Айналымды активтердің жіктелуі
Мазмұны
Кіріспе
1 Кәсіпорындағы ағымды активтерді тиімді басқарудың теориялық
аспектілері
1.1 Экономикалық маңызы, ағымды активтердің көздері және қаржыландыру
әдістері
1.2 Ағымды активтердін басқаруды ұйымдастыру
1.3 Ағымды активтерді басқарудың негізгі кезеңдері
2 Кәсіпорынның ағымды активтерін пайдалану тиімділігін сараптау
(Тамыр Несие серіктестігі ЖШС үлгісінде)
2.1 Тамыр Несие серіктестігі ЖШС негізгі қызметінің және қаржы
көрсеткіштерінің сипаттамасы
2.2 Кәсіпорынның ағымды активтерінің жағдайын талдау: құрамы және
құрылымының өзгеруі
2.3 Тамыр Несие серіктестігі ЖШС қаржыландыру қызметте ағымды
акивтерін пайдалануын талдау
2.4 Кәсіпорынның ағымды активтерін тиімді пайдалануды кешенді баға
беру
3 Кәсіпорынның ағымды активтерін тиімді басқаруды арттыру бойынша
ұсынылған негізгі бағыттар
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
А қосымшасы
Ә қосымшасы Графикалық бөлім
Кіріспе
Кәсіпорынның ағымды активтеріның екі түрлі экономикалық табиғаты бар.
Бір жағынан, олар материалдық-өндірістік қорлардағы, аяқталмаған
өндірістегі, ақша қаражаттарының қалдықтарындағы және қаржылық салымдардағы
мүліктің бір бөлігі болып табылады. Екінші жағынан – өндіріс пен өнімді
(жұмысты, қызмет көрсетуді) жүзеге асыру үрдісінің үздіксіздігін қамтамасыз
ететін капиталдың бір бөлігі.
Айналым активтері көптеген кәсіпорындардың мүлік құрылымында
басымдылыққа ие, өзін қаржыландыру үшін қаражаттардың айтарлықтай қомақты
көлемін талап етеді және кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне, оның
қызметінің тұрақтығына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан айналым активтерін
басқарудың сапасын арттыру пайданың өсуі мен капитализацияның маңызды
шарттарының бірі болып келеді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі экономикадағы дағдарыс құбылыстарының
әсерінен жалпы нарықтық конъюнктураның нашарлауымен шартталған, бірінші
кезекте, айнлым капиталының едәуір оңтайлы бөлігі – қарыз міндеттемелері
өзгереді, бұл төлем жасамаушылықтың ұлғайып келе отыратын ағымдарымен
шартталған. Осыған байланысты дағдарыстық экономика жағдайында өмір сүруді
жалғастыру және кәсіпорынның банкроттығына жол бермеу үшін, ағымды
активтермен қалайша тиімді пайдалану керектігін, құрамы мен қаржыландыру
көздері бойынша айналым капиталының құрылымы қандай болу керектігін жақсы
білу керек.
Бұл жұмыста зерттелген мәселенің теориялық, әдістемелік және
практикалық аспектілері баяндалған шетелдік және отандық авторлардың да
еңбектерінің материалдары қолданылған, бұл Ван Хорн Дж. К., Бланк И. А.,
Донцова Л. В., Никифорова Н. А., Масютин С. А., Леонтьев С. К.,
Нурсеитов Э. О., Сапарова Б. С. Сияқты авторлар.
Ағымды активтерді басқарудың басты мақсаты оның барлық құрамдас
бөліктерін тиімді пайдалануды арттыруда және осы негізде кәсіпорынның
шаруашылық және қаржылық қызметінің үздіксіздігі мен тиісті нәтижелілігін
қамтамасыз етуде болып келеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып кәсіпорынның қазіргі кездегі
экономикалық жағдайларда ағымды активтерін басқаруын бағалау табылады.
Қойылған мақсатты орындау үшін келесідей мәселелерді шешу қажет:
кәсіпорынның ағымды активтерін тиімді басқарудың теориялық аспектілерін
қарастыру;
ағымды активтердің экономикалық мәнін, қайнар көздерін және қаржыландыру
тәсілдерін ашып қарастыру;
ағымды активтерді басқарудың негізгі кезеңдерін және оларды басқаруды
ұйымдастыруды сипаттау;
кәсіпорында ағымды активтерді басқару тиімділігін сарапқа салу;
ағымды активтерді кәсіпорынның қаржылық қызметінде пайдалануды бағалау;
кәсіпорынның ағымды активтерін басқарудағы негізгі мәселелерді айқындау
зерттеліп отырған кәсіпорынның ағымды активтерін басқару саясатын
жақсартудың басты бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып Тамыр Несие серіктестігі
ЖШС-нің қаржылық қызметі болып табылады.
Жұмыстың зерттеу пәні болып Тамыр Несие серіктестігі ЖШС
активтерін басқару саясаты болып табылады.
Фактілі материалды қаржылық сарапқа салуда орташа шамалардың,
топтастырулардың, коэффициенттерді бағалаудың экономикалық-статистикалық
әдістері, аралық көрсеткіш әдісі, уақыт кезеңіндегі, құрылымдық,
салыстырмалы сараптамалар қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы болып зерттелген объектінің 2008-2009
жылдардағы қаржылық есептілігінің мәліметтері, сондай-ақ кәсіпорынның
қызметін қаржылық сараптау бойынша оқу құралдары және периодикалық
басылымдардың материалдары қызмет етті.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы білімдерді жүйелеуден,
кәсіпорынның ағымды активтерін басқару саясатын жетілдірудің тәжірибелік
бағыттарын негідеуден көрінеді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы жұмыстың тәжірибелік маңызын
ашуда жатыр, атап айтқанда жұмысты тәжірибелік қыметті пайдалануға болады,
дипломдық жұмыста алынған нәтижелер Тамыр Несие серіктестігі ЖШС –де
қолданыла алады, бұл ағымды активтерді басқаруда экономикалық нәтижеге қол
жеткізуге жәрдемждеседі.
1 Кәсіпорындағы ағымды активтерді тиімді басқарудың теориялық
аспектілері
1. Ағымдағы активтердің экономикалық маңызы, оларды
қаржыландырудың қайнар көздері мен әдістері
Нарықтық экономика дамуы барысында, халықтық шаруашылықта экономикалы
үдерістің бәсекесі ұлғаймалы қиындауда және шешім қабылдаудың қажеттілігі
күшейтілуде, әрбір шаруашылық субъектінің ағымды қызметіне тікелей
байланысты. Олардың ішіндегі ең маңызды шешіміне кіретіні, құрылыммен және
айналымды активтердің қолданылуымен негізделген, әрбір жеке субъектінің
қалыпты функциясының негізі болып табылады.
Айналымды активтердің ең қысқаша түсініктемесі болып оның мүлігінің
бір бөлігі сипаттайды, ол материалдық және қаржылық күйде анықталады,
әрқашанда кәсіпорынның шаруашылық айналымында болады.
Анығында, әрбір шаруашылық субъект өз қызмет үдерісінде тиесілі
мүлікпен қолданылады, көлемі мен құрылымы айналысу қызметінің түріне
байланысты болып келеді, оған қоса нақты аймақ пен шаруашылық жайттарға
негізделеді.
Жалпы орнатылған жіктелім мүлігі екі топқа бөлінеді: негізгі және
айналым құралдары, кәсіпорынның бухгалтерлік балансында айналымнан тыс және
айналымды активтер болып көрсетіледі (Еуропалық елдердің одақтастығы
кәсіпорынның балансындағы активтер міндетті және айналымды болып бөлінеді).
Әрбір мүліктің ълементі белгілі бір функция атқарады, ол оның белгілі бір
топқа тиесілі екендігіне әсер етеді. Олар өзара белгіленуімен ғана емес,
сонымен қатар қолдану әдісімен, өндірістік үдерісте қатысу ұзақтығымен
ерекшеленеді. Айналымнан тыс активтер көптеген шаруашылық циклдарда
қатысады, сонымен қатар өзінің пішінін өзгертпейді, сәйкесінше дайын өнімге
жекелеп құнын ауыстырады. Айналымды активтердің олардан қысқа мерзімді
шаруашылық операцияларда және әр өндірістік циклда жаңаруымен
айырықшаланады. Оның шартты белгілеріне кіреді:
– осы ресурстардың қысқа мерзімді айналымы, ол бір жылдан
аспайды;
– әр кездегі пішіннің өзгеруі.
Бастапқы да құралдар ақша пішінінде көрініс табады, олардың көмегімен
өндірісте қолданылатын материалдық байлықтар алынады (шикізат, материалдар
және т.б.). Барлық сәйкес циклдардың аяқталуымен дайын өнім шығады, оның
өндіріске шығуы ақша қаражаттарын алуды қамтамасыз етеді:
- айналым құралдарының көптеген элементтері жоғары дәрежелі
өтімділікке айырықшыланады.
Шетелдік әдебиетте айналымды активтер түсініктемесі айналымды
капиталмен ұқсастырылады, себебі айналымды актвитердің сызбасы мен
көлемінің құрылымы қаржыландыру мен тығыз байланысты. Айналымды мүлікте
болатын құбылыстар мен үдерістер баланстың пассивінде де бір уақытта
көрсетіледі, нақты келе қаржыландырудың сәйкес көзінде.
Осылайша, материалдар мен шикізаттар алу барысында қаржылық
міндеттемелердің ұсынылуын тудырады, осы міндеттемелерді төлеу, банк
шотындағы немесе кәсіпорындағы ақша қаражаттарының сальдосының төмендеуін
көрсетеді және төмендеуді жабу үшін қажетті қарыздық капиталдың көлемінің
төмендеуін көрсетеді. Дайын өнімді шығару кезінде дебиторлық берешек
соммасы және қарызды ресурстардың қажеттілігінің өсуі мүмкін. Сол себепті,
олар әр кезде мүліктік және қаржылық күйде болады, 1.1 суретінде
көрсетілген
Ағымды активтер
Мүліктік пішін Қаржылық пішін
Шикізат және Жабдықтаушылар Кәсіпорындағ Векселдер
материалдар мен ы кассада
мердігерлермен
есеп
Жартылай Жарғылық Есеп шотында Сертификатта
фабрикаттар және капиталдың р
аяқталмаған өндіріс құрылтайшыларымен
есеп
Дайын өнім Әр түрлі
дебиторлар мен
кредиторлармен
есеп
1.1-сурет–Айналымды активтердің жіктелуі
Ақша қаражаттарының уақытында түсуі кірістің ұлғаюына және
кәсіпорынның жеке қаржылық ресурстарына әсер етеді. Сонымен, айналымды
активтердің көмегімен сызбасының құрылым үдерісі, жеке мүліктің
қаржыландырылуына құрылымды капиталдың үдерісі бір қалыпты болады.
Айналымды активтердің жие пішінінің өзгеруі және оның қаржыландыру
көздерімен тығыз байланыста болуы, айналымды капиталдың ағымды активтер
түсінігімен сәйкестендіріледі(айналым құралдарымен). Айналымды капиталдың
элементтері әрқашанда қозғалыста және тез айналым әсерінен оның сәйкес
ресурстарының аздығын талап етеді: қорлардың, ақша қаражаттарының және
қысқа мерзімді бағалы қағаздар. Капиталдың орналасу ақпараты, кәсіпорынның
бұйрығында болады, баланстың активінде құралады.
Әрбі орналасқан капиталдың түріне, баланстағы белгілі бір тармақ
сәйкес келеді. Осы ақпараттар негізінде осындай шешім шығаруға болады,
кәсіпорынның активтерінің қандай өзгерістері болады, кәсіпорынның қанша
бөлігін құрайды, ал айналымды және ағымды активтері, сонымен қатар өндіріс
саласында және қатынау саласында.
Ағымды активтер олардың қатырылған капиталындағы мүліктік пішіннің
шығындарымен байланысты. Оның мазмұны жоғары қаржылық тәуекелдермен
айқындалады, себебі материалдық қорлар тартымсыз болуы мүмкін, дайын өнім
уақытында сатылмаған. Активтердегі үлкен мөлшер есеп алуы мүмкін, өндірісті
өткізу барысында туындайды (дебиторлық берешек) себебі, құжаттарды
толтырудан бастап ұсынылған тауар бойынша ақша аулына дейін белгілі бір
уақыт қажет. Айналымды активтердің жеке элементтерінің құрылымы мен құны
шаруашылық секторы бойынша дифференциалданады, себебі кәсіпорынның түріне
негізделген, оның қызметтік дағдысы, ұйым, жабдықтаушылық, өтім және т.б.
факторлар. Кезең, айналымды активтердің аналысын өтуі (ақша пішінінің
басынан аяғына дейн), олардың толық циклн сипаттайды. Оның уақытын күндер
санында көрінеді, егер айналымды капитал басқаша айтқанда ақша күніне
оралады. Бұл цикл жие ақша қаражаттарының конверсиясы деп аталады.
1.2–суретінде ұсынылған
1.2-cурет – Ағымды активтердің айналым циклы
Көрініп тұрғандай, ақша айналымының циклы кезең ұсынады, өнімді өндіру
барысында материалдық құныдылқтарды алу үшін ақша қаражаттарының
шығындалуынан бастап, көрсетілген қызмет немесе дайын өнімнен түскен ақша
қаражаттарына дейн. Айналым құралдарының айналыс жасауының бірнеше сатысын
атап кеткен жөн:
– шикізат, материал, отын және т.б. алу үшін шығындалған ақша
қаражаттары (қорды құрылымдау);
– есептегі қаражаттар (детиорлық берешекті құрылымдау);
– адам еңбегін және өндірістік қорларды қолдануымен негізделген
дайын өнімді құру;
– есептер бойынша жабылған берешектер және өндірілген өнім үшін
ақша қаражаттарының түсуі.
Сол себепті, айналымды капиталдың ұзақтығына келесі факторлар әсер
етеді:
– қорлардың топтық конверсиясының ұзақтығы (ҚК), немесе орташа
уақыт, алынған шикізат пен материалдар негізінде бұймдар жасау
және оны сату;
– есептердің топтық конверсиясының ұзақтығы (ЕК), орташа уақыт,
өндірілген өнім үшін ақша құралдарын қабылдау;
– кәсіпорынның төлемін кешіктіру уақыты (КУ), өндірістік қорлар
үшін алынған қаржылық міндеттемелер жабу уақытынан басталады.
Ағымды активтердің барлық топтамасы ақша қаражаттарының (АК)
теңдестіріледі, ол кезеңмен сипатталады, қорлардың айналымын көрсетіп,
қаржылық есептеме, оған қоса 1.3 суретінде төлем міндеттемелерінің уақытын
созуын ескереді
(1) + (2) -(3) = (4)
есептердің төлемдерді ақша құралдарының қорлардың
айналым уақыты төлеу уақыты кешіктіру мерзімі айналымдық цикл
топтамасы
1.3–сурет – Ақша қаражаттарының жіктелуі
Кәсіпорынның алдағы шығындалған қаражатарының қайтып келуі үшін,
қорларды дайын өнімге айналдыруға уақыт қажет, сатып алушылармен есептік
қарыз төлеушілік, сонымен, өндірілген тауар немесе көрсетілне қызмет үшін
ақша алу. Бір мезгілде қаржылық міндеттемелерді жабу уақытын ескеру қажет,
ол ақша қаражаттарының қажеттілігін азайтады, оған қоса ағымды активтердегі
қажеттілікті азайтады.
Атап кеткен жөн, мемлекет жылдағы күндерге әр қилы қатынауға иеленеді.
Англияда және АҚШ-та есептерді санайды, жылдағы күндер саны ол күнтізбеге
сай келуі керек, ол 365 немесе 366 күн (ауыр жыл). Еуропаның көптеген
елдерінде, сонымен қатар Қазақстанда, есепті оңайлату үшін 360 күн жылда
және әр айда 30 күн деп шешкен.
Ағымдағы активтердің айналымын тездету үшін, ақша қаражаттарының
топтық конверсиясын азайту үшін, тиімді басқару қызметтері әсер етеді, олар
бағытталған:
– құрылымдық жеңілдету күшімен қорлардың көлемін азайту, тиімді
қолдануға әкеледі;
– маркетингтік қызмет көмегімен дайын өнімнің өндірісін тездету,
тауар мен қызметтерді шығару барысында нарқтағы сұраным мен
өткізушілкті көбейтеді;
– төлемдерді тарту және қолма-қолсыз есеп айырысуды тиімді пішін
деп таңдау, дебиторлық берешекті уақытында төлеуге әкеледі.
Комерциялық несиені және сыйақы мен жеңілдіктер ұсыну барасында
пайда болады;
– қаржылық міндеттемелердің орындау уақытын ұзарту, ең алдымен,
шикізат пен материалдар жабдықтаушыларының алдында.
Ағымды қызметке тәуелді ағымды активтер бар уақытта өзгереді және
халытық шаруашылықта бұл жағдай туындайы. Кәсіпорынның қалыпты қызметі тек
қана ағымды активтердің қалыпты құрылымында іске асырылғанда болады,
сонымен бірге айналымдығының ұдайы үдетілуі. Бұл және де басқада басқару
қызметтері, ағымды активтердің көлемінің оңтайландыруына бағытталаған,
сәйкес үдерістерді білікті басқару және жасампаздық шарттарында тиімді
пайдалану ғана мүмкін. Сонымен қатар ағымды активтердің элементттерінің
тиміділігіне ғана көңіл бөлмей, олардың қаржыландыруына, құрылуы мен
мазмұнына тікелей байланысты мән беру қажет. Айналым құралдарының тиімді
құрылымдық көздерінің қаржыландыруы олардың тарту мақсатындағы шығындарын
азайтады, сонымен қатар ағымды қаржылық міндеттемелердің уақытында
жабылуын қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның түзу қаржылық жағдайы болуы үшін
айналым құралдарының элементтерінің және уақыт аралығындағы қаржылық
көздердің арасындағы пропорцияға тәуелді болып келеді.
Ағымды активтердің қысқа топтасуына сәйкес, төлемпаздықтың жоғары
дәрежесі қаржыландыру жүргізу және қысқа мерзімді көздердің тартуының бір
бөлігін іске асыруға мүмкіндік береді. Айналым құралдарының тәуекелінің бір
бөлігін жабу мақсатында жеке және үздіксіз капиталды орынды жабу қажет
(меншікті актив+ұзақмерзімді қарызды көздер). Бұл ең алдымен қорларға
тиесілі, кәсіпорынның шаруашылық айналымында ұзақ уақыт бола алады. Ағымды
қаржылық активтердің көздерінің арасындағы шамаластық, қаржылық айналымды
активтердің қабылданған стратегиясы мен басқарылуына, оның көлемі,
құрылымы, сонымен қатар экономикалық жағдайына, ондағы кәсіпорынның іс
атқаруына тәуелді. Әр бір жағдайда тәуекелдің дәрежесін есепке алу қажет,
қаражат тартудың шығындар дәрежесі, шаруашылық субъектінің даму мүмкіндігі
және ағымдық кезеңнің қаржылық мүмкіншіліктері.
Қаржылық айналымды активтердің саясатының нақты жоспарлық іс-әрекетін
негіздеу қажет. Оны ұзақ мерзімді іс-әрекеттер бағдарламасы сияқты
қарастыру керек, айналым құралдарының көледік өзгеруіне бағыттталаған және
әр бір жоспарланған кезеңде олардың қаржыландыру көздері. Жылжымалы
мүліктің қаржыландыру стратегиясының маңызды есептемесіне кіреді:
– құрылымның әдістемесін таңдау және қажетті капиталдың көлемін
анықтау, сонымен қатар қаржыландырудың нақты көздері;
– қаржыландыру көздерінің жоспарланған шығындарының көлемі мен
түсім уақытын сақтау;
– қаржылық нәтижелерді алдын-ала жоспарлау, іс болжамдары,
қабылданған қаржылық саясаттың құрылымы мен байланысты.
Жылжымалы мүліктің қаржыландыру саясатының халықарадық
тәжиребесіндегі кең тараған түріне кіреді: кертартпа көзқарас,
басқыншылық және бірыңғай.
Кертартпа көзқарасты стратегия келесі қосымшаларға негізделеді:
1)ағымды активтердің көлемдік құрылымы, шаруашылық істің үздіксіз қызметін
қамтамасыз етеді, ол ағымды және өндірістік сақтандырылған қорлардың
көмегімен атқарлады, ақша қаражаттарының максималды мөлшердегі қорлары.
Сәйкесінше сақтандыруды, материалды және қаржылық қорларды жабуға кеткен
капитал өлшемі ұлғаяды, айналым құралдарының құрылымы мен мазмұнына
байланысты.
2)меншікті көздерінің пайы және жылжымалы мүлікті қаржыландырудың ұзақ
мерзімді міндеттемелері ұлғаяды.
Мұндай стратегия қабылдаудың ақша ресуртсарының, қорлардың, бағалы
қағаздар мен коммерциялық несиені тартудың мазмұндық көлемдік
қажеттілігімен байланысты. Кертартпа көзқарасты стратегияны қолдану
кәсіпорынның үздіксіз жұмыс жасауына әкеледі, бірақ айналымды капиталдың
қолдану тиімділігін төмендетеді.
Басқыншылық стратегия алдыңғыдан біршама өзгешелеу, айналым
құралдарының көлемінің минималдысына негізделеді, сәйкесінше қаржылық
ресурстар мен оның құрылымы мен мазмұнына. Бұл жағдайда ағымды активтердің
бір қатары қысқа мерзімді міндеттемелер мен қаржыландырылады, олардың
қаржыландыруды тартуға кеткен шығын деңгейінің азайтылуына әкеледі,
қаржылық тетікті тиімді қолдануға мүмкіндік алады және шығындалатын
ресурстардағы тиімділікті көтеруге. Сонымен қатар, мұдай саясат қаржылық
тәуекелді ұлғайтады және мұндай жағдай кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің
болмауына және басқа да қаржылық қиыншылықтарға әкеп соқтырады.
Бірқалыпты саясат алдыңғы екеуінің жағдайын біріктіреді.Ең алдымен ол
төтенше жағдайлардан бас тартуымен айырықшаланады. Кәсіпорын, бұл саясатты
қолдан отырып, қорларды құрайды, орнатылған жеткізу уақыты бойынша
кәсіпорынның орташа өнімділігіне негізделеді. Ақша қаражатының бөлімінде
олар ақшаны ағымды шоттағы қысқа мерзімді сипаттағы бағалы қағаздарға
ауыстыруға тырысады, ал маусымдық қажеттіліктерді жабу үшін банктегі қысқа
мерзімді несиені тартады. Бірқалыпты саясат тәуекл дәрежесін өзгеруіне оң
мәнде әсер етеді, шығын дәрежесіне және менеджерлердің шешуші істер атқаруы
арқасында табыс табу әсер етеді және нарықтың өзгермешілігіндегі жақсы
атақпен.
Атап өтетін жайт, алдағы барлық саясатты талдамстан басқа кәсіпорының
төлемпаздығы мен шаруашылық үдерістердің үздіксіздігі профессионалды
басқарушылардың көмегімен жүзеге асады.
Мәлімдеме бойынша, өз іскерлік қызметті бастау үшін, кәсіпорын
міндетті мүліктен басқа, өндірістің міндетті элементтері, жанармай,
материалдар, қор шикізатының айналым құралдарын иемдену қажет. Нарық
қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбіне өзін өзі
қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге асырылады. Тек
ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады.
Ең алдымен ол меншікті қаражаттар көмегімен құрылады: қолма-қол
ақшалар, банктегі салымдар, бағалы қағаздар. Шаруашылық қызмет үрдесіндегі,
ереже бойынша, меншікті активтер таза табыс және бағалы қағаздардың қосымша
эмиссиясы бойынша жоғарылайды. Меншік капиталының айналымды активтердегі
қажеттіліктерді жабу үшін көбінесе заемды қаражаттар қолданылады. Нақты
заемды қаражаттардың пішінін таңдау кезінде олардың бағасын (шығындар) және
қолданылатын көздің тиімділігін болжау қажет.
Заемды қаражаттар белгіленген уақытта және белгілі бір төлем үшін
қолданылуы тиіс. Олар кредитордың меншігі болады және белгілі бір уақытта
қайтарылады. Кең тараған әлемдік тәжірибедегі пішіндердің бірі, ағымды
активтердің қаржыландыруына қолданылатыны, жатады: банктік несие,
коммерциялық несие, факторинг және басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер.
Банктік несие арнайы несиелік ұйымдармен ұсынылады, т.б. банктермен,
келесі принциптерді ұстанған жағдайда:
– несие қайтарымдылығы, заемды қаражатты міндетті жабуын
болжайды;
– жеделдік, несиені қайтару және қолдану уақытын жүйеленуін
реттейді;
– ақылық, ұсынылған қаржылық ресурстар бойынша сыйақыны талап ету
(пайыздар және коммисиялық жинақ);
– ұсынылған заемды қаражат бойынша материалдық қамтамасыз етілу,
қайтарымның кепіл болуына.
Несиенің шарттары және қайтарымдылығы несие алушы мен беруші
арасындағы келісім шартпен негізделеді. Онда бейнеленеді: несие көлемі,
оның пішіні, мақсаттық тағайындалу, несие мерзімі, оның қолдану кезеңі,
инфляция дәрежесі, қаржылық нарықтағы оның сұранымы мен ұсынылуынның
арасындағы ара-қатынас., Несиені қолданғаны үшін кәсіпорын төлейтін
пайыздар, оның шығынын көбейтеді және таза табысты азайтады, сонымен
салықтық айналымның мөлшеріне әсерін тигізеді. Банктік несиенің бағасын
орнатылған келісім шарттың жылдық пайыздық мөлшерін 1 формула бойынша
анықтауға болады
Т =
жеткізушілердің материалды бағалықтар үшін
өз қызметкерлердің жалақы және сыйақы
бюджеттің міндетті төлемдер
басқа да қаржылық институттар мақсатты бюджеттік қорларға бөлінулер
Ережеге сай, барлық аталғандардың ішіндегісі ол ағымды активтердің
қаржыландыру көздерінің міндеттемелері, өндірістің барлық қажетті
элементтерімен байланысты. Басты фактор, олардың көлеміне әсер ететін
шарттар болып келеді, ол арқылы материалдық бағалықтар және қызметтер, және
де оның баға мөлшері алынады. Ол, ең бастысы, ұсынылған тауар бойынша
пішіні мен төлем уақыты. Осы барлық операциялар көбінесе қолма-қолсыз есеп
айырысу түрінде өтеді, сонда да ол құжаттарды толтырудағы уақытты талап
етеді, оның банкке жіберілуі мен аударылуы. Сол себепті практикалық
қызметте көбінесе коммерциялық несие қолданылады,оның түсірілімі мен төлемі
арасындағы айырмашылықты үлкейтуші, онда сәйкес міндеттемелердің сомасы
ұлғаяды және оның төлем мерзімі шегеріледі.
Осындай ресурстар ағымды активтердің қаржыландыру көздерінің бірі
болуы мүмкін. Сондықтан қаржы менеджерінің міндеттеріне қолма-қолсыз ақша
айырысу түрінің тиімді пішіндерін іздестіру, қабылданған бағалылықтардың
есептердің төленуін мүмкіндік беруі қажет. Ережеге сай, көлемі бойынша
екінші болып міндеттемелер жатады, іскерлік қызметің төлемімен байланысты.
Көптеген жағдайларда жалақы төлемі орнатылған уақытында жүзеге асырылуы
тиіс (айына бір немесе екі рет орнатылған күндер бойынша), кәсіпорында
жұмысшылар әр қашан қызмет атқарады. Сол себепті қаржылық міндеттемелер
пайда болады, өнімнің өндірілуі мен жалақының меншікті салмағына тікелей
байланысты болып келеді, және де жалақыны төлеу кезеңдігі: жалақының
мөлшері жалпы алғанда көлемі жағынан және төлемдерді төлеу арақашықтығы,
еңбек ақы бойынша міндеттемелердің сомасын ұлғайтады. Атап кеткен жөн, бұл
міндеттеме пішіні, басқаларға қарағанда, ең арзан болып келеді, пайыздар
ұсталынбайды еңбек ақы бойынша қарызға қатысты екенің атап кеткен жөн.
Бұл факті еңбек ақыны берген кезде ескеру қажет, жұмыскерлерді машиналар
және басқа да құрылғылармен ауыстыру мүмкіндігі. Бірақ та қандай да шешімді
экономикалық тиімділігі жағынан, қызметкерлердің қызығушылығын ескере
отырып дәлелдеп отыру арқылы шешу керек.
Салықтар (ҚҚС, акциздер, пайдаға салық және т.б.) уақытында төленуіне
байланысты, бюджет алдында міндеттемелер пайда болады . Міндеттемелердің
көлемі салықтың мөлшеріне, салынатын айналымның көлеміне, ставкаға және
тартымдардың кезеңдеріне. байланысты . Міндетті төлемдердің саны тым көп
болса, олардың аудару сомасы аз өндіріледі.
Бұл міндеттемелер мен төлемдер өте тығыз байланысты, олар басқа
қаржылық сектор институттарына арнайы қорлар бойынша аударылады (әлеуметтік
қорғау қоры, қызмет қоры және т.б.)
Кәсіпорынның кірісін, табысын үлкейту мақсатына байланысты, және
еңбекақы қорының қысқа мерзімді міндеттемелерінің төлем мөлшері көптеген
елдерде үлкейтілуде. Басқа да дамыған елдердегі ағымды активтердің қаржылық
көздерінен басқа, соңғы уақытта кәсіпорынның альтернативті әдісі ағымды
қаржыландыруда қажет болып тұр. Қазіргі таңда АҚШ, Жапония және еуропалық
жоғары дамыған елдерде әрбір үшінші кәсіпорын факторинг қызметін
пайдаланады.
Өнімнің өндіру көлемі ұлғайса ол потенциалды төлеушілердің санын
ұлғайтады және алынған бағалылықтар үшін берешекті ұлғайтады. Кәсіпорын,
өзінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету барысында, оған тиесілі ақша
қаражаттарын іздестіру барысында, арнайы фирмалар мен немесе банк
бөлімшелерімен факторингілік қызметтерге келісім шарт құрайды. Олардың
мақсаты, шаруашылық субъекті (өндіруші немесе сатушы) өзінің берешегін
сәйкес фирмаға сатады, ол осы міндеттемелерді табуы қажет. Оның жабылуын
күтпей, фактор факторантқа алынған қарыздарға келісім шарт бойынша
орнатылған (75-90%) соманы аударады. Ұсынылған қызметер үшін белгілі бір
ақы алынады, алынған міндеттемелердің пайызыдық көлемі бойынша. Төлем
дәрежесі шығындарды жабу есебімен таратылады, бұл нақты берешекті
іздестіру, болжамды тәуекел дәрежесі, немесе шығындар, уақытында
төленбейтін берешектер бойынша пайда болуы мүмкін.
Факторингілік қызметтердің сызбасы 1.4–суретінде қысқартылып
көрсетілген.
шот–фактура
Сыздық қарызгер
Қабылдауды дәлелдеу
Ақша қаражаттарын
аудару
Фактор
шот-фактура Түсірілген тауарлардың төлемі
1.4-сурет – факторингілік қызметтерді ұйымдастыру
Көрініп тұрғандай, бұл операцияларда үш тәуелсіз субъектілер қатысуда:
– сыздық – тауар өндіруші немесе оның сатушысы;
– фактор – фирма немесе коммерциялық банк, өндірілген өнімнің
берешегін алады және сыздыққа келісілген сомманы аударады;
– қарызгер – өнімді, тауарды немесе қызметті сатып алушы.
Факторингтің келесі түрлерін анықтайды: толық немесе бөліктелген.
Толық факторинг сипатталады, берешектің төленбеу жағдайында фактор өзіне
алады. Бөліктелген факторинг жағдайында, берешекті орнатылған шарттар
негізінде қабылдайды. Сатып алушының төлем қабілетсіздігі жағдайында, ол
жабылмаған міндеттемелерді сыздыққа қайта аударуы мүмкін. Факторингтің оң
мәнділігіне, ең алдымен сатушының немесе өндірушінің төлем қабілеттілігіне
әсер етеді, ақша қаражаттарының топтық конверсиясының қысқаруына сонымен
бірге айналымды капиталдың қолданудағы тиімділігін жоғарылатады. Бұл нәтиже
болып келеді:
– өндірілген өнім үшін түскен ақша қаражаттарының кешігулерді жою
мүмкіндігі, орнатылған келісім шарттағы қаражаттардың аударудың
бірнеше факторлары, қарызгерден түсімді күтпей;
– берешекті жабуды сыздықтан босату, сонымен қатар басқару
мүмкіндіктерін үлкейту, өндіріс үдерісін жетілдіру мен
байланысты;
– Сатушыларға немесе өндірушілерге аналитикалық және
консультациялық қызметтерді ұсына отырып, шаруагылықтың
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Тәуекелділіктің аса үлкен емес дәрежесінде ағымды есептерде факторинг
қолданылады. Қазақстандағы факторингтің даму қарқыны өте жедел түрде болып
жатақаны ескере кеткен жөн, бірақта бұл әдістерді қолдана отыра да,
кәсіпорынның төлем қабілеттілігі жоғары дамыған елдердің нарықтық
экономикасына жетер емес. Халықаралық байланыстың нығаюы, әлемдік
экономикадағы сауда тасымалдауларының шектерін ұлғайтады. Оның бірі
альтернативті әдістердің бірі форфейтинг. Форфейтинг факторингтің бір түрі
болып келеді, ол берешектің сатылым формасы жағынан көрініс табады. Ол ең
алдымен халықаралық есепте қолданыс табады, оған қоса ішкі шаруашылық
айналымда, тәуекелділіктің жоғары дәрежесі бойынша. Форфейтингтік
қызметтер жасалған келісім шарт бойынша ұсынылады, онда орнатылады: қызмет
көлемі, өнідір үшін ақы, тасымалдау қатысушылары, материалдық қамтамсыз
етудің пішіні. Сәйкес келген таымалдауда жекешленген субъекттер қатысады:
– берешектің сатушысы (кәсіпорын, банктер және заңды және жеке
тұлғалар), олар әрқашанда ақшалай пішінде көрініс табады;
– форфейтингтік фирмалар, берешек үшін толық жауапкершлікті
алатын;
– қарыз алушылар;
– фирмалар, делдалдық қызметтер атқаратын (сақтандыру
компаниялары, несие ұйымдары, кеңес беруші фирмалар және т.б.)
Факторингтың өзгермешілігі, форфейтингтің тасымалдаудағы ұзақ
мерзімділігі, олардың әр қайсысы жекеше объект бола алуы. Бұл операциялар
вексельдермен қамтамасыз етіледі, міндетті төлемдердің пішіндік қалпымен
және аккредитивтермен, тәуекелдің дәрежесін түсіреді.
Ағымды активтердің тоқтамсыз қаржыландыруы бойынша қажетті көздерді
тарту және олардың құрылымын іске асыру ең басты проблемалардың бірі болып
табылады, кәсіпорынынң мүлкін қолданумен шешіледі.
Сонымен қатар әр түрлі қаржылық ресурстардың аккумуляциясына шығындар
көлемін мақсатты түрде еске алу, бірақ та олардың түсу уақытын да еске алу
қажет. Атап кеткен жөн, ағымды активтердің құрылымдық сұрақтарын шешу
кезінде, барлық ұйымдастыру негізгі принциптері мен кәсіпорынның басқару
үдерісі және бір уақытта ағымды активтердің спецификасы мен мінезі есепке
алынуы қажет.
1.2 Ағымды активтердін басқаруды ұйымдастыру
Әлемдік экономикадағы динамикалық өзгерістер, ғылыми техникалық
процесстің өсуі, нарықтағы тауардың өзгермешіліг, еңбектің және қаржының
жаңа тармақтар құрауға әсері тиді. Жаңа ғасырда шаруашылық шешімдерді
қабылдау кезінде соңғы нәтиже алу бойынша оң мәнділік көбейеді. Өз
тұжырымдарын ұстаным етіп тұрған кезде, тәуекелділіктің дәрежесінің
төмендеуіне, қаржылық және шаруашылық үдерістердің басқарылуын
кәсіпорынының нарықтық бағасы бойынша тәуелді болып табылады. Халықаралық
тәжірибе бұл тұжырымды дәлелдейді және сипаттайды, шаруашылық субъектілер
экономикалық кадрлық қордың бірдей болса да, әр түрлі қызметтік нәтижелер
алынады. Көбінесе, олар амалдар мен әдістер, саясаттар және өндірістік
шешімдерге негізделген. Кәсіпорынның қызметін басқару немесе оның
жекеленген бөлімшелерімен қандай да бір шешім қабылдауда нақты шара
қолданылуы тиіс. Тек қана ұйымдастырушылық, жоспарлық, бақылаушылық және де
басқа да басқарушылық істерді негізделе отыра шешсе, жақсы тиімді қызметтер
атқаруға тиесілі. Кәсіпорынның қызметінің экономикалық оң мәнді нәтижесі,
өндірістің барлық элементтерінің қолданылуымен тиімді болып келеді. Олардың
әр сипаттамасы, кәсіпорынның өміріндегі маңызды рөл атқартындығын
көрсетеді. Біріншіден, айналымды активтерді иемдену (қорлар, ақшалай
ресурстар, есептегі қаражаттар) бастапқы істің түзулігін сипаттайды және
өндіріс өнімділігінде. Екіншіден, олардың көлемң, құрылымы, сызбасы
кәсіпорынның төлем қабілеттілігмен тығыз байланысты, ал үшіншіден,
айналымды активтердің қолданылуы, кәсіпорынның қаржылық (шығын дәрежесі,
табыс, рентабельділік және т.б.)іс-әрекетіне әсері тиеді. Айналым
құралдарының ерекше сипаты, өндіріс сатысының бір уақытта әр түрлі пішінде
қызмет атқаруы, олардығң қолданылуын бақылау шаралары бойынша. Сондықтан,
айналым активтерін комплексті жүйеде басқару қажеттілігі пайда болады,
бұның барлығы оның тиімділігін жоғарылату мақсатына арналаған.
Айналымды активтердің басқару жүйесін кәсіпорын қызметінің басқару
жүйесінің белгілі бір бөлігі сияқты қарастыру қажет, ол барлық назарды
құрылуға қосады, айналымды капиталдың қозғалысы мен қолданылуына да әсер
етеді.
Басқару қызметтері, ағымды активтердің оптимизациясына оң мәнде әсер
етеді, өнім өндіруден түскен кірістер мен тығыз байланысты, шығын
дәрежесінің төмендеуі, өтімділікті сақтау және шаруашылық субъектінің
қызмет етудегі басты мақсатына жетуге жедел әсер етеді.
Жоғары да белгіленгендей, айналымды активтерінің басқару жүйесін
ұйымдастыру кәсіпорынның жалпы басқару принциптерін ескеру қажет және
айналымды капиталдың қозғалысын ерекшелейді. Ол болжайды, басқару үдерісі
комплекстілігімен айрықшаланады және қабылданған шешімдердің тиімділігне
әсер етеді.
Ағымда активтердің басқару комплексі, жоспарлауда бағдарлау және
шешімдерді қабылдауда бірікті байланысты ескереді және айналым құралдарының
әр түрлілігіне байланысты кәсіпорындағы экономикалық және қаржылық
көрсеткіштер қызметіне. Бір уақытта шешімдер қабылданады, реттеуге,
айналымдағы жекеленген элементтер мен құрылымна бағытталған.
Берілген аймақтағы шаруашылықтың икемділігі, нақты жағдайдың есебін
болжайды, және де нарықтың конъюнктурасы, мүліктік, салықтық заңнамасы және
т.б. Ең алдымен шешімдердің дәлелдемесі ішкі және сыртқы шрттардың өзгеру
есебі бойынша және мақсаттардың, жаңа артықшылықтары бойынша түзетілуі
тиіс. Аталған аймақта басқару ісінің нәтижелілігі қаржылық активті
құралдарын түзу таңдау, қалыптасу әдісі, қаржыландырылуы, бұл үдерістердің
бақылануын және жөнге салынуы қажет. Бұл жағдайда, ағымды активтердің
комплексті басқару жүйесі сенімділігі мен әділдігімен ерекшеленуі тиіс,
ұйымдастырушылық істерді білікті өндірудегі жүйелік оң мәнділікті
қамтамасыз етеді,ол нақты ақпараттарға негізделуі болуы қажет.
Қабылданған шешімдердің оңтайлығына жоспарлаудың ілгерілмелі әдістері
әсер етуі мүмкін, ресурстардың епті тәсілі, нақты жағдайдағы экономикалық
есептердің көн нұсқаулығының дәлелденген істері. Ағымды активтердің
ұйымдастырушылық және әкімшілік шаруашылық аспектілері көптеген өндірістік
ерекшеліктеріне тәуелді, салалары, және де ішкі және сыртқы экономикалық
жағдайлар бойынша. Бірақта барлық жағдайларда айналым капиталды басқарудың
ең басты мақсаты, ол өнімді өндіру және өндіріс көлемінің оңтайландыру
шаралары, оған қоса айналымды тездету. Бұл мақсаттарға жетуге келесі нақты
істер бағытталады:
– айналым капиталының мөлшерін оңтайландыру, кәсіпорынынң
үздіксіз қызметін қамтамасыз ету;
– ағымды активтердің құрылымын рационализациялау, айналым
құралдарының және санатты өзара байланыстың арасындағы
пропорциялық тиімділікті құрауға жәрдемдесу, жане де өтімділікті
сақтау;
– мүлік айналымының қаржылық көздерін тиімді құрылымын құрау және
оларды тартудағы ең төмен шығында жасау, оған қоса алдағы
шығындардың түсімін сақтау;
– айналым құралдарының қаралымын қысқарту және олардың
пішіндерінің топтық жүйесін қамтамасыз ету, себебі айналым
құралдарының көлемінің айналымдағы ақшалардың айналымдылығының
үдеуi және олардың формаларының айналуды жүйелi түрде
топтастырылуын қамтамасыз етуi. Айналымдағы ақшалардың көлемі
классикалық жағдайлары бар сәйкестiгi өнiмдердi сатуға қарағанда
ақырынырақ өсуi керек.
Осы жағдай табыс пайдалылықтың қаржы нәтижелерiне терiс бетін алуға
қатысты шығындары өседi. Ең алдымен айналым капиталының тиiмдiлiктерi,
сондықтан ортақ бағаның өткiзуiнде өнiмдердi сатуынан табыстары бар оның
динамикасы теңеседi.
Ықыласта өзгерiстердiң сырт дүниесiнде бағаның жанында барлық ағымдағы
(айналым активтер - брутто) активтер ғана емес, ағымдағы мiндеттемелермен
олардың келiсуi, осыған байланысты деп аталатын жұмыс ағымдағы (активтер
оборотпый - нетто) активтерiн талданады да қабылданады. Айналым капиталының
шамасы екi әдiстермен санала алады: мүлiктiк және қаржы. Бірінші жағдайда
актив-нетто барлық айналым құралдарының арасымен қысқа мерзімді
міндеттемелер 1.3 формула бойынша
Кн = Кб
тең (=)
(+) (0) (-)
мұндағы
ОА Обк ОА = Обк ОА Обк
Ескертпе: ОК–нетто — ағымды капитал, қызмет атқарушы; АА – айналымды
активтердің мөлшері; Обк – қысқа мерзімді міндеттемелер
1.5–сурет – Ағымды активтердің және қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң
арасындағы байланыс
Көрініп тұрғандай, кәсiпорынның төлем қабылетi барлық сырт
акхивовтардың бағасы аралығында байланыстардан көпшiлiгiнде тәуелдi болады
және қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң көлемiмен. Бұл барлық мiндеттемелердi
өтеуге мүмкiндiк жоқ, егер қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң шамасы (айналым
активтер - нетто терiс) айналым активтердi шамасынан асса, кәсіпорында
қаржы қиындықтары көрiнiп қалады. Айналым капиталының биiк көлемін атап өту
керек - қысқа мерзiмдi мiндеттеме едәуiр артық брутто айналым активтердi
шаманың керексiз тым артуы және олардың рационал емес қолдануы туралы
куәландырады.
Сырт капитал- нетто көлемiнiң талдауы және оның өзгерісі ағымдағы
мiндеттемелердiң дер кезiнде реттеуiне оның қабiлеттiлiгiн мiнездейтiн
кәсiпорынның өтiмдiгiнiң анықтауы үшiн аса маңызды мәнi болады. Өтiмдiктiң
нашарлау немесе жоғалтуы (айыппұлдар, көбiктендiр, тұрақсыздық айыбы) қаржы
шығындарының көлемiн үлкейтедi, және тiптi барлық әрiптестерi бар нормалы
қатынастардың құрастыруындағы қиындық, шаруашылық iстейтiн субъекттiң төлеу
қабылетiн бiр уақытта құрады банкроттыққа келтiре аладуға өтемін
төмендетедi. Шаманы және талданатын мерзiмдегi өтiмдiк және оның өзгерiсi
деңгейге көңiл аудару керек, айналым активтердi құрылымды бағалай деңгейге
көңiл аудару керек.
Өтiмдiк (пачало, жыл аяғы) нақты уақыты саналады немесе уақыт нақтылы
мерзiм iшiнде. Өтiмдiлiк көрсеткiштер келесi коэффициенттердегi
шағылысулары табады: абсолюттi, аралық және ортанғы.
Абсолюттi өтімділік қысқа мерзiмдi мiндеттемелерге қаржыларының қатысы
анықталады. Аралығы қысқа мерзiмдi мiндеттемелерге заттық құндардың
қорларының теріс айналым активтерiн қатынасы болады. Ортақ өтімділік қысқа
мерзiмдi мiндеттемелерге барлық iстiн активтерiнiң қатынасы сияқты есеп
айырысады. Өтiмдiктiң коэффициенттерi дүниелiк стандарттармен сәйкес әрбiр
деңгей үшiн орнатылған және шаруашылықтың салалары бойынша
дифференциалдайды. 0, 2 0, 4, аралық өтiмдiкке абсолюттi өтiмдiктiң
қанағатты деңгейi (1, 3 1, 5-шi ұтымды шама) 1 биiк болуы керек орташа
толқиды, (1, 3-2, 0) ортақ өтiмдiк.
Өтiмдiлiк көрсеткiштер (кесте 2.2) уақыт олардың дүниелiк стандарттар,
жалпы салалық мәлiметтермен салыстыру, сонымен бiрге динамикада нақтылы
мерзiм iшiнде жолымен талданады.
Өтiмдiктiң тиiстi коэффициенттерiнiң талдауы қаралатын мерзiмде
айналым активтердi құрылымның бағасы және олардың өзгерiсiмен бiр уақытта
өткiзуге керек. Шаруашылықтың нақты саласындағы айналым активтерiн ұтымды
құрылымды анықтар едi халықаралық стандарттар бар болмайтынын атап өту
керек. Дүниелiгi тәжiрибемен дегенмен олардың ортақ көлемiнде меншiктi
салмақтардың ең маңызды жиiрек айналым активтерiндегi олардың құрастыруы
және мазмұнға өтiмдiктiң сақтауы және шығынды деңгейдiң төмендету себепшi
болатын максимал шекараларын көрсететiн кейбiр жағдайлар орнатылған.
Маңызды мәннiң мәселелерiнiң ұсынылуы табысты шешiмi үшiн алады;
орындаушысы сонымен бiрге олардың кәсіпқой есебі болжалды әсерлерiнiң
белсендiлiгi. Басқару әсерлердiң белсендiлiктерi ұғыммен шешім дәлелдеу
және қабылданудағы жылдам реакцияны, әрекеттi болжалған эффекттерден сүйене
шығады. Кәсiпорынды басқаруды осы бөлiмшедегi биiк табыстар әрбiр
орындаушының мiндеттер және олардың орындалуының логикалық тiзбегiнiң
тармақталуымен негiзделетiн тиiмдi жұмысты ұйымдастыруларын ойлайды.
1.3 Ағымдағы активтерді басқарудың негізгі кезеңдері
Ағымдағы активтерді басқарудың кешенді жүйесін енгізу, сонан соң оның
әрекеттерінің нәтижелілігі көптеген сыртқы және ішкі факторларға
байланысты. Сыртқы факторларға ең алдымен шаруашылық жүргізудің сыртқы
жағдайларын жатқызуға болады, олар мыналардың әсерінен туындайды:
– экономиканың динамикалық дамуы, субъектілердің шаруашылық және
қаржылық өзіндік әрекет етуін кеңейту;
– ғылымның, техника мен ақпараттық технологиялардың жоғары деңгейінің;
– жабдықтау, материалдық құндылықтарды өткізу, туындайтын қаржылық
міндеттемелер саласындағы серіктестердің экономикалық арақатынастары
үрдістерін реттейтін құқықтық нормалардың тұрақтылығы мен негізділігі;
– материалдық және ақшалай құндылықтардың үнемдеп пайдалануды
ынталандыратын рационалды экономикалық саясат және осы негізде
өндірістің рентабельділігінің артуы;
– нарықтық инфрақұрылымның, яғни несиелік, қаржылық, консалтангтік
фирмалардың және бүкіл қаржы нарығының қызметтерінің мөлшері мен
көлемінің дамуы.
Аталған мәселені шешуде біріншідәрежелі маңызға ағымдағы активтерді
басқарудың рационалды жүйесінің қызмет етуіне көмектесетін алғышарттар ие.
Олардың ішіндегі ең маңыздыларына жататындары: кадрлардың жоғары
кәсібиліліктері және олардың жұмысын рационалды ұйымдастыру, есеп жүргізу
мен есептіліктің жағдайы, статистикалық және басқа да қпараттың
дұрыстылығы, заманалы техниканың болуы. Аталған факторлардың негізгі
қозғаушысы болып адамзат фаторы мен ағымдағы активтерді басқарудың кешенді
үрдісінің қатысушыларының барлық әрекеттерін ғылыми ұйымдастыру табылады.
Соңғысының мазмұны жекелеген іс-шаралардың консолидациясында, айналым
қаражаттарын қалыптастырумен және пайдаланумен айналысатын тиісті қызметтер
мен қызметкерлердің функциялары мен міндеттерін нақты бөліп беруде жатыр.
Айналым қаражаттарының айналымын жылдамдатумен байланысты мәселелелерді өз
әрекеттерін қайталамай, айналым капиталының айналымының түрлі
учаскелеріндегі маңызды шешімдерге негіздей отырып шешетін құрылымдық
бөлімшелерді құру қажет.
Ұйымдастыру ұғымына сондай-ақ келесілер кіреді:
– нақты жағдайдың диагностикасын жасау, шешімдерді негіздеу мен
оларды жүзеге асыру, сондай-ақ жасалған әрекеттердің
нәтижелілігін бағалауды жүзеге асыру кезіндегі басқару
әрекеттерінің бірінен соң бірінің қисынды түрде жүруін орнату;
– шығындар мен алынған кірістер арасындағы пропорциялардың
жақсаруын қамтамасыз ететін шаруашылықтық, үнемділік қағидаларын
сақтау;
– тиісті қаржылық міндеттерді негіздеудің және жеткен нәтижелерді
бағалауды негіздеудің тиімді әдістері мен прогрессивті
тәсілдерін таңдау.
Ағымдағы қаражаттарды басқару үрдісінің қатысушыларының жұмысының
ғылыми ұйымдастырылуын қалыптастыру айтарлықтай қиын шаруа болып табылады,
себебі жоғарыда көрсетілгендей жекелеген шаруашылық субъектілерінің
ерекшеліктерін (типін, профилін, ұйымдық құрылымын және т.б.) ескере отырып
дифференциацияланатын көпшілік іс-шараларды қамтиды. Айтарлықтай жалпы
түрде айналым қаражаттарын басқаруды ғылыми ұйымдастырудың маңызды
әрекеттерінің ілесімдігі 1.2-кестесінде берілген.
1.2-кесте – Ағымды активтерді басқаруды ғылыми ұйымдастыру әрекеттерінің
бірінен соң бірінің жүруі
Әрекет түрі Түсініктемелер
1 2
Ағымдағы активтерді басқару Басты мақсат
мақсатын анықтау
Айналымның жекелеген қатысушыларын
басқарудың міндеттері
Болжау мен жоспарлау Айналым активтерінің көлемі мен құрылымын
алдын ала білу және қабылданған
шешімдерді негіздеу
Қойылған мақсаттар мен Жоспарланған нәтижеге қол жеткізу бойынша
міндеттердің жүзеге асырылуы әрекеттер
Жүзеге асырылған шешімдердің Ағымдағы және соңындағы бақылау
тиімділігіне баға беру
Басқару үрдісінің басталуы болып ағымдағы активтердің айналымының
әрбір учаскесінде шешілетін маңызды тапсырмалар мен басты мақсатты нақты
негіздеп алу табылады. Айналым капиталын қалыптастыру, пайдалану және
қаржыландыру күрделі үрдіс болып табылатындықтан, оны басты мақсат пен
нақты тапсырмалардың орындалуына бағытталған жекелеген элементтер мен нақты
әрекеттерге бөлу жүзеге асады. Айналым қаражаттарының жағдайы мен
пайдаланылуына жауап беретін қызметтердің міндетті функцияларды орындау
уақыты мен ілесімділігін ескере отырып басқарудың үш негізгі кезеңін бөліп
қарастырған жөн:
– болжау мен жоспарлау;
– басқару әрекеттерін ұйымдастыру арқылы белгіленген
тапсырмаларды жүзеге асыру;
– қабылданған шешімдердің тиімділігін бағалау (ағымдағы және
содан кейінгі бақылау).
Ағымды активтердің оңтайлы көлемін, олардың құрылымын және қозғалысын
негіздеу болжау мен жоспарлау кезеңінде жүзеге асады. Болжау жинақталған
ақпарат пен кең білімдерге, жекелеген санаттар арасындағы өзара
байланыстарға сүйене отырып болашақ құбылыстардың қозғалысын алдын ала көре
білуге негізделген. Айналым капиталын қалыптастыру саласында болжамдар
жүзеге асыру көлемінің динамикасы жайлы мәліметтерге, олардың айналым
қаражаттарының шамасымен белгілі арақатынасына негізделеді. Бұл
пропорциялар бірнеше жыл бойғы фактілі түрдегі материалдар негізінде
анықталады және нарық конъюнктурасындағы, өндірілген өнімге деген
сұраныстағы, оның материалсыйымдылығындағы ықтимал өзгерістерді және басқа
да мәліметтерді ескере отырып алдыңғы кезеңге өткізіледі. Болжамдар
ұзақмерзімді сипатқа ие және өндірістің кеңеюі, капитал мен мүліктің
өзгерісі, бизнес-жоспарды негіздеу жағдайында жүзеге асырылады. Көп
жағдайларда айналым капиталының тек қана жалпы көлемі (оның ұлғаюы, азаюы)
және оның қаржыландырудың маңызды қайнар көздері болжанады.
Жоспарлау ағымдағы міндеттерді жақсылап негіздеуде жатыр; оның мақсаты
болып уақыттың белгілі кезеңіндегі ағымдағы активтердегі қажеттіліктерін
анықтау (жекелеген элементтер қиығында). Ағымдағы активтерді жоспарлау
ерекшеліктеріне ғылыми негізделген экономикалық ориентирлер ретіндегі
өндірістік қорларды қалыптастыру, оларға ие болмен оларды пайдаланудың
рационализациясы жатады. Қалған элементтердің көлемі көп жағдайда өзара
байланысты көрсеткіштердің пайыздық арақатынасына негізділеді (өнімді
жүзеге асыру көлемі, ағымдағы міндеттемелер және т.б.). Дамыған елдерде
айналым қаражаттарының жекелеген элементтерініңі көлемін оңтайландыруға
бағытталған әрекеттерді қамтитын бағдарламалау кеңінен қолданылады.
Қаржы қызметкерлерінің маңызды функциялары 1.3-кестесінде берілген.
1.3-кесте – Қаржы қызметкерлерінің функциялары
Функциялары Түсініктемелер
1 2
Айналым қаражаттарының (ағымдағы Айналым қаражаттарының жалпы көлемі
активтердің) көлемін жоспарлау мен нормативтерді негіздеу
Қаржыландыру көздерін анықтау Қорларды мезгілінде қалыптастыру
және қысқамерзімді міндеттемелерді
өтеу үшін
Есеп айрысуды жүзеге асыру Материалдармен, қосалқы бөлшектермен
жабдықтаушылармен
Дебиторлық берешекті өтеттіру Ақшалай түсімдерді ұлғайту
мақсатымен оның көлемін қысқарту
Ағымдағы активтердің жағдайын Айналым қаражаттарының белгіленген
бақылау және айналым қаражаттарын нормаларын сақтау мен олардың
пайдаланудағы, оларды сақтаудағы мазмұнына кеткен шығындарды ағымдағы
кемшіліктерді жою бойынша шаралар бақылау
қолдану
Материалдық және қаржылық
құндылықтардың жұмсалуын сараптау
Нормативтен артық құндылықтарды,
мерзімі өтіп кеткен дебиторлық
берешекті және т.б. бағалау
Жоспарланған тапсырмаларды рационалды орындау оларды жүзеге асыру
әдістеріне байланысты, ол басқарудың екінші кезеңінде жүзеге асырылады.
Алдымен айналым капиталын оның қозғалысының барлық сатыларында қалыптасуы
мен тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ететін рационалды схеманы құрған
дұрыс. Оның нысандары үнемі айналымда болып өзінің бағасын өзгертетіндіктен
осы санаттағы басқару мәселелрімен айналысатын ұйымдық құрылымдарға
маркетингтік, бухгалтерлік және қаржылық қызметтердің жұмыскерлерін
жатқызуға болады. Олардың біріншілеріне материалдық құндылықтарды
қалыптастыру мен шығындауды бақылау міндеттемелері жүктелген (шикізат,
материалдар, дайын өнім қорлары). Бухгалтерлік қызмет айналым қаражаттарына
ие болумен және оны жұмсаумен байланысты барлық операцияларды тіркейді,
материалдық құндылықтардың қозғалысының есебін жүргізеді, олардың жекелеген
элементтер шегіндегі жағдайы туралы есептер құрастырады. Қаржы
қызметкерлерінің басқарушылық әрекеттері ең алдымен ағымдағы активтердің
көлемін оңтайландыруға, олардың жекелеген элементтерінің қозғалысын
жылдамдатуға артық материалдық құндылықтарды жою және кәсіпорыннң қаржылық
нәтижелерін жақсартуға көмектесетін басқа да іс-шараларға бағытталған.
Шешім қабылдайтын және шикізатпен, материалдармен жабдықтау үрдісін
және дайывн өнімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Кәсіпорындағы ағымды активтерді тиімді басқарудың теориялық
аспектілері
1.1 Экономикалық маңызы, ағымды активтердің көздері және қаржыландыру
әдістері
1.2 Ағымды активтердін басқаруды ұйымдастыру
1.3 Ағымды активтерді басқарудың негізгі кезеңдері
2 Кәсіпорынның ағымды активтерін пайдалану тиімділігін сараптау
(Тамыр Несие серіктестігі ЖШС үлгісінде)
2.1 Тамыр Несие серіктестігі ЖШС негізгі қызметінің және қаржы
көрсеткіштерінің сипаттамасы
2.2 Кәсіпорынның ағымды активтерінің жағдайын талдау: құрамы және
құрылымының өзгеруі
2.3 Тамыр Несие серіктестігі ЖШС қаржыландыру қызметте ағымды
акивтерін пайдалануын талдау
2.4 Кәсіпорынның ағымды активтерін тиімді пайдалануды кешенді баға
беру
3 Кәсіпорынның ағымды активтерін тиімді басқаруды арттыру бойынша
ұсынылған негізгі бағыттар
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
А қосымшасы
Ә қосымшасы Графикалық бөлім
Кіріспе
Кәсіпорынның ағымды активтеріның екі түрлі экономикалық табиғаты бар.
Бір жағынан, олар материалдық-өндірістік қорлардағы, аяқталмаған
өндірістегі, ақша қаражаттарының қалдықтарындағы және қаржылық салымдардағы
мүліктің бір бөлігі болып табылады. Екінші жағынан – өндіріс пен өнімді
(жұмысты, қызмет көрсетуді) жүзеге асыру үрдісінің үздіксіздігін қамтамасыз
ететін капиталдың бір бөлігі.
Айналым активтері көптеген кәсіпорындардың мүлік құрылымында
басымдылыққа ие, өзін қаржыландыру үшін қаражаттардың айтарлықтай қомақты
көлемін талап етеді және кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне, оның
қызметінің тұрақтығына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан айналым активтерін
басқарудың сапасын арттыру пайданың өсуі мен капитализацияның маңызды
шарттарының бірі болып келеді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі экономикадағы дағдарыс құбылыстарының
әсерінен жалпы нарықтық конъюнктураның нашарлауымен шартталған, бірінші
кезекте, айнлым капиталының едәуір оңтайлы бөлігі – қарыз міндеттемелері
өзгереді, бұл төлем жасамаушылықтың ұлғайып келе отыратын ағымдарымен
шартталған. Осыған байланысты дағдарыстық экономика жағдайында өмір сүруді
жалғастыру және кәсіпорынның банкроттығына жол бермеу үшін, ағымды
активтермен қалайша тиімді пайдалану керектігін, құрамы мен қаржыландыру
көздері бойынша айналым капиталының құрылымы қандай болу керектігін жақсы
білу керек.
Бұл жұмыста зерттелген мәселенің теориялық, әдістемелік және
практикалық аспектілері баяндалған шетелдік және отандық авторлардың да
еңбектерінің материалдары қолданылған, бұл Ван Хорн Дж. К., Бланк И. А.,
Донцова Л. В., Никифорова Н. А., Масютин С. А., Леонтьев С. К.,
Нурсеитов Э. О., Сапарова Б. С. Сияқты авторлар.
Ағымды активтерді басқарудың басты мақсаты оның барлық құрамдас
бөліктерін тиімді пайдалануды арттыруда және осы негізде кәсіпорынның
шаруашылық және қаржылық қызметінің үздіксіздігі мен тиісті нәтижелілігін
қамтамасыз етуде болып келеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып кәсіпорынның қазіргі кездегі
экономикалық жағдайларда ағымды активтерін басқаруын бағалау табылады.
Қойылған мақсатты орындау үшін келесідей мәселелерді шешу қажет:
кәсіпорынның ағымды активтерін тиімді басқарудың теориялық аспектілерін
қарастыру;
ағымды активтердің экономикалық мәнін, қайнар көздерін және қаржыландыру
тәсілдерін ашып қарастыру;
ағымды активтерді басқарудың негізгі кезеңдерін және оларды басқаруды
ұйымдастыруды сипаттау;
кәсіпорында ағымды активтерді басқару тиімділігін сарапқа салу;
ағымды активтерді кәсіпорынның қаржылық қызметінде пайдалануды бағалау;
кәсіпорынның ағымды активтерін басқарудағы негізгі мәселелерді айқындау
зерттеліп отырған кәсіпорынның ағымды активтерін басқару саясатын
жақсартудың басты бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып Тамыр Несие серіктестігі
ЖШС-нің қаржылық қызметі болып табылады.
Жұмыстың зерттеу пәні болып Тамыр Несие серіктестігі ЖШС
активтерін басқару саясаты болып табылады.
Фактілі материалды қаржылық сарапқа салуда орташа шамалардың,
топтастырулардың, коэффициенттерді бағалаудың экономикалық-статистикалық
әдістері, аралық көрсеткіш әдісі, уақыт кезеңіндегі, құрылымдық,
салыстырмалы сараптамалар қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы болып зерттелген объектінің 2008-2009
жылдардағы қаржылық есептілігінің мәліметтері, сондай-ақ кәсіпорынның
қызметін қаржылық сараптау бойынша оқу құралдары және периодикалық
басылымдардың материалдары қызмет етті.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы білімдерді жүйелеуден,
кәсіпорынның ағымды активтерін басқару саясатын жетілдірудің тәжірибелік
бағыттарын негідеуден көрінеді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы жұмыстың тәжірибелік маңызын
ашуда жатыр, атап айтқанда жұмысты тәжірибелік қыметті пайдалануға болады,
дипломдық жұмыста алынған нәтижелер Тамыр Несие серіктестігі ЖШС –де
қолданыла алады, бұл ағымды активтерді басқаруда экономикалық нәтижеге қол
жеткізуге жәрдемждеседі.
1 Кәсіпорындағы ағымды активтерді тиімді басқарудың теориялық
аспектілері
1. Ағымдағы активтердің экономикалық маңызы, оларды
қаржыландырудың қайнар көздері мен әдістері
Нарықтық экономика дамуы барысында, халықтық шаруашылықта экономикалы
үдерістің бәсекесі ұлғаймалы қиындауда және шешім қабылдаудың қажеттілігі
күшейтілуде, әрбір шаруашылық субъектінің ағымды қызметіне тікелей
байланысты. Олардың ішіндегі ең маңызды шешіміне кіретіні, құрылыммен және
айналымды активтердің қолданылуымен негізделген, әрбір жеке субъектінің
қалыпты функциясының негізі болып табылады.
Айналымды активтердің ең қысқаша түсініктемесі болып оның мүлігінің
бір бөлігі сипаттайды, ол материалдық және қаржылық күйде анықталады,
әрқашанда кәсіпорынның шаруашылық айналымында болады.
Анығында, әрбір шаруашылық субъект өз қызмет үдерісінде тиесілі
мүлікпен қолданылады, көлемі мен құрылымы айналысу қызметінің түріне
байланысты болып келеді, оған қоса нақты аймақ пен шаруашылық жайттарға
негізделеді.
Жалпы орнатылған жіктелім мүлігі екі топқа бөлінеді: негізгі және
айналым құралдары, кәсіпорынның бухгалтерлік балансында айналымнан тыс және
айналымды активтер болып көрсетіледі (Еуропалық елдердің одақтастығы
кәсіпорынның балансындағы активтер міндетті және айналымды болып бөлінеді).
Әрбір мүліктің ълементі белгілі бір функция атқарады, ол оның белгілі бір
топқа тиесілі екендігіне әсер етеді. Олар өзара белгіленуімен ғана емес,
сонымен қатар қолдану әдісімен, өндірістік үдерісте қатысу ұзақтығымен
ерекшеленеді. Айналымнан тыс активтер көптеген шаруашылық циклдарда
қатысады, сонымен қатар өзінің пішінін өзгертпейді, сәйкесінше дайын өнімге
жекелеп құнын ауыстырады. Айналымды активтердің олардан қысқа мерзімді
шаруашылық операцияларда және әр өндірістік циклда жаңаруымен
айырықшаланады. Оның шартты белгілеріне кіреді:
– осы ресурстардың қысқа мерзімді айналымы, ол бір жылдан
аспайды;
– әр кездегі пішіннің өзгеруі.
Бастапқы да құралдар ақша пішінінде көрініс табады, олардың көмегімен
өндірісте қолданылатын материалдық байлықтар алынады (шикізат, материалдар
және т.б.). Барлық сәйкес циклдардың аяқталуымен дайын өнім шығады, оның
өндіріске шығуы ақша қаражаттарын алуды қамтамасыз етеді:
- айналым құралдарының көптеген элементтері жоғары дәрежелі
өтімділікке айырықшыланады.
Шетелдік әдебиетте айналымды активтер түсініктемесі айналымды
капиталмен ұқсастырылады, себебі айналымды актвитердің сызбасы мен
көлемінің құрылымы қаржыландыру мен тығыз байланысты. Айналымды мүлікте
болатын құбылыстар мен үдерістер баланстың пассивінде де бір уақытта
көрсетіледі, нақты келе қаржыландырудың сәйкес көзінде.
Осылайша, материалдар мен шикізаттар алу барысында қаржылық
міндеттемелердің ұсынылуын тудырады, осы міндеттемелерді төлеу, банк
шотындағы немесе кәсіпорындағы ақша қаражаттарының сальдосының төмендеуін
көрсетеді және төмендеуді жабу үшін қажетті қарыздық капиталдың көлемінің
төмендеуін көрсетеді. Дайын өнімді шығару кезінде дебиторлық берешек
соммасы және қарызды ресурстардың қажеттілігінің өсуі мүмкін. Сол себепті,
олар әр кезде мүліктік және қаржылық күйде болады, 1.1 суретінде
көрсетілген
Ағымды активтер
Мүліктік пішін Қаржылық пішін
Шикізат және Жабдықтаушылар Кәсіпорындағ Векселдер
материалдар мен ы кассада
мердігерлермен
есеп
Жартылай Жарғылық Есеп шотында Сертификатта
фабрикаттар және капиталдың р
аяқталмаған өндіріс құрылтайшыларымен
есеп
Дайын өнім Әр түрлі
дебиторлар мен
кредиторлармен
есеп
1.1-сурет–Айналымды активтердің жіктелуі
Ақша қаражаттарының уақытында түсуі кірістің ұлғаюына және
кәсіпорынның жеке қаржылық ресурстарына әсер етеді. Сонымен, айналымды
активтердің көмегімен сызбасының құрылым үдерісі, жеке мүліктің
қаржыландырылуына құрылымды капиталдың үдерісі бір қалыпты болады.
Айналымды активтердің жие пішінінің өзгеруі және оның қаржыландыру
көздерімен тығыз байланыста болуы, айналымды капиталдың ағымды активтер
түсінігімен сәйкестендіріледі(айналым құралдарымен). Айналымды капиталдың
элементтері әрқашанда қозғалыста және тез айналым әсерінен оның сәйкес
ресурстарының аздығын талап етеді: қорлардың, ақша қаражаттарының және
қысқа мерзімді бағалы қағаздар. Капиталдың орналасу ақпараты, кәсіпорынның
бұйрығында болады, баланстың активінде құралады.
Әрбі орналасқан капиталдың түріне, баланстағы белгілі бір тармақ
сәйкес келеді. Осы ақпараттар негізінде осындай шешім шығаруға болады,
кәсіпорынның активтерінің қандай өзгерістері болады, кәсіпорынның қанша
бөлігін құрайды, ал айналымды және ағымды активтері, сонымен қатар өндіріс
саласында және қатынау саласында.
Ағымды активтер олардың қатырылған капиталындағы мүліктік пішіннің
шығындарымен байланысты. Оның мазмұны жоғары қаржылық тәуекелдермен
айқындалады, себебі материалдық қорлар тартымсыз болуы мүмкін, дайын өнім
уақытында сатылмаған. Активтердегі үлкен мөлшер есеп алуы мүмкін, өндірісті
өткізу барысында туындайды (дебиторлық берешек) себебі, құжаттарды
толтырудан бастап ұсынылған тауар бойынша ақша аулына дейін белгілі бір
уақыт қажет. Айналымды активтердің жеке элементтерінің құрылымы мен құны
шаруашылық секторы бойынша дифференциалданады, себебі кәсіпорынның түріне
негізделген, оның қызметтік дағдысы, ұйым, жабдықтаушылық, өтім және т.б.
факторлар. Кезең, айналымды активтердің аналысын өтуі (ақша пішінінің
басынан аяғына дейн), олардың толық циклн сипаттайды. Оның уақытын күндер
санында көрінеді, егер айналымды капитал басқаша айтқанда ақша күніне
оралады. Бұл цикл жие ақша қаражаттарының конверсиясы деп аталады.
1.2–суретінде ұсынылған
1.2-cурет – Ағымды активтердің айналым циклы
Көрініп тұрғандай, ақша айналымының циклы кезең ұсынады, өнімді өндіру
барысында материалдық құныдылқтарды алу үшін ақша қаражаттарының
шығындалуынан бастап, көрсетілген қызмет немесе дайын өнімнен түскен ақша
қаражаттарына дейн. Айналым құралдарының айналыс жасауының бірнеше сатысын
атап кеткен жөн:
– шикізат, материал, отын және т.б. алу үшін шығындалған ақша
қаражаттары (қорды құрылымдау);
– есептегі қаражаттар (детиорлық берешекті құрылымдау);
– адам еңбегін және өндірістік қорларды қолдануымен негізделген
дайын өнімді құру;
– есептер бойынша жабылған берешектер және өндірілген өнім үшін
ақша қаражаттарының түсуі.
Сол себепті, айналымды капиталдың ұзақтығына келесі факторлар әсер
етеді:
– қорлардың топтық конверсиясының ұзақтығы (ҚК), немесе орташа
уақыт, алынған шикізат пен материалдар негізінде бұймдар жасау
және оны сату;
– есептердің топтық конверсиясының ұзақтығы (ЕК), орташа уақыт,
өндірілген өнім үшін ақша құралдарын қабылдау;
– кәсіпорынның төлемін кешіктіру уақыты (КУ), өндірістік қорлар
үшін алынған қаржылық міндеттемелер жабу уақытынан басталады.
Ағымды активтердің барлық топтамасы ақша қаражаттарының (АК)
теңдестіріледі, ол кезеңмен сипатталады, қорлардың айналымын көрсетіп,
қаржылық есептеме, оған қоса 1.3 суретінде төлем міндеттемелерінің уақытын
созуын ескереді
(1) + (2) -(3) = (4)
есептердің төлемдерді ақша құралдарының қорлардың
айналым уақыты төлеу уақыты кешіктіру мерзімі айналымдық цикл
топтамасы
1.3–сурет – Ақша қаражаттарының жіктелуі
Кәсіпорынның алдағы шығындалған қаражатарының қайтып келуі үшін,
қорларды дайын өнімге айналдыруға уақыт қажет, сатып алушылармен есептік
қарыз төлеушілік, сонымен, өндірілген тауар немесе көрсетілне қызмет үшін
ақша алу. Бір мезгілде қаржылық міндеттемелерді жабу уақытын ескеру қажет,
ол ақша қаражаттарының қажеттілігін азайтады, оған қоса ағымды активтердегі
қажеттілікті азайтады.
Атап кеткен жөн, мемлекет жылдағы күндерге әр қилы қатынауға иеленеді.
Англияда және АҚШ-та есептерді санайды, жылдағы күндер саны ол күнтізбеге
сай келуі керек, ол 365 немесе 366 күн (ауыр жыл). Еуропаның көптеген
елдерінде, сонымен қатар Қазақстанда, есепті оңайлату үшін 360 күн жылда
және әр айда 30 күн деп шешкен.
Ағымдағы активтердің айналымын тездету үшін, ақша қаражаттарының
топтық конверсиясын азайту үшін, тиімді басқару қызметтері әсер етеді, олар
бағытталған:
– құрылымдық жеңілдету күшімен қорлардың көлемін азайту, тиімді
қолдануға әкеледі;
– маркетингтік қызмет көмегімен дайын өнімнің өндірісін тездету,
тауар мен қызметтерді шығару барысында нарқтағы сұраным мен
өткізушілкті көбейтеді;
– төлемдерді тарту және қолма-қолсыз есеп айырысуды тиімді пішін
деп таңдау, дебиторлық берешекті уақытында төлеуге әкеледі.
Комерциялық несиені және сыйақы мен жеңілдіктер ұсыну барасында
пайда болады;
– қаржылық міндеттемелердің орындау уақытын ұзарту, ең алдымен,
шикізат пен материалдар жабдықтаушыларының алдында.
Ағымды қызметке тәуелді ағымды активтер бар уақытта өзгереді және
халытық шаруашылықта бұл жағдай туындайы. Кәсіпорынның қалыпты қызметі тек
қана ағымды активтердің қалыпты құрылымында іске асырылғанда болады,
сонымен бірге айналымдығының ұдайы үдетілуі. Бұл және де басқада басқару
қызметтері, ағымды активтердің көлемінің оңтайландыруына бағытталаған,
сәйкес үдерістерді білікті басқару және жасампаздық шарттарында тиімді
пайдалану ғана мүмкін. Сонымен қатар ағымды активтердің элементттерінің
тиміділігіне ғана көңіл бөлмей, олардың қаржыландыруына, құрылуы мен
мазмұнына тікелей байланысты мән беру қажет. Айналым құралдарының тиімді
құрылымдық көздерінің қаржыландыруы олардың тарту мақсатындағы шығындарын
азайтады, сонымен қатар ағымды қаржылық міндеттемелердің уақытында
жабылуын қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның түзу қаржылық жағдайы болуы үшін
айналым құралдарының элементтерінің және уақыт аралығындағы қаржылық
көздердің арасындағы пропорцияға тәуелді болып келеді.
Ағымды активтердің қысқа топтасуына сәйкес, төлемпаздықтың жоғары
дәрежесі қаржыландыру жүргізу және қысқа мерзімді көздердің тартуының бір
бөлігін іске асыруға мүмкіндік береді. Айналым құралдарының тәуекелінің бір
бөлігін жабу мақсатында жеке және үздіксіз капиталды орынды жабу қажет
(меншікті актив+ұзақмерзімді қарызды көздер). Бұл ең алдымен қорларға
тиесілі, кәсіпорынның шаруашылық айналымында ұзақ уақыт бола алады. Ағымды
қаржылық активтердің көздерінің арасындағы шамаластық, қаржылық айналымды
активтердің қабылданған стратегиясы мен басқарылуына, оның көлемі,
құрылымы, сонымен қатар экономикалық жағдайына, ондағы кәсіпорынның іс
атқаруына тәуелді. Әр бір жағдайда тәуекелдің дәрежесін есепке алу қажет,
қаражат тартудың шығындар дәрежесі, шаруашылық субъектінің даму мүмкіндігі
және ағымдық кезеңнің қаржылық мүмкіншіліктері.
Қаржылық айналымды активтердің саясатының нақты жоспарлық іс-әрекетін
негіздеу қажет. Оны ұзақ мерзімді іс-әрекеттер бағдарламасы сияқты
қарастыру керек, айналым құралдарының көледік өзгеруіне бағыттталаған және
әр бір жоспарланған кезеңде олардың қаржыландыру көздері. Жылжымалы
мүліктің қаржыландыру стратегиясының маңызды есептемесіне кіреді:
– құрылымның әдістемесін таңдау және қажетті капиталдың көлемін
анықтау, сонымен қатар қаржыландырудың нақты көздері;
– қаржыландыру көздерінің жоспарланған шығындарының көлемі мен
түсім уақытын сақтау;
– қаржылық нәтижелерді алдын-ала жоспарлау, іс болжамдары,
қабылданған қаржылық саясаттың құрылымы мен байланысты.
Жылжымалы мүліктің қаржыландыру саясатының халықарадық
тәжиребесіндегі кең тараған түріне кіреді: кертартпа көзқарас,
басқыншылық және бірыңғай.
Кертартпа көзқарасты стратегия келесі қосымшаларға негізделеді:
1)ағымды активтердің көлемдік құрылымы, шаруашылық істің үздіксіз қызметін
қамтамасыз етеді, ол ағымды және өндірістік сақтандырылған қорлардың
көмегімен атқарлады, ақша қаражаттарының максималды мөлшердегі қорлары.
Сәйкесінше сақтандыруды, материалды және қаржылық қорларды жабуға кеткен
капитал өлшемі ұлғаяды, айналым құралдарының құрылымы мен мазмұнына
байланысты.
2)меншікті көздерінің пайы және жылжымалы мүлікті қаржыландырудың ұзақ
мерзімді міндеттемелері ұлғаяды.
Мұндай стратегия қабылдаудың ақша ресуртсарының, қорлардың, бағалы
қағаздар мен коммерциялық несиені тартудың мазмұндық көлемдік
қажеттілігімен байланысты. Кертартпа көзқарасты стратегияны қолдану
кәсіпорынның үздіксіз жұмыс жасауына әкеледі, бірақ айналымды капиталдың
қолдану тиімділігін төмендетеді.
Басқыншылық стратегия алдыңғыдан біршама өзгешелеу, айналым
құралдарының көлемінің минималдысына негізделеді, сәйкесінше қаржылық
ресурстар мен оның құрылымы мен мазмұнына. Бұл жағдайда ағымды активтердің
бір қатары қысқа мерзімді міндеттемелер мен қаржыландырылады, олардың
қаржыландыруды тартуға кеткен шығын деңгейінің азайтылуына әкеледі,
қаржылық тетікті тиімді қолдануға мүмкіндік алады және шығындалатын
ресурстардағы тиімділікті көтеруге. Сонымен қатар, мұдай саясат қаржылық
тәуекелді ұлғайтады және мұндай жағдай кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің
болмауына және басқа да қаржылық қиыншылықтарға әкеп соқтырады.
Бірқалыпты саясат алдыңғы екеуінің жағдайын біріктіреді.Ең алдымен ол
төтенше жағдайлардан бас тартуымен айырықшаланады. Кәсіпорын, бұл саясатты
қолдан отырып, қорларды құрайды, орнатылған жеткізу уақыты бойынша
кәсіпорынның орташа өнімділігіне негізделеді. Ақша қаражатының бөлімінде
олар ақшаны ағымды шоттағы қысқа мерзімді сипаттағы бағалы қағаздарға
ауыстыруға тырысады, ал маусымдық қажеттіліктерді жабу үшін банктегі қысқа
мерзімді несиені тартады. Бірқалыпты саясат тәуекл дәрежесін өзгеруіне оң
мәнде әсер етеді, шығын дәрежесіне және менеджерлердің шешуші істер атқаруы
арқасында табыс табу әсер етеді және нарықтың өзгермешілігіндегі жақсы
атақпен.
Атап өтетін жайт, алдағы барлық саясатты талдамстан басқа кәсіпорының
төлемпаздығы мен шаруашылық үдерістердің үздіксіздігі профессионалды
басқарушылардың көмегімен жүзеге асады.
Мәлімдеме бойынша, өз іскерлік қызметті бастау үшін, кәсіпорын
міндетті мүліктен басқа, өндірістің міндетті элементтері, жанармай,
материалдар, қор шикізатының айналым құралдарын иемдену қажет. Нарық
қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбіне өзін өзі
қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге асырылады. Тек
ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады.
Ең алдымен ол меншікті қаражаттар көмегімен құрылады: қолма-қол
ақшалар, банктегі салымдар, бағалы қағаздар. Шаруашылық қызмет үрдесіндегі,
ереже бойынша, меншікті активтер таза табыс және бағалы қағаздардың қосымша
эмиссиясы бойынша жоғарылайды. Меншік капиталының айналымды активтердегі
қажеттіліктерді жабу үшін көбінесе заемды қаражаттар қолданылады. Нақты
заемды қаражаттардың пішінін таңдау кезінде олардың бағасын (шығындар) және
қолданылатын көздің тиімділігін болжау қажет.
Заемды қаражаттар белгіленген уақытта және белгілі бір төлем үшін
қолданылуы тиіс. Олар кредитордың меншігі болады және белгілі бір уақытта
қайтарылады. Кең тараған әлемдік тәжірибедегі пішіндердің бірі, ағымды
активтердің қаржыландыруына қолданылатыны, жатады: банктік несие,
коммерциялық несие, факторинг және басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер.
Банктік несие арнайы несиелік ұйымдармен ұсынылады, т.б. банктермен,
келесі принциптерді ұстанған жағдайда:
– несие қайтарымдылығы, заемды қаражатты міндетті жабуын
болжайды;
– жеделдік, несиені қайтару және қолдану уақытын жүйеленуін
реттейді;
– ақылық, ұсынылған қаржылық ресурстар бойынша сыйақыны талап ету
(пайыздар және коммисиялық жинақ);
– ұсынылған заемды қаражат бойынша материалдық қамтамасыз етілу,
қайтарымның кепіл болуына.
Несиенің шарттары және қайтарымдылығы несие алушы мен беруші
арасындағы келісім шартпен негізделеді. Онда бейнеленеді: несие көлемі,
оның пішіні, мақсаттық тағайындалу, несие мерзімі, оның қолдану кезеңі,
инфляция дәрежесі, қаржылық нарықтағы оның сұранымы мен ұсынылуынның
арасындағы ара-қатынас., Несиені қолданғаны үшін кәсіпорын төлейтін
пайыздар, оның шығынын көбейтеді және таза табысты азайтады, сонымен
салықтық айналымның мөлшеріне әсерін тигізеді. Банктік несиенің бағасын
орнатылған келісім шарттың жылдық пайыздық мөлшерін 1 формула бойынша
анықтауға болады
Т =
жеткізушілердің материалды бағалықтар үшін
өз қызметкерлердің жалақы және сыйақы
бюджеттің міндетті төлемдер
басқа да қаржылық институттар мақсатты бюджеттік қорларға бөлінулер
Ережеге сай, барлық аталғандардың ішіндегісі ол ағымды активтердің
қаржыландыру көздерінің міндеттемелері, өндірістің барлық қажетті
элементтерімен байланысты. Басты фактор, олардың көлеміне әсер ететін
шарттар болып келеді, ол арқылы материалдық бағалықтар және қызметтер, және
де оның баға мөлшері алынады. Ол, ең бастысы, ұсынылған тауар бойынша
пішіні мен төлем уақыты. Осы барлық операциялар көбінесе қолма-қолсыз есеп
айырысу түрінде өтеді, сонда да ол құжаттарды толтырудағы уақытты талап
етеді, оның банкке жіберілуі мен аударылуы. Сол себепті практикалық
қызметте көбінесе коммерциялық несие қолданылады,оның түсірілімі мен төлемі
арасындағы айырмашылықты үлкейтуші, онда сәйкес міндеттемелердің сомасы
ұлғаяды және оның төлем мерзімі шегеріледі.
Осындай ресурстар ағымды активтердің қаржыландыру көздерінің бірі
болуы мүмкін. Сондықтан қаржы менеджерінің міндеттеріне қолма-қолсыз ақша
айырысу түрінің тиімді пішіндерін іздестіру, қабылданған бағалылықтардың
есептердің төленуін мүмкіндік беруі қажет. Ережеге сай, көлемі бойынша
екінші болып міндеттемелер жатады, іскерлік қызметің төлемімен байланысты.
Көптеген жағдайларда жалақы төлемі орнатылған уақытында жүзеге асырылуы
тиіс (айына бір немесе екі рет орнатылған күндер бойынша), кәсіпорында
жұмысшылар әр қашан қызмет атқарады. Сол себепті қаржылық міндеттемелер
пайда болады, өнімнің өндірілуі мен жалақының меншікті салмағына тікелей
байланысты болып келеді, және де жалақыны төлеу кезеңдігі: жалақының
мөлшері жалпы алғанда көлемі жағынан және төлемдерді төлеу арақашықтығы,
еңбек ақы бойынша міндеттемелердің сомасын ұлғайтады. Атап кеткен жөн, бұл
міндеттеме пішіні, басқаларға қарағанда, ең арзан болып келеді, пайыздар
ұсталынбайды еңбек ақы бойынша қарызға қатысты екенің атап кеткен жөн.
Бұл факті еңбек ақыны берген кезде ескеру қажет, жұмыскерлерді машиналар
және басқа да құрылғылармен ауыстыру мүмкіндігі. Бірақ та қандай да шешімді
экономикалық тиімділігі жағынан, қызметкерлердің қызығушылығын ескере
отырып дәлелдеп отыру арқылы шешу керек.
Салықтар (ҚҚС, акциздер, пайдаға салық және т.б.) уақытында төленуіне
байланысты, бюджет алдында міндеттемелер пайда болады . Міндеттемелердің
көлемі салықтың мөлшеріне, салынатын айналымның көлеміне, ставкаға және
тартымдардың кезеңдеріне. байланысты . Міндетті төлемдердің саны тым көп
болса, олардың аудару сомасы аз өндіріледі.
Бұл міндеттемелер мен төлемдер өте тығыз байланысты, олар басқа
қаржылық сектор институттарына арнайы қорлар бойынша аударылады (әлеуметтік
қорғау қоры, қызмет қоры және т.б.)
Кәсіпорынның кірісін, табысын үлкейту мақсатына байланысты, және
еңбекақы қорының қысқа мерзімді міндеттемелерінің төлем мөлшері көптеген
елдерде үлкейтілуде. Басқа да дамыған елдердегі ағымды активтердің қаржылық
көздерінен басқа, соңғы уақытта кәсіпорынның альтернативті әдісі ағымды
қаржыландыруда қажет болып тұр. Қазіргі таңда АҚШ, Жапония және еуропалық
жоғары дамыған елдерде әрбір үшінші кәсіпорын факторинг қызметін
пайдаланады.
Өнімнің өндіру көлемі ұлғайса ол потенциалды төлеушілердің санын
ұлғайтады және алынған бағалылықтар үшін берешекті ұлғайтады. Кәсіпорын,
өзінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету барысында, оған тиесілі ақша
қаражаттарын іздестіру барысында, арнайы фирмалар мен немесе банк
бөлімшелерімен факторингілік қызметтерге келісім шарт құрайды. Олардың
мақсаты, шаруашылық субъекті (өндіруші немесе сатушы) өзінің берешегін
сәйкес фирмаға сатады, ол осы міндеттемелерді табуы қажет. Оның жабылуын
күтпей, фактор факторантқа алынған қарыздарға келісім шарт бойынша
орнатылған (75-90%) соманы аударады. Ұсынылған қызметер үшін белгілі бір
ақы алынады, алынған міндеттемелердің пайызыдық көлемі бойынша. Төлем
дәрежесі шығындарды жабу есебімен таратылады, бұл нақты берешекті
іздестіру, болжамды тәуекел дәрежесі, немесе шығындар, уақытында
төленбейтін берешектер бойынша пайда болуы мүмкін.
Факторингілік қызметтердің сызбасы 1.4–суретінде қысқартылып
көрсетілген.
шот–фактура
Сыздық қарызгер
Қабылдауды дәлелдеу
Ақша қаражаттарын
аудару
Фактор
шот-фактура Түсірілген тауарлардың төлемі
1.4-сурет – факторингілік қызметтерді ұйымдастыру
Көрініп тұрғандай, бұл операцияларда үш тәуелсіз субъектілер қатысуда:
– сыздық – тауар өндіруші немесе оның сатушысы;
– фактор – фирма немесе коммерциялық банк, өндірілген өнімнің
берешегін алады және сыздыққа келісілген сомманы аударады;
– қарызгер – өнімді, тауарды немесе қызметті сатып алушы.
Факторингтің келесі түрлерін анықтайды: толық немесе бөліктелген.
Толық факторинг сипатталады, берешектің төленбеу жағдайында фактор өзіне
алады. Бөліктелген факторинг жағдайында, берешекті орнатылған шарттар
негізінде қабылдайды. Сатып алушының төлем қабілетсіздігі жағдайында, ол
жабылмаған міндеттемелерді сыздыққа қайта аударуы мүмкін. Факторингтің оң
мәнділігіне, ең алдымен сатушының немесе өндірушінің төлем қабілеттілігіне
әсер етеді, ақша қаражаттарының топтық конверсиясының қысқаруына сонымен
бірге айналымды капиталдың қолданудағы тиімділігін жоғарылатады. Бұл нәтиже
болып келеді:
– өндірілген өнім үшін түскен ақша қаражаттарының кешігулерді жою
мүмкіндігі, орнатылған келісім шарттағы қаражаттардың аударудың
бірнеше факторлары, қарызгерден түсімді күтпей;
– берешекті жабуды сыздықтан босату, сонымен қатар басқару
мүмкіндіктерін үлкейту, өндіріс үдерісін жетілдіру мен
байланысты;
– Сатушыларға немесе өндірушілерге аналитикалық және
консультациялық қызметтерді ұсына отырып, шаруагылықтың
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Тәуекелділіктің аса үлкен емес дәрежесінде ағымды есептерде факторинг
қолданылады. Қазақстандағы факторингтің даму қарқыны өте жедел түрде болып
жатақаны ескере кеткен жөн, бірақта бұл әдістерді қолдана отыра да,
кәсіпорынның төлем қабілеттілігі жоғары дамыған елдердің нарықтық
экономикасына жетер емес. Халықаралық байланыстың нығаюы, әлемдік
экономикадағы сауда тасымалдауларының шектерін ұлғайтады. Оның бірі
альтернативті әдістердің бірі форфейтинг. Форфейтинг факторингтің бір түрі
болып келеді, ол берешектің сатылым формасы жағынан көрініс табады. Ол ең
алдымен халықаралық есепте қолданыс табады, оған қоса ішкі шаруашылық
айналымда, тәуекелділіктің жоғары дәрежесі бойынша. Форфейтингтік
қызметтер жасалған келісім шарт бойынша ұсынылады, онда орнатылады: қызмет
көлемі, өнідір үшін ақы, тасымалдау қатысушылары, материалдық қамтамсыз
етудің пішіні. Сәйкес келген таымалдауда жекешленген субъекттер қатысады:
– берешектің сатушысы (кәсіпорын, банктер және заңды және жеке
тұлғалар), олар әрқашанда ақшалай пішінде көрініс табады;
– форфейтингтік фирмалар, берешек үшін толық жауапкершлікті
алатын;
– қарыз алушылар;
– фирмалар, делдалдық қызметтер атқаратын (сақтандыру
компаниялары, несие ұйымдары, кеңес беруші фирмалар және т.б.)
Факторингтың өзгермешілігі, форфейтингтің тасымалдаудағы ұзақ
мерзімділігі, олардың әр қайсысы жекеше объект бола алуы. Бұл операциялар
вексельдермен қамтамасыз етіледі, міндетті төлемдердің пішіндік қалпымен
және аккредитивтермен, тәуекелдің дәрежесін түсіреді.
Ағымды активтердің тоқтамсыз қаржыландыруы бойынша қажетті көздерді
тарту және олардың құрылымын іске асыру ең басты проблемалардың бірі болып
табылады, кәсіпорынынң мүлкін қолданумен шешіледі.
Сонымен қатар әр түрлі қаржылық ресурстардың аккумуляциясына шығындар
көлемін мақсатты түрде еске алу, бірақ та олардың түсу уақытын да еске алу
қажет. Атап кеткен жөн, ағымды активтердің құрылымдық сұрақтарын шешу
кезінде, барлық ұйымдастыру негізгі принциптері мен кәсіпорынның басқару
үдерісі және бір уақытта ағымды активтердің спецификасы мен мінезі есепке
алынуы қажет.
1.2 Ағымды активтердін басқаруды ұйымдастыру
Әлемдік экономикадағы динамикалық өзгерістер, ғылыми техникалық
процесстің өсуі, нарықтағы тауардың өзгермешіліг, еңбектің және қаржының
жаңа тармақтар құрауға әсері тиді. Жаңа ғасырда шаруашылық шешімдерді
қабылдау кезінде соңғы нәтиже алу бойынша оң мәнділік көбейеді. Өз
тұжырымдарын ұстаным етіп тұрған кезде, тәуекелділіктің дәрежесінің
төмендеуіне, қаржылық және шаруашылық үдерістердің басқарылуын
кәсіпорынының нарықтық бағасы бойынша тәуелді болып табылады. Халықаралық
тәжірибе бұл тұжырымды дәлелдейді және сипаттайды, шаруашылық субъектілер
экономикалық кадрлық қордың бірдей болса да, әр түрлі қызметтік нәтижелер
алынады. Көбінесе, олар амалдар мен әдістер, саясаттар және өндірістік
шешімдерге негізделген. Кәсіпорынның қызметін басқару немесе оның
жекеленген бөлімшелерімен қандай да бір шешім қабылдауда нақты шара
қолданылуы тиіс. Тек қана ұйымдастырушылық, жоспарлық, бақылаушылық және де
басқа да басқарушылық істерді негізделе отыра шешсе, жақсы тиімді қызметтер
атқаруға тиесілі. Кәсіпорынның қызметінің экономикалық оң мәнді нәтижесі,
өндірістің барлық элементтерінің қолданылуымен тиімді болып келеді. Олардың
әр сипаттамасы, кәсіпорынның өміріндегі маңызды рөл атқартындығын
көрсетеді. Біріншіден, айналымды активтерді иемдену (қорлар, ақшалай
ресурстар, есептегі қаражаттар) бастапқы істің түзулігін сипаттайды және
өндіріс өнімділігінде. Екіншіден, олардың көлемң, құрылымы, сызбасы
кәсіпорынның төлем қабілеттілігмен тығыз байланысты, ал үшіншіден,
айналымды активтердің қолданылуы, кәсіпорынның қаржылық (шығын дәрежесі,
табыс, рентабельділік және т.б.)іс-әрекетіне әсері тиеді. Айналым
құралдарының ерекше сипаты, өндіріс сатысының бір уақытта әр түрлі пішінде
қызмет атқаруы, олардығң қолданылуын бақылау шаралары бойынша. Сондықтан,
айналым активтерін комплексті жүйеде басқару қажеттілігі пайда болады,
бұның барлығы оның тиімділігін жоғарылату мақсатына арналаған.
Айналымды активтердің басқару жүйесін кәсіпорын қызметінің басқару
жүйесінің белгілі бір бөлігі сияқты қарастыру қажет, ол барлық назарды
құрылуға қосады, айналымды капиталдың қозғалысы мен қолданылуына да әсер
етеді.
Басқару қызметтері, ағымды активтердің оптимизациясына оң мәнде әсер
етеді, өнім өндіруден түскен кірістер мен тығыз байланысты, шығын
дәрежесінің төмендеуі, өтімділікті сақтау және шаруашылық субъектінің
қызмет етудегі басты мақсатына жетуге жедел әсер етеді.
Жоғары да белгіленгендей, айналымды активтерінің басқару жүйесін
ұйымдастыру кәсіпорынның жалпы басқару принциптерін ескеру қажет және
айналымды капиталдың қозғалысын ерекшелейді. Ол болжайды, басқару үдерісі
комплекстілігімен айрықшаланады және қабылданған шешімдердің тиімділігне
әсер етеді.
Ағымда активтердің басқару комплексі, жоспарлауда бағдарлау және
шешімдерді қабылдауда бірікті байланысты ескереді және айналым құралдарының
әр түрлілігіне байланысты кәсіпорындағы экономикалық және қаржылық
көрсеткіштер қызметіне. Бір уақытта шешімдер қабылданады, реттеуге,
айналымдағы жекеленген элементтер мен құрылымна бағытталған.
Берілген аймақтағы шаруашылықтың икемділігі, нақты жағдайдың есебін
болжайды, және де нарықтың конъюнктурасы, мүліктік, салықтық заңнамасы және
т.б. Ең алдымен шешімдердің дәлелдемесі ішкі және сыртқы шрттардың өзгеру
есебі бойынша және мақсаттардың, жаңа артықшылықтары бойынша түзетілуі
тиіс. Аталған аймақта басқару ісінің нәтижелілігі қаржылық активті
құралдарын түзу таңдау, қалыптасу әдісі, қаржыландырылуы, бұл үдерістердің
бақылануын және жөнге салынуы қажет. Бұл жағдайда, ағымды активтердің
комплексті басқару жүйесі сенімділігі мен әділдігімен ерекшеленуі тиіс,
ұйымдастырушылық істерді білікті өндірудегі жүйелік оң мәнділікті
қамтамасыз етеді,ол нақты ақпараттарға негізделуі болуы қажет.
Қабылданған шешімдердің оңтайлығына жоспарлаудың ілгерілмелі әдістері
әсер етуі мүмкін, ресурстардың епті тәсілі, нақты жағдайдағы экономикалық
есептердің көн нұсқаулығының дәлелденген істері. Ағымды активтердің
ұйымдастырушылық және әкімшілік шаруашылық аспектілері көптеген өндірістік
ерекшеліктеріне тәуелді, салалары, және де ішкі және сыртқы экономикалық
жағдайлар бойынша. Бірақта барлық жағдайларда айналым капиталды басқарудың
ең басты мақсаты, ол өнімді өндіру және өндіріс көлемінің оңтайландыру
шаралары, оған қоса айналымды тездету. Бұл мақсаттарға жетуге келесі нақты
істер бағытталады:
– айналым капиталының мөлшерін оңтайландыру, кәсіпорынынң
үздіксіз қызметін қамтамасыз ету;
– ағымды активтердің құрылымын рационализациялау, айналым
құралдарының және санатты өзара байланыстың арасындағы
пропорциялық тиімділікті құрауға жәрдемдесу, жане де өтімділікті
сақтау;
– мүлік айналымының қаржылық көздерін тиімді құрылымын құрау және
оларды тартудағы ең төмен шығында жасау, оған қоса алдағы
шығындардың түсімін сақтау;
– айналым құралдарының қаралымын қысқарту және олардың
пішіндерінің топтық жүйесін қамтамасыз ету, себебі айналым
құралдарының көлемінің айналымдағы ақшалардың айналымдылығының
үдеуi және олардың формаларының айналуды жүйелi түрде
топтастырылуын қамтамасыз етуi. Айналымдағы ақшалардың көлемі
классикалық жағдайлары бар сәйкестiгi өнiмдердi сатуға қарағанда
ақырынырақ өсуi керек.
Осы жағдай табыс пайдалылықтың қаржы нәтижелерiне терiс бетін алуға
қатысты шығындары өседi. Ең алдымен айналым капиталының тиiмдiлiктерi,
сондықтан ортақ бағаның өткiзуiнде өнiмдердi сатуынан табыстары бар оның
динамикасы теңеседi.
Ықыласта өзгерiстердiң сырт дүниесiнде бағаның жанында барлық ағымдағы
(айналым активтер - брутто) активтер ғана емес, ағымдағы мiндеттемелермен
олардың келiсуi, осыған байланысты деп аталатын жұмыс ағымдағы (активтер
оборотпый - нетто) активтерiн талданады да қабылданады. Айналым капиталының
шамасы екi әдiстермен санала алады: мүлiктiк және қаржы. Бірінші жағдайда
актив-нетто барлық айналым құралдарының арасымен қысқа мерзімді
міндеттемелер 1.3 формула бойынша
Кн = Кб
тең (=)
(+) (0) (-)
мұндағы
ОА Обк ОА = Обк ОА Обк
Ескертпе: ОК–нетто — ағымды капитал, қызмет атқарушы; АА – айналымды
активтердің мөлшері; Обк – қысқа мерзімді міндеттемелер
1.5–сурет – Ағымды активтердің және қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң
арасындағы байланыс
Көрініп тұрғандай, кәсiпорынның төлем қабылетi барлық сырт
акхивовтардың бағасы аралығында байланыстардан көпшiлiгiнде тәуелдi болады
және қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң көлемiмен. Бұл барлық мiндеттемелердi
өтеуге мүмкiндiк жоқ, егер қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң шамасы (айналым
активтер - нетто терiс) айналым активтердi шамасынан асса, кәсіпорында
қаржы қиындықтары көрiнiп қалады. Айналым капиталының биiк көлемін атап өту
керек - қысқа мерзiмдi мiндеттеме едәуiр артық брутто айналым активтердi
шаманың керексiз тым артуы және олардың рационал емес қолдануы туралы
куәландырады.
Сырт капитал- нетто көлемiнiң талдауы және оның өзгерісі ағымдағы
мiндеттемелердiң дер кезiнде реттеуiне оның қабiлеттiлiгiн мiнездейтiн
кәсiпорынның өтiмдiгiнiң анықтауы үшiн аса маңызды мәнi болады. Өтiмдiктiң
нашарлау немесе жоғалтуы (айыппұлдар, көбiктендiр, тұрақсыздық айыбы) қаржы
шығындарының көлемiн үлкейтедi, және тiптi барлық әрiптестерi бар нормалы
қатынастардың құрастыруындағы қиындық, шаруашылық iстейтiн субъекттiң төлеу
қабылетiн бiр уақытта құрады банкроттыққа келтiре аладуға өтемін
төмендетедi. Шаманы және талданатын мерзiмдегi өтiмдiк және оның өзгерiсi
деңгейге көңiл аудару керек, айналым активтердi құрылымды бағалай деңгейге
көңiл аудару керек.
Өтiмдiк (пачало, жыл аяғы) нақты уақыты саналады немесе уақыт нақтылы
мерзiм iшiнде. Өтiмдiлiк көрсеткiштер келесi коэффициенттердегi
шағылысулары табады: абсолюттi, аралық және ортанғы.
Абсолюттi өтімділік қысқа мерзiмдi мiндеттемелерге қаржыларының қатысы
анықталады. Аралығы қысқа мерзiмдi мiндеттемелерге заттық құндардың
қорларының теріс айналым активтерiн қатынасы болады. Ортақ өтімділік қысқа
мерзiмдi мiндеттемелерге барлық iстiн активтерiнiң қатынасы сияқты есеп
айырысады. Өтiмдiктiң коэффициенттерi дүниелiк стандарттармен сәйкес әрбiр
деңгей үшiн орнатылған және шаруашылықтың салалары бойынша
дифференциалдайды. 0, 2 0, 4, аралық өтiмдiкке абсолюттi өтiмдiктiң
қанағатты деңгейi (1, 3 1, 5-шi ұтымды шама) 1 биiк болуы керек орташа
толқиды, (1, 3-2, 0) ортақ өтiмдiк.
Өтiмдiлiк көрсеткiштер (кесте 2.2) уақыт олардың дүниелiк стандарттар,
жалпы салалық мәлiметтермен салыстыру, сонымен бiрге динамикада нақтылы
мерзiм iшiнде жолымен талданады.
Өтiмдiктiң тиiстi коэффициенттерiнiң талдауы қаралатын мерзiмде
айналым активтердi құрылымның бағасы және олардың өзгерiсiмен бiр уақытта
өткiзуге керек. Шаруашылықтың нақты саласындағы айналым активтерiн ұтымды
құрылымды анықтар едi халықаралық стандарттар бар болмайтынын атап өту
керек. Дүниелiгi тәжiрибемен дегенмен олардың ортақ көлемiнде меншiктi
салмақтардың ең маңызды жиiрек айналым активтерiндегi олардың құрастыруы
және мазмұнға өтiмдiктiң сақтауы және шығынды деңгейдiң төмендету себепшi
болатын максимал шекараларын көрсететiн кейбiр жағдайлар орнатылған.
Маңызды мәннiң мәселелерiнiң ұсынылуы табысты шешiмi үшiн алады;
орындаушысы сонымен бiрге олардың кәсіпқой есебі болжалды әсерлерiнiң
белсендiлiгi. Басқару әсерлердiң белсендiлiктерi ұғыммен шешім дәлелдеу
және қабылданудағы жылдам реакцияны, әрекеттi болжалған эффекттерден сүйене
шығады. Кәсiпорынды басқаруды осы бөлiмшедегi биiк табыстар әрбiр
орындаушының мiндеттер және олардың орындалуының логикалық тiзбегiнiң
тармақталуымен негiзделетiн тиiмдi жұмысты ұйымдастыруларын ойлайды.
1.3 Ағымдағы активтерді басқарудың негізгі кезеңдері
Ағымдағы активтерді басқарудың кешенді жүйесін енгізу, сонан соң оның
әрекеттерінің нәтижелілігі көптеген сыртқы және ішкі факторларға
байланысты. Сыртқы факторларға ең алдымен шаруашылық жүргізудің сыртқы
жағдайларын жатқызуға болады, олар мыналардың әсерінен туындайды:
– экономиканың динамикалық дамуы, субъектілердің шаруашылық және
қаржылық өзіндік әрекет етуін кеңейту;
– ғылымның, техника мен ақпараттық технологиялардың жоғары деңгейінің;
– жабдықтау, материалдық құндылықтарды өткізу, туындайтын қаржылық
міндеттемелер саласындағы серіктестердің экономикалық арақатынастары
үрдістерін реттейтін құқықтық нормалардың тұрақтылығы мен негізділігі;
– материалдық және ақшалай құндылықтардың үнемдеп пайдалануды
ынталандыратын рационалды экономикалық саясат және осы негізде
өндірістің рентабельділігінің артуы;
– нарықтық инфрақұрылымның, яғни несиелік, қаржылық, консалтангтік
фирмалардың және бүкіл қаржы нарығының қызметтерінің мөлшері мен
көлемінің дамуы.
Аталған мәселені шешуде біріншідәрежелі маңызға ағымдағы активтерді
басқарудың рационалды жүйесінің қызмет етуіне көмектесетін алғышарттар ие.
Олардың ішіндегі ең маңыздыларына жататындары: кадрлардың жоғары
кәсібиліліктері және олардың жұмысын рационалды ұйымдастыру, есеп жүргізу
мен есептіліктің жағдайы, статистикалық және басқа да қпараттың
дұрыстылығы, заманалы техниканың болуы. Аталған факторлардың негізгі
қозғаушысы болып адамзат фаторы мен ағымдағы активтерді басқарудың кешенді
үрдісінің қатысушыларының барлық әрекеттерін ғылыми ұйымдастыру табылады.
Соңғысының мазмұны жекелеген іс-шаралардың консолидациясында, айналым
қаражаттарын қалыптастырумен және пайдаланумен айналысатын тиісті қызметтер
мен қызметкерлердің функциялары мен міндеттерін нақты бөліп беруде жатыр.
Айналым қаражаттарының айналымын жылдамдатумен байланысты мәселелелерді өз
әрекеттерін қайталамай, айналым капиталының айналымының түрлі
учаскелеріндегі маңызды шешімдерге негіздей отырып шешетін құрылымдық
бөлімшелерді құру қажет.
Ұйымдастыру ұғымына сондай-ақ келесілер кіреді:
– нақты жағдайдың диагностикасын жасау, шешімдерді негіздеу мен
оларды жүзеге асыру, сондай-ақ жасалған әрекеттердің
нәтижелілігін бағалауды жүзеге асыру кезіндегі басқару
әрекеттерінің бірінен соң бірінің қисынды түрде жүруін орнату;
– шығындар мен алынған кірістер арасындағы пропорциялардың
жақсаруын қамтамасыз ететін шаруашылықтық, үнемділік қағидаларын
сақтау;
– тиісті қаржылық міндеттерді негіздеудің және жеткен нәтижелерді
бағалауды негіздеудің тиімді әдістері мен прогрессивті
тәсілдерін таңдау.
Ағымдағы қаражаттарды басқару үрдісінің қатысушыларының жұмысының
ғылыми ұйымдастырылуын қалыптастыру айтарлықтай қиын шаруа болып табылады,
себебі жоғарыда көрсетілгендей жекелеген шаруашылық субъектілерінің
ерекшеліктерін (типін, профилін, ұйымдық құрылымын және т.б.) ескере отырып
дифференциацияланатын көпшілік іс-шараларды қамтиды. Айтарлықтай жалпы
түрде айналым қаражаттарын басқаруды ғылыми ұйымдастырудың маңызды
әрекеттерінің ілесімдігі 1.2-кестесінде берілген.
1.2-кесте – Ағымды активтерді басқаруды ғылыми ұйымдастыру әрекеттерінің
бірінен соң бірінің жүруі
Әрекет түрі Түсініктемелер
1 2
Ағымдағы активтерді басқару Басты мақсат
мақсатын анықтау
Айналымның жекелеген қатысушыларын
басқарудың міндеттері
Болжау мен жоспарлау Айналым активтерінің көлемі мен құрылымын
алдын ала білу және қабылданған
шешімдерді негіздеу
Қойылған мақсаттар мен Жоспарланған нәтижеге қол жеткізу бойынша
міндеттердің жүзеге асырылуы әрекеттер
Жүзеге асырылған шешімдердің Ағымдағы және соңындағы бақылау
тиімділігіне баға беру
Басқару үрдісінің басталуы болып ағымдағы активтердің айналымының
әрбір учаскесінде шешілетін маңызды тапсырмалар мен басты мақсатты нақты
негіздеп алу табылады. Айналым капиталын қалыптастыру, пайдалану және
қаржыландыру күрделі үрдіс болып табылатындықтан, оны басты мақсат пен
нақты тапсырмалардың орындалуына бағытталған жекелеген элементтер мен нақты
әрекеттерге бөлу жүзеге асады. Айналым қаражаттарының жағдайы мен
пайдаланылуына жауап беретін қызметтердің міндетті функцияларды орындау
уақыты мен ілесімділігін ескере отырып басқарудың үш негізгі кезеңін бөліп
қарастырған жөн:
– болжау мен жоспарлау;
– басқару әрекеттерін ұйымдастыру арқылы белгіленген
тапсырмаларды жүзеге асыру;
– қабылданған шешімдердің тиімділігін бағалау (ағымдағы және
содан кейінгі бақылау).
Ағымды активтердің оңтайлы көлемін, олардың құрылымын және қозғалысын
негіздеу болжау мен жоспарлау кезеңінде жүзеге асады. Болжау жинақталған
ақпарат пен кең білімдерге, жекелеген санаттар арасындағы өзара
байланыстарға сүйене отырып болашақ құбылыстардың қозғалысын алдын ала көре
білуге негізделген. Айналым капиталын қалыптастыру саласында болжамдар
жүзеге асыру көлемінің динамикасы жайлы мәліметтерге, олардың айналым
қаражаттарының шамасымен белгілі арақатынасына негізделеді. Бұл
пропорциялар бірнеше жыл бойғы фактілі түрдегі материалдар негізінде
анықталады және нарық конъюнктурасындағы, өндірілген өнімге деген
сұраныстағы, оның материалсыйымдылығындағы ықтимал өзгерістерді және басқа
да мәліметтерді ескере отырып алдыңғы кезеңге өткізіледі. Болжамдар
ұзақмерзімді сипатқа ие және өндірістің кеңеюі, капитал мен мүліктің
өзгерісі, бизнес-жоспарды негіздеу жағдайында жүзеге асырылады. Көп
жағдайларда айналым капиталының тек қана жалпы көлемі (оның ұлғаюы, азаюы)
және оның қаржыландырудың маңызды қайнар көздері болжанады.
Жоспарлау ағымдағы міндеттерді жақсылап негіздеуде жатыр; оның мақсаты
болып уақыттың белгілі кезеңіндегі ағымдағы активтердегі қажеттіліктерін
анықтау (жекелеген элементтер қиығында). Ағымдағы активтерді жоспарлау
ерекшеліктеріне ғылыми негізделген экономикалық ориентирлер ретіндегі
өндірістік қорларды қалыптастыру, оларға ие болмен оларды пайдаланудың
рационализациясы жатады. Қалған элементтердің көлемі көп жағдайда өзара
байланысты көрсеткіштердің пайыздық арақатынасына негізділеді (өнімді
жүзеге асыру көлемі, ағымдағы міндеттемелер және т.б.). Дамыған елдерде
айналым қаражаттарының жекелеген элементтерініңі көлемін оңтайландыруға
бағытталған әрекеттерді қамтитын бағдарламалау кеңінен қолданылады.
Қаржы қызметкерлерінің маңызды функциялары 1.3-кестесінде берілген.
1.3-кесте – Қаржы қызметкерлерінің функциялары
Функциялары Түсініктемелер
1 2
Айналым қаражаттарының (ағымдағы Айналым қаражаттарының жалпы көлемі
активтердің) көлемін жоспарлау мен нормативтерді негіздеу
Қаржыландыру көздерін анықтау Қорларды мезгілінде қалыптастыру
және қысқамерзімді міндеттемелерді
өтеу үшін
Есеп айрысуды жүзеге асыру Материалдармен, қосалқы бөлшектермен
жабдықтаушылармен
Дебиторлық берешекті өтеттіру Ақшалай түсімдерді ұлғайту
мақсатымен оның көлемін қысқарту
Ағымдағы активтердің жағдайын Айналым қаражаттарының белгіленген
бақылау және айналым қаражаттарын нормаларын сақтау мен олардың
пайдаланудағы, оларды сақтаудағы мазмұнына кеткен шығындарды ағымдағы
кемшіліктерді жою бойынша шаралар бақылау
қолдану
Материалдық және қаржылық
құндылықтардың жұмсалуын сараптау
Нормативтен артық құндылықтарды,
мерзімі өтіп кеткен дебиторлық
берешекті және т.б. бағалау
Жоспарланған тапсырмаларды рационалды орындау оларды жүзеге асыру
әдістеріне байланысты, ол басқарудың екінші кезеңінде жүзеге асырылады.
Алдымен айналым капиталын оның қозғалысының барлық сатыларында қалыптасуы
мен тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ететін рационалды схеманы құрған
дұрыс. Оның нысандары үнемі айналымда болып өзінің бағасын өзгертетіндіктен
осы санаттағы басқару мәселелрімен айналысатын ұйымдық құрылымдарға
маркетингтік, бухгалтерлік және қаржылық қызметтердің жұмыскерлерін
жатқызуға болады. Олардың біріншілеріне материалдық құндылықтарды
қалыптастыру мен шығындауды бақылау міндеттемелері жүктелген (шикізат,
материалдар, дайын өнім қорлары). Бухгалтерлік қызмет айналым қаражаттарына
ие болумен және оны жұмсаумен байланысты барлық операцияларды тіркейді,
материалдық құндылықтардың қозғалысының есебін жүргізеді, олардың жекелеген
элементтер шегіндегі жағдайы туралы есептер құрастырады. Қаржы
қызметкерлерінің басқарушылық әрекеттері ең алдымен ағымдағы активтердің
көлемін оңтайландыруға, олардың жекелеген элементтерінің қозғалысын
жылдамдатуға артық материалдық құндылықтарды жою және кәсіпорыннң қаржылық
нәтижелерін жақсартуға көмектесетін басқа да іс-шараларға бағытталған.
Шешім қабылдайтын және шикізатпен, материалдармен жабдықтау үрдісін
және дайывн өнімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz