Ұзақ мерзімді активтердің құрамы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу және аудиттің теориялық 6
негіздері
1.1Кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі ұзақ мерзімді активтердің 6
мәні, құрамы және құны
1.2Ұзақ мерзімді активтерді басқарудағы бухгалтерлік есеп пен 15
аудиттің рөлі
2 Сольдис-Консалтинг ЖШС мысалында ұзақ мерзімді активтерді есепке24
алуды ұйымдастыру
2.1Сольдис-Консалтинг ЖШС қызметінің ұзақ мерзімді активтері мен 24
оның есеп саясатының сипаттамасы
2.2Ұзақ мерзімді активтердің қозғалысын есепке алу 33
2.3Қаржы есептілігінде ұзақ мерзімді активтер туралы ақпаратты ашып 42
көрсету
3 Ұзақ мерзімді активтер қозғалысының аудиті 46
3.1Ішкі бақылау жүйесін бағалау және ұзақ мерзімді активтер аудитінің46
бағдарламасы
3.2Аудиторлық қорытынды мәні мен қалыптасуы бойынша аудиторлық 53
процедурлар
3.3Ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитін жетілдіру перспективалары66
Қорытынды 69
Қолданылған әдебиеттер тізімі 72
А қосымшасы Сольдис - Консалтинг ЖШС қаржылық есептемесі 74
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 78
Кіріспе
Қазақстан экономикасы қазіргі таңда серпінді түрде дамып, өзінің
белсенді бағыттылығымен ерекшеленіп отыр. Экономикалық байланыстарға
қатысушылардың қызметіне нарық қағидаларын ендіру жалғасып келуде.
Кәсіпкерлер экономикалық байланыстардың негізгі қатысушылары болып
табылады. Кәсіпкер – бұл еркін нарықтық шаруашылықтағы негізгі тұлға.
Жасалған нарық және толық бәсекелестік жағдайында кәсіпкер өзіне жұмыс
істей отырып, бір мезгілде бүкіл қоғамға пайда келтіреді. Қазақстан
Республикасында кәсіпкерлікті жан-жақты қолдау кәсіпкерлер үшін ғана емес,
нарықтық экономиканың дамуы үшін де маңызы зор, оның ілгерілеуі
қызметкерлердің бастамаларына байланысты. Кәсіпкерлік – бұл еліміздің
шаруашылық қызметінің табиғи күші.
Бұл үрдістер, өз кезегінде, бухгалтерлік есептің дамуына барынша назар
аударуды талап етеді де, ол жоқ жерде бұл үдеріс тиімді, әрі жемісті болуын
тоқтатады. Нарықтық экономиканы құру кезеңінде бухгалтерлік есептің
маңыздылығы арта түседі. Ол тек есеп жүргізумен ғана емес, жоспарлау және
шешім қабылдау сияқты ауқымды қызметтермен айналысады.
Өндіріс тиімділігін арттырудың басты бағыттарының бірі – ұзақ мерзімді
активтерді қолдануды оңтайландыру, олардың қайтарымдылығын арттыру,
қолданыстағы еңбек жабдықтарын уақытылы жаңарту құрылымы мен жүйесін
жетілдіру, олардың тұрақты әрі теңдестірілген кеңейтіліп ұдауы өндірілуін
қамтамасыз ету.
Ұзақ мерзімді активтер құны жиі ұйым мүлкінің жалпы құнының басым
бөлігін құрайды, ал олардың ұйым қызметінде ұзақ мерзім
қолданылатындығынан, ұзақ мерзімді активтер ұзақ кезең аралығында
қызметтің қаржы нәтижелеріне ықпал етеді.
Осы диплом жұмысының таңдап алынған тақырыбының көкейкестілігі, ең
алдымен, есеп нысаны ретінде ұзақ мерзімді активтермен қазіргі қазақстандық
экономиканың көтеген мәселелері: жабдықтардың табиғи және материалдық
тозуына байланысты өнімнің бәсекеге қабілеттігінің жеткіліксіздігі,
мүліктік кешендердің негізсіз бөлекшектенуі, төмен қор қайтарымы мен
инвестициялық білсенділік, активтердің жеткіліксіз шынайы бағасы, артық
мүлік кезінде аса жоғары салық жүктемесі байланысты. Ұзақ мерзімді
активтерді есепке алудың шаруалық етуші субъектілердің қаржы жағдайына да,
олардың тапсыратын есептерінің сапасына да әсер ету артады. Сол себепті
ұзақ мерзімді активтермен жасалған операцияларды есептеудің дұрыс
көрсетілуі қазіргі жағдайда көптеген ұйымдар үшін өте маңызды болып отыр.
Осыған орай ұзақ мерзімді активтерді қолдану үшін және оларды қолдану
үрдісінде экономикалық пайда (табыс) алу үшін кәсіпорынның ұзақ мерзімді
активтерін басқара алу маңызды.
Басқарудың басты элементі болып аудиторлық бақылау табылады, оның
міндеті – есептердің дұрыстығын растау немесе олардың дерексіздік фактісін
көрсету үшін мақсатында қаржы есебін тексеру, тексеруге алынған кезеңдегі
кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерін пайдаланылуына қатысты оның
қызметінің қаржылық нәтижелерінің, шығындары мен табыстарының есептілігі
мен есепке алынуының толықтығын, нақтылығын тексеру; негізгі қаражат пен
материалдық емес активтер бойынша есептілікті құру және есеп жүргізу
ережелерін реттейтін заң шығарудың және басқа да нормативті актілердің
сақталуын бақылау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі – құрылыс-материал жұмыстармен,
тауарды іске асырумен айналысатын Сольдис-Консалтинг ЖШС-ның ұзақ
мерзімді активтері.
Зерттеу нысаны болып Сольдис-Консалтинг ЖШС-ның ұзақ мерзімді
активтерінің есебі және аудиті табылады.
Диплом жұмысының алдына қойған мақсаты: Сольдис-Консалтинг ЖШС-да
ұзақ мерзімді активтерінің есебі мен аудиті мәселелерін зерттеу және есепті
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсат негізінде келесі міндеттер қалыптастырылды:
- ұзақ мерзімді активтердің экномикалық мәнің, сондай-ақ оларды
сыныптамасы мен бағасын анықтау;
- кәсіпорында ұзақ мерзімді активтерді есетеудің басқарушылық
аспектілерін қарастыру;
- ұзақ мерзімді активтерді басқаруда есеп және аудит рөлін анықтау;
-ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитінің халықаралық тәжірибесін
жалпылау;
- кәсіпорын қызметімен және есеп саясатында ұзақ мерзімді активтер
көрінісімен танысу;
- ұзақ мерзімді активтер қозғалысын құжатты ресімдеуді қарастыру;
- қыржылық есептегі ұзақ мерзімді активтер бойынша ақпаратты ашу;
- ішкі бақылау жүйесін анықтау;
- аудит бағдарламасын құру, шын мәніндегі рәсімдерді орындау;
- ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитін жетілдірудің келешегін
қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы құрылыс жұмыстарын орындайтын
кәсіпорындар жағдайында ұзақ мерзімді активтердің бухгалтерлік есеп
әдістерін зерттеуде жатыр.
Димлом жұмысының практикалық маңызы талдауға алынған кәсіпорынның, әрі
саланың басқа да ұқсас кәсіпорындарының ұзақ мерзімді активтер бухгалтерлік
есеп жүйесін зерттеу нәтижесін қолдану мүмкіндігінде.
Кәсіпорын қызметінің табысы басшылық деңгейіне, уақытында қабылданатын
басқарушылық шешімдерге тікелей байланысты. Нарықтық экономика жағдайында
басқару үдерісінің нақтылығы мен жеделдігі, қабылданатын шешімдердің
әділдігі мен ғылыми негізділігі маңызға ие болады.
Диплом жұмысы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиет тізімінен және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың алғашқы тарауында ұзақ мерзімді активтер мәні, жіктелуі мен
бағалануы айқын көрсетіліп, кәсіпорында ұзақ мерзімді активтер есебінің
басқару аспектілері қарастырылған және ұзақ мерзімді активтер аудитінің
кезеңдері, есеп мақсаты мен міндеттері берілген.
Екінші тарауда кәсіпорындағы ұзақ мерзімді активтер есебін ұйымдастыру
мен әдістеме ашылады, қаржылық есепте ұзақ мерзімді активтер есебі бойынша
ақпарат ашылады.
Үшінші тарауда ұзақ мерзімді активтер саласындағы ішкі бақылау
тиімділігі мен жағдайына баға беріліп, аудиторлық тексеріс бағдарламасы
жасалады және ұзақ мерзімді активтер аудитін жүргізу реттілігі айқындалады.
Дипломдық зерттеу жұмысы Сольдис-Консалтинг ЖШС-ның практикалық
материалы – алғашқы құжаттар, журнал-ордер, басты кітап, қаржы және салық
есептері; нормативті актілер, есеп және қаржылық есептіліктің ұлттық және
халықаралық стандарттары, оқу және ғылыми-әдістемелік әдебиет негізінде
жүргізілді.
1 Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу және аудиттің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі ұзақ мерзімді активтердің
мәні, құрамы және құны
Кәсіпорындар өз қызметін жүзеге асыру үшін қажетті еңбек құралдары мен
материалдық жағдайға ие болуы керек. Олар өндірістік күштердің маңызды
элементі және олардың дамуын анықтайды. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді
активтері деп аталатын, экономикалық әдебиетте басым бөлігі еңбек
құралдарын бөлек объект ретінде бөлінген. Ұзақ мерзімді активтер: негізгі
құралдар; материалдық емес активтер; толық емес күрделі салымдар; ұзақ
мерзімді қаржылық инвестициялар, басқа да ұзақ мерзімді активтер. Басқаша
айтқанда ұзақ мерзімді активтер – шаруашылық қызметінде ұзақ уақыт
пайдаланылатын кәсіпорынның ең аз өтімді қасиетіне жатады, ол оның
құндылығын дайын өнімге, жұмысқа, қызметке аударады [5].
Ұзақ мерзімді активтердің ең толық экономикалық мәні және олардың
өндірістік процестегі рөлі олардың анықтамасы мен жіктелуінен туындайды.
Бухгалтерлік баланста бірнеше ұзақ мерзімді активтер анықталды, олардың
анықтамалары 1.1-кестеде келтірілген.
1.1-кесте – Ұзақ мерзімді активтер
Ұзақ мерзімді Анықтамасы
активтердің атауы
1 2
Сату үшін қолдағы барСату үшін қолда бар қаржы активтерін сату үшін қолда
қаржылық активтер бар жəне (а) несие жəне дебиторлық берешек ретінде
де, (b) өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар ретінде
де, (с) пайда, немесе шығын арқылы əділ құны бойынша
есепте көрсетілетін қаржы активтері ретінде де
сыныптастырылмаған ретінде айқындалған туынды емес
қаржы активтерін білдіреді
Туынды қаржы Нәтижесінде бір мерзімде бір кәсіпорында қаржылық
құралдары актив, ал екінші кәсіпорында қаржылық міндеттеме
немесе екеуінде де үлестік құралтуындайтын
келісім-шарт
Пайда немесе залал Қаржы активтері мен қаржы міндеттемелері бастапқыда
арқылы әділ құны әділ құн бойынша көрсетіледі. Қаржы активтерін және
бойынша бағаланатын қаржы міндеттемелерін сатып алумен немесе шығарумен
қаржы активтері тікелей байланысты транзакциялық шығындар (пайда
немесе шығындар арқылы әділ құн бойынша көрсетілетін
қаржы активтері мен қаржы міндеттемелерінен басқа)
1.1-кестенің жалғасы
1 2
бастапқыда танылғанда қаржы активтерінің немесе
қаржы міндеттемелерінің әділ құнын тиісінше
ұлғайтады немесе азайтады
Өтеуге дейін Өтеуге дейінгі ұсталатын инвестициялар белгіленген
ұсталатын қаржылық немесе анықталатынтөлемдері және белгіленген өтеу
активтер мерзімі бар туынды емес қаржылық активтер, топ
оларды өтеу мерзіміне дейін ұстап қалуға нық сенімді
әрі қабілетті. болған кезде өтеуге дейін ұсталатын
инвестициялар ретінде жіктеледі
Басқа ұзақ мерзімді Есептік кезеңі аяқталғаннан кейінгі он екі айдан
қаржы активтері астам уақыт өткеннен кейін ұйым есепті кезең
аяқталғаннан кейін он екі айдан астам уақыт өткеннен
кейін өтеуі немесе өтеуі күтілетін соманы ашып
көрсетуі тиіс
Ұзақ мерзімді сауда қарыздар мен дебиторлық берешек тіркелген немесе
және өзге де төлем мөлшерін анықтауға икемді белсенді нарықта
дебиторлық берешек баға белгіленбейтін өнімсіз қаржы активтері болып
табылады
Үлестік қатысу Қауымдас ұйымдағы инвестициялар бастапқыда өзіндік
әдісімен есепке құны бойынша танылады және олардың қаржылық жағдай
алынатын туралы есептік құны инвестордың алынған күннен
инвестициялар кейінгі инвестиция алушының пайдасы мен шығынындағы
танылған үлесіне ұлғайтылады немесе азайтылады.
Инвестиция алушының пайдасы мен шығынының инвесторға
тиесілі үлесі инвестордың пайдасы мен шығынында
танылады. Инвестициялар объектісінен алынған табыс
инвестициялардың қаржылық жағдай туралы есептік
құнын азайтады. Инвестордың инвестициялар
объектісіне қатысуының теңбе-тең үлесінің инвестиция
алушының басқа толық табысындағы өзгерістердің
нәтижесінде туындайтын өзгерістерін көрсету үшін,
қаржылық жағдай туралы есептік құнды түзету
қажеттігі туындауы мүмкін. Осындай өзгерістерге
меншік, ғимараттар және жабдықтарды қайта бағалаудан
және шетелдік валюта бағамдарын аудару
айырмашылықтарынан туындайтын өзгерістер жатады. Сол
өзгерістердегі инвестор үлесі инвестордың басқа
толық табысы арқылы танылады
Инвестициялық Қаржылық жалдау шарты бойынша иеленушінің немесе
жылжымайтын мүлік жалға алушының қарауындағы жылжымайтын мүлік,
жалгерлік төлемдер немесе капиталдың
1.1-кестенің жалғасы
1 2
өсуінен кірістер немесе соны да, басқасын да алу
мақсатымен, бірақ: (a) тауар өндіруде немесе
жеткізуде, қызмет көрсетуде пайдалану үшін емес,
әкімшілік мақсаттар үшін емес; немесе(b) әдеттегі
шаруашылық қызмет барысында сату үшін емес
Билогияляқ активтер Жануарлар немесе өсімдіктер
Барлау және бағалау Белгілі бір аумақта барлау жұмыстары үшін заңды
активтері құқықтарды (лицензиялар) алған соң пайдалы қазбалар
кен орындарын барлауға және бағалауға пайдаланылатын
активтер
Кейінге қалдырылған Бұл келесі есептік кезеңдерде табыс салығын
салық активтері төмендетуге тиетін кейінге қалдырылған табыс
салығының бөлігі. Кейінге қалдырылған салық
активінің сомасы шегерілетін уақытша айырмашылықты
табыс салығының ставкасына көбейту арқылы анықталады
Басқа ұзақ мерзімді Кейінге қалдырылған шығыстарды (ұзақ мерзімді алдын
активтер ала төленген шығыстар) ұзақ мерзімді дебиторлық
берешекті, материалдық емес активтерді, арнайы
құралдардағы активтерді, кейінге қалдырылған табыс
салығын, компанияларға аванстық төлемдерді қамтиды
2016 жылы Сольдис-Консалтинг ЖШС мысалында ұзақ мерзімді активтердің
құрамы 1.1-суретте көрсетілген.
1.1-сурет – Ұзақ мерзімді активтердің құрамы
Қазақстан Республикасының көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындарында,
мүліктің айтарлықтай бөлігі ұзақ мерзімді активтерге жатады, ал ұзақ
мерзімді активтердің негізгі бөлігі негізгі құралдар болып табылады.
Мысалы, Сольдис-Консалтинг ЖШС-да баланста ұзақ мерзімді активтердің
үлесі 40,3 %, ал ұзақ мерзімді активтердегі негізгі құралдардың үлесі 99,7
% құрайды. Негізгі құралдар (әдетте экономикалық әдебиетте және іс жүзінде
негізгі құралдарда) кез келген өндірістің маңызды факторларының бірі болып
табылады. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалану кәсіпорынның экономикалық
қызметінің түпкілікті нәтижелеріне тікелей әсер етеді.
Негізгі құрал-жабдықтар – ұйымның басқа ұйымдарға немесе әкімшілік
мақсаттарға лизингке дайын тауарларды (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді)
өндіру немесе жеткізу үшін пайдаланатын және ұзақ уақыт (бір жылдан артық)
пайдалануға арналған материалдық активтер.
Тұрақты активтер еңбек процесінде маңызды рөл атқарады, олар тұтастай
алғанда өндірістік-техникалық базаны қалыптастырады және кәсіпорынның
өндірістік қуатын анықтайды [7]
Мысалы, ЖШС Сольдис-Консалтинг негізгі құралдарды ғимараттар
(әкімшілік кешені, құрылыс материалдарын өндіру бойынша цех, жөндеу
нысандары, қоймалар) құрайды; құрылыс және жөндеу жұмыстары (экскаваторлар,
грейдерлер, бульдозерлер, крандар) үшін арнайы жабдық; адамдар мен
тауарлардың (жүк көліктері мен автомобильдер) қозғалысы үшін арналған көлік
құралдары; материалдарды (құралдар, бетон араластырғыштар, қуатты
трансформаторлар) құрылыс өндірісіне арналған жабдықтар; аспаптар -
металдарды, ағаштарды және т.б. қолмен жұмыс күшін механикаландырылған
өңдеуге арналған және механизацияланбаған құралдар (кесу, перкуссия,
сығымдау және тығыздау құралдары – электрбұйымдар, бүріккіштер, электрлік
вибраторлар, қасық); өнеркәсіптік құралдары мен керек-жарақтары және т.б.;
үстелдер, орындықтар, бункерлер, цистерналар, бактар, шкафтар және сөрелер
моделі, түгендеу орау, контейнерлер және өндірістік операциялар үшін
пайдаланылатын элементтер.
Негізгі құралдарды тиімді пайдалану көрсеткіштерінің бірі – жұмыс
уақытын жоғарылату, ауысымдардың коэффициентін арттыру, жаңа технология мен
технологияны енгізу негізінде өнімділікті арттыру, активтердің кірістілігін
арттыру арқылы олардың жұмыс уақытын ұлғайту, негізгі құралдардың әрбір
теңгесі үшін өндірісті ұлғайту.
Негізгі құралдарды басқару мен есепке алуды ұйымдастыруда жіктеу
маңызды мәселе болып табылады. Негізгі құралдардың алуан түрлерін әртүрлі
сипаттамаларға сәйкес оларды жіктеуге мүмкіндік береді. Негізгі құралдардың
классификациясы немесе мүліктің санаттарын бөлу негізгі құралдар бойынша
есеп пен есептілікті оңайлатуға мүмкіндік береді және шоттардағы негізгі
құралдардың бар болуы мен қозғалысы туралы деректерді уақтылы және дұрыс
көрсетуге мүмкіндік береді.
Негізгі құралдар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін алдыменен олардың
жіктемесін ажыратып алу қажет.
Пайдалану мақсатына қарай негізгі құралдар өндірістік және өндірісітк
емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар өндіріс процесіне тікелей
қатысатын немесе оған қажетті жағдайлар жасайтын негізгі құралдар. Оларға
төмендегілер жатады:
Есеп бірлігі болып меншік құқығындағы немесе тұрақты пайдалану
құқығындағы жекелеген жер учаскілері саналады.
Құрылыс-жайлар(мұнай және газ құбырлары, шахта бағаналары, автокөлік
жолдары, көпірлер мен су құбырлары), яғни өндіріс процесінің техникалық
және жалпы функцияларын орындау үшін арналған инженерлік-құрылыс
объектілері. Есептің бірлігі болып барлық құрылымдық құрылғылары бар әрбір
бөлек құрылыс-жайлар саналады. Беріліс құралдары(электр желілері,
траснмиссиялар, құбыр жолдары, жылу желілері, газ желілері және т.б.), яғни
электр, жылу, механикалық энергияларды жеткізуші машиналардан жұмыс
машиналарына, сонымен қатар бір есеп бір есеп бірліктерінен екінші есеп
бірліктеріне сұйық және газ күйіндегі заттарды тасымалдау үшін арналған
объектілердің жиынтығы. Негізгі құралдардың негізгі классификациясы және
негізгі құралдардың әрбір тобының құны Сольдис-Консалтинг ЖШС мысалында
1.2-суретте келтірілген.
Машиналар мен құрылғылар,олар келесі топтарға бөлінеді:
- күш машиналары мен құрылғылары (атом
реакторлары, қазандар, бу күш
трасформаторлары, ішкі өрт құрылғылары),
яғни электр, жылу энергияларын өндіретін
және оларды механикалық энергияға
айналдыратын машина-генераторлар және
машина-қозғалытқыштар. Машиналар мен
құрылғылар тобы бойынша есеп бірлігіне,
осы машиналар мен құрылғылардың құрамына
жататын құрылымдар мен құрылғылар жатады;
- жұмыс машиналары мен құрылғылар
(станоктар, аппараттар, әртүрлі
мақсаттағы агрегаттар). Жиынтығында бұл
құрылғылар өнім өндірісі процесінде еңбек
құралдарын механикалық, химиялық және
басқа да технологиялық қозғалысқа
келтіруге арналған;
- пайдаланудағы техникалардың жұмысын
өлшеу, өндіріс процесін реттеу,
шикізаттар мен материалдардың, дайын
өнімдердің, орындалған жұмыстардың
сапасын, ауаның ылғалдылық деңгейін,
дыбыстардың әсерін, сонымен қатар басқа
да санитарлық-гигиеналық жағдайларды
анықтау үшін қолданылатын өлшеуші –
реттеуші және зертханалыққұрылғылар мен
құрылымдар (манометрлер, таразылар,
диспетчерлік бақылау үшін құрылғылар,
дабыл құрылғылары, зауыт және ғылыми-
зерттеу зертханаларының құрылғылары,
микроскоптар, термостаттар және т.б.).
Өлшеуші және реттеуші құрылғылардың
мүліктік объектілер ерекшелігі ретінде
олардың өзіндік маңызы бар және басқа
объектілердің құрамы болып
саналмайтындығында;
- компьтерлік техника (электрондық-
есептегіш, басқарушы және балама
машиналар, сандық есептегіш машиналардың
барлық түрлері мен жүйелері);
- басқа да машиналар мен құрылғылар –
жоғарыдағы жіктемеге жатпайтын басқа да
машиналар мен аппараттар және құрылғылар
[9].
1.2-сурет – Негізгі құралдардың классификациясы
Пайдалану сипаты бойынша негізгі құралдар:
- компанияның өндірістік және шаруашылық
қызметінде пайдаланылатын негізгі
құралдарды;
- белсенді емес – компанияның негізгі
активтері уақытша пайдаланылмаған;
- резервте – оларды жөндеу, жою, авария
болған жағдайда қолданыстағы негізгі
құралдарды ауыстыру үшін резерв
қалыптастыратын негізгі құралдар.
Материалдық құрамы бойынша негізгі құралдар:
- материалдық мазмұны бар және нақтылы
өлшенетін және есепке алынатын
(инвентарлы - ғимараттар, құрылыстар,
машиналар, жабдықтар) саналатын түгендеу
объектілері;
- инвентарьлық емес – жер, орман және су
айдындарында (құрылымдардан басқа)
күрделі салымдар, яғни, нақты нысаны жоқ
шығындар (жер учаскелерін жоспарлау,
егістік алқаптарының түбіртегін салу,
жалға алынған негізгі құралдардағы
күрделі шығындар және т.б.) [3,125 б.].
Негізгі құралдар орындалған мақсаттар мен функцияларға байланысты
келесі келтірілген түрлерге бөлінеді (топтар, кіші топтар):
- жер – компанияның иелігіндегі барлық
аумақты жер, тұрақты жер пайдалану
құқығын алған, меншік құқығын немесе
тегін сатып алынған. Яғни жер учаскесі,
соның ішінде топырақ жамылғысы мен жер
үсті сулары, меншік құқығына жатады;
- ғимараттар – тұрғындарға еңбек, тұрғын
үй, әлеуметтік және мәдени қызмет көрсету
және материалдық құндылықтарды (өндіріс,
сақтау, әкімшілік-шаруашылық, мәдени-
гуманитарлық, мәдени-гуманитарлық және
т.б.) сақтау үшін жағдай жасау
(атмосфералық құбылыстардан қорғау және
т.б.) тұрмыстық мақсаттар). Ғимараттарда
қабырға мен шатырдың негізгі құрылымдық
элементтері бар (ашық ауада электр
станцияларының жертөлелері ғимараттарға
жатады). Жіктеудің нысаны әрбір жеке
ғимарат. Егер ғимараттар бір-бірімен
іргелес болса және ортақ қабырғасы болса,
бірақ олардың әрқайсысы тәуелсіз сындарлы
тұтас болса, олар бөлек объект болып
саналады;
- ғимараттар – өндірістік процесте белгілі
бір техникалық функцияларды орындау,
еңбек объектілерін өзгертпей, инженерлік
және құрылыс алаңдарын немесе әртүрлі
өндірістік емес функцияларды (артезиян
ұңғымалары, бассейндер, стадиондар,
қоршаулар, шахта шахталары, мұнай және
газ ұңғымалары, бөгеттер, өтпе жолдар,
ұңғымалар, су сорғылары, көпірлер, сақтау
қоймалары, іргетастарда, кірме жолдарда,
магистральдарда және т.б.) қамтиды;
- машиналар мен жабдықтар – энергияны,
материалдарды және ақпаратты
түрлендіретін құрылғылар. Жіктеудің
нысаны – әртүрлі машиналар, оның ішінде
оның құрал-жабдықтары, аксессуарлары,
құрылғылары, жеке қоршаулары, оған
тағайындалған функцияларды орындау үшін
қажетті басқа машинаның ажырамас бөлігі
болып табылмайды;
- басқа негізгі құралдар – кіші
бөлімшелердің жіктеу объектілері болып
индустриялық-шаруашылық қорлар, құралдар
болып табылады. Өндірістік және тұрмыстық
техника - бұл өндірістік процеске
қатысатын, бірақ машина мен жабдыққа
немесе құрылымдарға, сондай-ақ өндірістік
процесте тікелей пайдаланылмайтын кеңсе
және бизнес заттарын қамтиды.
Басқа негізгі құралдар:
- биологиялық активтер – кіші бөлімшелерді жіктеу объектілері өнімді
мал болып табылады (мысалы, ірі қара малды, ірі қара малдың, қой мен
ешкінің, фермадағы басқа жануарлардың ірі қара малының) және көп жылдық
егілген жемістер (көпжылдық жеміс-жидек дақылдарының плантациялары);
- аяқталмаған құрылыс – аяқталмаған құрылыс циклі бар және іске
қосылмаған объектілерді қамтиды. Ғимарат немесе басқа ғимарат тұруға немесе
пайдалануға дайын болмаса, құрылыс аяқталмаған деп есептелінеді;
- басқа топтарға кірмейтін негізгі құралдар. Кітапханалардың, ғылыми-
техникалық ақпарат органдарының, мұрағаттардың, мұражайлардың және ұқсас
мекемелердің қаражаттары сыныптау объектілері болып табылады; бейнелеу
өнері туындылары; жануарлардың хайуанаттар және ұқсас мекемелер, қызмет
иттер; жерді жақсарту үшін күрделі шығындар және т.б. [4, 22 б.].
Негізгі құралдардың жіктелуі жоғары емес, себебі әрбір компания өзінің
жіктелуін дамыта алады. Көбінесе бұл жіктеу компанияның шоттарының жұмыс
кестесін жасау үшін негіз болып табылады. Бұдан басқа, компанияның есеп
саясатында негізгі құралдар топтарын немесе жылжымайтын мүлік санаттарын
анықтау қажет. Бұл әрбір қазақстандық компания үшін өте маңызды, өйткені
негізгі құралдардың әрбір тобы үшін өзінің меншікті есеп үлгісі және
амортизация әдісі таңдалуы мүмкін. Негізгі құралдарды жіктеу объектілерді
(санаттарды) біріктіру үшін негіз бола алады.
Нарықтық қатынастар дамуымен мүліктің құрамында жаңа құралдардың түрі
– материалдық емес активтер пайда болды.
Материалдық емес актив – бұл басқа компанияларға немесе әкімшілік
мақсаттарға лизинг мақсатында тауарларды немесе қызметтерді өндіруде немесе
жеткізумен байланысты жеке нысаны жоқ сәйкестендірілетін актив. Сольдис-
Консалтинг ЖШС ұзақ мерзімді активтердегі материалдық емес активтердің
үлесі 1,3 пайызды құрайды.
01.01.2017 ж. Сольдис-Консалтинг ЖШС материалдық емес активтердің
жалпы жіктелімі және материалдық емес активтердің әр тобының құны
1.3-суретте көрсетілген.
1.3-сурет – Материалдық емес активтерді жіктеу
Материалдық емес активтерді жіктеу осы активтер бойынша бухгалтерлік
есеп пен есептілікті жеңілдетуге мүмкіндік береді және есепке алу
шоттарындағы материалдық емес активтердің бар болуы мен қозғалысы туралы
деректерді уақтылы және дұрыс көрсетуге мүмкіндік береді. Материалдық емес
активтердің жоғарыда аталған классификациясы түпкілікті болып табылмайды,
өйткені әрбір компания өзінің жіктелуін дамыта алады.
Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді болып табылады. Олар құны
бойынша жазылады, яғни олар үшін төленген сома.
ХҚЕС 38 сәйкес, материалдық емес актив, егер және тек егер танылуы
тиіс:
- активке байланысты болашақ экономикалық
пайдалардың ұйымға келіп түсуі ықтимал;
- активтің құны сенімді түрде бағалануы
мүмкін;
Ұйым ақылға қонымды және активтің пайдалы қызмет мерзімі ішінде болатын
экономикалық жағдайлар әкімшілігі жиынтығын ең үздік бағаны көрсету
болжамдарға сүйемелденіп пайдаланып болашақ экономикалық табыстардың
ықтималдығын бағалауға тиіс.
Ұйым бастапқы тану күніндегі қолда бар деректерге сүйене отырып,
болашақ экономикалық пайдаларды алуға байланысты сенімділіктің деңгейін
бағалау үшін кәсіби пайымдауларды пайдаланады және сыртқы көздерден алынған
деректерге басымдық беріп отырады.
Компанияның есеп саясатында материалдық емес активтердің жекелеген
сыныптары (топтары) немесе жылжымайтын мүлік санаты бөлінуі тиіс. Әрбір
қазақстандық компания үшін бұл өте маңызды, өйткені әрбір материалдық емес
активтер тобы үшін өзінің меншікті есеп үлгісі және амортизация әдісі
таңдалуы мүмкін. Материалдық емес активтердің классификациясы объектілерді
топтарға (санаттарға) біріктіру үшін негіз бола алады. Сонымен қатар,
олардың түрлері мен пайдалану әдістерінің ұқсастығын ескеру қажет.
Материалдық емес активтердің класы табиғатқа және мақсатқа ұқсас активтер
тобына жатады.
Материалдық емес активтердің жекелеген сыныптары мысалдары болуы
мүмкін: сауда белгілері; компьютерлік бағдарлама; лицензиялар және
франчайзинг; авторлық құқықтар, өнеркәсiптiк меншiкке патенттер және басқа
да құқықтар, қызметтерге және пайдалану құқығына; атауы және жариялау
құқығы; рецептілер, формулалар, үлгілер, суреттер және прототиптер;
материалдық емес активтер.
Бұл сыныптар кішігірім сыныптарға бөлінеді немесе материалдық емес
активтердің үлкен сыныптарына біріктірілуі мүмкін, осындай ақпарат беру
оны қаржылық есептілікті пайдаланушылар үшін түсінікті етеді.
Аяқталмаған күрделі шығындар – құрылыс-монтаж жұмыстарының құны,
ғимараттар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар, жобалау-іздестіру
сатып алу, жер бөлу және қоныс аудару үшін барлау мен бұрғылау шығындары
құрылысына байланысты, негізгі құралдарды қабылдау және беру актілерімен
және құжаттармен ресімделмеген басқа да (соның ішінде заңда белгіленген
жағдайларда жылжымайтын мүлік объектілерін мемлекеттік тіркеуді растайтын
құжаттар) күрделі жұмыстар мен шығындар [5, 211 б.].
Басқа ұзақ мерзімді активтер – бұл негізгі құралдар немесе
инвестициялар емес ұзақ мерзімді, өтімсіз активтер. Кейбір баптар, әдетте,
басқа активтерге енгізілген кейбір қалдырылған шығындар (ұзақ мерзімді
алдын ала төленген шығыстар), ұзақ мерзімді дебиторлық берешек, материалдық
емес активтер, арнайы құралдардағы активтер, кейінге қалдырылған табыс
салығы, еншілес компанияларға аванстар кіреді. Өкінішке орай, осы бөлімнің
жіктелуі өте кең. Оның орнына, арнайы санаттарға кіретіндерден мүлдем
өзгеше болатын ерекше нәрселермен шектелуі керек еді.
Кәсіпорын инвестициялық қызметті жүзеге асыра алады, яғни ақша
қаражаттарының баламаларына байланысты емес ұзақ мерзімді активтерді сатып
алу және сату. Бұл, әдетте, өтелгенге дейін ұсталатын пайда немесе
капиталға қатысты сатып алынған және ұсталатын инвестициялық бағалы
қағаздар болуы мүмкін. Осындай инвестицияларды компания ұсынатын қарыздар
мен дебиторлық берешектерді қоспағанда, тіркелген немесе анықталатын
төлемдері бар қаржы активтері және өтеу мерзімі аяқталғанға дейін компания
сенімді түрде жасалуы мүмкін және белгіленген өтеу мерзімдерін қамтуы
мүмкін.
Ұзақ мерзімді активтер – кәсіпорынға өзінің өндірістік және шаруашылық
қызметін жүзеге асыруға, қысқа мерзімді активтердің бірнеше айналымын
жасауға мүмкіндік беретін құрал. Нарықтық қатынастарды қалыптастыру әр
түрлі өндірушілер арасында бәсекелестік күресті болжайды және барлық қолда
бар ресурстарды барынша тиімді пайдаланатын адамдар ғана жеңіске жетеді.
Осыған байланысты, ұзақ мерзімді активтер мерзімді жаңғырту мен ауыстыруды
қажет етеді. Жаңа өнімдерді шығару, жаңа нарықты дамыту, компанияның
қызметін кеңейту ұзақ мерзімді активтерге инвестицияларды талап етеді.
Әрине, егер жаңадан құрылған қызметтің мүлдем жаңа бағыты жасалса,
инвестициялар ұзақ мерзімді ғана емес, сондай-ақ жаңа кәсіпорынның қысқа
мерзімді активтерінде де жүзеге асырылуы тиіс. [6, 111 б.]
Компания қызметінің бастапқы кезеңінде қалыптасқан ұзақ мерзімді
активтер олардың тұрақты басқаруын талап етеді. Бұл басшылық кәсіпорынның
әртүрлі формалары мен функционалдық бөлімшелерінде жүзеге асырылады. Ұзақ
мерзімді активтерді басқару саясаты кәсіпорынның жалпы қаржылық
стратегиясының бөлігі болып табылады, ол уақытты жаңартып және пайдаланудың
жоғары тиімділігін қаржылық қамтамасыз етуден тұрады.
1.2 Ұзақ мерзімді активтерді басқарудағы бухгалтерлік есеп пен аудиттің
рөлі
Ұзақ мерзімді активтерді пайдалану барысында ұзақ мерзімді активтердің
құрамы өзгереді: олар ұйымға кіреді, пайдалануға беріліп, жөндеу кезінде
қалпына келтіріледі, ұйымның ішіне кіріп кетеді, әрі қарай пайдаланудың
нашарлауы немесе болмауы немесе басқа кәсіпорындарға тапсырылуы мүмкін. Бұл
өзгерістер бухгалтерлік есепте көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу мақсаты – қаржы есептілігінің
көрсеткіштерін қалыптастыру болып табылады. Баланстағы
№ 110-200 желілерінің көрсеткіштері.
Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу міндеттері:
- пайдалану орны бойынша ұзақ мерзімді
активтерді есепке алуды дұрыс белгілеу
және олардың қауіпсіздігін бақылау;
- ұзақ мерзімді активтерді алу, олардың
ішкі қозғалысы, жою және жоюды құжаттау
және уақытылы есепке алу;
- ұзақ мерзімді активтердің амортизациясын
(амортизациясын) уақытында есептеу және
көрсету және оны ұйымның шығындар
құрамына енгізу;
- ұзақ мерзімді активтерді жөндеу,
реконструкциялау және жаңғыртуға
қаражаттың дұрыс пайдаланылуын бақылау;
- таратудың нәтижелерін дәл анықтау,
сондай-ақ ұзақ мерзімді активтердің
ішінара амортизацияланған активтерін
есептен шығару шығындары;
- ұзақ мерзімді активтердің баланстық
құнынан, қосылған құн салығын белгіленген
мөлшерде белгіленген мөлшерде мүлік
салығының сомасын дұрыс анықтау [7, 112
б.].
Бұдан басқа, бухгалтерлік есеп ұзақ мерзімді активтерді тиімді
пайдалануды бақылауға мүмкіндік береді.
Іскерлік операцияларды жүйелі түрде жүргізуді есепке алу, ұзақ мерзімді
активтердің нақты жай-күйін ғана емес, сауда ұйымының шаруашылық қызметінің
барысында оларды дұрыс пайдалануды қадағалауға мүмкіндік береді. Жақсы
ұйымдастырылған бухгалтерлік есеппен сіз ұзақ мерзімді активтерді
пайдаланудың көрсеткіштерін ғана емес, олардың тиімді пайдаланылуына
кедергі келтіретін себептер мен жағдайларды да анықтауға болады.
Бухгалтерлік есепті реттеудің негізі заңдарға, мемлекеттік нормативтік
актілерге, сондай-ақ нұсқаулықтарға, нормативтік-құқықтық актілерге,
ұсынымдарға және т.б. сәйкес шығарылған нормативтік, нұсқаулық және
құқықтық актілерде қамтылған қағидалар мен ережелер болып табылады.
Бухгалтерлік есепті реттейтін негізгі заңнамалық құжат Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы
28 ақпандағы № 234-III Заңы болып табылады және 2017 жылғы 1 қаңтардағы
өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары – бұл қаржылық
есептілікті дайындау және ұсыну туралы қабылданған ережелер жүйесі.
Стандарттар қаржы есептілігін дайындауға арналған, пайдаланушылар оны
кәсіпорын туралы қаржы ақпаратының негізгі көзі ретінде оған сенеді.
ҚЕХС кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерінің бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру үшін пайдаланылады, ол 1.4-суретте көрсетілген.
Негізгі құрал-жабдықтар баланста бастапқы құны бойынша танылады:
- жеңілдіктерді ескере отырып, сатып
алудың барлық тікелей шығындарының
сомасы;
- басқа қараудың әділ құны.
1.4-сурет – ХҚЕС, ұзақ мерзімді активтерді есепке алу
Есепке алынған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісіне
байланысты кейінгі шығындар баланстық құнды ұлғайтуы тиіс, егер ұйым
болашақ экономикалық пайданы алатын болса, бар активтің бастапқыда
есептелген нормативтік көрсеткіштерінен асып түседі.
Кейінгі барлық қалған шығындар, олар туындаған кезеңнің шығыстары
ретінде танылуы тиіс.
ХҚЕС (IAS) 16 негізгі құралдарды бағалау үшін есепке алудың екі әдісін
қарастырады:
- бастапқы құны бойынша жинақталған
амортизацияны және құнсызданудан болған
зияндарды шегере отырып есепке алу (ХҚЕС
36);
- қайта бағаланған соманы, қайта бағалау
күнінде жинақталған амортизацияны және
жинақталған амортизациялық шығындарды
шегере отырып, оның әділ құны ретінде
есептейді. Қайта бағалау әдеттегідей
жүргізілуі тиіс, сондықтан баланстық құн
баланс күніндегі әділ құннан айтарлықтай
ерекшеленбейді.
Амортизацияны есептеу үшін ХҚЕС (IAS) 16 негізгі үш тәсілді анықтайды:
- сызықты әдіс;
- жедел амортизация әдісі;
- өндірілетін тауарлардың жұмыстардың
көрсетілетін қызметтердің көлеміне
пропорционалды түрде шығындарды есептен
шығару әдісі.
Актив баланстан негізгі құралдардың объектісі ретінде шығарылуы тиіс:
- оны шығарып тастағанда;
- егер тоқтату туралы шешім қабылданған
кеде;
- егер оны пайдаланудың экономикалық
пайдасы күтілмесе;
- осы актив үшін ұсталатын сату қайта
жіктеу кезінде;
Сатуға арналған босалқыларға берілген активтер қарапайым экономикалық
қызмет барысында 5 ХҚЕС шеңберіне кірмейді.
Негізгі құралдар объектісін сатудан немесе сатумен байланысты пайда
немесе залал, сатудан түскен таза түсімнің және активтің қаржылық жағдай
туралы есептік құнының болжамды сомасы арасындағы айырма ретінде анықталуы
тиіс және пайда мен зиян туралы есепте танылады. Жалға алынған және
кейіннен әдеттегі бизнестің барысында сатылатын активтер, жалға алу
тоқтатылған және холдингтер сатуға қойылған кезде, есепке алу құнына
түгендеуге жатады. Осындай активтерді сатудан түсетін түсімдер ХҚЕС 15-ке
сәйкес табыс ретінде танылуы тиіс. Осындай активтерді сатып алу немесе
өндіру үшін ақшалай қаражаттардың қозғалысы және лизингтен түскен ақша
қаражаттарының қозғалысы және осындай активтерді кейіннен сату операциялық
қызметтен ақша ағымы болып табылады. Материалдық емес активтер баланста
мынадай құны бойынша танылады:
- немесе сатып алудың барлық тікелей шығындарының сомасы;
- немесе басқа өтеудің әділ құны.
Бухгалтерлік баланста танылған материалдық емес активтерге қатысты
кейінгі шығындар, егер компания бұрыннан бар активтің бастапқы нормативтік
көрсеткішінен асатын болашақ экономикалық пайданы алатын болса, баланстық
құнының ұлғаюы тиіс. Кейінгі барлық қалған шығындар, олар туындаған кезең
үшін шығыстар ретінде танылуы тиіс. 38 ХҚЕС материалдық емес активтерді
кейіннен бағалау үшін есепке алудың екі моделін қарастырады:
- жинақталған амортизацияны және
құнсызданудан болған шығынды шегере
отырып, алдынғы (тарихи) құнды есепке алу
(ХҚЕС (IAS) 36));
- құнсызданудан болған жинақталған
амортизацияны және жинақталған
құнсыздануды шегергендегі қайта бағалау
күніндегі оның әділ құны болып табылатын
қайта бағаланған сомаларды есепке алу.
Қайта бағалау баланстық құн баланс
күніндегі әділ құннан айтарлықтай
ерекшеленбеуі үшін жеткілікті түрде үнемі
жүргізілуі тиіс.
Материалдық емес активтерді тануды тоқтату:
- істен шыққан кезде;
- жоқ артық ешқандай экономикалық пайда;
- басқа ұйымдардың жарғылық капиталына
салым;
- қаржылық жалдауға беру;
- өтеусіз беру.
Кәсіпорынның бастапқы кезеңінде қалыптасқан ұзақ мерзімді активтерді
тұрақты басқаруды қажет етеді. Бұл басшылық кәсіпорынның әртүрлі формалары
мен функционалдық бөлімшелерінде жүзеге асырылады. Ұзақ мерзімді активтерді
басқару саясаты кәсіпорынның жалпы қаржылық стратегиясының бөлігі болып
табылады, ол уақытты жаңартып және пайдаланудың жоғары тиімділігін қаржылық
қамтамасыздандырудан тұрады [8, 177 б.].
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерін басқару саясаты 1.5-суретте
көрсетілген негізгі кезеңдерге сәйкес қалыптастырылады:
- өткен кезеңдегі кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерін талдауы. Бұл
талдау Бұл талдау динамикасын зерттеу, олардың жалпы көлемі мен құрамын,
дәрежесін және олардың жарамдылық қарқындылығын жаңарту мен тиімділігін
пайдалану мақсатында жүргізіледі;
- кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерінің жалпы көлемі мен құрамын
оңтайландыру. Мұндай оңтайландыру алдағы кезеңде ұзақ мерзімді активтерді
өнімді пайдалануды ұлғайту процесінде табылған әлеуетті қорларды ескере
отырып жүзеге асырылады;
- кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерін уақтылы жаңартуды қамтамасыз
ету. Осы мақсат үшін кәсіпорын ұзақ мерзімді активтердің жекелеген топтарын
жаңартудың қажетті қарқындылығын анықтайды; алдағы кезеңде жаңартылатын
активтердің жалпы көлемі есептеледі; активтердің әртүрлі топтарын
жаңартудың негізгі формалары мен құны белгіленді;
- кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерін тиімді пайдалануды қамтамасыз
ету. Мұндай провизиялар рентабельділік коэффициентін және ұзақ мерзімді
активтердің өнімділігін қайтаруға бағытталған шаралар жүйесін әзірлеуден
тұрады;
- ұзақ мерзімді активтерді қаржыландыру көздерінің құрылымын
қалыптастыру және оңтайландыру. Негізінде, ұзақ мерзімді активтерді жаңарту
мен өсіруді күрделі, ұзақ мерзімді қарыздық капиталдан және аралас
қаржыландыру арқылы қаржыландыруға болады [9, 101 б.].
1.5-сурет – Ұзақ мерзімді активтерді басқару саясатын қалыптастырудың
негізгі кезеңдері
Ұзақ мерзімді активтерді басқару саясатының нәтижелері шоғырландырылған
жоспарлау құжатында – ұзақ мерзімді активтерді жаңарту мен қаржыландыру
қажеттілігінің балансында көрініс табады.
Басқарудың маңызды элементі – ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық
тексерістен өткізу болып табылады. Оның мақсаты аудиторлық тексерудің
қаржылық есептілігін тексеру үшін немесе есептердің дұрыстығын растау үшін
олардың аудиторлық тексерілген кезеңде ұзақ мерзімді активтерін
пайдалануымен байланысты кәсіпорынның кірістерін және қаржылық қызмет
нәтижелерін есепке алу мен есепке алудың толықтығын, дәлдігін тексеру, ұзақ
мерзімді активтер бойынша есеп беру және есеп беру ережесін реттейтін
заңнама мен басқа да нормативтік құқықтық актілердің сақталуын қадағалау.
Ақпаратты алу және басқару шешімдерін қабылдау арасындағы аралық
байланыстың болуы, аудит – біріншіден, бизнестің тиімділігін арттыру үшін
резервтерді анықтау және пайдалану, екіншіден, басқару шешімдерін ғылыми
тұрғыдан негіздеу, үшіншіден, барлық басқару функцияларын жүзеге асыру және
төртіншіден, қаржы механизмі жетілдіру [10, 66 б.].
Ұзақ мерзімді активтердің аудиті кәсіпорынның нормативтік актілермен
қолданылатын есепке алу әдіснамасының сәйкестігін анықтау, сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектінің ұзақ мерзімді активтері бойынша
бухгалтерлік есептің сенімділігін анықтау болып табылады. Аудитордың ұзақ
мерзімді активтердің қаржылық есептілігі туралы пікірін дайындау қаржылық
есептіліктің негіздеріне сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша дұрыс
ресімделуін көрсетуге мүмкіндік береді.
Яғни ұзақ мерзімді активтер қозғалысының аудит тағайындау бухгалтерлік
есеп және шығындар, кірістер мен аудиттелген кезең үшін өзінің ұзақ өмір
сүруші активтерді пайдалану, байланысты кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштері
туралы есептіліктің толықтығын, дәлме-дәлдігін тексеру болып табылады, ұзақ
мерзімді активтерді есепке алу және салық есебі және есеп салыстыру
ережелерін реттейтін заңдар мен нормативтік сақталуын бақылау болып
табылады.
Ұзақ мерзімді активтерді тексеру мақсаты – ұзақ мерзімді активтердің
болуы және олардың қозғалысы туралы деректердің дұрыстығын растау, оларды
есепке алудың және есепке алудың белгіленген тәртібінің сақталуын тексеру
болып табылады. Тексеру барысында кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерінің
объектілерін зерттеу, пайдаланылмайтын объектілердің болуын және қолда бар
негізгі құралдарды пайдалануды жақсарту жөніндегі құрылымдық шараларды
белгілейді [11, 325 б].
Осы мақсаттарға жету үшін аудитор 1.6-суретте ұсынылған келесі
тапсырмаларды жасайды.
Кәсіпорында ұзақ мерзімді активтерді аудит жүргізген кезде, 1.7-суретте
көрсетілгендей, тексерудің келесі к езеңдері қарастырылады.
1.6-сурет – Ұзақ мерзімді активтерді аудиттің міндеттері
1.7-сурет – Аудиттік тексерістің кезеңдері
Бірінші кезең: кәсіпорынмен алдын-ала танысу. Аудитор зерттейді:
- маркетинг (кәсіпорынның клиенттік
базасы);
- материалдық-техникалық қамтамасыз ету
(сатып алынбайтын негізгі құралдарды
сатып алу);
- тергеу қызметі (продукция өнімдерін
жетілдіру бойынша жүргізілетін жұмыстар);
- өнімдерді сату (жүктеу және т.б.).
Ұзақ мерзімді активтер бойынша аудиторлық есептің жасалуы: аудитор мен
кәсіпорын арасындағы шарттар міндетті түрде келісімшарт нысанында келіседі:
- ұзақ мерзімді активтерді тексеру
мақсаты;
- ұсынылған деректердің сенімсіздігі үшін
үкімет жауапкершілігі;
- аудиттің көлемі, Қазақстан Республикасының аудиттің қолданыстағы
заңнамасына сілтеме жасайды;
- барлық жазбаларға, құжаттарға немесе кез
келген басқа ақпаратқа еркін қол жеткізу;
- аудиторлық қызметтерді төлеу.
Екінші кезең: аудит ұзақ мерзімді активтерді жоспарлау, жоспар және
аудит бағдарламаларын дайындау.
Жоспарлау – жалпы стратегияны және тексерудің егжей-тегжейлі тәсілін
әзірлеу. Бас жоспар аудитормен жасалады, ол кәсіпорынның қызметі туралы,
оның қабылданған есеп саясаты, қызмет көлемінің дұрыс көрсетілуі және
олардың еңбек қарқындылығын бағалау, аудиторлық тексеру жүргізу үшін
сарапшыларды іріктеу, аудиторлық бағдарламаны және жұмыс күніне арналған
бюджетті жасауды көздейді.
Үшінші кезең: жүйелі зерттеу, аудиторлық шараларды орындау (қаржылық
есептілік көрсеткіштерінің аудиті).
Баланстың дұрыстығына ерекше көңіл бөлінеді:
- кезеңнің басындағы деректер алдыңғы
кезеңдегі деректерге сәйкес келуі тиіс;
- кезең соңындағы баланстық баптардың
деректері ұзақ мерзімді активтер
қорларының нәтижелеріне негізделуі тиіс;
- баланстық деректер Бас кітабының
шоттарының санына және қалдықтарына
сәйкес келуі керек;
- жылдың басындағы және соңындағы баланстық
деректер салыстырмалы болуы тиіс.
Төртінші кезең: аудиттің нәтижелері бойынша есептерді жасау, клиентке
ұсыну, аудиторлық келісім-шарт бойынша жұмыстарды қабылдау-тапсыру актісіне
қол қою
Бұдан басқа, қолданыстағы заңнамаға және осы операциялардың
орындылығына сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатында ұзақ мерзімді активтерді
зейнетақымен қамсыздандыру және есепке алу бойынша бизнес-операцияларды
тексеру қажет.
Бұдан әрі аудитті жүргізу барысында ұзақ мерзімді активтерді
пайдаланудың тиімділігі, ағымдағы және негізгі құралдарды амортизациялау,
ағымдағы және күрделі жөндеуді бағалау, сондай-ақ кәсіпорын, жабдық және
басқа да кәсіпорындар пайдаланбайтын бөлек машиналар мен жабдықтардың
болуын бақылау жүргізілді.
Кәсіпорынның есеп және есептілігінің деректерін салыстырып тексерудің
негізгі құралдарын тексеруді аяқтайды.
Ұзақ мерзімді активтер аудитінің көзі болып табылады:
- ұзақ мерзімді активтерді алу, беру және
жою бойынша бастапқы құжаттар: шот-
фактуралар, тауарлар – транспорттық жүк
жөнелтімдері, талаптар – ішкі
қозғалыстарға арналған шот-фактуралар,
екпелерді қабылдау және беру актілері,
оларды пайдалануға беру, ұзақ мерзімді
активтерді қабылдау және беру туралы
актілер, ұзақ мерзімді активтерді есептен
шығаруға әрекет етеді;
- аналитикалық және синтетикалық есепке
алу регистрлері: ұзақ мерзімді
активтердің түгендеу карталары
(ғимараттар мен құрылыстарға, жабдықтарға
және көлік құралдарына бөлек); негізгі
құралдарды есепке алу үшін түгендеу
карталарының тіркелімі, кіретін және
шығатын ұзақ мерзімді активтердің
амортизациясын есептеу, автокөлік
құралдарының құнсыздануын есептеу, ұзақ
мерзімді активтердің құнсыздануын
есептеу, еңбек ақы жинау қабілеттілігі
және журналдар кітаптары;
- жеткізу, сатып алу-сату, жалға беру,
ұзақ мерзімді активтерді сатып алуға
өтінімдер шарттары, баға комиссияларының
сертификаттары, зақымданған субъектілерді
қабылдау актілері;
- кәсіпорынның статистикалық есеп-шоты,
кәсіпорынның жылдық есебі, Бас кітап [13,
65 б.].
Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу және аудит – ұзақ мерзімді
активтерді сақтау жағдайын тексеруден бастап, ұзақ мерзімді активтер
бойынша есеп пен есептіліктің сенімділігін тексерумен аяқталатын тексеріс
уақытты талап ететін және дәйекті процесс болып табылады.
Кәсіпорынның материалдық-техникалық базасын құрайтын ұзақ мерзімді
активтер оның өндірістік әлеуетінің маңызды элементі болып табылады.
Сондықтан кәсіпорынның экономикалық қызметінің тиімділігін арттырудың
маңызды шарты ұзақ мерзімді активтерді есепке алудың дұрыстығы мен оларды
ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету болып табылады.
2 Сольдис-Консалтинг ЖШС мысалында ұзақ мерзімді активтерді есепке алуды
ұйымдастыру
2.1 Сольдис-Консалтинг ЖШС қызметінің ұзақ мерзімді активтері мен
оның есеп саясатының сипаттамасы
ҚР заңнамасына сәйкес Сольдис-Консалтинг ЖШС – бұл шағын бизнес
субъектісі болып табылатын заңды тұлға.
Павлодар облысының Әділет басқармасында тіркелген, ҚР Азаматтық
кодексінің нормалары, Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі
бар серіктестіктер туралы ҚР Заңы, Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау
туралы ҚР Заңы негізінде серіктестік құрылды және жұмыс істейді
Тіркеу кезінде заңды мекен - жайы: 140000, Павлодар қ., Сатпаев көшесі,
247. Сольдис-Консалтинг ЖШС-і заңды тұлға болып табылады, оның дербес
балансы, банктік шот, дөңгелек мөрінде өз атауы бар, меншік құқығында
оқшауланған мүлкке ие, дербестік және толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу және аудиттің теориялық 6
негіздері
1.1Кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі ұзақ мерзімді активтердің 6
мәні, құрамы және құны
1.2Ұзақ мерзімді активтерді басқарудағы бухгалтерлік есеп пен 15
аудиттің рөлі
2 Сольдис-Консалтинг ЖШС мысалында ұзақ мерзімді активтерді есепке24
алуды ұйымдастыру
2.1Сольдис-Консалтинг ЖШС қызметінің ұзақ мерзімді активтері мен 24
оның есеп саясатының сипаттамасы
2.2Ұзақ мерзімді активтердің қозғалысын есепке алу 33
2.3Қаржы есептілігінде ұзақ мерзімді активтер туралы ақпаратты ашып 42
көрсету
3 Ұзақ мерзімді активтер қозғалысының аудиті 46
3.1Ішкі бақылау жүйесін бағалау және ұзақ мерзімді активтер аудитінің46
бағдарламасы
3.2Аудиторлық қорытынды мәні мен қалыптасуы бойынша аудиторлық 53
процедурлар
3.3Ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитін жетілдіру перспективалары66
Қорытынды 69
Қолданылған әдебиеттер тізімі 72
А қосымшасы Сольдис - Консалтинг ЖШС қаржылық есептемесі 74
Ә қосымшасы Графикалық бөлім 78
Кіріспе
Қазақстан экономикасы қазіргі таңда серпінді түрде дамып, өзінің
белсенді бағыттылығымен ерекшеленіп отыр. Экономикалық байланыстарға
қатысушылардың қызметіне нарық қағидаларын ендіру жалғасып келуде.
Кәсіпкерлер экономикалық байланыстардың негізгі қатысушылары болып
табылады. Кәсіпкер – бұл еркін нарықтық шаруашылықтағы негізгі тұлға.
Жасалған нарық және толық бәсекелестік жағдайында кәсіпкер өзіне жұмыс
істей отырып, бір мезгілде бүкіл қоғамға пайда келтіреді. Қазақстан
Республикасында кәсіпкерлікті жан-жақты қолдау кәсіпкерлер үшін ғана емес,
нарықтық экономиканың дамуы үшін де маңызы зор, оның ілгерілеуі
қызметкерлердің бастамаларына байланысты. Кәсіпкерлік – бұл еліміздің
шаруашылық қызметінің табиғи күші.
Бұл үрдістер, өз кезегінде, бухгалтерлік есептің дамуына барынша назар
аударуды талап етеді де, ол жоқ жерде бұл үдеріс тиімді, әрі жемісті болуын
тоқтатады. Нарықтық экономиканы құру кезеңінде бухгалтерлік есептің
маңыздылығы арта түседі. Ол тек есеп жүргізумен ғана емес, жоспарлау және
шешім қабылдау сияқты ауқымды қызметтермен айналысады.
Өндіріс тиімділігін арттырудың басты бағыттарының бірі – ұзақ мерзімді
активтерді қолдануды оңтайландыру, олардың қайтарымдылығын арттыру,
қолданыстағы еңбек жабдықтарын уақытылы жаңарту құрылымы мен жүйесін
жетілдіру, олардың тұрақты әрі теңдестірілген кеңейтіліп ұдауы өндірілуін
қамтамасыз ету.
Ұзақ мерзімді активтер құны жиі ұйым мүлкінің жалпы құнының басым
бөлігін құрайды, ал олардың ұйым қызметінде ұзақ мерзім
қолданылатындығынан, ұзақ мерзімді активтер ұзақ кезең аралығында
қызметтің қаржы нәтижелеріне ықпал етеді.
Осы диплом жұмысының таңдап алынған тақырыбының көкейкестілігі, ең
алдымен, есеп нысаны ретінде ұзақ мерзімді активтермен қазіргі қазақстандық
экономиканың көтеген мәселелері: жабдықтардың табиғи және материалдық
тозуына байланысты өнімнің бәсекеге қабілеттігінің жеткіліксіздігі,
мүліктік кешендердің негізсіз бөлекшектенуі, төмен қор қайтарымы мен
инвестициялық білсенділік, активтердің жеткіліксіз шынайы бағасы, артық
мүлік кезінде аса жоғары салық жүктемесі байланысты. Ұзақ мерзімді
активтерді есепке алудың шаруалық етуші субъектілердің қаржы жағдайына да,
олардың тапсыратын есептерінің сапасына да әсер ету артады. Сол себепті
ұзақ мерзімді активтермен жасалған операцияларды есептеудің дұрыс
көрсетілуі қазіргі жағдайда көптеген ұйымдар үшін өте маңызды болып отыр.
Осыған орай ұзақ мерзімді активтерді қолдану үшін және оларды қолдану
үрдісінде экономикалық пайда (табыс) алу үшін кәсіпорынның ұзақ мерзімді
активтерін басқара алу маңызды.
Басқарудың басты элементі болып аудиторлық бақылау табылады, оның
міндеті – есептердің дұрыстығын растау немесе олардың дерексіздік фактісін
көрсету үшін мақсатында қаржы есебін тексеру, тексеруге алынған кезеңдегі
кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерін пайдаланылуына қатысты оның
қызметінің қаржылық нәтижелерінің, шығындары мен табыстарының есептілігі
мен есепке алынуының толықтығын, нақтылығын тексеру; негізгі қаражат пен
материалдық емес активтер бойынша есептілікті құру және есеп жүргізу
ережелерін реттейтін заң шығарудың және басқа да нормативті актілердің
сақталуын бақылау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі – құрылыс-материал жұмыстармен,
тауарды іске асырумен айналысатын Сольдис-Консалтинг ЖШС-ның ұзақ
мерзімді активтері.
Зерттеу нысаны болып Сольдис-Консалтинг ЖШС-ның ұзақ мерзімді
активтерінің есебі және аудиті табылады.
Диплом жұмысының алдына қойған мақсаты: Сольдис-Консалтинг ЖШС-да
ұзақ мерзімді активтерінің есебі мен аудиті мәселелерін зерттеу және есепті
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсат негізінде келесі міндеттер қалыптастырылды:
- ұзақ мерзімді активтердің экномикалық мәнің, сондай-ақ оларды
сыныптамасы мен бағасын анықтау;
- кәсіпорында ұзақ мерзімді активтерді есетеудің басқарушылық
аспектілерін қарастыру;
- ұзақ мерзімді активтерді басқаруда есеп және аудит рөлін анықтау;
-ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитінің халықаралық тәжірибесін
жалпылау;
- кәсіпорын қызметімен және есеп саясатында ұзақ мерзімді активтер
көрінісімен танысу;
- ұзақ мерзімді активтер қозғалысын құжатты ресімдеуді қарастыру;
- қыржылық есептегі ұзақ мерзімді активтер бойынша ақпаратты ашу;
- ішкі бақылау жүйесін анықтау;
- аудит бағдарламасын құру, шын мәніндегі рәсімдерді орындау;
- ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитін жетілдірудің келешегін
қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы құрылыс жұмыстарын орындайтын
кәсіпорындар жағдайында ұзақ мерзімді активтердің бухгалтерлік есеп
әдістерін зерттеуде жатыр.
Димлом жұмысының практикалық маңызы талдауға алынған кәсіпорынның, әрі
саланың басқа да ұқсас кәсіпорындарының ұзақ мерзімді активтер бухгалтерлік
есеп жүйесін зерттеу нәтижесін қолдану мүмкіндігінде.
Кәсіпорын қызметінің табысы басшылық деңгейіне, уақытында қабылданатын
басқарушылық шешімдерге тікелей байланысты. Нарықтық экономика жағдайында
басқару үдерісінің нақтылығы мен жеделдігі, қабылданатын шешімдердің
әділдігі мен ғылыми негізділігі маңызға ие болады.
Диплом жұмысы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиет тізімінен және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың алғашқы тарауында ұзақ мерзімді активтер мәні, жіктелуі мен
бағалануы айқын көрсетіліп, кәсіпорында ұзақ мерзімді активтер есебінің
басқару аспектілері қарастырылған және ұзақ мерзімді активтер аудитінің
кезеңдері, есеп мақсаты мен міндеттері берілген.
Екінші тарауда кәсіпорындағы ұзақ мерзімді активтер есебін ұйымдастыру
мен әдістеме ашылады, қаржылық есепте ұзақ мерзімді активтер есебі бойынша
ақпарат ашылады.
Үшінші тарауда ұзақ мерзімді активтер саласындағы ішкі бақылау
тиімділігі мен жағдайына баға беріліп, аудиторлық тексеріс бағдарламасы
жасалады және ұзақ мерзімді активтер аудитін жүргізу реттілігі айқындалады.
Дипломдық зерттеу жұмысы Сольдис-Консалтинг ЖШС-ның практикалық
материалы – алғашқы құжаттар, журнал-ордер, басты кітап, қаржы және салық
есептері; нормативті актілер, есеп және қаржылық есептіліктің ұлттық және
халықаралық стандарттары, оқу және ғылыми-әдістемелік әдебиет негізінде
жүргізілді.
1 Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу және аудиттің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі ұзақ мерзімді активтердің
мәні, құрамы және құны
Кәсіпорындар өз қызметін жүзеге асыру үшін қажетті еңбек құралдары мен
материалдық жағдайға ие болуы керек. Олар өндірістік күштердің маңызды
элементі және олардың дамуын анықтайды. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді
активтері деп аталатын, экономикалық әдебиетте басым бөлігі еңбек
құралдарын бөлек объект ретінде бөлінген. Ұзақ мерзімді активтер: негізгі
құралдар; материалдық емес активтер; толық емес күрделі салымдар; ұзақ
мерзімді қаржылық инвестициялар, басқа да ұзақ мерзімді активтер. Басқаша
айтқанда ұзақ мерзімді активтер – шаруашылық қызметінде ұзақ уақыт
пайдаланылатын кәсіпорынның ең аз өтімді қасиетіне жатады, ол оның
құндылығын дайын өнімге, жұмысқа, қызметке аударады [5].
Ұзақ мерзімді активтердің ең толық экономикалық мәні және олардың
өндірістік процестегі рөлі олардың анықтамасы мен жіктелуінен туындайды.
Бухгалтерлік баланста бірнеше ұзақ мерзімді активтер анықталды, олардың
анықтамалары 1.1-кестеде келтірілген.
1.1-кесте – Ұзақ мерзімді активтер
Ұзақ мерзімді Анықтамасы
активтердің атауы
1 2
Сату үшін қолдағы барСату үшін қолда бар қаржы активтерін сату үшін қолда
қаржылық активтер бар жəне (а) несие жəне дебиторлық берешек ретінде
де, (b) өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар ретінде
де, (с) пайда, немесе шығын арқылы əділ құны бойынша
есепте көрсетілетін қаржы активтері ретінде де
сыныптастырылмаған ретінде айқындалған туынды емес
қаржы активтерін білдіреді
Туынды қаржы Нәтижесінде бір мерзімде бір кәсіпорында қаржылық
құралдары актив, ал екінші кәсіпорында қаржылық міндеттеме
немесе екеуінде де үлестік құралтуындайтын
келісім-шарт
Пайда немесе залал Қаржы активтері мен қаржы міндеттемелері бастапқыда
арқылы әділ құны әділ құн бойынша көрсетіледі. Қаржы активтерін және
бойынша бағаланатын қаржы міндеттемелерін сатып алумен немесе шығарумен
қаржы активтері тікелей байланысты транзакциялық шығындар (пайда
немесе шығындар арқылы әділ құн бойынша көрсетілетін
қаржы активтері мен қаржы міндеттемелерінен басқа)
1.1-кестенің жалғасы
1 2
бастапқыда танылғанда қаржы активтерінің немесе
қаржы міндеттемелерінің әділ құнын тиісінше
ұлғайтады немесе азайтады
Өтеуге дейін Өтеуге дейінгі ұсталатын инвестициялар белгіленген
ұсталатын қаржылық немесе анықталатынтөлемдері және белгіленген өтеу
активтер мерзімі бар туынды емес қаржылық активтер, топ
оларды өтеу мерзіміне дейін ұстап қалуға нық сенімді
әрі қабілетті. болған кезде өтеуге дейін ұсталатын
инвестициялар ретінде жіктеледі
Басқа ұзақ мерзімді Есептік кезеңі аяқталғаннан кейінгі он екі айдан
қаржы активтері астам уақыт өткеннен кейін ұйым есепті кезең
аяқталғаннан кейін он екі айдан астам уақыт өткеннен
кейін өтеуі немесе өтеуі күтілетін соманы ашып
көрсетуі тиіс
Ұзақ мерзімді сауда қарыздар мен дебиторлық берешек тіркелген немесе
және өзге де төлем мөлшерін анықтауға икемді белсенді нарықта
дебиторлық берешек баға белгіленбейтін өнімсіз қаржы активтері болып
табылады
Үлестік қатысу Қауымдас ұйымдағы инвестициялар бастапқыда өзіндік
әдісімен есепке құны бойынша танылады және олардың қаржылық жағдай
алынатын туралы есептік құны инвестордың алынған күннен
инвестициялар кейінгі инвестиция алушының пайдасы мен шығынындағы
танылған үлесіне ұлғайтылады немесе азайтылады.
Инвестиция алушының пайдасы мен шығынының инвесторға
тиесілі үлесі инвестордың пайдасы мен шығынында
танылады. Инвестициялар объектісінен алынған табыс
инвестициялардың қаржылық жағдай туралы есептік
құнын азайтады. Инвестордың инвестициялар
объектісіне қатысуының теңбе-тең үлесінің инвестиция
алушының басқа толық табысындағы өзгерістердің
нәтижесінде туындайтын өзгерістерін көрсету үшін,
қаржылық жағдай туралы есептік құнды түзету
қажеттігі туындауы мүмкін. Осындай өзгерістерге
меншік, ғимараттар және жабдықтарды қайта бағалаудан
және шетелдік валюта бағамдарын аудару
айырмашылықтарынан туындайтын өзгерістер жатады. Сол
өзгерістердегі инвестор үлесі инвестордың басқа
толық табысы арқылы танылады
Инвестициялық Қаржылық жалдау шарты бойынша иеленушінің немесе
жылжымайтын мүлік жалға алушының қарауындағы жылжымайтын мүлік,
жалгерлік төлемдер немесе капиталдың
1.1-кестенің жалғасы
1 2
өсуінен кірістер немесе соны да, басқасын да алу
мақсатымен, бірақ: (a) тауар өндіруде немесе
жеткізуде, қызмет көрсетуде пайдалану үшін емес,
әкімшілік мақсаттар үшін емес; немесе(b) әдеттегі
шаруашылық қызмет барысында сату үшін емес
Билогияляқ активтер Жануарлар немесе өсімдіктер
Барлау және бағалау Белгілі бір аумақта барлау жұмыстары үшін заңды
активтері құқықтарды (лицензиялар) алған соң пайдалы қазбалар
кен орындарын барлауға және бағалауға пайдаланылатын
активтер
Кейінге қалдырылған Бұл келесі есептік кезеңдерде табыс салығын
салық активтері төмендетуге тиетін кейінге қалдырылған табыс
салығының бөлігі. Кейінге қалдырылған салық
активінің сомасы шегерілетін уақытша айырмашылықты
табыс салығының ставкасына көбейту арқылы анықталады
Басқа ұзақ мерзімді Кейінге қалдырылған шығыстарды (ұзақ мерзімді алдын
активтер ала төленген шығыстар) ұзақ мерзімді дебиторлық
берешекті, материалдық емес активтерді, арнайы
құралдардағы активтерді, кейінге қалдырылған табыс
салығын, компанияларға аванстық төлемдерді қамтиды
2016 жылы Сольдис-Консалтинг ЖШС мысалында ұзақ мерзімді активтердің
құрамы 1.1-суретте көрсетілген.
1.1-сурет – Ұзақ мерзімді активтердің құрамы
Қазақстан Республикасының көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындарында,
мүліктің айтарлықтай бөлігі ұзақ мерзімді активтерге жатады, ал ұзақ
мерзімді активтердің негізгі бөлігі негізгі құралдар болып табылады.
Мысалы, Сольдис-Консалтинг ЖШС-да баланста ұзақ мерзімді активтердің
үлесі 40,3 %, ал ұзақ мерзімді активтердегі негізгі құралдардың үлесі 99,7
% құрайды. Негізгі құралдар (әдетте экономикалық әдебиетте және іс жүзінде
негізгі құралдарда) кез келген өндірістің маңызды факторларының бірі болып
табылады. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалану кәсіпорынның экономикалық
қызметінің түпкілікті нәтижелеріне тікелей әсер етеді.
Негізгі құрал-жабдықтар – ұйымның басқа ұйымдарға немесе әкімшілік
мақсаттарға лизингке дайын тауарларды (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді)
өндіру немесе жеткізу үшін пайдаланатын және ұзақ уақыт (бір жылдан артық)
пайдалануға арналған материалдық активтер.
Тұрақты активтер еңбек процесінде маңызды рөл атқарады, олар тұтастай
алғанда өндірістік-техникалық базаны қалыптастырады және кәсіпорынның
өндірістік қуатын анықтайды [7]
Мысалы, ЖШС Сольдис-Консалтинг негізгі құралдарды ғимараттар
(әкімшілік кешені, құрылыс материалдарын өндіру бойынша цех, жөндеу
нысандары, қоймалар) құрайды; құрылыс және жөндеу жұмыстары (экскаваторлар,
грейдерлер, бульдозерлер, крандар) үшін арнайы жабдық; адамдар мен
тауарлардың (жүк көліктері мен автомобильдер) қозғалысы үшін арналған көлік
құралдары; материалдарды (құралдар, бетон араластырғыштар, қуатты
трансформаторлар) құрылыс өндірісіне арналған жабдықтар; аспаптар -
металдарды, ағаштарды және т.б. қолмен жұмыс күшін механикаландырылған
өңдеуге арналған және механизацияланбаған құралдар (кесу, перкуссия,
сығымдау және тығыздау құралдары – электрбұйымдар, бүріккіштер, электрлік
вибраторлар, қасық); өнеркәсіптік құралдары мен керек-жарақтары және т.б.;
үстелдер, орындықтар, бункерлер, цистерналар, бактар, шкафтар және сөрелер
моделі, түгендеу орау, контейнерлер және өндірістік операциялар үшін
пайдаланылатын элементтер.
Негізгі құралдарды тиімді пайдалану көрсеткіштерінің бірі – жұмыс
уақытын жоғарылату, ауысымдардың коэффициентін арттыру, жаңа технология мен
технологияны енгізу негізінде өнімділікті арттыру, активтердің кірістілігін
арттыру арқылы олардың жұмыс уақытын ұлғайту, негізгі құралдардың әрбір
теңгесі үшін өндірісті ұлғайту.
Негізгі құралдарды басқару мен есепке алуды ұйымдастыруда жіктеу
маңызды мәселе болып табылады. Негізгі құралдардың алуан түрлерін әртүрлі
сипаттамаларға сәйкес оларды жіктеуге мүмкіндік береді. Негізгі құралдардың
классификациясы немесе мүліктің санаттарын бөлу негізгі құралдар бойынша
есеп пен есептілікті оңайлатуға мүмкіндік береді және шоттардағы негізгі
құралдардың бар болуы мен қозғалысы туралы деректерді уақтылы және дұрыс
көрсетуге мүмкіндік береді.
Негізгі құралдар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін алдыменен олардың
жіктемесін ажыратып алу қажет.
Пайдалану мақсатына қарай негізгі құралдар өндірістік және өндірісітк
емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар өндіріс процесіне тікелей
қатысатын немесе оған қажетті жағдайлар жасайтын негізгі құралдар. Оларға
төмендегілер жатады:
Есеп бірлігі болып меншік құқығындағы немесе тұрақты пайдалану
құқығындағы жекелеген жер учаскілері саналады.
Құрылыс-жайлар(мұнай және газ құбырлары, шахта бағаналары, автокөлік
жолдары, көпірлер мен су құбырлары), яғни өндіріс процесінің техникалық
және жалпы функцияларын орындау үшін арналған инженерлік-құрылыс
объектілері. Есептің бірлігі болып барлық құрылымдық құрылғылары бар әрбір
бөлек құрылыс-жайлар саналады. Беріліс құралдары(электр желілері,
траснмиссиялар, құбыр жолдары, жылу желілері, газ желілері және т.б.), яғни
электр, жылу, механикалық энергияларды жеткізуші машиналардан жұмыс
машиналарына, сонымен қатар бір есеп бір есеп бірліктерінен екінші есеп
бірліктеріне сұйық және газ күйіндегі заттарды тасымалдау үшін арналған
объектілердің жиынтығы. Негізгі құралдардың негізгі классификациясы және
негізгі құралдардың әрбір тобының құны Сольдис-Консалтинг ЖШС мысалында
1.2-суретте келтірілген.
Машиналар мен құрылғылар,олар келесі топтарға бөлінеді:
- күш машиналары мен құрылғылары (атом
реакторлары, қазандар, бу күш
трасформаторлары, ішкі өрт құрылғылары),
яғни электр, жылу энергияларын өндіретін
және оларды механикалық энергияға
айналдыратын машина-генераторлар және
машина-қозғалытқыштар. Машиналар мен
құрылғылар тобы бойынша есеп бірлігіне,
осы машиналар мен құрылғылардың құрамына
жататын құрылымдар мен құрылғылар жатады;
- жұмыс машиналары мен құрылғылар
(станоктар, аппараттар, әртүрлі
мақсаттағы агрегаттар). Жиынтығында бұл
құрылғылар өнім өндірісі процесінде еңбек
құралдарын механикалық, химиялық және
басқа да технологиялық қозғалысқа
келтіруге арналған;
- пайдаланудағы техникалардың жұмысын
өлшеу, өндіріс процесін реттеу,
шикізаттар мен материалдардың, дайын
өнімдердің, орындалған жұмыстардың
сапасын, ауаның ылғалдылық деңгейін,
дыбыстардың әсерін, сонымен қатар басқа
да санитарлық-гигиеналық жағдайларды
анықтау үшін қолданылатын өлшеуші –
реттеуші және зертханалыққұрылғылар мен
құрылымдар (манометрлер, таразылар,
диспетчерлік бақылау үшін құрылғылар,
дабыл құрылғылары, зауыт және ғылыми-
зерттеу зертханаларының құрылғылары,
микроскоптар, термостаттар және т.б.).
Өлшеуші және реттеуші құрылғылардың
мүліктік объектілер ерекшелігі ретінде
олардың өзіндік маңызы бар және басқа
объектілердің құрамы болып
саналмайтындығында;
- компьтерлік техника (электрондық-
есептегіш, басқарушы және балама
машиналар, сандық есептегіш машиналардың
барлық түрлері мен жүйелері);
- басқа да машиналар мен құрылғылар –
жоғарыдағы жіктемеге жатпайтын басқа да
машиналар мен аппараттар және құрылғылар
[9].
1.2-сурет – Негізгі құралдардың классификациясы
Пайдалану сипаты бойынша негізгі құралдар:
- компанияның өндірістік және шаруашылық
қызметінде пайдаланылатын негізгі
құралдарды;
- белсенді емес – компанияның негізгі
активтері уақытша пайдаланылмаған;
- резервте – оларды жөндеу, жою, авария
болған жағдайда қолданыстағы негізгі
құралдарды ауыстыру үшін резерв
қалыптастыратын негізгі құралдар.
Материалдық құрамы бойынша негізгі құралдар:
- материалдық мазмұны бар және нақтылы
өлшенетін және есепке алынатын
(инвентарлы - ғимараттар, құрылыстар,
машиналар, жабдықтар) саналатын түгендеу
объектілері;
- инвентарьлық емес – жер, орман және су
айдындарында (құрылымдардан басқа)
күрделі салымдар, яғни, нақты нысаны жоқ
шығындар (жер учаскелерін жоспарлау,
егістік алқаптарының түбіртегін салу,
жалға алынған негізгі құралдардағы
күрделі шығындар және т.б.) [3,125 б.].
Негізгі құралдар орындалған мақсаттар мен функцияларға байланысты
келесі келтірілген түрлерге бөлінеді (топтар, кіші топтар):
- жер – компанияның иелігіндегі барлық
аумақты жер, тұрақты жер пайдалану
құқығын алған, меншік құқығын немесе
тегін сатып алынған. Яғни жер учаскесі,
соның ішінде топырақ жамылғысы мен жер
үсті сулары, меншік құқығына жатады;
- ғимараттар – тұрғындарға еңбек, тұрғын
үй, әлеуметтік және мәдени қызмет көрсету
және материалдық құндылықтарды (өндіріс,
сақтау, әкімшілік-шаруашылық, мәдени-
гуманитарлық, мәдени-гуманитарлық және
т.б.) сақтау үшін жағдай жасау
(атмосфералық құбылыстардан қорғау және
т.б.) тұрмыстық мақсаттар). Ғимараттарда
қабырға мен шатырдың негізгі құрылымдық
элементтері бар (ашық ауада электр
станцияларының жертөлелері ғимараттарға
жатады). Жіктеудің нысаны әрбір жеке
ғимарат. Егер ғимараттар бір-бірімен
іргелес болса және ортақ қабырғасы болса,
бірақ олардың әрқайсысы тәуелсіз сындарлы
тұтас болса, олар бөлек объект болып
саналады;
- ғимараттар – өндірістік процесте белгілі
бір техникалық функцияларды орындау,
еңбек объектілерін өзгертпей, инженерлік
және құрылыс алаңдарын немесе әртүрлі
өндірістік емес функцияларды (артезиян
ұңғымалары, бассейндер, стадиондар,
қоршаулар, шахта шахталары, мұнай және
газ ұңғымалары, бөгеттер, өтпе жолдар,
ұңғымалар, су сорғылары, көпірлер, сақтау
қоймалары, іргетастарда, кірме жолдарда,
магистральдарда және т.б.) қамтиды;
- машиналар мен жабдықтар – энергияны,
материалдарды және ақпаратты
түрлендіретін құрылғылар. Жіктеудің
нысаны – әртүрлі машиналар, оның ішінде
оның құрал-жабдықтары, аксессуарлары,
құрылғылары, жеке қоршаулары, оған
тағайындалған функцияларды орындау үшін
қажетті басқа машинаның ажырамас бөлігі
болып табылмайды;
- басқа негізгі құралдар – кіші
бөлімшелердің жіктеу объектілері болып
индустриялық-шаруашылық қорлар, құралдар
болып табылады. Өндірістік және тұрмыстық
техника - бұл өндірістік процеске
қатысатын, бірақ машина мен жабдыққа
немесе құрылымдарға, сондай-ақ өндірістік
процесте тікелей пайдаланылмайтын кеңсе
және бизнес заттарын қамтиды.
Басқа негізгі құралдар:
- биологиялық активтер – кіші бөлімшелерді жіктеу объектілері өнімді
мал болып табылады (мысалы, ірі қара малды, ірі қара малдың, қой мен
ешкінің, фермадағы басқа жануарлардың ірі қара малының) және көп жылдық
егілген жемістер (көпжылдық жеміс-жидек дақылдарының плантациялары);
- аяқталмаған құрылыс – аяқталмаған құрылыс циклі бар және іске
қосылмаған объектілерді қамтиды. Ғимарат немесе басқа ғимарат тұруға немесе
пайдалануға дайын болмаса, құрылыс аяқталмаған деп есептелінеді;
- басқа топтарға кірмейтін негізгі құралдар. Кітапханалардың, ғылыми-
техникалық ақпарат органдарының, мұрағаттардың, мұражайлардың және ұқсас
мекемелердің қаражаттары сыныптау объектілері болып табылады; бейнелеу
өнері туындылары; жануарлардың хайуанаттар және ұқсас мекемелер, қызмет
иттер; жерді жақсарту үшін күрделі шығындар және т.б. [4, 22 б.].
Негізгі құралдардың жіктелуі жоғары емес, себебі әрбір компания өзінің
жіктелуін дамыта алады. Көбінесе бұл жіктеу компанияның шоттарының жұмыс
кестесін жасау үшін негіз болып табылады. Бұдан басқа, компанияның есеп
саясатында негізгі құралдар топтарын немесе жылжымайтын мүлік санаттарын
анықтау қажет. Бұл әрбір қазақстандық компания үшін өте маңызды, өйткені
негізгі құралдардың әрбір тобы үшін өзінің меншікті есеп үлгісі және
амортизация әдісі таңдалуы мүмкін. Негізгі құралдарды жіктеу объектілерді
(санаттарды) біріктіру үшін негіз бола алады.
Нарықтық қатынастар дамуымен мүліктің құрамында жаңа құралдардың түрі
– материалдық емес активтер пайда болды.
Материалдық емес актив – бұл басқа компанияларға немесе әкімшілік
мақсаттарға лизинг мақсатында тауарларды немесе қызметтерді өндіруде немесе
жеткізумен байланысты жеке нысаны жоқ сәйкестендірілетін актив. Сольдис-
Консалтинг ЖШС ұзақ мерзімді активтердегі материалдық емес активтердің
үлесі 1,3 пайызды құрайды.
01.01.2017 ж. Сольдис-Консалтинг ЖШС материалдық емес активтердің
жалпы жіктелімі және материалдық емес активтердің әр тобының құны
1.3-суретте көрсетілген.
1.3-сурет – Материалдық емес активтерді жіктеу
Материалдық емес активтерді жіктеу осы активтер бойынша бухгалтерлік
есеп пен есептілікті жеңілдетуге мүмкіндік береді және есепке алу
шоттарындағы материалдық емес активтердің бар болуы мен қозғалысы туралы
деректерді уақтылы және дұрыс көрсетуге мүмкіндік береді. Материалдық емес
активтердің жоғарыда аталған классификациясы түпкілікті болып табылмайды,
өйткені әрбір компания өзінің жіктелуін дамыта алады.
Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді болып табылады. Олар құны
бойынша жазылады, яғни олар үшін төленген сома.
ХҚЕС 38 сәйкес, материалдық емес актив, егер және тек егер танылуы
тиіс:
- активке байланысты болашақ экономикалық
пайдалардың ұйымға келіп түсуі ықтимал;
- активтің құны сенімді түрде бағалануы
мүмкін;
Ұйым ақылға қонымды және активтің пайдалы қызмет мерзімі ішінде болатын
экономикалық жағдайлар әкімшілігі жиынтығын ең үздік бағаны көрсету
болжамдарға сүйемелденіп пайдаланып болашақ экономикалық табыстардың
ықтималдығын бағалауға тиіс.
Ұйым бастапқы тану күніндегі қолда бар деректерге сүйене отырып,
болашақ экономикалық пайдаларды алуға байланысты сенімділіктің деңгейін
бағалау үшін кәсіби пайымдауларды пайдаланады және сыртқы көздерден алынған
деректерге басымдық беріп отырады.
Компанияның есеп саясатында материалдық емес активтердің жекелеген
сыныптары (топтары) немесе жылжымайтын мүлік санаты бөлінуі тиіс. Әрбір
қазақстандық компания үшін бұл өте маңызды, өйткені әрбір материалдық емес
активтер тобы үшін өзінің меншікті есеп үлгісі және амортизация әдісі
таңдалуы мүмкін. Материалдық емес активтердің классификациясы объектілерді
топтарға (санаттарға) біріктіру үшін негіз бола алады. Сонымен қатар,
олардың түрлері мен пайдалану әдістерінің ұқсастығын ескеру қажет.
Материалдық емес активтердің класы табиғатқа және мақсатқа ұқсас активтер
тобына жатады.
Материалдық емес активтердің жекелеген сыныптары мысалдары болуы
мүмкін: сауда белгілері; компьютерлік бағдарлама; лицензиялар және
франчайзинг; авторлық құқықтар, өнеркәсiптiк меншiкке патенттер және басқа
да құқықтар, қызметтерге және пайдалану құқығына; атауы және жариялау
құқығы; рецептілер, формулалар, үлгілер, суреттер және прототиптер;
материалдық емес активтер.
Бұл сыныптар кішігірім сыныптарға бөлінеді немесе материалдық емес
активтердің үлкен сыныптарына біріктірілуі мүмкін, осындай ақпарат беру
оны қаржылық есептілікті пайдаланушылар үшін түсінікті етеді.
Аяқталмаған күрделі шығындар – құрылыс-монтаж жұмыстарының құны,
ғимараттар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар, жобалау-іздестіру
сатып алу, жер бөлу және қоныс аудару үшін барлау мен бұрғылау шығындары
құрылысына байланысты, негізгі құралдарды қабылдау және беру актілерімен
және құжаттармен ресімделмеген басқа да (соның ішінде заңда белгіленген
жағдайларда жылжымайтын мүлік объектілерін мемлекеттік тіркеуді растайтын
құжаттар) күрделі жұмыстар мен шығындар [5, 211 б.].
Басқа ұзақ мерзімді активтер – бұл негізгі құралдар немесе
инвестициялар емес ұзақ мерзімді, өтімсіз активтер. Кейбір баптар, әдетте,
басқа активтерге енгізілген кейбір қалдырылған шығындар (ұзақ мерзімді
алдын ала төленген шығыстар), ұзақ мерзімді дебиторлық берешек, материалдық
емес активтер, арнайы құралдардағы активтер, кейінге қалдырылған табыс
салығы, еншілес компанияларға аванстар кіреді. Өкінішке орай, осы бөлімнің
жіктелуі өте кең. Оның орнына, арнайы санаттарға кіретіндерден мүлдем
өзгеше болатын ерекше нәрселермен шектелуі керек еді.
Кәсіпорын инвестициялық қызметті жүзеге асыра алады, яғни ақша
қаражаттарының баламаларына байланысты емес ұзақ мерзімді активтерді сатып
алу және сату. Бұл, әдетте, өтелгенге дейін ұсталатын пайда немесе
капиталға қатысты сатып алынған және ұсталатын инвестициялық бағалы
қағаздар болуы мүмкін. Осындай инвестицияларды компания ұсынатын қарыздар
мен дебиторлық берешектерді қоспағанда, тіркелген немесе анықталатын
төлемдері бар қаржы активтері және өтеу мерзімі аяқталғанға дейін компания
сенімді түрде жасалуы мүмкін және белгіленген өтеу мерзімдерін қамтуы
мүмкін.
Ұзақ мерзімді активтер – кәсіпорынға өзінің өндірістік және шаруашылық
қызметін жүзеге асыруға, қысқа мерзімді активтердің бірнеше айналымын
жасауға мүмкіндік беретін құрал. Нарықтық қатынастарды қалыптастыру әр
түрлі өндірушілер арасында бәсекелестік күресті болжайды және барлық қолда
бар ресурстарды барынша тиімді пайдаланатын адамдар ғана жеңіске жетеді.
Осыған байланысты, ұзақ мерзімді активтер мерзімді жаңғырту мен ауыстыруды
қажет етеді. Жаңа өнімдерді шығару, жаңа нарықты дамыту, компанияның
қызметін кеңейту ұзақ мерзімді активтерге инвестицияларды талап етеді.
Әрине, егер жаңадан құрылған қызметтің мүлдем жаңа бағыты жасалса,
инвестициялар ұзақ мерзімді ғана емес, сондай-ақ жаңа кәсіпорынның қысқа
мерзімді активтерінде де жүзеге асырылуы тиіс. [6, 111 б.]
Компания қызметінің бастапқы кезеңінде қалыптасқан ұзақ мерзімді
активтер олардың тұрақты басқаруын талап етеді. Бұл басшылық кәсіпорынның
әртүрлі формалары мен функционалдық бөлімшелерінде жүзеге асырылады. Ұзақ
мерзімді активтерді басқару саясаты кәсіпорынның жалпы қаржылық
стратегиясының бөлігі болып табылады, ол уақытты жаңартып және пайдаланудың
жоғары тиімділігін қаржылық қамтамасыз етуден тұрады.
1.2 Ұзақ мерзімді активтерді басқарудағы бухгалтерлік есеп пен аудиттің
рөлі
Ұзақ мерзімді активтерді пайдалану барысында ұзақ мерзімді активтердің
құрамы өзгереді: олар ұйымға кіреді, пайдалануға беріліп, жөндеу кезінде
қалпына келтіріледі, ұйымның ішіне кіріп кетеді, әрі қарай пайдаланудың
нашарлауы немесе болмауы немесе басқа кәсіпорындарға тапсырылуы мүмкін. Бұл
өзгерістер бухгалтерлік есепте көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу мақсаты – қаржы есептілігінің
көрсеткіштерін қалыптастыру болып табылады. Баланстағы
№ 110-200 желілерінің көрсеткіштері.
Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу міндеттері:
- пайдалану орны бойынша ұзақ мерзімді
активтерді есепке алуды дұрыс белгілеу
және олардың қауіпсіздігін бақылау;
- ұзақ мерзімді активтерді алу, олардың
ішкі қозғалысы, жою және жоюды құжаттау
және уақытылы есепке алу;
- ұзақ мерзімді активтердің амортизациясын
(амортизациясын) уақытында есептеу және
көрсету және оны ұйымның шығындар
құрамына енгізу;
- ұзақ мерзімді активтерді жөндеу,
реконструкциялау және жаңғыртуға
қаражаттың дұрыс пайдаланылуын бақылау;
- таратудың нәтижелерін дәл анықтау,
сондай-ақ ұзақ мерзімді активтердің
ішінара амортизацияланған активтерін
есептен шығару шығындары;
- ұзақ мерзімді активтердің баланстық
құнынан, қосылған құн салығын белгіленген
мөлшерде белгіленген мөлшерде мүлік
салығының сомасын дұрыс анықтау [7, 112
б.].
Бұдан басқа, бухгалтерлік есеп ұзақ мерзімді активтерді тиімді
пайдалануды бақылауға мүмкіндік береді.
Іскерлік операцияларды жүйелі түрде жүргізуді есепке алу, ұзақ мерзімді
активтердің нақты жай-күйін ғана емес, сауда ұйымының шаруашылық қызметінің
барысында оларды дұрыс пайдалануды қадағалауға мүмкіндік береді. Жақсы
ұйымдастырылған бухгалтерлік есеппен сіз ұзақ мерзімді активтерді
пайдаланудың көрсеткіштерін ғана емес, олардың тиімді пайдаланылуына
кедергі келтіретін себептер мен жағдайларды да анықтауға болады.
Бухгалтерлік есепті реттеудің негізі заңдарға, мемлекеттік нормативтік
актілерге, сондай-ақ нұсқаулықтарға, нормативтік-құқықтық актілерге,
ұсынымдарға және т.б. сәйкес шығарылған нормативтік, нұсқаулық және
құқықтық актілерде қамтылған қағидалар мен ережелер болып табылады.
Бухгалтерлік есепті реттейтін негізгі заңнамалық құжат Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы
28 ақпандағы № 234-III Заңы болып табылады және 2017 жылғы 1 қаңтардағы
өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары – бұл қаржылық
есептілікті дайындау және ұсыну туралы қабылданған ережелер жүйесі.
Стандарттар қаржы есептілігін дайындауға арналған, пайдаланушылар оны
кәсіпорын туралы қаржы ақпаратының негізгі көзі ретінде оған сенеді.
ҚЕХС кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерінің бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру үшін пайдаланылады, ол 1.4-суретте көрсетілген.
Негізгі құрал-жабдықтар баланста бастапқы құны бойынша танылады:
- жеңілдіктерді ескере отырып, сатып
алудың барлық тікелей шығындарының
сомасы;
- басқа қараудың әділ құны.
1.4-сурет – ХҚЕС, ұзақ мерзімді активтерді есепке алу
Есепке алынған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісіне
байланысты кейінгі шығындар баланстық құнды ұлғайтуы тиіс, егер ұйым
болашақ экономикалық пайданы алатын болса, бар активтің бастапқыда
есептелген нормативтік көрсеткіштерінен асып түседі.
Кейінгі барлық қалған шығындар, олар туындаған кезеңнің шығыстары
ретінде танылуы тиіс.
ХҚЕС (IAS) 16 негізгі құралдарды бағалау үшін есепке алудың екі әдісін
қарастырады:
- бастапқы құны бойынша жинақталған
амортизацияны және құнсызданудан болған
зияндарды шегере отырып есепке алу (ХҚЕС
36);
- қайта бағаланған соманы, қайта бағалау
күнінде жинақталған амортизацияны және
жинақталған амортизациялық шығындарды
шегере отырып, оның әділ құны ретінде
есептейді. Қайта бағалау әдеттегідей
жүргізілуі тиіс, сондықтан баланстық құн
баланс күніндегі әділ құннан айтарлықтай
ерекшеленбейді.
Амортизацияны есептеу үшін ХҚЕС (IAS) 16 негізгі үш тәсілді анықтайды:
- сызықты әдіс;
- жедел амортизация әдісі;
- өндірілетін тауарлардың жұмыстардың
көрсетілетін қызметтердің көлеміне
пропорционалды түрде шығындарды есептен
шығару әдісі.
Актив баланстан негізгі құралдардың объектісі ретінде шығарылуы тиіс:
- оны шығарып тастағанда;
- егер тоқтату туралы шешім қабылданған
кеде;
- егер оны пайдаланудың экономикалық
пайдасы күтілмесе;
- осы актив үшін ұсталатын сату қайта
жіктеу кезінде;
Сатуға арналған босалқыларға берілген активтер қарапайым экономикалық
қызмет барысында 5 ХҚЕС шеңберіне кірмейді.
Негізгі құралдар объектісін сатудан немесе сатумен байланысты пайда
немесе залал, сатудан түскен таза түсімнің және активтің қаржылық жағдай
туралы есептік құнының болжамды сомасы арасындағы айырма ретінде анықталуы
тиіс және пайда мен зиян туралы есепте танылады. Жалға алынған және
кейіннен әдеттегі бизнестің барысында сатылатын активтер, жалға алу
тоқтатылған және холдингтер сатуға қойылған кезде, есепке алу құнына
түгендеуге жатады. Осындай активтерді сатудан түсетін түсімдер ХҚЕС 15-ке
сәйкес табыс ретінде танылуы тиіс. Осындай активтерді сатып алу немесе
өндіру үшін ақшалай қаражаттардың қозғалысы және лизингтен түскен ақша
қаражаттарының қозғалысы және осындай активтерді кейіннен сату операциялық
қызметтен ақша ағымы болып табылады. Материалдық емес активтер баланста
мынадай құны бойынша танылады:
- немесе сатып алудың барлық тікелей шығындарының сомасы;
- немесе басқа өтеудің әділ құны.
Бухгалтерлік баланста танылған материалдық емес активтерге қатысты
кейінгі шығындар, егер компания бұрыннан бар активтің бастапқы нормативтік
көрсеткішінен асатын болашақ экономикалық пайданы алатын болса, баланстық
құнының ұлғаюы тиіс. Кейінгі барлық қалған шығындар, олар туындаған кезең
үшін шығыстар ретінде танылуы тиіс. 38 ХҚЕС материалдық емес активтерді
кейіннен бағалау үшін есепке алудың екі моделін қарастырады:
- жинақталған амортизацияны және
құнсызданудан болған шығынды шегере
отырып, алдынғы (тарихи) құнды есепке алу
(ХҚЕС (IAS) 36));
- құнсызданудан болған жинақталған
амортизацияны және жинақталған
құнсыздануды шегергендегі қайта бағалау
күніндегі оның әділ құны болып табылатын
қайта бағаланған сомаларды есепке алу.
Қайта бағалау баланстық құн баланс
күніндегі әділ құннан айтарлықтай
ерекшеленбеуі үшін жеткілікті түрде үнемі
жүргізілуі тиіс.
Материалдық емес активтерді тануды тоқтату:
- істен шыққан кезде;
- жоқ артық ешқандай экономикалық пайда;
- басқа ұйымдардың жарғылық капиталына
салым;
- қаржылық жалдауға беру;
- өтеусіз беру.
Кәсіпорынның бастапқы кезеңінде қалыптасқан ұзақ мерзімді активтерді
тұрақты басқаруды қажет етеді. Бұл басшылық кәсіпорынның әртүрлі формалары
мен функционалдық бөлімшелерінде жүзеге асырылады. Ұзақ мерзімді активтерді
басқару саясаты кәсіпорынның жалпы қаржылық стратегиясының бөлігі болып
табылады, ол уақытты жаңартып және пайдаланудың жоғары тиімділігін қаржылық
қамтамасыздандырудан тұрады [8, 177 б.].
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерін басқару саясаты 1.5-суретте
көрсетілген негізгі кезеңдерге сәйкес қалыптастырылады:
- өткен кезеңдегі кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерін талдауы. Бұл
талдау Бұл талдау динамикасын зерттеу, олардың жалпы көлемі мен құрамын,
дәрежесін және олардың жарамдылық қарқындылығын жаңарту мен тиімділігін
пайдалану мақсатында жүргізіледі;
- кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерінің жалпы көлемі мен құрамын
оңтайландыру. Мұндай оңтайландыру алдағы кезеңде ұзақ мерзімді активтерді
өнімді пайдалануды ұлғайту процесінде табылған әлеуетті қорларды ескере
отырып жүзеге асырылады;
- кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерін уақтылы жаңартуды қамтамасыз
ету. Осы мақсат үшін кәсіпорын ұзақ мерзімді активтердің жекелеген топтарын
жаңартудың қажетті қарқындылығын анықтайды; алдағы кезеңде жаңартылатын
активтердің жалпы көлемі есептеледі; активтердің әртүрлі топтарын
жаңартудың негізгі формалары мен құны белгіленді;
- кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерін тиімді пайдалануды қамтамасыз
ету. Мұндай провизиялар рентабельділік коэффициентін және ұзақ мерзімді
активтердің өнімділігін қайтаруға бағытталған шаралар жүйесін әзірлеуден
тұрады;
- ұзақ мерзімді активтерді қаржыландыру көздерінің құрылымын
қалыптастыру және оңтайландыру. Негізінде, ұзақ мерзімді активтерді жаңарту
мен өсіруді күрделі, ұзақ мерзімді қарыздық капиталдан және аралас
қаржыландыру арқылы қаржыландыруға болады [9, 101 б.].
1.5-сурет – Ұзақ мерзімді активтерді басқару саясатын қалыптастырудың
негізгі кезеңдері
Ұзақ мерзімді активтерді басқару саясатының нәтижелері шоғырландырылған
жоспарлау құжатында – ұзақ мерзімді активтерді жаңарту мен қаржыландыру
қажеттілігінің балансында көрініс табады.
Басқарудың маңызды элементі – ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық
тексерістен өткізу болып табылады. Оның мақсаты аудиторлық тексерудің
қаржылық есептілігін тексеру үшін немесе есептердің дұрыстығын растау үшін
олардың аудиторлық тексерілген кезеңде ұзақ мерзімді активтерін
пайдалануымен байланысты кәсіпорынның кірістерін және қаржылық қызмет
нәтижелерін есепке алу мен есепке алудың толықтығын, дәлдігін тексеру, ұзақ
мерзімді активтер бойынша есеп беру және есеп беру ережесін реттейтін
заңнама мен басқа да нормативтік құқықтық актілердің сақталуын қадағалау.
Ақпаратты алу және басқару шешімдерін қабылдау арасындағы аралық
байланыстың болуы, аудит – біріншіден, бизнестің тиімділігін арттыру үшін
резервтерді анықтау және пайдалану, екіншіден, басқару шешімдерін ғылыми
тұрғыдан негіздеу, үшіншіден, барлық басқару функцияларын жүзеге асыру және
төртіншіден, қаржы механизмі жетілдіру [10, 66 б.].
Ұзақ мерзімді активтердің аудиті кәсіпорынның нормативтік актілермен
қолданылатын есепке алу әдіснамасының сәйкестігін анықтау, сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектінің ұзақ мерзімді активтері бойынша
бухгалтерлік есептің сенімділігін анықтау болып табылады. Аудитордың ұзақ
мерзімді активтердің қаржылық есептілігі туралы пікірін дайындау қаржылық
есептіліктің негіздеріне сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша дұрыс
ресімделуін көрсетуге мүмкіндік береді.
Яғни ұзақ мерзімді активтер қозғалысының аудит тағайындау бухгалтерлік
есеп және шығындар, кірістер мен аудиттелген кезең үшін өзінің ұзақ өмір
сүруші активтерді пайдалану, байланысты кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштері
туралы есептіліктің толықтығын, дәлме-дәлдігін тексеру болып табылады, ұзақ
мерзімді активтерді есепке алу және салық есебі және есеп салыстыру
ережелерін реттейтін заңдар мен нормативтік сақталуын бақылау болып
табылады.
Ұзақ мерзімді активтерді тексеру мақсаты – ұзақ мерзімді активтердің
болуы және олардың қозғалысы туралы деректердің дұрыстығын растау, оларды
есепке алудың және есепке алудың белгіленген тәртібінің сақталуын тексеру
болып табылады. Тексеру барысында кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерінің
объектілерін зерттеу, пайдаланылмайтын объектілердің болуын және қолда бар
негізгі құралдарды пайдалануды жақсарту жөніндегі құрылымдық шараларды
белгілейді [11, 325 б].
Осы мақсаттарға жету үшін аудитор 1.6-суретте ұсынылған келесі
тапсырмаларды жасайды.
Кәсіпорында ұзақ мерзімді активтерді аудит жүргізген кезде, 1.7-суретте
көрсетілгендей, тексерудің келесі к езеңдері қарастырылады.
1.6-сурет – Ұзақ мерзімді активтерді аудиттің міндеттері
1.7-сурет – Аудиттік тексерістің кезеңдері
Бірінші кезең: кәсіпорынмен алдын-ала танысу. Аудитор зерттейді:
- маркетинг (кәсіпорынның клиенттік
базасы);
- материалдық-техникалық қамтамасыз ету
(сатып алынбайтын негізгі құралдарды
сатып алу);
- тергеу қызметі (продукция өнімдерін
жетілдіру бойынша жүргізілетін жұмыстар);
- өнімдерді сату (жүктеу және т.б.).
Ұзақ мерзімді активтер бойынша аудиторлық есептің жасалуы: аудитор мен
кәсіпорын арасындағы шарттар міндетті түрде келісімшарт нысанында келіседі:
- ұзақ мерзімді активтерді тексеру
мақсаты;
- ұсынылған деректердің сенімсіздігі үшін
үкімет жауапкершілігі;
- аудиттің көлемі, Қазақстан Республикасының аудиттің қолданыстағы
заңнамасына сілтеме жасайды;
- барлық жазбаларға, құжаттарға немесе кез
келген басқа ақпаратқа еркін қол жеткізу;
- аудиторлық қызметтерді төлеу.
Екінші кезең: аудит ұзақ мерзімді активтерді жоспарлау, жоспар және
аудит бағдарламаларын дайындау.
Жоспарлау – жалпы стратегияны және тексерудің егжей-тегжейлі тәсілін
әзірлеу. Бас жоспар аудитормен жасалады, ол кәсіпорынның қызметі туралы,
оның қабылданған есеп саясаты, қызмет көлемінің дұрыс көрсетілуі және
олардың еңбек қарқындылығын бағалау, аудиторлық тексеру жүргізу үшін
сарапшыларды іріктеу, аудиторлық бағдарламаны және жұмыс күніне арналған
бюджетті жасауды көздейді.
Үшінші кезең: жүйелі зерттеу, аудиторлық шараларды орындау (қаржылық
есептілік көрсеткіштерінің аудиті).
Баланстың дұрыстығына ерекше көңіл бөлінеді:
- кезеңнің басындағы деректер алдыңғы
кезеңдегі деректерге сәйкес келуі тиіс;
- кезең соңындағы баланстық баптардың
деректері ұзақ мерзімді активтер
қорларының нәтижелеріне негізделуі тиіс;
- баланстық деректер Бас кітабының
шоттарының санына және қалдықтарына
сәйкес келуі керек;
- жылдың басындағы және соңындағы баланстық
деректер салыстырмалы болуы тиіс.
Төртінші кезең: аудиттің нәтижелері бойынша есептерді жасау, клиентке
ұсыну, аудиторлық келісім-шарт бойынша жұмыстарды қабылдау-тапсыру актісіне
қол қою
Бұдан басқа, қолданыстағы заңнамаға және осы операциялардың
орындылығына сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатында ұзақ мерзімді активтерді
зейнетақымен қамсыздандыру және есепке алу бойынша бизнес-операцияларды
тексеру қажет.
Бұдан әрі аудитті жүргізу барысында ұзақ мерзімді активтерді
пайдаланудың тиімділігі, ағымдағы және негізгі құралдарды амортизациялау,
ағымдағы және күрделі жөндеуді бағалау, сондай-ақ кәсіпорын, жабдық және
басқа да кәсіпорындар пайдаланбайтын бөлек машиналар мен жабдықтардың
болуын бақылау жүргізілді.
Кәсіпорынның есеп және есептілігінің деректерін салыстырып тексерудің
негізгі құралдарын тексеруді аяқтайды.
Ұзақ мерзімді активтер аудитінің көзі болып табылады:
- ұзақ мерзімді активтерді алу, беру және
жою бойынша бастапқы құжаттар: шот-
фактуралар, тауарлар – транспорттық жүк
жөнелтімдері, талаптар – ішкі
қозғалыстарға арналған шот-фактуралар,
екпелерді қабылдау және беру актілері,
оларды пайдалануға беру, ұзақ мерзімді
активтерді қабылдау және беру туралы
актілер, ұзақ мерзімді активтерді есептен
шығаруға әрекет етеді;
- аналитикалық және синтетикалық есепке
алу регистрлері: ұзақ мерзімді
активтердің түгендеу карталары
(ғимараттар мен құрылыстарға, жабдықтарға
және көлік құралдарына бөлек); негізгі
құралдарды есепке алу үшін түгендеу
карталарының тіркелімі, кіретін және
шығатын ұзақ мерзімді активтердің
амортизациясын есептеу, автокөлік
құралдарының құнсыздануын есептеу, ұзақ
мерзімді активтердің құнсыздануын
есептеу, еңбек ақы жинау қабілеттілігі
және журналдар кітаптары;
- жеткізу, сатып алу-сату, жалға беру,
ұзақ мерзімді активтерді сатып алуға
өтінімдер шарттары, баға комиссияларының
сертификаттары, зақымданған субъектілерді
қабылдау актілері;
- кәсіпорынның статистикалық есеп-шоты,
кәсіпорынның жылдық есебі, Бас кітап [13,
65 б.].
Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу және аудит – ұзақ мерзімді
активтерді сақтау жағдайын тексеруден бастап, ұзақ мерзімді активтер
бойынша есеп пен есептіліктің сенімділігін тексерумен аяқталатын тексеріс
уақытты талап ететін және дәйекті процесс болып табылады.
Кәсіпорынның материалдық-техникалық базасын құрайтын ұзақ мерзімді
активтер оның өндірістік әлеуетінің маңызды элементі болып табылады.
Сондықтан кәсіпорынның экономикалық қызметінің тиімділігін арттырудың
маңызды шарты ұзақ мерзімді активтерді есепке алудың дұрыстығы мен оларды
ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету болып табылады.
2 Сольдис-Консалтинг ЖШС мысалында ұзақ мерзімді активтерді есепке алуды
ұйымдастыру
2.1 Сольдис-Консалтинг ЖШС қызметінің ұзақ мерзімді активтері мен
оның есеп саясатының сипаттамасы
ҚР заңнамасына сәйкес Сольдис-Консалтинг ЖШС – бұл шағын бизнес
субъектісі болып табылатын заңды тұлға.
Павлодар облысының Әділет басқармасында тіркелген, ҚР Азаматтық
кодексінің нормалары, Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі
бар серіктестіктер туралы ҚР Заңы, Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау
туралы ҚР Заңы негізінде серіктестік құрылды және жұмыс істейді
Тіркеу кезінде заңды мекен - жайы: 140000, Павлодар қ., Сатпаев көшесі,
247. Сольдис-Консалтинг ЖШС-і заңды тұлға болып табылады, оның дербес
балансы, банктік шот, дөңгелек мөрінде өз атауы бар, меншік құқығында
оқшауланған мүлкке ие, дербестік және толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz