыттарда жүзеге
асырылады, солардың ішіндегі ең бастылары:
– қаржылық міндеттемелерлі орындаумен шартталған қаржылық-банктік
жүйенің органдарына жасалатын төлемдер. Бұған жататындары: бюджетке салық
төлемдері, несиелерді пайдаланғаны үшін банктерге пайыздар төлеу, бұрын
алынған ссудаларды жабу, сақтандыру төлемдеру және т.б.;
– жеке өзіндік қаражаттарды капиталдық шығындарға инвестициялау, бұл
өндірісті кеңейтумен және оны техникалық жаңартумен, жаңа технологияларға
ауысуға, ноу-хау-ды қолдануға және т.б. байланысты;
– қаржылық ресурстарды нарықта алынатын бағалы қағаздарға: әдетте
аталған кәсіпорынмен кооперативті жеткізілімдерімен тығыз байланысты
болатын басқа фирмалардың акциялары мен облигацияларына және т.б.
инвестициялау;
–сыйақылық және әлеуметтік сипаттағы ақшалай қорларды құруға қаржы
ресурстарын бағыттау;
– қаржы ресурстарын қайырымдылық мақаттарға спонсорлыққа және т.б
пайдалану.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары – кәсіпорынның билік етуінде болатын
ақшалай кірістер мен түсімдер. Олар бюджет, банктер, сақтандыру және басқа
ұйымдар алдындағы қаржылық міндеттемелерді орындауға арналған. Сонымен
қатар қаржы ресурстары кеңейтілген қайтаөндіріс бойынша шығындарды жүзеге
асыруға, сондай-ақ кәсіпорын жұмыскерлерін экономикалық ынталандыру үшін
қолданылады.
Қаржы ресурстарын қалыптастырудың қайнар көздері болып кәсіпорынның өз
қаражаттары мен ол басқа қайнар көздерден алған қаражаттар табылады.
Барлық басқа тең жағдайларда кәсіпорынның сәтті дамуы қаржылық
құралдарды алудың барлық қайнар көздерін белсендендіруге байланысты.
Олардың ішінде кәсіпорын үшін олардың көлемі мен өзінділігі тұрғысынан
жеке өзіндік және оларға теңестірілген қаржылық ресурстар, сондай-ақ
қарызға алынған қаражаттар есебінен құрылған қаржылық ресурстар едәуір
маңызды болып табылады. Сонымен қатар 1.3 суретінде келтірілген әрбір
қайнар көз өзінің пайда болу ерекшелігімен сипатталады. Сонымен, мысалы,
пайда алу көптеген жағдайларға байланысты. Шартты түрде оларды төрт топқа
бөлуге болады.
Бірінші топ – тұрғын халықтың сұранысына ие тауарлар мен қызмет
көрсетулердің өндірісін таңдау (кәсіпорын миссиясы).
Екінші топ – бұл шығындары қоғамдық қажеттіден төмен және жоғарғы
сапалы тауар шығарылымдарын қамтамасыз ететін өндірістік және шаруашылық
факторларды дұрыс пайдалана білу.
Үшінші топ – өнімді өткізуді және өндірісті қолжетімді бағаға
шикізатпен, материалдармен және т.б. жабдықтауды нәтижелі жүзеге асыра
білумен байланысты.
Төртінші топ өндірісті кеңейту, жаңа технологиялар мен техника енгізу
және ұлғайып отыратын пайда алуға рұқсат ететін жаңа өнімдерді игеру
негізіндегі экономикалық өсу факторларын қамтиды.
Алғашында қаржылық ресурстардың ұлғаюы кәсіпорынды құру кезеңіне,
жарғылық қор құрылған кезге келеді. Оның үлкендігі өндіріс процесіне
инвестицияланған негізгі және айналымдағы ақша қаражаттарының көлемін
көрсетеді.
Ары қарай қаржылық ресурстар ең бастысы пайда мен амортизациялық
алымдар есебінен қалыптасады. Олармен қатар қаржылық ресурстардың қайнар
көздері болып шығып қалған мүлікті жүзеге асырудан шыққан түсім, түрлі
мақсатты түсімдер, мектепке дейінгі мекемелерде балаларды ұстауды өтеу,
құрылыстағы ішкі ресурстарды мобилизациялау және т.б.болып табылады.
Айтарлықтай маңызға ие, әсіресе, жаңадан құрылып жатқан немесе
өзгертілген кәсіпорындар бойынша қаржылық ресурстар қаржы нарығында
қозғалысқа келтірілулері мүмкін. Сонымен қатар аталған кәсіпорын шығаратын
акциялар, облтгациялар және құнды қағаздардың басқа да түрлерін сату,
сондай-ақ түрлі несиелер түріндегі қарыз қаражаттар пайдаланылады.
Сонымен қатар, кәсіпорындар қайтаүлестіру тәртібінде қаржылық
ресурстар ала алады (өздері енетін ассоцияциялар, концерндер, және салалық
құрылымдардан, сақтандыру кампанияларынан алынатын сақтандыру төлемдері).
Түрлі қайнар көздерден қалыптасқан қаржылық ресурстар кәсіпорынға жаңа
өндіріске қаражатты уақытында инвестициялауға, әрекет етуші кәсіпорынның
кеңейтілуі мен техникалық қайта жарақталуы қажеттілігін қамтамасыз ету,
ғылыми зерттеулерді қаржыландыру және оларды енгізу және т.б. мүмкіндік
береді.
Қайта өндірісті жаңғырту шығындарын қаржылық қамтамасыз ету үш нысанда
жүзеге асырылуы мүмкін: өзін-өзі қаржыландыру, несиелендіру және
мемлекеттік қаржыландыру. Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорынның өз қаражатын
пайдалануға негізделген. Өз қаражаттарының жеткіліксіздігі жағдайында ол
өзінің кейбір шығындарын қысқарта алады, немесе бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар негізінде қаржы нарығында мобилизацияланатын
қаражаттарды пайдалануы мүмкін.
Несиелендіру – бұл шығындар қайтарымдылық, төлемділік, мерзімділік
бастамаларында қамтамасыз етілетін банк ссудалары есебінен жабылатын
өндірісті жаңғыртудың шығындарын қаржылық қамтамасыз етудің осындай тәсілі.
Мемлекеттік қаржыландыру бюджеттік және бюджеттік емес қорлар
қаражаттарының есебінен қайтарымсыз негізде жүзеге асырылады. Осындай
қаржыландыру арқылы мемлекет қаржылық ресурстарды өндірістік және
өндірістік емес салалар, экономика салалары мен ел территориялары арасында,
халықтың жекелеген топтары мен таптары және т.б. арасында мақсатты түрде
қайта үлестіреді.
Тәжірибеде қаржыландырудың барлық аталған нысандары бірмезгілде
қолдануы мүмкін. Бастысы – олардың арасындағы берілген кезеңдегі оптималды
қатынасқа қол жеткізу. Мұндай оптимизмге қол жеткізу тек кәсіпорынның қаржы
қызметтері жасап шығаратын белсенді қаржы стратегиясы негізінде ғана
мүмкін. Оптималды деп өзіндік және қарызға алынған қаражат арасындағы
қатынас 2:1 болса, сол саналады. Басқа сөзбен айтқанда, өзіндік қаржылық
ресурстар қарызға алынатын ресурстардан екі есе асып түсуі керек. Бұл
жағдайда қаржылық жағдай тұрақты деп саналады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды пайдалануы түрлі бағыттарда жүзеге
асырылады, олардың ең бастылары болып төмендегілер табылады:
– қаржылық міндеттемелерлі орындаумен шартталған қаржылық-банктік
жүйенің органдарына жасалатын төлемдер (бюджетке салық
төлемдері, несиелерді пайдаланғаны үшін банктерге пайыздар
төлеу, бұрын алынған ссудаларды жабу, сақтандыру төлемдеру және
т.б.);
– қаржылық ресурстарды нарықта алынатын бағалы
қағаздарғаинвестициялау;
– сыйақылық және әлеуметтік сипаттағы ақшалай қорларды құруға
қаржы ресурстарын бағыттау;
– қаржы ресурстарын қайырымдылық мақаттарға спонсорлыққа және т.б
пайдалану.
Өндіріс үрдісін үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін қаржылық
резервтердің үлкен маңызы бар. Нарыққа өту жағдайларында олардың ролі одан
сайын арта түсуде. Қаржылық резервтер тіпті үлкен шығындар пайда болғанда
немесе ойламаған оқиғалар туындаған жағдайда өндірістік процестегі
қаражаттардың үздіксіхз айналымын қамтамасыз ете алады.
1.3-суреті – Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру көздері
Қаржы резервтері кәсіпорындармен өз қаражаттары есебінен (өзін-өзі
қаржыландыру) құрылуы мүмкін, олардың басқарушы құрылымдарымен (нормативті
алымдар негізінде), мамандандырылған сақтандыру ұйымдарымен (сақтандыру
әдісімен) және мемлекетпен (резервтік қорлар) құрылуы мүмкін.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық негіздеріне өтуге байланысты кәсіпорын
дамуының қаржы көздерін іздеудегі қаржы қызметтерінің ролі артады.
Қаржы ресурстарын инвестициялаудың нәтижелі бағыттарын іздеу, бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар, қарыз қаражаттарын уақтылы тарту
кәсіпорын қаржысын басқаруда бастылары болып келеді, және құрайды.
Қаржы қызметтері тарапынан қаржыларды басқаруды ұйымдастыру Қаржылық
менеджмент, ол ең қолайлы шарттармен қосымша қаржы ресурстарын тартуға,
оларды ең үлкен нәтижемен инвестициялау, қаржы нарығында бағалы қағаздарды
сатып алу-сату арқылы пайдалы операцияларды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Кәсіпорынның шығындарын өз қаражаттары жеткіліксіз болғандағы жабу
көзін таңдау қаражаттарды инвестициялау мақсатына байланысты. Айналым
қаражаттарына деген қысқамерзімді және орташамерзімді қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін несие мекемелерінің ссудаларын қолданған жөн. Өндірісті
кеңейтуге, техникалық қайта жарақтандыруға немесе қайта құруға ірі капитал
салымдарын жүзеге асырғанда ұзақмерзімді несиені қолдануға немесе құнды
қағаздар шығарылымын пайдалануға болады.
Кәсіпорын үшін еркін қаржы ресурстарын пайдалану, кәсіпорынға қосымша
пайда әкелетін қаражаттарды инвестициялаудың едәуір нәтижелі бағыттарын
табу да аз маңызға ие емес. Мұнда экономикалық үрдістердің динамикасын
алдын ала білу және қаржы операцияларын жасау техникасын кәсіби деңгейде
білу маңызды.
Ақша қаражаттарын құнды қағаздарға инвестициялау кезінде қаржы
қызметтерінің қызметкерлері осындай операциялардан көп пайда түсіру
мақсатымен бірқатар талаптарды ұстануы керек. Бұл талаптар келесідей:
– басқа кәсіпорындардың акцияларын (облигацияларын) сатып ала отырып
тек артық қаржылық ресурстарды инвестициялау керек, сонымен қатар
кәсіпорында алдындағы төлем жасау жағдайына қолма-қол ақшасы болуы керек.
Қолма-қол ақша кәсіпорынның банктік есепшотындағы ақша түрінде немесе
жоғарыликвидті үкіметтік құнды қағаздарға айналған болуы мүкін;
– кез келген кәсіпорынның акцияларын (облигацияларын) иеленудің
алдында оның қызметін жан-жақты зерттеу, оның қаржылық нәтижелерінің
динамикасын сараптау қажет. Өз сараптамасына үміт артпай, сенімді
сарапшылардан кеңес алған жөн. Құнды қағаздарын сатып алғалы отырған
кәсіпорынның істері жөніндегі құпия, тексерілмеген ақпаратқа ғана сүйеніп
мәміле жасауға кеңес берілмейді. Өздерінің кірістері жөніндегі есепті
жариялайтын фирмалардың акцияларын сатып алуға болмайды;
– қаражатты бірнеше кәсіпорындардың құнды қағаздарына инвестициялау
қажет, әсіресе олар экономиканың түрлі салаларында жұмыс істегені жөн.
Барлық ақша қаражаттарын бір ғана объектіге салу, егер сол кәсіпорын
сәтсіздікке ұшыраса немесе ауыр экономикалық жағдайға түссе сәтсіз болып
шығуы мүмкін;
– акцияларына (облигацияларына) ақша салынған кәсіпорындардың қаржы
есептерін әрдайым зерттеп отыру қажет. Есептік мәліметтерді қарастыруда
баланстық және таза пайданың көрсеткіштерімен, оның үлестірілуімен,
дивидендтердің үлкендігі мен деңгейімен шектелмеу керек; акционерлік
капиталға деген пайда нормасы, рентабельділік деңгейі, авансталған
қаражаттардың айналым жылдамдығы, өзіндік және қарызға алынған
қаражаттардың қатынасы және т.б. сияқты коэффициенттердің динамикасын
анықтау және зерттеу керек. Инвесторды қызықтыратын кәсіпорындағы істердің
жағдайын экономиканың тиісті саласындағы жалпы жағдаймен салыстыру қажет;
– тек пайыздардың аса жоғары емес дивиденттері үшін ғана акцияларды
(облигацияларды) сатып алудан бас тарту жөнсіз. Кейде тұрақтылығы мен
оларды ұзақ уақыт бойы ала алатындығы анықталған аса жоғары емес
дивидендтерге барған дұрыс. Мысалға, экономикасы жоғары дамыған елдерде
инвесторлар көбіне қатаң орнаған пайдасы бар құнды қағаздарға ұмтылады.
Қаражаттарды инвестициялау инвестициядың пайдалылығының нормасы уақытша
еркін ақша қаражаттарын пайдаланғаны үшін несие жүйесімен төленетін
пайыздан асып түссе ойға қонымды деп саналады.
Басқа меншік иелерінің ақша қаражаттарын өз кәсіпорнының шығындарын
жабуға жұмсай отырып, қаржы қызметінің қызметкерлері ең алдымен ресурстарды
инвестициялау мақсаттарын анық білулері керек және соларға сәйкес қаражатты
тарту нысаны туралы рекомендациялар жасауы қажет. Қаражатқа деген қысқа
мерзімді және орташамерзімді қажеттіліктерді жабу үшін несиелік
мекемелердің ссудаларын пайдаланған абзал. Кәсіпорынның өзгертілуі немесе
кеңейтілуіне ірі капитал салымдарын жасау кезінде бағалы қағаздар
шығарылымын пайдалануға болады; алайда, мұндай рекомендация тек қаржыгерлер
қаржы нарығын түпкілікті зерттеп, түрлі бағалы қағаздарға деген сұранысты
сараптағанда, конъюнктураның мүмкін өзгерісін ескеріп, және осының бәрін
таразыға сап өз кәсіпорнының бағалы қағаздарын тез және ұтымды жүзеге
асыруға сенімді болғанда ғана беріле алады.
Өнімді, жұмысты, қызмет көрсетулерді жүзеге асыру уақыты әлемдік
тәжірибеде меншік құқығының бірінші иелерінен екінші иелеріне өтумен
анықталады. Бұл құқықты өткізу сату-сатып алу шарттарының, алмасу
шарттарының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады және операция қай елде
жүргізіліп жатса, сол елдің заңнамасымен реттеледі.
Біздің елде құқықтардың ауысуы заңнама негізінде екі нұсқада жүзеге
асырылады: төлем жасалғанда және жүк түсірілгенде. Бартерлік мәміле
жағдайында жүзеге асыру уақыты болып өнімнің, жұмыстың, қызмет көрсетудің
келіп түскен уақыты саналады.
Сатып алушыға өткізілген өнімнің бағасын түрлі баға бойынша анықтауға
болады: көтерме, жеке, келісімді, олар өзара жіберілетін және сатып
алынатын болып бөлінеді және әлемдік.
Түсімнің көлеміне объективті және субъективті факторлар әсер етеді.
Объективтілерге ішкі және сыртқылары жатады.
Ішкі – өндіріс көлемі, шығындар деңгейі, өнім сапасы, шығарылымның
жылдамдығы, ассортимент (өндірістегі); құжаттарды уақытында нысандау,
есептеулердің оптималды түрлері (айналуларда).
Сыртқы – шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар нарығы,өз
құзырындағы өндіріс көлемі, басқа кәсіпорындардың аналогтарымен
салыстырғандағы сапа, жеткізілімдердің жылдамдығы (өндірістегі);
құжатайналымының мерзімдері, шарттардың талаптарының сақталуы,
есептеулердің оптималды нысаны (айналулар саласында).
Сонымен қатар қосымша шығындар да болуы мүмкін: материалдар мен басқа
да ресурстармен жабдықтау мерзімдерінің бұзылуы, көліктік қамтамасыз
етудегі қателіктер, уақытында төлемдердің жасалмауы.
Субъективті факторларға жататындары: моральдық түрдегі факторлар,
нарықтағы саяси жағдай, қызмет саласы, жарнама немесе антижарнама.
Кәсіпорынның капиталдық салымдарға пайдаланылатын жеке өзіндік
қаржылық ресурстарының құрамында пайда маңызды орынға ие. Соңғы кездері
капиталдық салымдарды қаржыландыру көздеріндегі пайданың абсолютті көлемі
мен үлесінің ұлғаю қарқыны бақыланып жүр.
Пайдамен қатар капиталдық салымдарды қаржыландыруға сондай-ақ
құрылыстың өзінде (шаруашылық әдіспен орындалатын құрылоыстық-монтаждық
жұмыстар бойынша пайда мен үнемдеушілік, ішкі ресурстарды және т.б.
мобилизациялау) мобилизацияланатын қаражаттар, істен шығып қалған мүліктен
түскен кірістер, әлеуметтік даму және тұрғын үй құрылысының қорларының
қаражаттары пайдаланылады. Бұрын бюджеттік қаражаттар қайтарымсыз
ассигнациялау түрінде бөлінсе, қазір оларды мақсаттық субсидиялар
(инвестициялық ассигнация), субвенциялар мен инвестициялық салытық несиелер
арқылы алуға болады.
Инвестициялық несие – бұл кішігірім бизнес кәсіпорнының пайдаға және
мүлікке салынатын салық бойынша төлемдерді кейінге шегеруімен байланысты
қалдырылған ақшалай қаражаттары, егер төмендетілген салық көлеміндегі пайда
өндіріске реинвестицияланса, ал мүлік салығының төмендеуінен қалған ақша
қаражаттар кәсіпорынды приватизациялау кезіндегі мүлікті сатып алуға
бағытталады.
Айналым қаражаттарының қызмет ету саласындағы қаржы қатынастары
келесідей үш жағдайда пайда болады:
– кәсіпорынның жарғылық қорын құру кезінде;
– өз айналым қаражаттарын ұлғайту үшін қаржылық ресурстарды пайдалану
процесінде;
– айналым қаражаттарының артығын бағалы қағаздарға инвестициялағанда.
Өзіндік жеке айналым қаражаттарын қалыптастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуы мен оларды 5
нәтижелі пайдаланудың теориялық негіздері
1.1Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, құрамы, құрылымы 5
1.2Кәсіпорында қаржылық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану 17
1.3Нарық жағдайларында кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқару 26
әдістері
2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру мен нәтижелі 34
пайдаланудың сараптамасы (Тамыр Несие серіктестігі ЖШС
үлгісінде)
2.1Тамыр Несие серіктестігі ЖШС қызметінің сипаттамасы және 34
оның экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2Тамыр Несие серіктестігі ЖШС қаржы ресурстарының қайнар 39
көздерінің сараптамасы
2.3Тамыр Несие серіктестігі ЖШС–нің қаржы ресурстарын пайдалану47
тиімділігінің сараптамасы
3 Кәсіпорындағы қаржы ресурстарын басқару, қалыптастыру мен 59
пайдаланудың тиімділігін арттыру бойынша даму бағыттары
Қорытынды 67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 69
А қосымшасы 2010 жылдың 31 желтоқсанына Тамыр Несие 72
серіктестігі ЖШС Қаржылық есебі
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 77
Кіріспе
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайларында негізгі звено болып
шаруашылық жүргізуші субъект ретінде болып келетін кәсіпорындар табылады.
өз қызметінің бастамасы үшін және ары қарай сәтті қызмет ету үшін кез
келген кәсіпорынға ресурстардың алуан түрлері қажет. Ресурс термині
аударғанда қосалқы құрал дегенді білдіреді.
Кәсіпорын ресурстары – бұл кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін бар қаражаттар. Олар субъектімен қолданылады және
қойылған мақсатқа жету үшін тұтынылады.
Кәсіпкерлер шаруашылық қызметті жүзеге аысур үшін, өнімді, кірістер
мен жинақталған ақшаларды алу үшін ресурстардың белгілі бір түрлерін:
материалдық, еңбектік, қаржылық, сондай-ақ ақша қаражаттарын пайдаланады.
Қаржы ресурстары өндірістің дамуына және өндірістік емес саланың
объектьілерін ұстау мен оларды дамытуға, тұтынуға бағытталады, сондай-ақ
резервте қала бере алады. өндірістік-сауда үрдісін дамытуға пайдаланылатын
қаржы ресурстары ақшалай насынындағы капитал болып келеді.
Керекті көлемдегі қаржы ресурстарының болуы, олардың тиімді
пайдаланылуы, кәсіпорынның жақсы қаржылық жағдайын, төлемқабілеттігін,
тұрақтылығын, өтемділігін алдын ала анықтайды. Бұл тұрғыда кәсіпорынның
маңызды міндеті болып өзіндік қаржы ресурстарын ұлғайту резервін іздеп табу
және кәсіпорынның бүтіндей жұмысының тиімділігін арттыру мақсатында оларды
тиімді пайдалану табылады. Осының бәрі аталған жұмыстың бүгінгі жағдайларда
ғана емес, өндірістік қызметтің барлық кезеңдеріндегі өзектілігі жайлы
айтуға мүмүкіндік береді.
Қаржы ресурстарын қалыптастыру мен тиімді пайдаланудың мәселелері И.А.
Бланктің, В.В. Ковалевтің, О. В. Ефимованың, Л.В. Донцованың, А.Н.
Савицкаяның, Э.О. Нурсеитовтің, Б.С. Сапарованың еңбектерінде және т.б.
қарастырылған.
Қаржы ресурстарын басқарудың теориялық мәселелерін ашуда түрлі оқу
құралдары, периодикалық басылымдардың ақпараттары қолданылған.
Тақырыптың өзектілігі және оның теориялық және практикалық маңызы
зерттеу бағытын таңдауды шарттаған, оның мақсаттары мен міндеттерін
анықтаған.
Аталған жұмыстың басты мақсаты – заманалы жағдайларда шаруашылық
жүргізуші субъектілерді қалыптастыру және пайдалану теорияларын зерттеу
негізінде олардың сараптамасын жасау және оларды қалыптастыру мен
пайдалануды жетілдіру бойынша рекомендациялар жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселелерді шешу керек:
– Қазіргі жағдайда қаржы ресурстарының мәні мен олардың
қалыптасу көздерін ашу;
– Кәсіпорынның өндірістік үрдісін қамтамасыз етуде қаржы
ресурстарының ролін анықтау;
– Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы көрсеткіштерін сипаттау;
– Тамыр Несие серіктестігі ЖШС қаржы ресурстарын қалыптасру
мен пайдалануға баға беру;
– Тамыр Несие серіктестігі ЖШС; тұрақтылығын сарапқа салу
– Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру мен пайдалануды
жетілдіру бойынша негізгі бағыттарды ұсыну;
– Кәсіпорын қызметін қаржыландырудың альтернативті көздерін
пайдалануды жасап шығару.
Зерттеу объектісі болып Тамыр Несие серіктестігі ЖШС табылады.
Зерттеу пәні болып кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру мен
пайдаланудың тиімділігі табылады.
Зерттеудің телориялық негізі болып дипломдық жұмыста зерттелетін
мәселелердің сараптамасы мен оларды шешуге айтарлықтай көмек көрсеткен
отандық және шетелдік ғалымдар мен мамандардың еңбектері табылады.
Тамыр Несие серіктестігі ЖШС кәсіпорнының қаржы ресурстарын
басқарудың сараптамасын жасауда көлденең сараптама, тік сараптама,
коэффициенттердің сараптамасы, салыстырмалы сараптама сияқты әдіс-тәсілдер
қолданылды.
Қаржы сараптамасының ақпараттық базасы болып 2008-2009 жылдардағы
кәсіпорынның бухгалтерлік есептілігі, атап айтқанда бухгалтерлік баланс,
кірістер мен шгығыстар жайлы есеп және т.б. табылды.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы зерттелетін кәсіпорындағы ресурстарды
қалыптастыру мен үлестіру үрдісінің ұсынылған нәтижелілік механизмінде
жатыр.
Дипломдық жұмыста алынған нәтижелер Тамыр Несие серіктестігі ЖШС
кәсіпорнында пайдаланылуы мүмкін, бұл кәсіпорынның қаржы ресурстарын тиімді
пайдалануда экономикалық нәтижеге қол жеткізуге жәрдемжеседі.
1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуы мен оларды нәтижелі
пайдаланудың теориялық негіздері
1.1Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, құрамы, құрылымы
Кәсіпорынның қаржылық жүйесін басқару үрдісінде қаржылық ресурстарды
алу, қаржылық ресурстарды басқару және оларды қолдану мәселелері шешіледі.
Өндірістік кәсіпорынның қызметінің негізі болып өндіріс табылады, және
соған сәйкес ақша қаражаттардың қозғалысы материалдық ресурстардың
қозғалысымен шартталған. Басқа сөзбен айтқанда, кәсіпорынның салалық
ерекшеліктері, оның көлемі, өнімді дайындаудың өндірістік циклының ұзақтығы
кәсіпкерлік қызметтің құрылымы мен оның белгілі бір түрін қаржыландыру
тәсілдерін анықтайды.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары – кеңейтілген өндірісті қамтамасыз
ету бойынша қаржылық міндеттемелерді орындауға және шығындарды өтеуге
арналған кіріс пен сыртқы түсімдер түріндегі ақшалай қаражаттың бір бөлігі.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілердің
өндірістік-шаруашылық қызметінің нәтижесінде өздері өндірген тауарды сатып
ол үшін ақша алу жолымен, сондай-ақ қаржы нарығындағы қаражатты
мобилизациялау жолымен (өз акцияларын сату, дивидендтер алу, несие алу және
т.б.) пайда болады.
Мұның бәрі ақша қаражаттары ағымдарының үлкен мөлшерінің болуынан,
қаржы қатынастарын құрайтын қаржылық тәуелділіктің болуынан көрініс табады.
Оның қатысушылары болып:
– төлемдер мен салықтардан пайда болатын және мемлекеттік және
жергілікті бюджеттерді қалыптастыратын мемлекеттік ақшалай ресурстарға
иелік ететін, билік жүргізетін және үлестіретін мемлекеттік органдар;
– өз өнімдерін тұтынушылардан ақша-қаражаттарын алатын және соңғысын
өндіріс факторларын сатып алу, салықтар төлеу мен жинақтауларға жұмсайтын
экономика мен кәсіпкерліктің барлық салалары мен сфераларының
кәсіпорындары, мекемелері және ұйымдары;
– еңбекақы, зейнетақы, стипендия, жәрдемақылар, сыйлар түрінде
мемлекеттен, кәсіпорыннан, кәсіпкерлерден ақша алатын және оны тұтынушылық
тауарлар мен қызмет көрсетулерге және жинақтауларға жұмсайтын тұрғын халық
(отбасылар мен мүгедектер).
Қаржылық ресурстар мен капитал фирманың қаржыларын зерттеудің негізгі
объектілері болып табылады. Реттелмелі нарық жағдайында қаржыгер үшін нақты
объект болып табылатын және шаруашылық етуші субъектіден жаңа пайда алу
мақсатында оған үнемі әсер етуге болатын капитал ұғымы пайдаланылады. Бұл
тұрғыда капитал тәжірибелі қаржыгер үшін - өндірістің объективті факторы.
Осылайша, капитал – қаржылық ресурстардың кәсіпорын айналымға енгізген және
сол айналымнан пайда әкелетін бөлігі.
Бұл мағынада капитал қаржы ресурстарының айналмалы нысаны болып
табылады.
Осындай анықтамада фирманың қаржылық ресурстары мен капиталының
арасындағы айтарлықтай айырмашылық уақыттың кез келген кезеңінде қаржылық
ресурстар кәсіпорынның капиталынан артық немесе тең болып келуінде. Бұл
жерде тең деген сөз шаруашылық жүргізуші субъектінің ешқандай қаржылық
міндеттемелерінің жоқтығын және барлық қаржылық ресурстардың айналымға
жіберілгендігін білдіреді. Алайда бұл капиталдың көлемі қаржылық
ресурстардың көлеміне неғұрлым жақындай түссе, кәсіпорын соғұрлым нәтижелі
қызмет ете бастады дегенді білдірмейді.
Шынайы өмірде жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен
капиталының теңесуі болмайды. Қаржы есептілігі қаржылық ресурстар мен
капиталдың арасындағы айырмашылықты байқау мүмкін болмайтындай құрылады.
Себебі қалыпты есептілікте қаржылық ресурстардың нақ өздері емес, ал
олардың айналған түрлері – міндеттемелер мен капитал берілген.
Айтылғандарды назарға ала отырып, келесідей маңызды қорытындылар
жасауға болады:
– ертеректе жасалған барлық салықтар мен төлемдер фирманың қаржылық
міндеттемелерінің бөлігі болып табыла отырып, тек қана оның кірістерінен
алынады деген қорытындыға қатаң жүгінсек, онда кірістер ретінде аталған
контексте фирманың белгілі бір уақыт аралығындағы жаңадан құрылған бағасын
ғана пайдалануға болады. Халықаралық қаржы тәжірибесінде жалпыға ортақ
қабылданған стандарттарға сәйкес, кез келген фирманың кірістерін оның
қызметінің түріне байланысты операциялық (негізгі), инвестициялық және
қаржылық қызметтен алынған кірістерге бөлу қабылданған;
– тәжірибелі қызметінде адамдар олардың мәндік санаттарымен емес
өзгерген нысандарымен соқтығысады, сондықтан да стандартты қаржылық есепте
тәжірибеге жүгіне отырып дәл осылар көрсетіледі.
Түрлі авторлар сараптау негізінде қандай фактор жатқандығына
байланысты кәсіпорынның қаржылық ресурстарын түрліше топтастыруды ұсынады,
сонымен И.А.Бланк келесідей топтастыруды ұсынады:
а) меншік нысанына қарай кәсіпорынмен қалыптастырылатын қаржылық
ресурстар екі негізгі түрге бөлінеді – өз меншігіндегі және қарызға
алынған. Кәсіпорынның қаржылық қауіпсіздігін басқару жүйесінде қаржылық
ресурстарды бұлайша бөлу анықтаушы сипатқа ие болады:
1) өз меншігіндегі қаржылық ресурстар кәсіпорынға жекеменшік
құқығына сәйкес тиесілі болып келетін, яғни оның өз капиталының бір бөлігін
құрайтын ақшалай қаражаттар және олардың эквиваленттерінің жалпы құнын
сипаттайды;
2) қарызға алынған қаржылық ресурстар кәсіпорын түрлі нысанда
қайтарымдылық негізінде тартқан капиталды сипаттайды. Кәсіпорынмен күтіп
тұрған шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін қалыптастырылған қарызға
алынған қаржылық ресурстардың барлық түрлері оның көзделген мерзімде
өтелуге тиіс қаржылық міндеттемлері болып табылады;
б) Кәсіпорынға қатысты тарту көздерінің топтары бойынша ішкі және
сыртқы көздерден тартылатын қаржылық ресурстарды бөліп көрсетеді:
1) ішкі көздерден тартылатын қаржылық ресурстар тікелей кәсіпорында
оның дамуы үшін қалыптастырылған өз бөлігін сипаттайды. Ішкі іөздерден
қалыптастырылатын өзіндің қаржылық ресурстарының негізін кәсіпорынның таза
кірісі құрайды;
2) сыртқы көздерден тартылатын қаржылық ресурстар оның кәсіпорыннан
тыс қалыптасатын бөлігін сипаттайды. Ол сырттан тартылатын өзіндік
капиталды да қарызға алынған капиталды да қамтиды. Кәсіпорынның қаржылық
ресурстарын қалыптастыру көзінің бұл тобының құрамы айтарлықтай алуан
түрлі;
в) тартудың уақыттық кезеңі бойынша қаржылық ресурстардың келесідей
түрлері бөліп қарастырылады:
1) ұзақмерзімді негізде тартылатын қаржылық ресурстар. Олар
кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарынан құралады, сондай-ақ бір жылдан
аса мерзімге тартылатын олардың қарызға алынған түрлерінен. Кәсіпорынмен
қалыптастырылған өзіндік және ұзақмерзімді қарызға алынған капиталдың
жиынтығы перманентті капитал терминімен сипатталады. Ұзақмерзімді негізде
тартылатын қаржылық ресурстар кәсіпорынның қаржылық қауіпсіздігі жүйесінде
олардың қалыптасу процесін басқарудың негізгі объектісі болып табылады;
2) қысқамерзімді негізде тартылатын қаржылық ресурстар. Оларды
кәсіпорын бір жылға дейінгі мерзімге қалыптастырады. Қаржылық қауіпсіздікті
басқаруда олар әдетте кәсіпорынның уақытша шаруашылық қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін қолданылады;
г) кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейі
бойынша қалыптастырылған қаржылық ресурстардың жиынтық көлемі келесідей
болып бөлінеді:
1) кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыруға
жеткіліксіз болып келетін қаржылық ресурстар. Қаржылық ресурстарды
қадыптастырудың мұндай деңгейі қаржылық қауіпсіздікті басқарудың негізгі
мақсатын – алдындағы кезеңде кәсіпорынның тұрақты өсуінің жеткілікті
потенциалын құруды жүзеге асыруды толық көлемде қамтамасыз етуге рұқсат
етпейді;
2) кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыратын
қаржылық ресурстар. Қаржылық ресурстарды қадыптастырудың мұндай жағдайы
олардың кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерінің көлемімен толықтай тепе-
теңдікте болуын сипатталайды;
3) кәсіпорынның қаржылық қажеттіліктерінен асып түсетін қаржылық
ресурстар. Қаржылық ресурстарды қалыптастырудың мұндай жағдайы жаңа
кәсіпорын құру, соның ішінде акционерлік қоғам құру (капитал алыстағы
келешектің қаржылық қажеттіліктерін ескере отырып қалыптастырылғанда)
жағдайларының бірқатарында немесе оның өмірінің соңғы сатыларында
(кәсіпорынның инвестициялық беделдігі төмендегенде) көрініс табады.
Қаржылық ресурстардың оларға деген қажеттіліктен айтарлықтай асып түсуі
бұдан былай кәсіпорынның қаржылық мүдделерінің қорғалғандығының жоғарғы
деңгейі жайлы куәландырмайды, себебі бұл жағдайда капитал құнын
инфляциядан, уақыт аралығында және т.с.с. жоғалту қауіптері жүзеге
асырылады.
Ұсынылған топтастыру кәсіпорынның қаржылық ресурстарының келіп түсу
көздері негізінде құрылады.
Осылайша,кәсіпорынның қаржылық ресурстары шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өндірістік-шаруашылық қызметі нәтижесінде өздері өндірген
тауарды сатудан ақша алу, сондай-ақ қаржылық нарықта қаражаттарды
мобилизациялау жолымен қалыптасады деуге болады.
Профессор Поляк Г.Б. қаржылық ресурстарды оларды толтыру көздерін
көрсете отырып келесідей топтастыруды ұсынады (1.1-кесте).
1.1-кесте – Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын топтастыру
Қаржылық ресурстар Қаржылық ресурстар Ескерту
көзі
1 2 3
1 Өзіндік қаржылық ресурстар:
1.1 Амортизация Сатудан түскен түсім Амортизациялық қор құрылмаған
(өз құны) жағдайда амортизация пайдамен
бірігіп кетеді
1.2 Пайда Сатудан түскен түсім Соның ішінде құнды қағаздарды
1.2.1 Тауарларды, Басқа да жүзеге сатудан түскен (маржа)
жұмыстарды, қызмет асырулардан түскен Соның ішінде құнды қағаздар
көрсетулерді сатудан кірістер мен банктік депозиттерден
түскен пайда Жүзеге асырылудан тыс түскен пайда
1.2.2 Басқа да жүзеге кірістер Коммерциялық құрылымдардың әр
асырулардан түскен Салық салуға дейінгі түріне арналған жарғылық
пайда пайда капиталдың бекітілген пайызы
1.2.3 Жүзеге асырудан
тыс нәтижелердің
(кірістердің) сальдосы
1.2.4 Резервті қор
1.3 Жөндеу қоры Өз құны Егер ол бөлінсе
1.4 Сақтандыру Өз құны немесе таза
резервтері пайда
1.5 Басқасы Соның ішінде жекеге
теңестірілгендері, ссудалардың
қайтарылуы, дебиторлық
берешекті өтеу
2 Қарызға алынған қаржылық ресурстар:
2.1 Банк несиесі Тиісті кредиторлардың
ресурстары
2.2 Басқа қаржылық Тиісті кредиторлардың
институттың кредиті ресурстары
1.1-кестенің соңы
1 2 3
2.3 Бюджеттік кредит Тиісті кредиторлардың Соның ішінде салықты кейінге
ресурстары қалдыру
2.4 Коммерциялық Тиісті кредиторлардың Төлемді кейінге шегеру, соның
кредит ресурстары ішінде вексельді кредит
2.5 Кредиторлық Тиісті кредиторлардың Қалыпты
берешек ресурстары
2.6. Басқалар Тиісті кредиторлардың Соның ішінде салалық
ресурстары орталықтандырылған қорлардан
3. Тартылған қаржылық ресурстар:
3.1 Ағымдағы және Тиісті кредиторлардың Басқа кәсіпорындардың немесе
инвестициялық қызметкересурстары жергілікті бюджеттердің немесе
үлестік қатысу қорлардың қаражаттары болуы
қаражаттары мүмкін
3.2 Құнды қағаздардың Тиісті кредиторлардың Шығындарды алып тастағанда
эмиссиясынан түскен ресурстары
қаражаттар
3.3 Еңбек ұжымының, Тиісті кредиторлардың
заңды және жеке ресурстары
тұлғалардың
мүшелерінің пай және
басқа да салымдары
3.4 Сақтандыру Тиісті кредиторлардың Сақтандыру жағдайы немесе
өтемдері ресурстары сақтандыру мерзімі келіп
қалған кезде
3.5 Франчайзинг,
селенг, аренда және
т.б. бойынша ақшалай
түсімдер
3.6 Басқалар Соның ішінде қайырымдылық және
спонсорлық көмек
4 Мамандандырылған қаржылық ресурстар:
4.1 Бюджеттерден Бюджеттік және Соның ішінде дотация,
ассигнациялау және бюджеттен тыс субвенциялар, артық төлемдерді
бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары қалпына келтіру және т.с.с.
қорлардан түскен
түсімдер
Қайнар көз: Поляк Г.Б. Қаржылық менеджмент, 121 б.
Фирманың қаржылық ресурстары – кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету
бойынша қаржылық міндеттемелерді орындауға және шығындарды өтеуге арналған
кіріс пен сыртқы түсімдер түріндегі ақшалай қаражаттың бір бөлігі.
Кәсіпорынның қаржы жүйесін басқару үрдісінде қаржы ресурстарын алу, қаржы
ресурстарын басқару және оларды пайдалану мәселелері шешіледі.
Тәжірибелі қызметінде адамдар олардың мәндік санаттарымен емес
өзгерген нысандарымен соқтығысады, сондықтан да стандартты қаржылық есепте
тәжірибеге жүгіне отырып дәл осылар көрсетіледі.
Қаржы ресурстарының анықтамасынан олардың шығу тектері бойынша ішкі
(жеке) және сыртқы (тартылған) болып бөлінетіндігі шығады. Негізгі қаржы
ресурстары мен олардың қалыптасу көздері 1.1-суретінде берілген.
1.1-сурет – Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрылымы мен қайнар
көздері
Өз кезегінде ішкісі шынайы түрде стандартты есепте таза пайда және
амортизация түрінде, ал өзгерген нысанда – фирма қызметкерлері алдындағы
міндеттемелер түрінде ұсынылған.Таза пайда кірістің жалпы сомасынан
міндетті төлемдерді – салықтарды, жиындарды, айыппұлдарды, үстемеақыларды,
пайыздар бөлігі мен басқа да міндетті төлемдерді алып тастағанда қалатын
кіріс бөлігін білдіреді. Таза пайда шаруашылық жүргізуші субъектінің
иелігінде болады және оның жетекшілігінің шешімдері бойынша үлестіріледі.
Сыртқы немесе тартылған қаржы ресурстары сондай-ақ екі топқа бөлінеді: жеке
өзіндік және қарызға алынған.
Бұлайша бөлу аталған кәсіпорынның дамуына сыртқы қатысушылармен
салынатын капитал нысанымен шартталған: кәсіпкерлік немесе ссудалық капитал
түрінде. Кәсіпкерлік капитал салымдарының нәтижесі болып тиісінше тартылған
өзіндік қаржылық ресурстардың құрылуы табылады, ссудалық капитал
салымдарының нәтижесі болып қарызға алынған қаржылық ресурстардың құрылуы
табылады. Кәсіпкерлік капитал түрлі фирмаларға пайда табу және фирманы
басқару құқықтарына ие болу мақсатымен салынған (инвестицияланған) капитал
болып келеді.
Ссудалық капитал – қайтарымдылық және өтемділік шарттарына сәйкес
қарызға берілген ақшалай капитал.
Кәсіпкерлік капиталға қарағанда ссудалық капитал кәсіпорынға
салынбайды, ал оған уақытша пайдалануға пайыздарын алу мақсатында беріледі.
Бизнестің бұл түрімен мамандандырылған несие-қаржы институттары (банктер,
несиелік одақтар, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық
қорлар және т.б.) айналысады. Қаржыландыру түрлерінің сипаттамасы 1.2-
кестесінде берілген.
1.2-кестесі – Кәсіпорынды қаржыландыру көздерінің құрылымы
Қаржыландыру Сыртқы қаржыландыру Ішкі қаржыландыру
түрлері
Өз жеке капиталы Салымдар және үлестік Салық салудан кейінгі пайда
негізінде қатысушылық негізінде есебінен қаржыландыру
қаржыландыру қаржыландыру (мысалы, (тар мағынадағы өзін-өзі
акциялар шығарылымы, жаңа қаржыландыру)
пайшыларды тарту)
Қарызға алынған Кредиттік қаржыландыру Сатудан түскен пайда
капитал негізінде (мысалы, қарыздар, ссудалар,негізінде қалыптасатын
қаржыландыру банк несиелері, жеткізіп қарыздық капитал – резервтік
тұрушылар несиелерінің қорларға салымдар
негізінде) (зейнетақыларға, табиғатқа
келтірілген шығындарды
өтеуге, салықтарды төлеуге)
Жеке өзіндік және Акцияларға ауысып алуға Резервтердің бөлігін
қарыздық капитал болатын облигацияларды, қамтитын негізгі позициялар
негізіндегі араласопциялық қарыздарды, (яғни әзірше салық
қаржыландыру ссудаларды пайдаға қатысу салынбайтын салымдар)
құқығын қамтамасыз ету
негізінде шығару,
артықшылықтарға ие
акцияларды шығару
Шынайы өмірде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдар тығыз байланысты.
Қазіргі кездегі нарықтық шаруашылық айтарлықтай диверсацияланған, яғни
қызмет түрі бойынша да, кеңістікте де әр түрлі бағытталған. Диверсификация
бүгінгі күні нарықтық шаруашылық пен оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығын
қамтамасыз ететін маңызды факторлардың бірі болып табылады.
Алайда диверсификацияның тереңдеуі қаржылық ағымдар мен капиталдың
күрделенуіне, қаржылық тәжірибеде арнайы құралдарды қолданудың кеңеюіне
әкеп соқтырады, және бұл фирма жұмысын айтарлықтай қиындатады.
Кәсіпорынның жеке өзіндік капиталының құрылымы 1.2-суретінде берілген.
1.2–сурет – Кәсіпорынның жеке өзіндік капиталының құрылымы
Қаржыландырудың екі түрін әдетте ажырату қабылданған: сыртқы және
ішкі. Бұлайша бөлу фирманың қаржылық ресурстарының нысандары мен
капиталының қаржыландыру процесімен қатаң байланысымен шартталған.
Жеке өзіндік тартылған қаржылық ресурстар – фирманың құрылу сәтінде
болатын және оның бүкіл өмір сүрген уақытында иелігінде болатын фирманың
барлық қаржылық ресурстарының базалық бөлігі. Қаржылық ресурстардың осы
бөлігін фирманың жарғылық қоры немесе жарғылық капиталы деп атау
қабылданған. Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысанына байланысты оның
жарғылық капиталы акцияларды (кәдімгі, артықшылықтары бар немесе олардың
комбинациялары) шығару және кейіннен сату, жарғылық капиталға пайларды,
үлестерді және т.б. салымдар жасау есебінен қалыптасады. Фирманың өмір сүру
уақыты бойы оның жарғылық капиталы шашырауы, азаюы және үлкеюі мүмкін,
соның ішінде фирманың ішкі қаржылық ресурстарының бір бөлігінің есебінен.
Жеке өзіндік қаржылық ресурстардың қайнар көздері болып:
– жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражат және
қатысушылардың пай салымдары);
– кәсіполрын жинақтаған резервтер;
– заңды және жеке тұлғалардың басқа да салымдары (мақсатты
қаржыландыру, құрбандық, қайырымдылық салымдары және т.б.) табылады.
Кәсіпорын құру кезінде негізгі қаражаттарды, материалдық емес
активтерді, айналым қаражаттарын иеленудің қайнар көзі болып жарғылық
капитал табылады. Оның есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға
арналған қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық капитал кәсіпорынның жарғылық
қызметін қамтамасыз ету үшін меншік иелерімен қамтамасыз етілген қаражаттар
сомасы.
Жарғылық капитал санатының мазмұны кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық
нысанына байланысты:
– мемлекеттік кәсіпорын үшін – мемлекет кәсіпорынға толық шаруашылық
жүргізу құқығына сәйкес бекіткен мүліктің құндылық бағасы;
– жауапкершілігі шектеулі қоғам үшін – меншік иелерінің үлес сомасы;
– акционерлік қоғам үшін – барлық типті акциялардың жиынтық номиналды
бағасы;
– өндірістік кооператив үшін – қызметті жүзеге асыру үшін
қатысушылармен қамтамасыз етілген мүліктің құндылық бағасы;
– жалға алушы кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің салымдарының
сомасы;
– өзіндік балансқа бөлініп көрсетілген басқа нысандағы кәсіпорын үшін
– меншік иесімен кәсіпорынға толық шаруашылық жүргізу құқығы негізінде
бекітілген мүліктің құндылық бағасы.
Кәсіпорын құру кезінде жарғылық капиталға жасалынатын салымдар ақша
қаражаттары, материалдық және материалдық емес активтер түрінде болуы
мүмкін. Жарғылық капиталға салым ретінде активтерді өткізген кезде оларға
деген меншік құқығы шаруашылық жүргізуші субъектіге өтеді, яғни инвесторлар
сол объектілерге деген заттық құқықтан айрылады. Осылайша, кәсіпорынның
таратылу немесе қатысушының қоғам немесе серіктестік құрамынан шығуы
жағдайында ол қалған мүлік шегінде ғана өз үлесінің орнын толтыруды талап
етуге ғана құқығы бар, ал кезінде жарғылық капиталға салым ретінде берген
үлесін талап ете алмайды. Жарғылық капитал тиісінше кәсіпорынның
инвесторлар алдындағы міндеттемелерінің сомасын көрсетеді.
Жарғылық капитал қаражаттардың бастапқы инвестициялануынан
қалыптасады. Оның көлемі кәсіпорынды тіркеу кезінде жарияланады, ал
жарғылық капитал көлеміне жасалатын басқа өзгерістерге (акциялардың қосымша
эмиссиясы, акциялардың номиналды құнының төмендеуі, жаңа қатысушыны
қабылдау, пайданың бөлігін біріктіру және т.б.) әрекет етуші заңнамамен
және құрылтай құжаттарымен көзделген жағдайлар мен тәртіпте ғана жол
беріледі.
Жарғылық капиталдың қалыптасуы қаражаттардың қосымша көзінің –
эмиссиялық кірістің құрылуымен қатар жүруі мүмкін. Бұл қайнар көз
акциялардың алғашқы эмиссиясы кезінде акциялар номиналдан жоғары бағамен
сатылған жағдайда туындайды. Осы сомаларды алған кезде олар қосымша
капиталға жинақталады.
Өнімді шығару, жұмыстарды атқару, қызмет көрсету үрдісінде жүзеге
асырудан алынған кіріс сомасымен анықталатын жаңа құн құрылады.
Жүзеге асырудан алынған кіріс өнім (жұмыс, қызмет көрсету) өндіруге
жұмсалған қаражаттардың орнын толтырудың, ақшалай қаражаттар қорларын
қалыптастырудың қайнар көзі болып табылады, олардың уақытында түсуі
қаражаттар айналымының үздіксіздігін, кәсіпорын қызметі үрдісінің
үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Кірістің уақытында түспеуі қызметтегі
ақаулықтарға, пайданың төмендеуіне, шарттық міндеттемелердің бұзылуына,
айыппұл санкцияларына әкеп соқтырады.
Жүзеге асырудан алынатын кірістің түсуі қаражаттар айналымының
аяқталғандығын куәландырады. Кіріс түскенге дейін өндіріс шығандары айналым
қаражаттарының қалыптасу көзінен қаржыландырылады. Қызметке салынған
қаражаттардың айналымының нәтижесі – шығындардың орнын толтыру және
қаржыландырудың өзіндік көздерін: амортизациялық салымдар мен пайда құру
болып табылады.
Пайда мен амортизациялық алымдар өндіріске салынған қаражаттардың
нәтижесі болып табылады және кәсіпорын өзінше билік ететін кәсіпорынның
өзіндік қаржылық ресурстарына жатады. Амортизациялық алымдарды және пайданы
мақсатқа сай пайдалану өнім өндірісін кеңейту негізінде қайта жаңғыртуға
мүмкіндік береді.
Амортизациялық алымдар негізгі өндірістік қорлар мен материалдық емес
активтерді қайта жаңғыртуды қамтамасыз ету үшін тағайындалған. Амортизация
өзінің экономикалық мәні бойынша – бұл негізгі құралдар мен материалдық
емес активтердің (құны төмен және тез істен шығып қалатын заттар) құнын
олардың істен шығуына қарай өндірілетін өнімге біртіндеп ауыстыру,
амортизацияланатын активтерді кейіннен қайта жаңғырту үшін жүзеге асыру
процесінде ақшалай нысанға және ресурстардың жинақталу үрдісіндегі айналу
үрдісі. Бұл инвестициялық процесті қаржыландырудың мақсатты қайнар көзі.
Пайда экономикалық санат ретінде – бұл қосылған еңбектің арқасында
құрылған таза пайда. Пайда кәсіпкерлік қызметтің қаржылық нәтижелерін
сипаттайтын экономикалқ көрсеткіш болып табылады. Одан басқа пайда арқылы
оны үлестіру және пайдалану үрдісіне материалдық қызығушылық қағидасы .
сондай-ақ материалдық жауаптылық қағидасы жүзеге асырылады. Және ең
соңғысы, кәсіпорынның иелік етуінде қалатын пайда – бұл оның
қажеттіліктерін қаржыландырудың көпмақсатты қайнар көзі, бірақ оны
пайдаланудың негізгі бағыттарын жинақтау және тұтыну деп анықтауға болады.
Жинақтау және тұтынуға пайданы үлестіру пропорциялары кәсіпорын даму
мүкіндіктерін анықтайды.
Пайда экономикалық мазмұны бойынша әртүрлі болып келетін
қажеттіліктерді қанағаттандыру көзі болып табылады. Оны үлестіру кезінде
бүкіл қоғам атынан жүретін мемлекеттің, кәміпорынның және олардың
контрагенттерінің кәсіпкерлік мүдделері, жекелеген жұмыскерлердің мүдделері
қиылысады. Амортизациялық алымдарға қарағанда пайда кәсіпорынның толық
иелігінде болмайды, оның айтарлықтай бөлігі салық түрінде бюджетке түседі,
бұл құрылған таза пайданы үлестіру мәселесі бойынша кәсіпорын мен мемлекет
арасында пайда болатын қаржылық қатынастардың тағы бір сферасын анықтайды.
Амортизациялық алымдар мен пайданың жинақтауға бағытталған бір бөлігі
кәсіпорынның өндірістік және ғылыми-техникалық дамуына, бағалы қағаздарды
иелену, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталдарына салымдар жасау және
т.б. сияқты қаржы активтерін қалыптастыруға қолданылатын ақшалай
ресурстарын құрайды.
Жинақтауға пайдаланылатын пайданың басқа бөлігі кәсіпорынның
әлеуметтік дамуына бағытталады. Пайданың бір бөлігі тұтынуға жұмсалады,
оның нәтижесінде кәсіпорын мен кәсіпорында қызмет ететін және қызмет
етпейтін тұлғалар арасында қаржылық қатынастар туындайды.
Пайданы үлестіру жинақтау қоры, тұтыну қоры тәрізді арнайы қорларды,
резервті қорларды құру жолымен немесе таза пайданы жекелеген мақсаттарға
тікелей жұмсау жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында
қаржылық жоспарға қосымша ретінде тұтыну және жинақтау қорларын шығындау
сметалары қосымша жасалады. Екінші жағдайда пайданы үлестіру қаржылық
жоспарда бейнеленеді.
Жинақтай қоры ғылыми-зерттеу, жоба, конструкторлық және технологиялық
жұмыстарға, өнімнің жаңа түрлерін жасау мен игеруге, технологиялық
процестерді игеруге, технологиялық қайта қарулану мен реконструкцияға
байланысты шығындарға, ұзақмерзімді ссудаларды өтеу мен олар бойынша
пайыздарды өтеуге, өнімнің өз бағасына жатқызылатын соманың үстінен
салынатын қысқа мерзімді ссудалар бойынша пайыздар төлеуге, айналым
қаражаттарын ұлғайтуға, табиғат қорғау шараларын жүргізуге кететін
шығындарды жабуға, егер кәсіпорын олардың құрамына енсе басқа
кәсіпорындардың жарғылық капиталдарын құруға қатысушылардың салымдары
ретінде, одақтарға, ассоциацияларға, концерндерге жасалатын салымдарға және
т.б. пайдаланылады.
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен әлеуметтік қажеттіліктерге
қолданылады. Оның есебінен кәсіпорын балансына енетін әлеуметтік-тұрмыстық
тағайын объектілерін эксплуатацияланады, кәсіпорын балансына енетін
өндірістік емес маңыздағы объектілердің құрылысыжүргізіледі, сауықтыру және
мәдени жаппай шаралар жүргізіледі,кейбір арнайы сыйақыларды өтеу жүзеге
асырылады, материалдық көмек көрсету, зейнетақыларға қосымша төлем,
асханалар мен буфеттердегі тағамдардың қымбаттауының орнын толтыру және
т.б. жүзеге асырылады.
Пайда – резервтік қорды қалыптастырудың негізгі қайнар көзі. Бұл
капитал шаруашылық қызметтен болған көзделмеген шығындардың және болуы
ықтимал шығындардың орнын толытур, яғни өз табиғаты бойынша сақтандырушы
болып келеді. Резервтік капиталды қалыптастыру тәртібі аталған типті
кәсіпорынның қызметін реттейтін нормативті құжаттармен және оның құрылтай
құжаттарымен анықталады..
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайларында кәсіпорында амортизациялық
алымдар мен пайданы үлестіру және пайдалану белгіленген ақшалай қорларды
құрумен әрдайым қатар жүре бермейді. Амортизациялық қор әдейілеп
құрылмайды, ал пайданы арнайы қорларға үлестіру туралы мәселенің шешімі
кәсіпорын құзырына қалдырылған, алайда бұл кәсіпорынның қаржылық
ресурстарын пайдалануды бейнелейтін үлестіру үрдістерінің мәнін
өзгертпейді.
Қосылған капитал кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде негізгі
қаражаттарды және басқа да материалдық құндылықтарды асыра бағалау
нәтижесінде құрылады. Нормативті құжаттармен оны тұтыну мақсаттарына
пайдалануға тыйым салынған.
Қаражаттардың спецификалық қайнар көздері болып әлеуметтік тағайындағы
қорлар мен мақсатты қаржыландыру қорлары: қайтарымсыз алынған құндылықтар,
сондай-ақ әлеуметтік-мәдени және коммуналды-тұрмыстық объектілердің
мазмұнымен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға, толық
бюджеттік қаржыландыруға жататын шығындарды қаржыландыруға арналған
қайтарымды және қайтарымсыз мемлекеттік ассигнациялаулар табылады.
Қаражаттардың уақытша жеткіліксіздігі жағдайында қажеттілік қарызға
алынған қаржылық ресурстар есебінен қамтамасыз етіледі. Фирманың тартылған
қарызға алынған қаржылық ресурстары көбіне:
– банктік несиелер мен ссудалар;
– фирма облигацияларын шығару мен сатудан түскен қаражаттар;
– басқа да банктік емес субъектілерден алынған қарыздар түрінде
кездеседі.
Отандық тәжірибе жағдайларында банктік және банктік емес ұйымдардан
қайтарымдылық негізінде алынған қаржылық ресурстарды тарту принципиалдық
маңызға ие.
Көпшілікпен қабылданған түсінік бойынша Ресейде ссудалар мен
несиелерді тек қана несиелік институттар – банктер ғана бере алады. Фирма
банктік емес ұйымдардан қайтарымдылық негізінде алған қарыздары әрекет
етуші заңнамаға сәйкес фирманың кірісі болып табылады және тиісті
мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Нарықтық экономикада ұзақ мерзімді негізде қарыз қаражаттарын тартудың
кеңінен таралған түрі болып акционерлік қоғам бір жылдан кем емес уақытқа
шығаратын облигациялық қарыз, сондай-ақ үлестік құнды қағаздардың эмиссиясы
табылады.
Нарық жағдайындағы қаржы менеджменті тәжірибесінде кәсіпорынның
қызметін қаржыландырудың басқа да шаралары белгілі, олар жеке түрде немесе
негізгі бағалы қағаздардың эмиссяисымен қатар да қолданылады. Оларға
опциондар, кепілдік операциялар, лизинг жатады.
1.2 Кәсіпорында қаржылық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқару – бұл белгілі бір нәтижеге
жету үшін қаржылардың алуан түрлеріне әсер етудің мақсатты бағытталған
әдістері, операциялары, шараларының жиынтығы.
Меншіктің барлық нысанындағы кәсіпорындардың қаржыларын ұйымдастырудың
негізі болып меншік иесінің ұйымдастырылып жатқан шаруашылық және
коммерциялық қызметін жүзеге асыруға қажетті көлемдегі қаржылық
ресурстардың болуы табылады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды пайдалануы көп бағыттарда жүзеге
асырылады, солардың ішіндегі ең бастылары:
– қаржылық міндеттемелерлі орындаумен шартталған қаржылық-банктік
жүйенің органдарына жасалатын төлемдер. Бұған жататындары: бюджетке салық
төлемдері, несиелерді пайдаланғаны үшін банктерге пайыздар төлеу, бұрын
алынған ссудаларды жабу, сақтандыру төлемдеру және т.б.;
– жеке өзіндік қаражаттарды капиталдық шығындарға инвестициялау, бұл
өндірісті кеңейтумен және оны техникалық жаңартумен, жаңа технологияларға
ауысуға, ноу-хау-ды қолдануға және т.б. байланысты;
– қаржылық ресурстарды нарықта алынатын бағалы қағаздарға: әдетте
аталған кәсіпорынмен кооперативті жеткізілімдерімен тығыз байланысты
болатын басқа фирмалардың акциялары мен облигацияларына және т.б.
инвестициялау;
–сыйақылық және әлеуметтік сипаттағы ақшалай қорларды құруға қаржы
ресурстарын бағыттау;
– қаржы ресурстарын қайырымдылық мақаттарға спонсорлыққа және т.б
пайдалану.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары – кәсіпорынның билік етуінде болатын
ақшалай кірістер мен түсімдер. Олар бюджет, банктер, сақтандыру және басқа
ұйымдар алдындағы қаржылық міндеттемелерді орындауға арналған. Сонымен
қатар қаржы ресурстары кеңейтілген қайтаөндіріс бойынша шығындарды жүзеге
асыруға, сондай-ақ кәсіпорын жұмыскерлерін экономикалық ынталандыру үшін
қолданылады.
Қаржы ресурстарын қалыптастырудың қайнар көздері болып кәсіпорынның өз
қаражаттары мен ол басқа қайнар көздерден алған қаражаттар табылады.
Барлық басқа тең жағдайларда кәсіпорынның сәтті дамуы қаржылық
құралдарды алудың барлық қайнар көздерін белсендендіруге байланысты.
Олардың ішінде кәсіпорын үшін олардың көлемі мен өзінділігі тұрғысынан
жеке өзіндік және оларға теңестірілген қаржылық ресурстар, сондай-ақ
қарызға алынған қаражаттар есебінен құрылған қаржылық ресурстар едәуір
маңызды болып табылады. Сонымен қатар 1.3 суретінде келтірілген әрбір
қайнар көз өзінің пайда болу ерекшелігімен сипатталады. Сонымен, мысалы,
пайда алу көптеген жағдайларға байланысты. Шартты түрде оларды төрт топқа
бөлуге болады.
Бірінші топ – тұрғын халықтың сұранысына ие тауарлар мен қызмет
көрсетулердің өндірісін таңдау (кәсіпорын миссиясы).
Екінші топ – бұл шығындары қоғамдық қажеттіден төмен және жоғарғы
сапалы тауар шығарылымдарын қамтамасыз ететін өндірістік және шаруашылық
факторларды дұрыс пайдалана білу.
Үшінші топ – өнімді өткізуді және өндірісті қолжетімді бағаға
шикізатпен, материалдармен және т.б. жабдықтауды нәтижелі жүзеге асыра
білумен байланысты.
Төртінші топ өндірісті кеңейту, жаңа технологиялар мен техника енгізу
және ұлғайып отыратын пайда алуға рұқсат ететін жаңа өнімдерді игеру
негізіндегі экономикалық өсу факторларын қамтиды.
Алғашында қаржылық ресурстардың ұлғаюы кәсіпорынды құру кезеңіне,
жарғылық қор құрылған кезге келеді. Оның үлкендігі өндіріс процесіне
инвестицияланған негізгі және айналымдағы ақша қаражаттарының көлемін
көрсетеді.
Ары қарай қаржылық ресурстар ең бастысы пайда мен амортизациялық
алымдар есебінен қалыптасады. Олармен қатар қаржылық ресурстардың қайнар
көздері болып шығып қалған мүлікті жүзеге асырудан шыққан түсім, түрлі
мақсатты түсімдер, мектепке дейінгі мекемелерде балаларды ұстауды өтеу,
құрылыстағы ішкі ресурстарды мобилизациялау және т.б.болып табылады.
Айтарлықтай маңызға ие, әсіресе, жаңадан құрылып жатқан немесе
өзгертілген кәсіпорындар бойынша қаржылық ресурстар қаржы нарығында
қозғалысқа келтірілулері мүмкін. Сонымен қатар аталған кәсіпорын шығаратын
акциялар, облтгациялар және құнды қағаздардың басқа да түрлерін сату,
сондай-ақ түрлі несиелер түріндегі қарыз қаражаттар пайдаланылады.
Сонымен қатар, кәсіпорындар қайтаүлестіру тәртібінде қаржылық
ресурстар ала алады (өздері енетін ассоцияциялар, концерндер, және салалық
құрылымдардан, сақтандыру кампанияларынан алынатын сақтандыру төлемдері).
Түрлі қайнар көздерден қалыптасқан қаржылық ресурстар кәсіпорынға жаңа
өндіріске қаражатты уақытында инвестициялауға, әрекет етуші кәсіпорынның
кеңейтілуі мен техникалық қайта жарақталуы қажеттілігін қамтамасыз ету,
ғылыми зерттеулерді қаржыландыру және оларды енгізу және т.б. мүмкіндік
береді.
Қайта өндірісті жаңғырту шығындарын қаржылық қамтамасыз ету үш нысанда
жүзеге асырылуы мүмкін: өзін-өзі қаржыландыру, несиелендіру және
мемлекеттік қаржыландыру. Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорынның өз қаражатын
пайдалануға негізделген. Өз қаражаттарының жеткіліксіздігі жағдайында ол
өзінің кейбір шығындарын қысқарта алады, немесе бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар негізінде қаржы нарығында мобилизацияланатын
қаражаттарды пайдалануы мүмкін.
Несиелендіру – бұл шығындар қайтарымдылық, төлемділік, мерзімділік
бастамаларында қамтамасыз етілетін банк ссудалары есебінен жабылатын
өндірісті жаңғыртудың шығындарын қаржылық қамтамасыз етудің осындай тәсілі.
Мемлекеттік қаржыландыру бюджеттік және бюджеттік емес қорлар
қаражаттарының есебінен қайтарымсыз негізде жүзеге асырылады. Осындай
қаржыландыру арқылы мемлекет қаржылық ресурстарды өндірістік және
өндірістік емес салалар, экономика салалары мен ел территориялары арасында,
халықтың жекелеген топтары мен таптары және т.б. арасында мақсатты түрде
қайта үлестіреді.
Тәжірибеде қаржыландырудың барлық аталған нысандары бірмезгілде
қолдануы мүмкін. Бастысы – олардың арасындағы берілген кезеңдегі оптималды
қатынасқа қол жеткізу. Мұндай оптимизмге қол жеткізу тек кәсіпорынның қаржы
қызметтері жасап шығаратын белсенді қаржы стратегиясы негізінде ғана
мүмкін. Оптималды деп өзіндік және қарызға алынған қаражат арасындағы
қатынас 2:1 болса, сол саналады. Басқа сөзбен айтқанда, өзіндік қаржылық
ресурстар қарызға алынатын ресурстардан екі есе асып түсуі керек. Бұл
жағдайда қаржылық жағдай тұрақты деп саналады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды пайдалануы түрлі бағыттарда жүзеге
асырылады, олардың ең бастылары болып төмендегілер табылады:
– қаржылық міндеттемелерлі орындаумен шартталған қаржылық-банктік
жүйенің органдарына жасалатын төлемдер (бюджетке салық
төлемдері, несиелерді пайдаланғаны үшін банктерге пайыздар
төлеу, бұрын алынған ссудаларды жабу, сақтандыру төлемдеру және
т.б.);
– қаржылық ресурстарды нарықта алынатын бағалы
қағаздарғаинвестициялау;
– сыйақылық және әлеуметтік сипаттағы ақшалай қорларды құруға
қаржы ресурстарын бағыттау;
– қаржы ресурстарын қайырымдылық мақаттарға спонсорлыққа және т.б
пайдалану.
Өндіріс үрдісін үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін қаржылық
резервтердің үлкен маңызы бар. Нарыққа өту жағдайларында олардың ролі одан
сайын арта түсуде. Қаржылық резервтер тіпті үлкен шығындар пайда болғанда
немесе ойламаған оқиғалар туындаған жағдайда өндірістік процестегі
қаражаттардың үздіксіхз айналымын қамтамасыз ете алады.
1.3-суреті – Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру көздері
Қаржы резервтері кәсіпорындармен өз қаражаттары есебінен (өзін-өзі
қаржыландыру) құрылуы мүмкін, олардың басқарушы құрылымдарымен (нормативті
алымдар негізінде), мамандандырылған сақтандыру ұйымдарымен (сақтандыру
әдісімен) және мемлекетпен (резервтік қорлар) құрылуы мүмкін.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық негіздеріне өтуге байланысты кәсіпорын
дамуының қаржы көздерін іздеудегі қаржы қызметтерінің ролі артады.
Қаржы ресурстарын инвестициялаудың нәтижелі бағыттарын іздеу, бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар, қарыз қаражаттарын уақтылы тарту
кәсіпорын қаржысын басқаруда бастылары болып келеді, және құрайды.
Қаржы қызметтері тарапынан қаржыларды басқаруды ұйымдастыру Қаржылық
менеджмент, ол ең қолайлы шарттармен қосымша қаржы ресурстарын тартуға,
оларды ең үлкен нәтижемен инвестициялау, қаржы нарығында бағалы қағаздарды
сатып алу-сату арқылы пайдалы операцияларды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Кәсіпорынның шығындарын өз қаражаттары жеткіліксіз болғандағы жабу
көзін таңдау қаражаттарды инвестициялау мақсатына байланысты. Айналым
қаражаттарына деген қысқамерзімді және орташамерзімді қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін несие мекемелерінің ссудаларын қолданған жөн. Өндірісті
кеңейтуге, техникалық қайта жарақтандыруға немесе қайта құруға ірі капитал
салымдарын жүзеге асырғанда ұзақмерзімді несиені қолдануға немесе құнды
қағаздар шығарылымын пайдалануға болады.
Кәсіпорын үшін еркін қаржы ресурстарын пайдалану, кәсіпорынға қосымша
пайда әкелетін қаражаттарды инвестициялаудың едәуір нәтижелі бағыттарын
табу да аз маңызға ие емес. Мұнда экономикалық үрдістердің динамикасын
алдын ала білу және қаржы операцияларын жасау техникасын кәсіби деңгейде
білу маңызды.
Ақша қаражаттарын құнды қағаздарға инвестициялау кезінде қаржы
қызметтерінің қызметкерлері осындай операциялардан көп пайда түсіру
мақсатымен бірқатар талаптарды ұстануы керек. Бұл талаптар келесідей:
– басқа кәсіпорындардың акцияларын (облигацияларын) сатып ала отырып
тек артық қаржылық ресурстарды инвестициялау керек, сонымен қатар
кәсіпорында алдындағы төлем жасау жағдайына қолма-қол ақшасы болуы керек.
Қолма-қол ақша кәсіпорынның банктік есепшотындағы ақша түрінде немесе
жоғарыликвидті үкіметтік құнды қағаздарға айналған болуы мүкін;
– кез келген кәсіпорынның акцияларын (облигацияларын) иеленудің
алдында оның қызметін жан-жақты зерттеу, оның қаржылық нәтижелерінің
динамикасын сараптау қажет. Өз сараптамасына үміт артпай, сенімді
сарапшылардан кеңес алған жөн. Құнды қағаздарын сатып алғалы отырған
кәсіпорынның істері жөніндегі құпия, тексерілмеген ақпаратқа ғана сүйеніп
мәміле жасауға кеңес берілмейді. Өздерінің кірістері жөніндегі есепті
жариялайтын фирмалардың акцияларын сатып алуға болмайды;
– қаражатты бірнеше кәсіпорындардың құнды қағаздарына инвестициялау
қажет, әсіресе олар экономиканың түрлі салаларында жұмыс істегені жөн.
Барлық ақша қаражаттарын бір ғана объектіге салу, егер сол кәсіпорын
сәтсіздікке ұшыраса немесе ауыр экономикалық жағдайға түссе сәтсіз болып
шығуы мүмкін;
– акцияларына (облигацияларына) ақша салынған кәсіпорындардың қаржы
есептерін әрдайым зерттеп отыру қажет. Есептік мәліметтерді қарастыруда
баланстық және таза пайданың көрсеткіштерімен, оның үлестірілуімен,
дивидендтердің үлкендігі мен деңгейімен шектелмеу керек; акционерлік
капиталға деген пайда нормасы, рентабельділік деңгейі, авансталған
қаражаттардың айналым жылдамдығы, өзіндік және қарызға алынған
қаражаттардың қатынасы және т.б. сияқты коэффициенттердің динамикасын
анықтау және зерттеу керек. Инвесторды қызықтыратын кәсіпорындағы істердің
жағдайын экономиканың тиісті саласындағы жалпы жағдаймен салыстыру қажет;
– тек пайыздардың аса жоғары емес дивиденттері үшін ғана акцияларды
(облигацияларды) сатып алудан бас тарту жөнсіз. Кейде тұрақтылығы мен
оларды ұзақ уақыт бойы ала алатындығы анықталған аса жоғары емес
дивидендтерге барған дұрыс. Мысалға, экономикасы жоғары дамыған елдерде
инвесторлар көбіне қатаң орнаған пайдасы бар құнды қағаздарға ұмтылады.
Қаражаттарды инвестициялау инвестициядың пайдалылығының нормасы уақытша
еркін ақша қаражаттарын пайдаланғаны үшін несие жүйесімен төленетін
пайыздан асып түссе ойға қонымды деп саналады.
Басқа меншік иелерінің ақша қаражаттарын өз кәсіпорнының шығындарын
жабуға жұмсай отырып, қаржы қызметінің қызметкерлері ең алдымен ресурстарды
инвестициялау мақсаттарын анық білулері керек және соларға сәйкес қаражатты
тарту нысаны туралы рекомендациялар жасауы қажет. Қаражатқа деген қысқа
мерзімді және орташамерзімді қажеттіліктерді жабу үшін несиелік
мекемелердің ссудаларын пайдаланған абзал. Кәсіпорынның өзгертілуі немесе
кеңейтілуіне ірі капитал салымдарын жасау кезінде бағалы қағаздар
шығарылымын пайдалануға болады; алайда, мұндай рекомендация тек қаржыгерлер
қаржы нарығын түпкілікті зерттеп, түрлі бағалы қағаздарға деген сұранысты
сараптағанда, конъюнктураның мүмкін өзгерісін ескеріп, және осының бәрін
таразыға сап өз кәсіпорнының бағалы қағаздарын тез және ұтымды жүзеге
асыруға сенімді болғанда ғана беріле алады.
Өнімді, жұмысты, қызмет көрсетулерді жүзеге асыру уақыты әлемдік
тәжірибеде меншік құқығының бірінші иелерінен екінші иелеріне өтумен
анықталады. Бұл құқықты өткізу сату-сатып алу шарттарының, алмасу
шарттарының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады және операция қай елде
жүргізіліп жатса, сол елдің заңнамасымен реттеледі.
Біздің елде құқықтардың ауысуы заңнама негізінде екі нұсқада жүзеге
асырылады: төлем жасалғанда және жүк түсірілгенде. Бартерлік мәміле
жағдайында жүзеге асыру уақыты болып өнімнің, жұмыстың, қызмет көрсетудің
келіп түскен уақыты саналады.
Сатып алушыға өткізілген өнімнің бағасын түрлі баға бойынша анықтауға
болады: көтерме, жеке, келісімді, олар өзара жіберілетін және сатып
алынатын болып бөлінеді және әлемдік.
Түсімнің көлеміне объективті және субъективті факторлар әсер етеді.
Объективтілерге ішкі және сыртқылары жатады.
Ішкі – өндіріс көлемі, шығындар деңгейі, өнім сапасы, шығарылымның
жылдамдығы, ассортимент (өндірістегі); құжаттарды уақытында нысандау,
есептеулердің оптималды түрлері (айналуларда).
Сыртқы – шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар нарығы,өз
құзырындағы өндіріс көлемі, басқа кәсіпорындардың аналогтарымен
салыстырғандағы сапа, жеткізілімдердің жылдамдығы (өндірістегі);
құжатайналымының мерзімдері, шарттардың талаптарының сақталуы,
есептеулердің оптималды нысаны (айналулар саласында).
Сонымен қатар қосымша шығындар да болуы мүмкін: материалдар мен басқа
да ресурстармен жабдықтау мерзімдерінің бұзылуы, көліктік қамтамасыз
етудегі қателіктер, уақытында төлемдердің жасалмауы.
Субъективті факторларға жататындары: моральдық түрдегі факторлар,
нарықтағы саяси жағдай, қызмет саласы, жарнама немесе антижарнама.
Кәсіпорынның капиталдық салымдарға пайдаланылатын жеке өзіндік
қаржылық ресурстарының құрамында пайда маңызды орынға ие. Соңғы кездері
капиталдық салымдарды қаржыландыру көздеріндегі пайданың абсолютті көлемі
мен үлесінің ұлғаю қарқыны бақыланып жүр.
Пайдамен қатар капиталдық салымдарды қаржыландыруға сондай-ақ
құрылыстың өзінде (шаруашылық әдіспен орындалатын құрылоыстық-монтаждық
жұмыстар бойынша пайда мен үнемдеушілік, ішкі ресурстарды және т.б.
мобилизациялау) мобилизацияланатын қаражаттар, істен шығып қалған мүліктен
түскен кірістер, әлеуметтік даму және тұрғын үй құрылысының қорларының
қаражаттары пайдаланылады. Бұрын бюджеттік қаражаттар қайтарымсыз
ассигнациялау түрінде бөлінсе, қазір оларды мақсаттық субсидиялар
(инвестициялық ассигнация), субвенциялар мен инвестициялық салытық несиелер
арқылы алуға болады.
Инвестициялық несие – бұл кішігірім бизнес кәсіпорнының пайдаға және
мүлікке салынатын салық бойынша төлемдерді кейінге шегеруімен байланысты
қалдырылған ақшалай қаражаттары, егер төмендетілген салық көлеміндегі пайда
өндіріске реинвестицияланса, ал мүлік салығының төмендеуінен қалған ақша
қаражаттар кәсіпорынды приватизациялау кезіндегі мүлікті сатып алуға
бағытталады.
Айналым қаражаттарының қызмет ету саласындағы қаржы қатынастары
келесідей үш жағдайда пайда болады:
– кәсіпорынның жарғылық қорын құру кезінде;
– өз айналым қаражаттарын ұлғайту үшін қаржылық ресурстарды пайдалану
процесінде;
– айналым қаражаттарының артығын бағалы қағаздарға инвестициялағанда.
Өзіндік жеке айналым қаражаттарын қалыптастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz