Кәдімгі тарақ балық
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Серікбай Гүлмайра Балғынбайқызы
Қапшағай су қоймасындағы тұқытұқымдас (cyprinidae) балықтардың биологиялық ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қапшағай су қоймасындағы тұқытұқымдас (cyprinidae) балықтардың биологиялық ерекшеліктері
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Серікбай Гүлмайра Балғынбайқызы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Лукбанов В.М.
Сарапшы __________ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Серікбай Гүлмайра Балғынбайқызы
Жұмыс тақырыбы: Қапшағай су қоймасындағы тұқытұқымдас (cyprinidae) балықтардың биологиялық ерекшеліктері
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың биологиялық жағдайы
2. Шығыс тыраны, арал сазаны, ақмарқа балықтарын биологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері
3. Ақ амур, ақ дөңмаңдай, күміс мөңке балықтарын биологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері
4. Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік сандық және салмақтық көрсеткіштері
5. Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың қорын тиімді пайдалану
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Ерещенко В.И., Тютеньков С.К., Мусина Н.А., Селезнев В.В. О направленном формированным ихтиофауны Капчагайского водохранилища Биол. основы рыбн. Хоз-ва респ. Ср. азии и Казахстана. - Алма- Ата: Наука, 1970. - С. 62-65.
2. Ерещенко В.И., Серов Н.П., Селезнев В.В., Мусина Н.А. Формирование ихтиофауны Капчагайского водохранилища в первые годы его наполнения Биол. основы рыбн. Хоз-ва респ. Ср. азии и Казахстана. - Ташкент, Фергана, 1972. - С. 191-193.
3. Серов Н.П. Акклиматизация рыб в бассейне озера Балхаш Изв. ГосНИОРХ.- 1975. - Т.103. - С. 172-174
4. Ерещенко В.И., Малиновская А.С ., Мусина Н.А., Серов Н.П., Селезнев В.В., Тэн В.А. Формированным промысловой ихтиофауны Капчагайского водохранилища Экология гидробионтов водоёмов Казахстана. - Алма- Ата: Наука, 1973. - С. 58-84.
5. Дукравец Г.М., Баимбетов А.А. Систематика и биология плотвы Капчагайского водохранилища Биол.науки - Алма-Ата: КазГУ, 1975.-Вып.9.-С.54-58.
6. Дукравец Г.М., Митрофанов В.П., Баимбетов А.А. Особенности формирования ихтиофауны Капчагайского водохранилища на р. Или Всесоюзная конф. по теории формирования численности и рац. использования стад пром. рыб. - М. : ВНИРО, 1982. - с. 123-125.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Лукбанов В.М.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Лукбанов В.М.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Лукбанов В.М.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Лукбанов В.М.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Серікбай Г.Б.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың биологиялық жағдайы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Шығыс тыраны, арал сазаны, ақмарқа балықтарын биологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Ақ амур, ақ дөңмаңдай, күміс мөңке балықтарын биологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік сандық және салмақтық көрсеткіштері
Желтоқсан, 2017 ж
Орындалды
8
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың қорын тиімді пайдалану
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
9
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
10
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Лукбанов В.М.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Серікбай Г.Б.
МАЗМҰНЫ
Нормативті сілтемелер
7
Анықтамалар
8
Қысқартулар мен шартты белгілер
9
КІРІСПЕ
10
1.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
12
1.1.
Қапшағай суқоймасындағы ихтиофаунаның зерттелу тарихы
12
1.2.
Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
20
2.
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР
25
2.1
Балықтың кәсіптік қорын анықтау әдісі
26
2.2
Балықтарға биологиялық талдау жүргізу әдісі
27
2.3
Балықтардың қоңдылығын анықтау
28
3.
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУЛАР
29
3.1
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың биологиялық жағдайы
29
3.1.1
Шығыс тыраны (Abramis brama orientalis Berg) балығының биологиялық көрсеткіштері
30
3.1.2
Арал сазаны (Cyprinus carpio) балығының биологиялық көрсеткіштері
34
3.1.3
Ақмарқа (Aspius aspius) балығының биологиялық көрсеткіштері
38
3.1.4
Ақ амур (Ctenopharingodon idella) балығының биологиялық көрсеткіштері
41
3.1.5.
Ақ дөңмаңдай (Hypophtalmychthys molitrix) балығының биологиялық көрсеткіштері
44
3.1.6
Солтүстік каспий қаракөзі (Rutilus rutilus caspicus) балығының биологиялық көрсеткіштері
47
3.1.7
Күміс мөңке (Carassius auratus auratus) балығының биологиялық көрсеткіштері
49
3.2
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік сандық және салмақтық көрсеткіштері
51
3.3
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың қорын тиімді пайдалану
55
ҚОРЫТЫНДЫ
58
ҰСЫНЫСТАР
59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
60
Нормативті сілтемелер
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории
ГОСТ 24896-81 Тірі балықтар. Техникалық жағдай.
ГОСТ 50 380-92 Балықтар және балық өнімдері. Терминдері мен анықтауыштар
ГОСТ 7636-85 Балықтар, теңіз сүтқоректілері, теңіз омыртқасыздары және оларды өңдеу өнімдері. Талдау әдістері.
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі Типтері мен параметрлері.
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі параметрлер, өлшемдері мен типтері
ГОСТ 24104-2001 Зертханалық жалпы жағдайында және үлгі таразылары. Жалпы техникалық жағдайлар.
ГОСТ 19908-90 Тигельдер, табақшалар, стакандар, колбалар, воронкалар, приборкалар және кварц шыныдан жасалған ұштық. Жалпы техникалық жағдайлар.
ГОСТ 427-75 Өлшегіш металл сызғыштар. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 6709-72 Дистилденген су.
ГОСТ 17.1.1.01.-77. Суды пайдалану мен қорғау. Негізгі терминдер мен анықтауыштар.
Анықтамалар
Ареал - таралу аймағы;
Жергілікті түрлер - экожүйенің табиғи жағдайына тән түрлер;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Кәсіптік қор - балық шаруашылығы ережесімен бекітілген немесе өлшемдері кәсіптік болып саналатын балықтар қорының (популяция) бөлігі;
Зоопланктон - су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Макрозообентос - су түбіндегі омыртқасыз жануарлар;
Толысу - балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Гидробионттар - суда тіршілік ететіндер;
Нектобентос - су түбі топырағының беткі қабатында кездесетін омыртқасыз жануарлар;
Литофильдер - уылдырығын тасқа шашатын балықтар;
Фитофильдер - уылдырығын су өсімдіктеріне шашатын балықтар;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Пелагофильдер - уылдырығын су қабатына шашатын балықтар;
Уылдырық шашушы үйір - көбею үшін өрістеген балық қорының (популяция) Биотоп - абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
бір бөлігі;
Кәсіптік аулау - белгіленген бір уақыт кезеңінде қолданылатын аулау құралдарының жалпы саны;
Ювенильді - жыныстық жағынан жетілмеген даралар;
Толысу - балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы.
Қысқартулар мен шартты белгілер
АЖТ - абсолютты жеке тұқымдылық
БЖм - Балтық жүйесі бойынша метр;
РЕЖБАМ - рұқсат етілетін жалпы балықтың ауланатын мөлшері
МШЖ - мөлшері шектеулі жинақталу
МШЖ - мөлшері шектелген жинақталу деңгейі
ҚР - Қазақстан Республикасы
рН - судың активті реакциясы
СЭС - Су Электр Станциясы
ҚХР - Қытай халық республикасы
сағ - сағат
мин - минут
см - сантиметр
мм - миллиметр
м2 - шаршы метр
м - метр
га - гектар
кгга - киллограмм гектар
кг - киллограмм
гм2 - грамм шаршы метр
мгм2 - миллиграмм шаршы метр
мгдм3 - миллиграмм дециметр куб
мгОдм3 - миллиграмм оттегі дециметр куб
экз.м3 - экземпляр метр куб
экз.м2 - экземпляр шаршы метр
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда елімізде балық өнімдерін тұтыну кеңес өкіметі кезеңдерімен салыстырғанда әлдеқайда төмендеген. Ал балық өнімдерінің адам организміне пайдасы өте жоғары. Қазақстан балық шаруашылығы су қорына бай және мұнда балық өсiру мен балық аулауды қарқынды дамытуға қолайлы жағдайлар бар.
Республика халқының болжанып отырған өсуiн ескере отырып және ғылым ұсынған норманы (бiр адамға 14,6 кг) басшылыққа ала отырып, халықтың балық және балық өнiмдерiне қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн балық аулауды, тауарлық балық өсiру мен балық импортын жылына 272,0 мың тоннаға дейiн жеткiзу қажет. Тұтастай алғанда, консервiленген өнiмдердi қоспағанда, шығарылған балық және балық өнiмдерiнiң экспорты жекелеген ұстанымдар бойынша импорттан асып түседi.
Республикаға балық және балық өнiмдерi 43 шетелдiк мемлекеттерден келiп түседi. Негiзгi балық жеткiзушiлерге Ресей, Норвегия және Қытай жатады. Соңғы бес жылдағы балық және балық өнiмдерiнiң импорты 2005 жылы көлемi бойынша да, құны бойынша да ең жоғары болды және 2001 жылмен салыстырғанда 34,7 мың тонна және 16,0 миллион АҚШ долларының орнына сәйкесiнше 41,9 мың тонна және 23,3 миллион АҚШ долларына жеттi.
2005 жылы әкелiнген өнiм көлемi негiзiнен мұздатылған, дайын және консервiленген балық болды, яғни әкелiнген өнiмнiң 95 %-ын құрады.Балық саласын құрайтын өндiрушi және өңдеушi әлеуеттi қалпына келтiру және жаңарту, сондай-ақ кәсiпорындардың молықтыру кешенiн жобалық қуаттылыққа шығару мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 29 желтоқсандағы N 1344 қаулысымен Қазақстан Республикасының балық шаруашылығын дамытудың 2004 - 2006 жылдарға арналған бағдарламасы бекiтiлдi.
Сол себептен қазіргі таңда республикамыздағы маңызы бар су алабы бассейндеріндегі кәсіптік балықтардың қорын сақтап қалу, тиімді пайдалану жұмыстары жүргізілуде. Солардың бірі еліміздің оңтүстік - шығысында орналасқан Қапшағай суқоймасы. Осы суқоймада соңғы зерттеулер бойынша 33 түр балықтар тіршілік етеді. Олардың 10 түрі кәсіптік маңызы бар балықтар болып есептеледі. Осы кәсіптік балықтардың қазіргі таңда ең көбін яғни 7 түрін тұқылар тұқымдасына жататын балықтар құрайды
Зерттеулердің мақсаты және негізгі міндеттері:
Мақсаты: Қапшағай суқоймасындағы кездесетін тұқы балықтарының өсуін, көбеюін, таралуын, өнімділігін зерттеу және олардың қорын тиімді пайдалану жолдарын қарастыру.
Негізгі міндеттері:
Суқойманың гидрологиялық және термикалық режимдерін анықтау;
Тұқы балықтарына биологиялық талдау жүргізу;
Аулау құралдарына (сүзгі, құрма ау) талдау жасау;
Балықтардың жеке түрлерінің қазіргі жағдайын бағалау;
Балықтардың үздіксіз өсу жағдайына сипаттама беру;
Суқоймадағы тұқы балықтарының қорына талдау жасау;
Зерттеудің өзектілігі: Тұқылар тұқымдасы тұқытәрізділер отрядының ішіндегі кең тараған тұқымдас болып саналады. Қапшағай суқоймасында көптеген түрлері кездеседі. Тұқы балықтары өкілдерінің көпшілігі (сазан, ақмарқа, ақ амур, ақ дөңмаңдай) кәсіптік маңызға ие.1970 жылы Қапшағай суқоймасы құрылған кездері әрбір балық үшін белгілі бір мөлшерде көлем жобаланған. Осы жоба бойынша суқоймадағы сазан балығын жылына 800 тоннаға дейін аулау керек болатын. Тек 1977-78 жылдары 260 тоннаға жуық ауланса, қазіргі кезде бұл көрсеткіш күрт төмендеп 40-60 тоннадан аспай отыр. Сонымен қатар, ақмарқа балығы 1987 жылы жоғары көрсеткіш 140 тоннаға жетсе, соңғы жылдары 30-35 тоннадан аспай отыр. Осы және тағы басқа да тұқы тектес балықтардың азаю себебі, алдымен антропогенді факторлардың әсерінен болып отыр. Сол сияқты абиотикалық және биотикалық факторлардың да біршама кері әсерін тигізіп отыр. Кейінгі жылдарда Қапшағай су қоймасындағы су көлемінің шығысы мен кірісі 1998-2005 жыл аралығындағыға қарағанда азайған. Осындай жағдайда Қапшағай балықтарының қоректік заттары азаяды, сонымен қатар судың ластануы жоғарылайды. 1980 жылдармен салыстарғанда осы тұқы тектес балықтардың ішіндегі бағалы түрлерінің (сазан, ақ амур, ақ және шұбар дөңмаңдай, ақмарқа т.б) саны біршама азайған. Азаю себебі, бұл балық түрлерінің шабақтары жыртқыш балықтардың жемтігіне айналып бара жатыр.
Бүгінгі таңда еліміздегі осы бір кенжелеп қалған балық шаруашылығы саласын дамыту қолға алынып отыр. Тұқы (Cyprinidae) балықтарының суқоймадағы ресурстарын сақтау, олардың қорын үздіксіз өсіру және тиімді пайдалану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс көлемі компьютермен терілген 64 бет. Онда кіріспе, 4 тарау, қорытынды, ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалар бар. Жұмыста 24 кесте, 9 сурет, 1-диаграмма, 7-график және 60 әдебиеттер атауы берілген.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қапшағай суқоймасындағы ихтиофаунаның зерттелу тарихы
Қапшағай суқоймасы іргетасы қаланған 1970 жылдан бастап Қазақстанның көптеген ихтиологтарының қызығушылығын арттырды. Зерттеу жұмыстары суқойма ихтиоценозының қалыптасуы үшін барлық бағыттар бойынша жүргізіле бастады. Алғашқы жылдардан бастап-ақ суқойманың қоректік қорын жақсарту және сапалы кәсіптік балықтар (сазан, тыран, көксерке, ақмарқа) құрамын құру мақсатында ұсыныстар жасала бастады [1].
Біршама тәжірбиелерге сүйеніп көптеген балық түрлерінің популяцияларының болашақтағы жағдайларына сенімді болжамдар жасала бастады [2,3]. Тыран балығының кәсіптік қорының қалыптасуын тездету үшін ұсыныстар жасалды [4].
Кәсіптік балықтар қорының бірінші кезеңі зерттеліп жасалды [6]. Осы жылдары жүргізіліп жатырған ихтиологтар зерттеулерінің барлығы бірдей экожүйенің қалыптасуына оң нәтижесін беріп жатпады. Кейбір іле қара балығы секілді балық түрлерінің болашағына сенімді болжамдар жасалмады [2,5].
Суқойма суға толтырылғаннан кейін жерсіндірілген бағалы балық түрлерінің қорытындысын және ихтиофаунаның көпжылдық даму динамикасын талдау кезеңі басталды. Талдау қорытындысында су пайдалану жүйесі шарттарына сәйкес суқоймадағы биоқорларды қарқынды пайдалану жөнінде тәжірбиелік ұсыныстар жасалды [7]. Ихтиофаунаның қалыптасуының сенімді үш жолы көрсетілді. Суқойма жағдайларына сәйкес кәсіптік балық түрлерінің нақты саны ұсынылды [8]. Суқоймадағы ихтиофаунаның қалыптасу жүйесінің негізгі кезеңі яғни, онда көрсетілген негізгі кәсіптік балықтардың биологиялық ерекшеліктерінің көпжылдық динамикасына талдау жүргізілді [9,10].Осыған қарап ихтиоценоздың қалыптасу жүйесі жалғасып жатқандығын байқаймыз.
Алғаш рет Қазақстанда тыран, ақмарқа және көксерке балықтарына морфофизиологиялық индикатор бойынша кең ауқымды зерттеу жұмыстары жүргізілді [11]. Сонымен қатар өсімдік қоректі балықтардың (ақ амур және ақ дөңмаңдай) қорының қалыптасу жүйесіне деген ихтиологтардың ерекше назары ауды [12,13].
Осы мақсатқа орай өсімдік қоректі балықтарды Қапшағай уылдырық шашу-өсіру шаруашылығында қолдан өсіріп, одан кейін бір жылдық шабақтар кезеңінде суқоймаға жібере бастады. Бірақта бұл жұмыстың тәжірбие жүзінде тиімділігі бақыланбады. 1981 жылы жас шабақтарды жіберу жағдайы туралы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде бір жылдық шабақтардың жеке салмағы аз болғандықтан, шамамен барлық шабақтар жыртқыш яғни көксерке және ақмарқа балықтарының жемтігі болғандығын көрсетті. Сондықтанда суқойманы балықтандыру жүйесінде екі жылдық шабақтарды жіберу ұсыныстары жасалды [14].
Сонымен қатар ихтиологтар Қапшағай суқоймасының Балқаш бассейнінің барық қорына тигізетін әсерін зерттеді. Бұл зерттеу жұмыстары негізінен ГЭС бөгеті арқылы өтетін жас шабақтар шығынына байланысты жасалды [15,16]. нәтижесінде нақты шығын көлемі анықталды. Суқоймадан Іле өзенінің төменгі бөлігіне су жіберілген кезде шығын келтіріп, балық қорына теріс әсерін тигізетіні анықталды [8]. Сазан популяциясының тұрақтылық жағдайына және түрлі сапалық көрсеткіштері анықталды [17,18].
Қапшағай суқоймасының гидробиоценозының жағдайын бақылаған мәліметтерге сүйене отырып, математикалық модельдер құрыла бастады. Осындай алғашқы жұмыс саны жағынан көбірек балық түрлеріне - тыран, ақмарқа, көксеркеге жасалды. Осы үш балықтың биомассасына планктон биомассасы және тыранның биомассасына бентостың әсерінің өзгерісі анықталды. Ақмарқа популяциясының аздаған тұрақтылығы жайлы қорытынды жасалды. Балық шабақтарының және уылдырықтардың табиғи өлімінің бірінші дәрежелік маңыздылығын зерттеу анықталды [19,20.21].
Суқоймада шабақтардың орналасуын зерттеу жұмыстары көптеген жылдар бойы жүргізілді. Зерттеулер суқойманың экожүйе моделінің негізгі көрсеткіштерін анықтау бағытын жоспарлауға мүмкіндік берді [22,23].
Балықтар популяциясында тағы бір үлкен назар аудартқан фенотиптің қалыптасуын анықтайтын зерттеу жұмыстары болды. Алғашқы жылдарда-ақ Қапшағайдың ақмарқа балығы мен Балқаш көлінің ақмарқа балығының арасындағы айырмашылық байқалған яғни суқоймада тек жартылай өткінші формалары кезіккен [24].
Көксеркенің суқоймаға жерсіндірілуі акклиматизациялық кезеңнің санының көбеюі және осыған байланысты белгілерінің өзгергіштігінің кеңдік диапазоны бойынша классикалық схемада жүрді. Осыған байланысты Қапшағайдағы көксерке көксерке популяциясының фенотипі бойынша формасы Орал өзенінің формасына сәйкес келеді [25]. Қаракөз балығын жерсіндіргеннен кейін де өзгерістер байқалған яғни, ол өзінің солтүстік каспий қаракөзіне емес, белгілері бойынша арал тортасына жақындығы байқалған [5].
Суқоймадағы тыран популяциясының жастық құрылымының қалыптасуын зерттеу барысында өсу темпі бойынша түр ішілік дифференциациясын болжауға жағдай жасалды [26].
Тыран ең көп түр, суқойманың барлық жерінде таралған. Кәсіптік статистика бойынша 1973 жылдан, және 1976 жылдан бастап кәсіптік аулауларда кездеседі. Ол 160С жоғары температурада өрістейд, яғни мамыр айының екінші онкүндігінен үшінші онкүндікке сәйкес келеді.
Суқоймадағы мұздың еруімен тыран қыстау орындарынан жағалық аймақтарға шоғырланады. Уылдырық шашу кезеңдерінің басталуы әдетте сәуірдің үшінші онкүндігінде байқалады (сол жақ бөлігінің таяз жерінде) және су температурасы 11-12оС болғанда мамырдың бірінші онкүндігінде (оң жақ терең жерінде), тыранның негізгі бөлігі жоғары айтылғандай су температурасы 14-16 оС болғанда өрістейді. Тыранның өрістеуі сазан балығына ұқсас ұзақ созылады. Оның уылдырық шашуы бір айдан екі айға ауа райы жағдайларына байланысты және түрлі уақыттық жетілулерге байланысты созылуы мүмкін. Мамырдың соңында тыранның өнім өндірушілерінің екінші өрістеуі болады. Осылайша, тыран өнімін өндірушілерінің негізгі бөлігі мамыр айының екінші онкүндігінен мамырдың үшінші онкүндігіне дейін өрістейді, осы уақытқа дейін өнім өндірушілердің щамамент 60 - 70 % өрістейді, яғни бұл популяцияны қалыпты деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Қазақстанда негізінен тыран балығы Каспий және Арал теңізі бассейндерінде абориген түр болып саналады. Жерсіндіру қорытындысы бойынша тыран балығы Балқаш-Іле бассейнінде 1949 ж., Зайсан көлі, Бұқтырма және Өскемен суқоймаларында, Ертіс өзені бассейнінде 1959-1964жж., Талас су алабы бассейнінде 1958ж., Көкшетау облысы көлдерінде 1959-1965жж., Солтүстік Қазақстан 1962-1966 жж., және Ақмола облыстары көлдерінде 1965-1966 жж. қазіргі уақытқа дейін негізгі кәсіптік балық болып келеді. Тыран балығы жаңа ортаға оңай бейімделеді. Тыран балығының уылдырық шашатын жерлері кез келген тұрпаттағы су қоймаларында (өзендер, көлдер, су қоймасы, теңіз шығанағы және т.б.), біркелкі дамыған су өсімдіктері бар учаскелерде, 3 м дейін тереңдікте орналасқан. Уылдырығын өсіп тұрған және өспей қалған су өсімдіктеріне, торларға, суға түсіп қалған кез келген затқа салады, уылдырық оларға жабысып қалады [26,28,29,30].
Сонымен қатар Қапшағай суқоймасына кездейсоқ енген кәсіптік емес қытай комплексі балықтарын зерттеу, олардың систематикалық дәрежесін және экожүйедегі ролін анықтау жұмыстары жүргізілді [27.28]. Зәрттеу нәтижесінде медака мен элеотрис балықтарының систематикалық жағдайы және экосистемадағы жерсіндірілген балықтарға әсері анықталды [29.30].
Қазақстан Республикасының балық шаруашылығының ғылымында ең басты мақсат кәсіптік аудандардағы балық өнімділігін және балық жағдайына тұрақты мониторинг беру негізінде жалпы рұқсат етілген аулау мүмкіндігін анықтау болып табылады. Балықшаруашылықтық суқоймалардағы шикізат қорының жағдайын бағалау, балық өндірісінде маңызы жоғары, балық өнімін өндірудегі жоспарлардың қоры болып табылады, өндірістің дамуына дем береді, қажет уақыт пен керек кезде уақытылы күшті жинақтайды.
Ақмарқа. Ақмарқа бір уақытта көбейеді, сәуір айының ортасы мен аяғында суц температурасы 5,5 -70С жеткенде. "ҚазБШҒЗИ" көпжылдық зерттеулері бойынша ақмарқа уылдырығын қатты субстратқа тастайды (Іле өзенінің жоғары ағысында), тек қана өзеннің арналық бөліктерінде уылыдырық шашады және оның өнім берушілері ешкашанда өрістеу кезеңінде ағыстарда кездеспейді. Ақмарқаның негізгі өрістеу орындары 130-441 км Іле өзенінің аймағында орналасады, ҚХР аумағында ұзындығы 50-55 км арналық өзенді қоса алғанда. Өрістеу наурыздың үшінші онкүндігінің ортасынан сәуірдің үшінші онкүндігінің басына дейінгі кезеңде байқалады.
Ақмарқа балығы 1971-1973жж. Іле өзеніне жалпы құрамы 49,201 мың дана әр түрлі жастағы ақмарқа балықтары жіберілген. Қазіргі таңда бірден - бір кәсіптік балықтардың негізін құрап отырған осы ақмарқа балығының саны мен қоры төмен. Суқойма акваториясында сирек таралған. Дегенмен ақмарқаның қоректену түрі эврифаг болғандықтан Қапшағай суқоймасы бойынша қоректік қоры тұрақты ұзындық және салмақтық өсімін және оның популяциясының толығуына себебші болуы мүмкін. Уылдырық шашу алды миграциясы күзде Іле өзенінің жоғарғы жағындағы тасты және қиыршық құмды аймаққа қарай, сонымен қатар, Қаскелең өзенінің төменгі сағасына өрістейді [31].
Ақ амур. Қапшағай суқоймасында акклиматизациялық жұмыстар 1971 жылдан басталды және 80 жылдардың аяғына дейін созылды. Қапшағай суқоймасында ақ амурды кәсіптік игеру 1974 жылдан басталды, бірақ аулауларда оның үлесі аса көп емес. Қалыпты аулау кезекті өсумен 1997 жылдан 2010 жылға дейін 0,8-ден 22,3 т дейін өсті (жалпы аулаудан үлесі 2,0%).
Қапшағай суқоймасындағы оның саны басқа балықтың түрлерімен салыстырғанда жоғары емес. Суқойманың барлық жерінде кездеседі, суқойманың жоғары сол жағалауында және құярлық аймақта көп шоғырланады, яғни олардың негізгі қорегі - су өсімдігі жақсы дамыған.
Суқоймадағы ақ амурдың жыныстық сатысының дамуы 3-6 жасты құрайды, көбінесе 4 жаста, дене ұзындығы 35-50 см жеткенде.
Ақ амур уылдырық шашуға Іле өзеніне шығады және ҚХР шекарасынан жоғары көтеріледі. Ақ амурдың уылдырық шашу жағдайын мониторинг мәліметтері бойынша уылдырық шашу өрісінің басталуы Іле өзеніндегі су деңгейінің және су шығынының жоғарылауымен байланысты. Өрістеу жүрісінің басталуының негізгі стимулы ең қолайлы температураға жетуі. Іледе уылдырық шашу өрістеуінің 2-3 толқындары байқалды.
Үлгерім жағынан уылдырық шашу өрістеуін өрістеу орындарында және ақ амурдың өрістеу процесі кезінде бізбен ұсынылған балық аулауға тыйым салу уақыты дөңмаңдаймен сәйкес келеді, бірақ ұзақтығы біраз жоғары, яғни шілденің басына дейін.
Ақ амур балығының 1970 жылы Қапшағай суқоймаға әр түрлі жастағы жас шабақтары жіберілген. 1971-1987 жыл аралығында 4223 мың дана бір жылдық шабақтары және 5,94 мың дана екі жылдық шабақтары жіберіледі. Осы түр үшін бұл көрсеткіш жеткілікті көлемде болатын [31]. Суқойма бойынша негізінен жоғары сатылы өсімдіктері жақсы дамыған жерлерінде кеңінен таралған. Бұл аймақтар әрине суқойманың жоғарғы сол жақ жағалауы мен жоғарғы сатылы өсімдіктер жақсы дамыған өзендердің құярлық аймақтары болып табылады. Ақ амурдың негізгі бөлігі Іле өзенінің құярлық аймағында кездеседі. Ақ дөңмаңдай сияқты ақ амур балығы да - пелагофил яғни уылдырығын су қабатына шашады.
Солтүстік каспий қаракөз балығы Жамбыл облысының көлдеріне (Талас өзені бассейні) Орал өзенінің сағасынан (Дукравец 1964) Билікөл көліне 1958 жылы 284 данасы жерсіндірілді, сонымен қатар Билікөл көлінен 1965 жылы Балқаш - Іле бассейніне жерсіндірілді. Екі бассейнге де қаракөз еркін жерсінді. Балқаш көлі мен Іле өзені, сонымен қоса Қапшағай суқоймасы бойынша кеңінен таралды [5]. Қаракөз популяциясы жартылай өткінші балықтарға жатады. Көбею үшін өзеннің арналарына шығады, аса жоғары көтерілмейді. Кәсіптік балықтар арасында суқоймада алғашқы болып көбею үшін ерте көктемде миграция жасайтын популяция болып табылады [32].
Күміс мөңке балығы Балқаш-Алакөл бассейніне салыстырмалы түрде жақын арада жерсіндірілді. 1946 жылы Алтай өлкесінен Қаратал өзендер жүйесі тоғандарына және 1950 жылы осы өзеннен Үштобеге жеткен. Ал Н.П.Серов күміс мөңкенің Қаратал өзенінде пайда болуын 1954 жылмен байланыстырады. 1959 жылдан кейін күміс мөңке популяциясы жыл сайын Алматы тоған шаруашылықтарының балықтарымен толығып отырды. Сол жылдардан бастап Қапшағай суқоймасында оның саны көбейе бастаған. Сасықкөл, Алакөл және Қошқаркөл көлдеріне 1973 жылы жерсіндірілген [42,43].
Сазан. Суқойманың барлық акваториясында таралған. Сонымен қатар, оның таралуындағы айырмашылық суқойманың акваториясы бойынша жыл мезгілдеріне, биотопқа және қоректік базаға сәйкес. Негізгі бөлігі суқойманың сол жақ жағалауында қоректеніп жүреді.
Сазанды аулаулар суқойманы тотырғаннан бастап және осы уақытқа дейін өзгеріп тұрады. 1975 - 1978 жылдары аулаулар жоғары деңгейге жеткен және шамамен 250-260 тоннаны құраған. Бұл кезеңде барлық балық түрлері көп ауланбаған. Бірте-бірте сазанды аулаулар азая бастаған және бірнеше жылдар бойы (1981-1999 жж.) бір деңгейде болған. Тек 2002-2003 жылдары аулаулар біршама жоғарылады. 2011 жылы сазанды аулау 40,5 тоннаны құрады. .
Сазан мұздың еруімен жағалық аймаққа және суқойманың құярлық ауданынан жоғары өрістейді., ол жерде су өсімдігі жеткілікті, осы жерде толықтай қоректеніп, уылдырық шашуға дайындаалды. Сазанның уылдырық шашуы ұзаққа созылады. Соңғы жылдардағы бақылауларымыз бойынша уылдырық шашудың басталуы жоғары жастық құрамдағы сазанда салыстырмалы төменгі температурада (шамамен 12-16оС) сәуірдің аяғында, орташа топтағы балықтарда температура 16-18оС, әдетте кіші топтағы балықтар температурасы 20-22оС жүреді.
Жайын. Іле-Балқаш алабына кездейсоқ 1957 жылы 23 данада енген. Батыс Балқашта аулау құралына 1961 жылдан бастап түсе бастады, ал кейін Қапшағай суқоймасында кездесті.
Ол Қапшағай су қоймасында ең құнды балық түрі болып табылады, суқойманың барлық жерінде кездеседі.
Ең көп жиналатын жері суқойманың жоғары бөлігінде және оң жақ жағалаудың терең жерінде, оның арналық бөлігінде, сонымен қатар суқоймаға құятын өзен сағаларының аймағы. Уылдырық шашу кезеңінде ол Іле өзенінде және оның ағыстарында өрістейді. Жайынның миграциялық жүрісі мамыр айының ортасына дейін жалғасады, сосын ол жайылмалы көлдерге шығады және сол жерде өрістейді. Жайын дене ұзындығы 50-70 см 4-6 жаста жыныстық жетіледі. Жайын сәуірдің аяғынан маусымның ортасына дейін өрістейді, жалпы айтқанда су температурасы 17-22 0С кезінде мамыр айында. Қапшағай суқоймасы жағдайларында су температурасының берілген интервалы мамыр айының екінші онкүндігінің ортасына сәйкес келеді. Сонымен қатар, жайынның негізгі бөлігі суқоймадан Іле өзеніне шоғырланады, ол жерде су температурасының жылынуы шамамен он күнге ерте жылынады, яғни балық аулауға тыйым салынған уақытта барлық дарақтар қолайлы өрістейді.
Ақ және шұбар дөңмаңдай. Қапшағай суқоймасында ақдөңмаңдайды балықтандыру бойынша жұмыстар 1973 жылдан бастап жүргізіледі. Қапшағай суқоймасында ақдөңмаңдайды кәсіптік игеру 1989 жылдан басталды және жақсы нәтижеге 2007-2008 жылдары жетті. Берілген суқоймадағы саны жоғары. Ақдөңмаңдай суқойманың барлық акваториясында таралған.
Алдыңғы жылдардың зерттеулері көрсеткендей, ақдөңмаңдай қыстық және көктемгі кезеңдерге қарағанда, басқа кезеңдерде шашырап жүреді. Ең тығыз концентрацияны ақдөңмаңдай көктемгі кезеңде (сәуір-мамыр) жасайды, Іле өзенінде уылдырық шашу үшін өрістеу кезеңінде , сонымен қатар күз және қыс кезеңінде қыстау концентрациясын қалыптастыра отырады. Бұл балық түрі өзінің биологиясы мен уылдырық шашу сипаттамасы бойынша пелагофилділерге жатады, ол су қабатында уылдырықты шашады, ол жерде уылдырық пен бос эмбриондар дамиды, бос қалқып әдетте қолайлы демалу шарттарына сәйкес.
Уылдырық шашу өрістеуі жүруінің басталуының негізгі стимулы болып ең қолайлы температуракға жетуі мен су шығынының көтерілуі табылады. Іле өзенінде өнім өндірушілерінің уылдырық шашу өрістеуінің 2-3 толқындары байқалады және сәйкесінше ақдөңмаңдайдың дернәсілалды мен жаппай уылдырық скаты 2-3 шыңдары байқалды. Мамыр аяғында ең көп байқалады, маусым айының бірінші жартысында ең ұзақ және маусым аяғында айтарлықтай емес. Суқоймада ақдөңмаңдай 6 және жоғары қарай жыныстық жетіледі.
Қапшағай суқоймасы салынған жылдары Балқаш - Іле суалабының ихтиофаунасы таулы-азия фаунистикасына тән бірнеше ғана балық түрлерінен құралды, олар: талма балық, балқаш алабұғасы, қара балық және көкбас.
Балықтардың түрлік құрамы өткен ғасырда жүргізілген жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде артты. Сол кезеңнен бастап Балқаш-Іле су алабында сазан, пілмай, қаяз, көксерке, жайын, ақмарқа, ақ амур, ақ және шұбар дөңмаңдай және т.б. балық түрлері пайда бола бастады [33].
Сондай-ақ, аталған бағалы кәсіптік балық түрлерімен қатар кездейсоқ жерсінген - қытай кешеніне тән кәсіптік емес балық түрлері де (амур шабағы, амур бұзаубас балығы, азия-европалық мөңке, қырлықұрсақ, жалған теңге балық, медака, элеотрис) пайда болды.
Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы қазіргі таңда 33 түрді құрайды. Көрсетілген түрлерден қазіргі кезде 10 түрі ғана кәсіптік болып саналады [36]. Ихтиофауна түрлерінің тізімі 1-кестеде келтірілген. Қапшағай суқоймасының кәсіптік балықтарының ішінде абориген түрлері жоқ, кәсіптік ихтиофаунасы толықтай интродуцияланған және жерсіндірілген балықтардан тұрады. Соңғы жылдары суқойманың ихтиофаунасының құрамында жоғарыда көрсетілген жерсінген балықтармен қатар трансшекаралық ҚХР-нан Іле өзені арқылы енген жаңа кездейсоқ түрлер де кездеседі.
Бұл түрлер Қытай Халық Республикасының суқоймаларында индустральді және тоған өсіру шаруашылықтарында басты нысан (объект) болып табылады. Тиляпия балығы табиғи суқоймаларда орын толтыру жағдайының жайлы болмауына байланысты кәсіптік деңгейді құра алмайды.
Пелядқа келетін болсақ, бұл балық түрі суқоймада кәсіптік балық бола алады деген болжам бар, әсіресе суқойманың оң жақ жағалауы жайылым мен көбейуіне ыңғайлы болып келеді. Суқоймада бұл түрді кәсіптік деңгейге жеткізу үшін Қазақстанның солтүстік аймақтарындағы балық өндіретін шаруашылықтардан дернәсілдер әкеліп, санын молайту қарқынды жүру қажет.
Бірақ, тәжірибие көрсеткендей Қапшағай суқоймасында пелядты жерсіндіру жөнді болмады. 1970 ж суқойма сумен толған алғашқы кезеңде ҚазПАС Петропавл инкубациялық цехынан пелядтың 1,6 млн. дернәсілдері әкелініп жіберілді. Жерсіндіргеннен кейінгі жылдары аулауда ұсталмағандықтан жүргізілген жұмыстар нәтижесіз деп саналды. Сондай-ақ, 2009 жылы ұсталған 5 жастағы пеляд 1971 жылы жерсіндірген балықтың ұрпағы емес екендігі айдан анық [34,35]. Дегенменде соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қапшағай суқоймасындағы балық түрлерінің түрлік құрамы 33 түрді құрады (1-кесте).
1-кесте. Іле өзені мен Қапшағай суқоймасындағы қазіргі кездегі балық түрлерінің түрлік құрамы [36].
Түр атаулары
№
Латынша
Қазақша
Орысша
1.
Acipenser nudiventris
(Lovetsky, 1928) *
Пілмай (кәдімгі бекіре)
Шип (аральская
и илийская популяция)
2.
Coregonus peled (Gmelin,
1979)
Ақсаха
Пелядь
3.
Abbottina rivularis
(Basilewski, 1855)
Амур
жалғантеңге балығы
Речная абботина (лжепескарь китайский)
4.
Abramis brama (Linnaeus, 1758)
Тыран
Лещ
5.
Aristichtis nobilis
(Richardson. 1846)
Шұбар
Дөңмаңдай
Пестрый толстолобик
6.
Aspius aspius (Linnaeus,
1758)
Ақмарқа
Жерех
7.
Barbus brachycephalus
brachycephalus
(Kessler, 1872) *
Арал қаязы
Аральский усач (коротко
головый)
8.
Carassius auratus
(Linnaeus, 1758)
Азия-еуропа
Табаны
Карась азиатско-европейский
9.
Ctenopharingodon idella
(Valenciennes, 1844)
Ақ амур
Белый амур
10.
Cyprinus carpio (Linnaeus,
1758)
Сазан
Сазан, карп
1 - кестенің жалғасы
11.
Hemiculter leucisculus
(Basilewsky, 1855)
Кәдімгі қырлықұрсақ
Востробрюшка обыкновенная
12.
Hypophtalmychthys molitrix
(Valenciennes, 1844)
Ақ дөңмаңдай
Белый толстолобик
13.
Lagowskiella poljakowi
(Kessler, 1879)**
Балқаш гольяны
Балхашский гольян
14.
Leuciscus leuciscus (Linnaeus,
1758)
Кәдімгі тарақ балық
Елец обыкновенный
15.
Megalobrama sp.
Қара тыран балығы
Черный лещ
16.
Phoxinus brachyurus (Berg,
1912)**
Жетісу гольяны
Семиреченский гольян
17.
Pseudorasbora parva(Temminck et Schlegel, 1846)
Амур шабағы
Чебачок амурский
18.
Rhodeus sinensis Gunther, 1868
Қытай горчагы
Китайский
Горчак
19.
Rutilus rutilus caspicus
(Jakowlew, 1870)
Қаракөз
Вобла
20.
Schizothorax argentatus
pseudaksaiesis
(Herzenstein, 1889)
Көкбас
Илийская маринка (илийская популяция)
21.
Triplophyza Labiata (Kessler,
1874)**
Біртүсті талма-балық (салпыерін)
Губач одноцветный
22.
Triplophyza dorsalis (Kessler,
1874)
Сұр талм-балық
Голец серый
23.
Triplophyza stoliezkai
(Steindaehner, 1866)
Тибет талма-балығы
Голец тибетский
24.
Triplophyza strauchi (Kessler,
1874)**
Теңбіл талма-балық
Губач пятнистый (голец-губач)
25.
Misgurnus mohoity
(Dybowsky, 1869)
Шырма-балық
Китайский вьюн
26.
Silurus glanis Linnaeus, 1758
Кәдімгі жайын
Обыкновенный сом
27.
Oryzias latipes (Temminck et
Schlegel, 1846)
Медака
Медака
28.
Gambusia affinis (Baird et Girard,
1859)
Шығыс гамбузиясы
Гамбузия миссисипская
29.
Perca schrenki *(Kessler, 1874)
Балқаш алабұғасы
Балхашский окунь
30.
Sunder lucioperca (Linnaeus, 1758)
Көксерке
Обыкновенный судак
31.
Micropercops cinctus (Dabry de
Thiersant, 1872)
Қытай элеотрисі
Китайский элеотрис
32.
Rhinogobius similis (Gill, 1859)
Қытай
Бұзаубасы
Китайский бычок
33.
Channa argus (Cantor, 1842)
Жыланбас
Змееголов
1.2 Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
Қапшағай суқоймасы Қазақстан суқоймаларының ішінде балық шаруашылығы жағынан ірі су қоймалардың бірі болып табылады. Суқойма Іле жазығының батыс бөлігінде орналасқан. Қапшағай суқоймасының негізгі саласы болып Іле өзені табылады, сонымен қатар оны Шелек, Қаскелең, Кіші Алматы, Көтентай, Саз - Талғар, Есік, Қараөзек, Қарасу, Лавар, Терең - Қара, Ақтоған және Шеңгелді секілді кіші өзендер толықтырады. Ілі өзенінің су жинағыш ауданы 130 км2 асады. Іле өзені өзінің бастауларын Теріскей-Алатау тауларынан алады. Қапшағай суқоймасы Іле өзенінің орта ағысында, Алматы облысының территориясында салынған [36,37].
Қапшағай суқоймасын толтыру жұмыстары 1970 жылдары басталған. Жобалық сипаттамалары: ауданы 1850 км2, көлемі 28,14 км3, ұзындығы 180 км, ені 22 км, орташа тереңдігі 15,2 м, ең терең жері - 45 м.
Суқойманы салудағы мақсат - су жүйесінің көп жылдық реттелуі. Негізінен энергетикаға және балық шаруашылығын дамыту үшін, жерлерді суғару мақсатында пайдаланылады. Қапшағай суқоймасының деңгейі негізінен Іле өзенінен келер судың мөлшерімен және ГЭС - тен судың тасталуымен тікелей байланысты. Қапшағай суқоймасының оң жақ жағалауы өзіне тән айтарлықтай терең және күшті желді құбылыстармен сипатталады.
Қапшағай суқоймасының сол жақ жағалауы тегісті және таязды болып келеді. Бұл суқойма деңгейiнiң өзгеру кезіндегі жағалау сызығының құбылмалдылығын көрсетеді. Сол жағалаудағы судың лайлы болуыда осыған байланысты [37,38,39].
Суқойманың жоғарғы бөлігі жағалау сызығымен соғатын қатты желдермен сипатталады. Бұл жерлерде жыл бойына желді күндер көп болады. Сондықтанда қысты күндері бұл аймақтарда мұз басуы тұрақсыз болып келеді. Бұл жерлерде термоклин құбылысының болмауыда осы қатты желдердің арқасында су қабатында үлкен толқын туғызып судың тез араласуында болып отыр. Іле өзенінің әсері құярлық аймағынан алыстаған сайын, су желiсiнде тұнба бөлшектерімен жетіліп отырады. Жалпы суқойманың жоғарғы бөлігіне судың жоғары лайлылығы және салыстырмалы түрде таязды тереңдіктер тән болып табылады [44].
Суқойманың гидрологиялық режимінің кәсіптік балық қорына, басқа гидробионттардың қалыптасуына маңызы зор және олардың өмірлерінің барлық кезеңдеріне әсерін тигізеді. Ол суқойманың қоректік қорымен, балық қорыменен, балықтың өрістеу, қоректену, тіршілік ету ортасымен тығыз байланысты.
Су деңгейіне байланысты көктемгі (күзгі) өрістеуі, балық қорын көбейтудің ең тиімді фактордың бірі болып табылады.
Балықтардың көктемдік өрістеуі мұз ерігеннен кейін бірден басталады.
Уылдырық шашуға өрістеуді кәсіптік балықтардың ішінде бірінші болып торта бастайды, суқойманың сол жақ жағалауындағы таяз суларда, сондай-ақ, суқойманың құярлығында көптеп жинақталады. Су температурасы 8-9 °С - қа көтерілгеннен бастап уылдырық шашуы басталады.
Суқойманың таяз суларына және өзен сағаларына уылдырық шашуға тортадан кейін көксерке өрістейді. Оның уылдырық шашуы сәуір айының басы мен ортасында жүреді. Бақылаудағы аулауда сәуір айының үшінші декадасында көксерке тегістей уылдырық шашып болды.
Сәуір айының ортасынан бастап тыранның уылдырық шашуы басталады, көп бөлігі суқойманың жағалауына шашады, ал аз бөлігі Іле өзенімен көтеріле отырып жағалаудағы көлшіктерде шашады. Алдыңғы түрлерден ерекшелігі тыран уылдырықты бөліп шашатын түрлерге тән шашу кезеңі 1,5 айға созылады. Сәуір айының үшінші декадасының басында-ақ уылдырықтың алғашқы үлесін шашқан ірі балықтар кездеседі, жалпы тыран балығының көпшілігі уылдырықты мамыр айында шашады. Сонымен қатар, бақылаудағы аулауда маусым айының бірінші декадасында уылдырығын шашпаған кейбір балықтар да кездеседі.
Көрсетілген түрлерден ерекше, өсімдікпен қоректенетін балықтар - дөңмаңдай мен ақ амур уылдырығын су қабатында, уылдырығының дамуы жүретін су ағысына шашады. Осы жылы дөңмаңдайдың уылдырық шашуға өрістеуі сәуір айының алғашқы декадасында басталды, өрістеудің қарқындылығы арта бастады да мамырдың соңына қарай өз шегіне жетті, содан кейін қарқындылығы ақырындап төмендей түсті.
Ақ амурдың алғашқы уылдырық шашуы сәуір айының соңы - мамыр айының басында жүреді. Уылдырық шашуға қарқындылығы мамыр айының екінші-үшінші декадасында жүреді. Маусым айының алғашқы декадасында амурдың уылдырық шашу қарқындылығы төмендеп, уылдырықты аналықтар аз кездесті.
Іле өзенінде және оның басты тарамдарында, яғни, уылдырық шашатын құярлықтары мен өзеннің көлшіктерінде дөңмаңдаймен бірге жайынның да өрістеуі басталады. Бастапқыда жынысқа жетілген, салмағы 3,5 - 4,0 және 5 - 6 кг болатын ұсақ және орташа көлемдегі балықтар өрістей бастайды. Өрістеу қарқынды бола бастаған мамыр айының басы мен ортасында орташа көлемдегі балықтар (12-15 кг), сосын одан да ірі, салмағы 40-50 және сирек 80 кг балықтар өрістейді. Уылдырық шашушы және шашып жатқан аналықтар мамыр айының ортасында байқалды, ал мамыр айының соңына қарай жайынның уылдырық шашуы толықтай аяқталады.
Биылғы жылы сазанның уылдырық шашуға өрістеуі сәуір айының үшінші декадасында басталды. Уылдырық шашушы үйірде әртүрлі жастағы балықтар және салмақтары 8-9 кг ға жететін ірі балықтар да кездеседі. Өрістеудің шарықтау шегі мамыр айының ортасында болды, ал айдың аяғында уылдырық шашуы толықтай аяқталды. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Серікбай Гүлмайра Балғынбайқызы
Қапшағай су қоймасындағы тұқытұқымдас (cyprinidae) балықтардың биологиялық ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қапшағай су қоймасындағы тұқытұқымдас (cyprinidae) балықтардың биологиялық ерекшеліктері
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Серікбай Гүлмайра Балғынбайқызы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Лукбанов В.М.
Сарапшы __________ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Серікбай Гүлмайра Балғынбайқызы
Жұмыс тақырыбы: Қапшағай су қоймасындағы тұқытұқымдас (cyprinidae) балықтардың биологиялық ерекшеліктері
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың биологиялық жағдайы
2. Шығыс тыраны, арал сазаны, ақмарқа балықтарын биологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері
3. Ақ амур, ақ дөңмаңдай, күміс мөңке балықтарын биологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері
4. Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік сандық және салмақтық көрсеткіштері
5. Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың қорын тиімді пайдалану
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Ерещенко В.И., Тютеньков С.К., Мусина Н.А., Селезнев В.В. О направленном формированным ихтиофауны Капчагайского водохранилища Биол. основы рыбн. Хоз-ва респ. Ср. азии и Казахстана. - Алма- Ата: Наука, 1970. - С. 62-65.
2. Ерещенко В.И., Серов Н.П., Селезнев В.В., Мусина Н.А. Формирование ихтиофауны Капчагайского водохранилища в первые годы его наполнения Биол. основы рыбн. Хоз-ва респ. Ср. азии и Казахстана. - Ташкент, Фергана, 1972. - С. 191-193.
3. Серов Н.П. Акклиматизация рыб в бассейне озера Балхаш Изв. ГосНИОРХ.- 1975. - Т.103. - С. 172-174
4. Ерещенко В.И., Малиновская А.С ., Мусина Н.А., Серов Н.П., Селезнев В.В., Тэн В.А. Формированным промысловой ихтиофауны Капчагайского водохранилища Экология гидробионтов водоёмов Казахстана. - Алма- Ата: Наука, 1973. - С. 58-84.
5. Дукравец Г.М., Баимбетов А.А. Систематика и биология плотвы Капчагайского водохранилища Биол.науки - Алма-Ата: КазГУ, 1975.-Вып.9.-С.54-58.
6. Дукравец Г.М., Митрофанов В.П., Баимбетов А.А. Особенности формирования ихтиофауны Капчагайского водохранилища на р. Или Всесоюзная конф. по теории формирования численности и рац. использования стад пром. рыб. - М. : ВНИРО, 1982. - с. 123-125.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Лукбанов В.М.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Лукбанов В.М.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Лукбанов В.М.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Лукбанов В.М.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Серікбай Г.Б.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың биологиялық жағдайы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Шығыс тыраны, арал сазаны, ақмарқа балықтарын биологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Ақ амур, ақ дөңмаңдай, күміс мөңке балықтарын биологиялық ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік сандық және салмақтық көрсеткіштері
Желтоқсан, 2017 ж
Орындалды
8
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың қорын тиімді пайдалану
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
9
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
10
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Лукбанов В.М.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Серікбай Г.Б.
МАЗМҰНЫ
Нормативті сілтемелер
7
Анықтамалар
8
Қысқартулар мен шартты белгілер
9
КІРІСПЕ
10
1.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
12
1.1.
Қапшағай суқоймасындағы ихтиофаунаның зерттелу тарихы
12
1.2.
Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
20
2.
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР
25
2.1
Балықтың кәсіптік қорын анықтау әдісі
26
2.2
Балықтарға биологиялық талдау жүргізу әдісі
27
2.3
Балықтардың қоңдылығын анықтау
28
3.
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУЛАР
29
3.1
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың биологиялық жағдайы
29
3.1.1
Шығыс тыраны (Abramis brama orientalis Berg) балығының биологиялық көрсеткіштері
30
3.1.2
Арал сазаны (Cyprinus carpio) балығының биологиялық көрсеткіштері
34
3.1.3
Ақмарқа (Aspius aspius) балығының биологиялық көрсеткіштері
38
3.1.4
Ақ амур (Ctenopharingodon idella) балығының биологиялық көрсеткіштері
41
3.1.5.
Ақ дөңмаңдай (Hypophtalmychthys molitrix) балығының биологиялық көрсеткіштері
44
3.1.6
Солтүстік каспий қаракөзі (Rutilus rutilus caspicus) балығының биологиялық көрсеткіштері
47
3.1.7
Күміс мөңке (Carassius auratus auratus) балығының биологиялық көрсеткіштері
49
3.2
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік сандық және салмақтық көрсеткіштері
51
3.3
Тұқылар тұқымдасына жататын кәсіптік балықтардың қорын тиімді пайдалану
55
ҚОРЫТЫНДЫ
58
ҰСЫНЫСТАР
59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
60
Нормативті сілтемелер
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории
ГОСТ 24896-81 Тірі балықтар. Техникалық жағдай.
ГОСТ 50 380-92 Балықтар және балық өнімдері. Терминдері мен анықтауыштар
ГОСТ 7636-85 Балықтар, теңіз сүтқоректілері, теңіз омыртқасыздары және оларды өңдеу өнімдері. Талдау әдістері.
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі Типтері мен параметрлері.
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі параметрлер, өлшемдері мен типтері
ГОСТ 24104-2001 Зертханалық жалпы жағдайында және үлгі таразылары. Жалпы техникалық жағдайлар.
ГОСТ 19908-90 Тигельдер, табақшалар, стакандар, колбалар, воронкалар, приборкалар және кварц шыныдан жасалған ұштық. Жалпы техникалық жағдайлар.
ГОСТ 427-75 Өлшегіш металл сызғыштар. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 6709-72 Дистилденген су.
ГОСТ 17.1.1.01.-77. Суды пайдалану мен қорғау. Негізгі терминдер мен анықтауыштар.
Анықтамалар
Ареал - таралу аймағы;
Жергілікті түрлер - экожүйенің табиғи жағдайына тән түрлер;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Кәсіптік қор - балық шаруашылығы ережесімен бекітілген немесе өлшемдері кәсіптік болып саналатын балықтар қорының (популяция) бөлігі;
Зоопланктон - су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Макрозообентос - су түбіндегі омыртқасыз жануарлар;
Толысу - балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Гидробионттар - суда тіршілік ететіндер;
Нектобентос - су түбі топырағының беткі қабатында кездесетін омыртқасыз жануарлар;
Литофильдер - уылдырығын тасқа шашатын балықтар;
Фитофильдер - уылдырығын су өсімдіктеріне шашатын балықтар;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Пелагофильдер - уылдырығын су қабатына шашатын балықтар;
Уылдырық шашушы үйір - көбею үшін өрістеген балық қорының (популяция) Биотоп - абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
бір бөлігі;
Кәсіптік аулау - белгіленген бір уақыт кезеңінде қолданылатын аулау құралдарының жалпы саны;
Ювенильді - жыныстық жағынан жетілмеген даралар;
Толысу - балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы.
Қысқартулар мен шартты белгілер
АЖТ - абсолютты жеке тұқымдылық
БЖм - Балтық жүйесі бойынша метр;
РЕЖБАМ - рұқсат етілетін жалпы балықтың ауланатын мөлшері
МШЖ - мөлшері шектеулі жинақталу
МШЖ - мөлшері шектелген жинақталу деңгейі
ҚР - Қазақстан Республикасы
рН - судың активті реакциясы
СЭС - Су Электр Станциясы
ҚХР - Қытай халық республикасы
сағ - сағат
мин - минут
см - сантиметр
мм - миллиметр
м2 - шаршы метр
м - метр
га - гектар
кгга - киллограмм гектар
кг - киллограмм
гм2 - грамм шаршы метр
мгм2 - миллиграмм шаршы метр
мгдм3 - миллиграмм дециметр куб
мгОдм3 - миллиграмм оттегі дециметр куб
экз.м3 - экземпляр метр куб
экз.м2 - экземпляр шаршы метр
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда елімізде балық өнімдерін тұтыну кеңес өкіметі кезеңдерімен салыстырғанда әлдеқайда төмендеген. Ал балық өнімдерінің адам организміне пайдасы өте жоғары. Қазақстан балық шаруашылығы су қорына бай және мұнда балық өсiру мен балық аулауды қарқынды дамытуға қолайлы жағдайлар бар.
Республика халқының болжанып отырған өсуiн ескере отырып және ғылым ұсынған норманы (бiр адамға 14,6 кг) басшылыққа ала отырып, халықтың балық және балық өнiмдерiне қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн балық аулауды, тауарлық балық өсiру мен балық импортын жылына 272,0 мың тоннаға дейiн жеткiзу қажет. Тұтастай алғанда, консервiленген өнiмдердi қоспағанда, шығарылған балық және балық өнiмдерiнiң экспорты жекелеген ұстанымдар бойынша импорттан асып түседi.
Республикаға балық және балық өнiмдерi 43 шетелдiк мемлекеттерден келiп түседi. Негiзгi балық жеткiзушiлерге Ресей, Норвегия және Қытай жатады. Соңғы бес жылдағы балық және балық өнiмдерiнiң импорты 2005 жылы көлемi бойынша да, құны бойынша да ең жоғары болды және 2001 жылмен салыстырғанда 34,7 мың тонна және 16,0 миллион АҚШ долларының орнына сәйкесiнше 41,9 мың тонна және 23,3 миллион АҚШ долларына жеттi.
2005 жылы әкелiнген өнiм көлемi негiзiнен мұздатылған, дайын және консервiленген балық болды, яғни әкелiнген өнiмнiң 95 %-ын құрады.Балық саласын құрайтын өндiрушi және өңдеушi әлеуеттi қалпына келтiру және жаңарту, сондай-ақ кәсiпорындардың молықтыру кешенiн жобалық қуаттылыққа шығару мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 29 желтоқсандағы N 1344 қаулысымен Қазақстан Республикасының балық шаруашылығын дамытудың 2004 - 2006 жылдарға арналған бағдарламасы бекiтiлдi.
Сол себептен қазіргі таңда республикамыздағы маңызы бар су алабы бассейндеріндегі кәсіптік балықтардың қорын сақтап қалу, тиімді пайдалану жұмыстары жүргізілуде. Солардың бірі еліміздің оңтүстік - шығысында орналасқан Қапшағай суқоймасы. Осы суқоймада соңғы зерттеулер бойынша 33 түр балықтар тіршілік етеді. Олардың 10 түрі кәсіптік маңызы бар балықтар болып есептеледі. Осы кәсіптік балықтардың қазіргі таңда ең көбін яғни 7 түрін тұқылар тұқымдасына жататын балықтар құрайды
Зерттеулердің мақсаты және негізгі міндеттері:
Мақсаты: Қапшағай суқоймасындағы кездесетін тұқы балықтарының өсуін, көбеюін, таралуын, өнімділігін зерттеу және олардың қорын тиімді пайдалану жолдарын қарастыру.
Негізгі міндеттері:
Суқойманың гидрологиялық және термикалық режимдерін анықтау;
Тұқы балықтарына биологиялық талдау жүргізу;
Аулау құралдарына (сүзгі, құрма ау) талдау жасау;
Балықтардың жеке түрлерінің қазіргі жағдайын бағалау;
Балықтардың үздіксіз өсу жағдайына сипаттама беру;
Суқоймадағы тұқы балықтарының қорына талдау жасау;
Зерттеудің өзектілігі: Тұқылар тұқымдасы тұқытәрізділер отрядының ішіндегі кең тараған тұқымдас болып саналады. Қапшағай суқоймасында көптеген түрлері кездеседі. Тұқы балықтары өкілдерінің көпшілігі (сазан, ақмарқа, ақ амур, ақ дөңмаңдай) кәсіптік маңызға ие.1970 жылы Қапшағай суқоймасы құрылған кездері әрбір балық үшін белгілі бір мөлшерде көлем жобаланған. Осы жоба бойынша суқоймадағы сазан балығын жылына 800 тоннаға дейін аулау керек болатын. Тек 1977-78 жылдары 260 тоннаға жуық ауланса, қазіргі кезде бұл көрсеткіш күрт төмендеп 40-60 тоннадан аспай отыр. Сонымен қатар, ақмарқа балығы 1987 жылы жоғары көрсеткіш 140 тоннаға жетсе, соңғы жылдары 30-35 тоннадан аспай отыр. Осы және тағы басқа да тұқы тектес балықтардың азаю себебі, алдымен антропогенді факторлардың әсерінен болып отыр. Сол сияқты абиотикалық және биотикалық факторлардың да біршама кері әсерін тигізіп отыр. Кейінгі жылдарда Қапшағай су қоймасындағы су көлемінің шығысы мен кірісі 1998-2005 жыл аралығындағыға қарағанда азайған. Осындай жағдайда Қапшағай балықтарының қоректік заттары азаяды, сонымен қатар судың ластануы жоғарылайды. 1980 жылдармен салыстарғанда осы тұқы тектес балықтардың ішіндегі бағалы түрлерінің (сазан, ақ амур, ақ және шұбар дөңмаңдай, ақмарқа т.б) саны біршама азайған. Азаю себебі, бұл балық түрлерінің шабақтары жыртқыш балықтардың жемтігіне айналып бара жатыр.
Бүгінгі таңда еліміздегі осы бір кенжелеп қалған балық шаруашылығы саласын дамыту қолға алынып отыр. Тұқы (Cyprinidae) балықтарының суқоймадағы ресурстарын сақтау, олардың қорын үздіксіз өсіру және тиімді пайдалану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс көлемі компьютермен терілген 64 бет. Онда кіріспе, 4 тарау, қорытынды, ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалар бар. Жұмыста 24 кесте, 9 сурет, 1-диаграмма, 7-график және 60 әдебиеттер атауы берілген.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қапшағай суқоймасындағы ихтиофаунаның зерттелу тарихы
Қапшағай суқоймасы іргетасы қаланған 1970 жылдан бастап Қазақстанның көптеген ихтиологтарының қызығушылығын арттырды. Зерттеу жұмыстары суқойма ихтиоценозының қалыптасуы үшін барлық бағыттар бойынша жүргізіле бастады. Алғашқы жылдардан бастап-ақ суқойманың қоректік қорын жақсарту және сапалы кәсіптік балықтар (сазан, тыран, көксерке, ақмарқа) құрамын құру мақсатында ұсыныстар жасала бастады [1].
Біршама тәжірбиелерге сүйеніп көптеген балық түрлерінің популяцияларының болашақтағы жағдайларына сенімді болжамдар жасала бастады [2,3]. Тыран балығының кәсіптік қорының қалыптасуын тездету үшін ұсыныстар жасалды [4].
Кәсіптік балықтар қорының бірінші кезеңі зерттеліп жасалды [6]. Осы жылдары жүргізіліп жатырған ихтиологтар зерттеулерінің барлығы бірдей экожүйенің қалыптасуына оң нәтижесін беріп жатпады. Кейбір іле қара балығы секілді балық түрлерінің болашағына сенімді болжамдар жасалмады [2,5].
Суқойма суға толтырылғаннан кейін жерсіндірілген бағалы балық түрлерінің қорытындысын және ихтиофаунаның көпжылдық даму динамикасын талдау кезеңі басталды. Талдау қорытындысында су пайдалану жүйесі шарттарына сәйкес суқоймадағы биоқорларды қарқынды пайдалану жөнінде тәжірбиелік ұсыныстар жасалды [7]. Ихтиофаунаның қалыптасуының сенімді үш жолы көрсетілді. Суқойма жағдайларына сәйкес кәсіптік балық түрлерінің нақты саны ұсынылды [8]. Суқоймадағы ихтиофаунаның қалыптасу жүйесінің негізгі кезеңі яғни, онда көрсетілген негізгі кәсіптік балықтардың биологиялық ерекшеліктерінің көпжылдық динамикасына талдау жүргізілді [9,10].Осыған қарап ихтиоценоздың қалыптасу жүйесі жалғасып жатқандығын байқаймыз.
Алғаш рет Қазақстанда тыран, ақмарқа және көксерке балықтарына морфофизиологиялық индикатор бойынша кең ауқымды зерттеу жұмыстары жүргізілді [11]. Сонымен қатар өсімдік қоректі балықтардың (ақ амур және ақ дөңмаңдай) қорының қалыптасу жүйесіне деген ихтиологтардың ерекше назары ауды [12,13].
Осы мақсатқа орай өсімдік қоректі балықтарды Қапшағай уылдырық шашу-өсіру шаруашылығында қолдан өсіріп, одан кейін бір жылдық шабақтар кезеңінде суқоймаға жібере бастады. Бірақта бұл жұмыстың тәжірбие жүзінде тиімділігі бақыланбады. 1981 жылы жас шабақтарды жіберу жағдайы туралы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде бір жылдық шабақтардың жеке салмағы аз болғандықтан, шамамен барлық шабақтар жыртқыш яғни көксерке және ақмарқа балықтарының жемтігі болғандығын көрсетті. Сондықтанда суқойманы балықтандыру жүйесінде екі жылдық шабақтарды жіберу ұсыныстары жасалды [14].
Сонымен қатар ихтиологтар Қапшағай суқоймасының Балқаш бассейнінің барық қорына тигізетін әсерін зерттеді. Бұл зерттеу жұмыстары негізінен ГЭС бөгеті арқылы өтетін жас шабақтар шығынына байланысты жасалды [15,16]. нәтижесінде нақты шығын көлемі анықталды. Суқоймадан Іле өзенінің төменгі бөлігіне су жіберілген кезде шығын келтіріп, балық қорына теріс әсерін тигізетіні анықталды [8]. Сазан популяциясының тұрақтылық жағдайына және түрлі сапалық көрсеткіштері анықталды [17,18].
Қапшағай суқоймасының гидробиоценозының жағдайын бақылаған мәліметтерге сүйене отырып, математикалық модельдер құрыла бастады. Осындай алғашқы жұмыс саны жағынан көбірек балық түрлеріне - тыран, ақмарқа, көксеркеге жасалды. Осы үш балықтың биомассасына планктон биомассасы және тыранның биомассасына бентостың әсерінің өзгерісі анықталды. Ақмарқа популяциясының аздаған тұрақтылығы жайлы қорытынды жасалды. Балық шабақтарының және уылдырықтардың табиғи өлімінің бірінші дәрежелік маңыздылығын зерттеу анықталды [19,20.21].
Суқоймада шабақтардың орналасуын зерттеу жұмыстары көптеген жылдар бойы жүргізілді. Зерттеулер суқойманың экожүйе моделінің негізгі көрсеткіштерін анықтау бағытын жоспарлауға мүмкіндік берді [22,23].
Балықтар популяциясында тағы бір үлкен назар аудартқан фенотиптің қалыптасуын анықтайтын зерттеу жұмыстары болды. Алғашқы жылдарда-ақ Қапшағайдың ақмарқа балығы мен Балқаш көлінің ақмарқа балығының арасындағы айырмашылық байқалған яғни суқоймада тек жартылай өткінші формалары кезіккен [24].
Көксеркенің суқоймаға жерсіндірілуі акклиматизациялық кезеңнің санының көбеюі және осыған байланысты белгілерінің өзгергіштігінің кеңдік диапазоны бойынша классикалық схемада жүрді. Осыған байланысты Қапшағайдағы көксерке көксерке популяциясының фенотипі бойынша формасы Орал өзенінің формасына сәйкес келеді [25]. Қаракөз балығын жерсіндіргеннен кейін де өзгерістер байқалған яғни, ол өзінің солтүстік каспий қаракөзіне емес, белгілері бойынша арал тортасына жақындығы байқалған [5].
Суқоймадағы тыран популяциясының жастық құрылымының қалыптасуын зерттеу барысында өсу темпі бойынша түр ішілік дифференциациясын болжауға жағдай жасалды [26].
Тыран ең көп түр, суқойманың барлық жерінде таралған. Кәсіптік статистика бойынша 1973 жылдан, және 1976 жылдан бастап кәсіптік аулауларда кездеседі. Ол 160С жоғары температурада өрістейд, яғни мамыр айының екінші онкүндігінен үшінші онкүндікке сәйкес келеді.
Суқоймадағы мұздың еруімен тыран қыстау орындарынан жағалық аймақтарға шоғырланады. Уылдырық шашу кезеңдерінің басталуы әдетте сәуірдің үшінші онкүндігінде байқалады (сол жақ бөлігінің таяз жерінде) және су температурасы 11-12оС болғанда мамырдың бірінші онкүндігінде (оң жақ терең жерінде), тыранның негізгі бөлігі жоғары айтылғандай су температурасы 14-16 оС болғанда өрістейді. Тыранның өрістеуі сазан балығына ұқсас ұзақ созылады. Оның уылдырық шашуы бір айдан екі айға ауа райы жағдайларына байланысты және түрлі уақыттық жетілулерге байланысты созылуы мүмкін. Мамырдың соңында тыранның өнім өндірушілерінің екінші өрістеуі болады. Осылайша, тыран өнімін өндірушілерінің негізгі бөлігі мамыр айының екінші онкүндігінен мамырдың үшінші онкүндігіне дейін өрістейді, осы уақытқа дейін өнім өндірушілердің щамамент 60 - 70 % өрістейді, яғни бұл популяцияны қалыпты деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Қазақстанда негізінен тыран балығы Каспий және Арал теңізі бассейндерінде абориген түр болып саналады. Жерсіндіру қорытындысы бойынша тыран балығы Балқаш-Іле бассейнінде 1949 ж., Зайсан көлі, Бұқтырма және Өскемен суқоймаларында, Ертіс өзені бассейнінде 1959-1964жж., Талас су алабы бассейнінде 1958ж., Көкшетау облысы көлдерінде 1959-1965жж., Солтүстік Қазақстан 1962-1966 жж., және Ақмола облыстары көлдерінде 1965-1966 жж. қазіргі уақытқа дейін негізгі кәсіптік балық болып келеді. Тыран балығы жаңа ортаға оңай бейімделеді. Тыран балығының уылдырық шашатын жерлері кез келген тұрпаттағы су қоймаларында (өзендер, көлдер, су қоймасы, теңіз шығанағы және т.б.), біркелкі дамыған су өсімдіктері бар учаскелерде, 3 м дейін тереңдікте орналасқан. Уылдырығын өсіп тұрған және өспей қалған су өсімдіктеріне, торларға, суға түсіп қалған кез келген затқа салады, уылдырық оларға жабысып қалады [26,28,29,30].
Сонымен қатар Қапшағай суқоймасына кездейсоқ енген кәсіптік емес қытай комплексі балықтарын зерттеу, олардың систематикалық дәрежесін және экожүйедегі ролін анықтау жұмыстары жүргізілді [27.28]. Зәрттеу нәтижесінде медака мен элеотрис балықтарының систематикалық жағдайы және экосистемадағы жерсіндірілген балықтарға әсері анықталды [29.30].
Қазақстан Республикасының балық шаруашылығының ғылымында ең басты мақсат кәсіптік аудандардағы балық өнімділігін және балық жағдайына тұрақты мониторинг беру негізінде жалпы рұқсат етілген аулау мүмкіндігін анықтау болып табылады. Балықшаруашылықтық суқоймалардағы шикізат қорының жағдайын бағалау, балық өндірісінде маңызы жоғары, балық өнімін өндірудегі жоспарлардың қоры болып табылады, өндірістің дамуына дем береді, қажет уақыт пен керек кезде уақытылы күшті жинақтайды.
Ақмарқа. Ақмарқа бір уақытта көбейеді, сәуір айының ортасы мен аяғында суц температурасы 5,5 -70С жеткенде. "ҚазБШҒЗИ" көпжылдық зерттеулері бойынша ақмарқа уылдырығын қатты субстратқа тастайды (Іле өзенінің жоғары ағысында), тек қана өзеннің арналық бөліктерінде уылыдырық шашады және оның өнім берушілері ешкашанда өрістеу кезеңінде ағыстарда кездеспейді. Ақмарқаның негізгі өрістеу орындары 130-441 км Іле өзенінің аймағында орналасады, ҚХР аумағында ұзындығы 50-55 км арналық өзенді қоса алғанда. Өрістеу наурыздың үшінші онкүндігінің ортасынан сәуірдің үшінші онкүндігінің басына дейінгі кезеңде байқалады.
Ақмарқа балығы 1971-1973жж. Іле өзеніне жалпы құрамы 49,201 мың дана әр түрлі жастағы ақмарқа балықтары жіберілген. Қазіргі таңда бірден - бір кәсіптік балықтардың негізін құрап отырған осы ақмарқа балығының саны мен қоры төмен. Суқойма акваториясында сирек таралған. Дегенмен ақмарқаның қоректену түрі эврифаг болғандықтан Қапшағай суқоймасы бойынша қоректік қоры тұрақты ұзындық және салмақтық өсімін және оның популяциясының толығуына себебші болуы мүмкін. Уылдырық шашу алды миграциясы күзде Іле өзенінің жоғарғы жағындағы тасты және қиыршық құмды аймаққа қарай, сонымен қатар, Қаскелең өзенінің төменгі сағасына өрістейді [31].
Ақ амур. Қапшағай суқоймасында акклиматизациялық жұмыстар 1971 жылдан басталды және 80 жылдардың аяғына дейін созылды. Қапшағай суқоймасында ақ амурды кәсіптік игеру 1974 жылдан басталды, бірақ аулауларда оның үлесі аса көп емес. Қалыпты аулау кезекті өсумен 1997 жылдан 2010 жылға дейін 0,8-ден 22,3 т дейін өсті (жалпы аулаудан үлесі 2,0%).
Қапшағай суқоймасындағы оның саны басқа балықтың түрлерімен салыстырғанда жоғары емес. Суқойманың барлық жерінде кездеседі, суқойманың жоғары сол жағалауында және құярлық аймақта көп шоғырланады, яғни олардың негізгі қорегі - су өсімдігі жақсы дамыған.
Суқоймадағы ақ амурдың жыныстық сатысының дамуы 3-6 жасты құрайды, көбінесе 4 жаста, дене ұзындығы 35-50 см жеткенде.
Ақ амур уылдырық шашуға Іле өзеніне шығады және ҚХР шекарасынан жоғары көтеріледі. Ақ амурдың уылдырық шашу жағдайын мониторинг мәліметтері бойынша уылдырық шашу өрісінің басталуы Іле өзеніндегі су деңгейінің және су шығынының жоғарылауымен байланысты. Өрістеу жүрісінің басталуының негізгі стимулы ең қолайлы температураға жетуі. Іледе уылдырық шашу өрістеуінің 2-3 толқындары байқалды.
Үлгерім жағынан уылдырық шашу өрістеуін өрістеу орындарында және ақ амурдың өрістеу процесі кезінде бізбен ұсынылған балық аулауға тыйым салу уақыты дөңмаңдаймен сәйкес келеді, бірақ ұзақтығы біраз жоғары, яғни шілденің басына дейін.
Ақ амур балығының 1970 жылы Қапшағай суқоймаға әр түрлі жастағы жас шабақтары жіберілген. 1971-1987 жыл аралығында 4223 мың дана бір жылдық шабақтары және 5,94 мың дана екі жылдық шабақтары жіберіледі. Осы түр үшін бұл көрсеткіш жеткілікті көлемде болатын [31]. Суқойма бойынша негізінен жоғары сатылы өсімдіктері жақсы дамыған жерлерінде кеңінен таралған. Бұл аймақтар әрине суқойманың жоғарғы сол жақ жағалауы мен жоғарғы сатылы өсімдіктер жақсы дамыған өзендердің құярлық аймақтары болып табылады. Ақ амурдың негізгі бөлігі Іле өзенінің құярлық аймағында кездеседі. Ақ дөңмаңдай сияқты ақ амур балығы да - пелагофил яғни уылдырығын су қабатына шашады.
Солтүстік каспий қаракөз балығы Жамбыл облысының көлдеріне (Талас өзені бассейні) Орал өзенінің сағасынан (Дукравец 1964) Билікөл көліне 1958 жылы 284 данасы жерсіндірілді, сонымен қатар Билікөл көлінен 1965 жылы Балқаш - Іле бассейніне жерсіндірілді. Екі бассейнге де қаракөз еркін жерсінді. Балқаш көлі мен Іле өзені, сонымен қоса Қапшағай суқоймасы бойынша кеңінен таралды [5]. Қаракөз популяциясы жартылай өткінші балықтарға жатады. Көбею үшін өзеннің арналарына шығады, аса жоғары көтерілмейді. Кәсіптік балықтар арасында суқоймада алғашқы болып көбею үшін ерте көктемде миграция жасайтын популяция болып табылады [32].
Күміс мөңке балығы Балқаш-Алакөл бассейніне салыстырмалы түрде жақын арада жерсіндірілді. 1946 жылы Алтай өлкесінен Қаратал өзендер жүйесі тоғандарына және 1950 жылы осы өзеннен Үштобеге жеткен. Ал Н.П.Серов күміс мөңкенің Қаратал өзенінде пайда болуын 1954 жылмен байланыстырады. 1959 жылдан кейін күміс мөңке популяциясы жыл сайын Алматы тоған шаруашылықтарының балықтарымен толығып отырды. Сол жылдардан бастап Қапшағай суқоймасында оның саны көбейе бастаған. Сасықкөл, Алакөл және Қошқаркөл көлдеріне 1973 жылы жерсіндірілген [42,43].
Сазан. Суқойманың барлық акваториясында таралған. Сонымен қатар, оның таралуындағы айырмашылық суқойманың акваториясы бойынша жыл мезгілдеріне, биотопқа және қоректік базаға сәйкес. Негізгі бөлігі суқойманың сол жақ жағалауында қоректеніп жүреді.
Сазанды аулаулар суқойманы тотырғаннан бастап және осы уақытқа дейін өзгеріп тұрады. 1975 - 1978 жылдары аулаулар жоғары деңгейге жеткен және шамамен 250-260 тоннаны құраған. Бұл кезеңде барлық балық түрлері көп ауланбаған. Бірте-бірте сазанды аулаулар азая бастаған және бірнеше жылдар бойы (1981-1999 жж.) бір деңгейде болған. Тек 2002-2003 жылдары аулаулар біршама жоғарылады. 2011 жылы сазанды аулау 40,5 тоннаны құрады. .
Сазан мұздың еруімен жағалық аймаққа және суқойманың құярлық ауданынан жоғары өрістейді., ол жерде су өсімдігі жеткілікті, осы жерде толықтай қоректеніп, уылдырық шашуға дайындаалды. Сазанның уылдырық шашуы ұзаққа созылады. Соңғы жылдардағы бақылауларымыз бойынша уылдырық шашудың басталуы жоғары жастық құрамдағы сазанда салыстырмалы төменгі температурада (шамамен 12-16оС) сәуірдің аяғында, орташа топтағы балықтарда температура 16-18оС, әдетте кіші топтағы балықтар температурасы 20-22оС жүреді.
Жайын. Іле-Балқаш алабына кездейсоқ 1957 жылы 23 данада енген. Батыс Балқашта аулау құралына 1961 жылдан бастап түсе бастады, ал кейін Қапшағай суқоймасында кездесті.
Ол Қапшағай су қоймасында ең құнды балық түрі болып табылады, суқойманың барлық жерінде кездеседі.
Ең көп жиналатын жері суқойманың жоғары бөлігінде және оң жақ жағалаудың терең жерінде, оның арналық бөлігінде, сонымен қатар суқоймаға құятын өзен сағаларының аймағы. Уылдырық шашу кезеңінде ол Іле өзенінде және оның ағыстарында өрістейді. Жайынның миграциялық жүрісі мамыр айының ортасына дейін жалғасады, сосын ол жайылмалы көлдерге шығады және сол жерде өрістейді. Жайын дене ұзындығы 50-70 см 4-6 жаста жыныстық жетіледі. Жайын сәуірдің аяғынан маусымның ортасына дейін өрістейді, жалпы айтқанда су температурасы 17-22 0С кезінде мамыр айында. Қапшағай суқоймасы жағдайларында су температурасының берілген интервалы мамыр айының екінші онкүндігінің ортасына сәйкес келеді. Сонымен қатар, жайынның негізгі бөлігі суқоймадан Іле өзеніне шоғырланады, ол жерде су температурасының жылынуы шамамен он күнге ерте жылынады, яғни балық аулауға тыйым салынған уақытта барлық дарақтар қолайлы өрістейді.
Ақ және шұбар дөңмаңдай. Қапшағай суқоймасында ақдөңмаңдайды балықтандыру бойынша жұмыстар 1973 жылдан бастап жүргізіледі. Қапшағай суқоймасында ақдөңмаңдайды кәсіптік игеру 1989 жылдан басталды және жақсы нәтижеге 2007-2008 жылдары жетті. Берілген суқоймадағы саны жоғары. Ақдөңмаңдай суқойманың барлық акваториясында таралған.
Алдыңғы жылдардың зерттеулері көрсеткендей, ақдөңмаңдай қыстық және көктемгі кезеңдерге қарағанда, басқа кезеңдерде шашырап жүреді. Ең тығыз концентрацияны ақдөңмаңдай көктемгі кезеңде (сәуір-мамыр) жасайды, Іле өзенінде уылдырық шашу үшін өрістеу кезеңінде , сонымен қатар күз және қыс кезеңінде қыстау концентрациясын қалыптастыра отырады. Бұл балық түрі өзінің биологиясы мен уылдырық шашу сипаттамасы бойынша пелагофилділерге жатады, ол су қабатында уылдырықты шашады, ол жерде уылдырық пен бос эмбриондар дамиды, бос қалқып әдетте қолайлы демалу шарттарына сәйкес.
Уылдырық шашу өрістеуі жүруінің басталуының негізгі стимулы болып ең қолайлы температуракға жетуі мен су шығынының көтерілуі табылады. Іле өзенінде өнім өндірушілерінің уылдырық шашу өрістеуінің 2-3 толқындары байқалады және сәйкесінше ақдөңмаңдайдың дернәсілалды мен жаппай уылдырық скаты 2-3 шыңдары байқалды. Мамыр аяғында ең көп байқалады, маусым айының бірінші жартысында ең ұзақ және маусым аяғында айтарлықтай емес. Суқоймада ақдөңмаңдай 6 және жоғары қарай жыныстық жетіледі.
Қапшағай суқоймасы салынған жылдары Балқаш - Іле суалабының ихтиофаунасы таулы-азия фаунистикасына тән бірнеше ғана балық түрлерінен құралды, олар: талма балық, балқаш алабұғасы, қара балық және көкбас.
Балықтардың түрлік құрамы өткен ғасырда жүргізілген жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде артты. Сол кезеңнен бастап Балқаш-Іле су алабында сазан, пілмай, қаяз, көксерке, жайын, ақмарқа, ақ амур, ақ және шұбар дөңмаңдай және т.б. балық түрлері пайда бола бастады [33].
Сондай-ақ, аталған бағалы кәсіптік балық түрлерімен қатар кездейсоқ жерсінген - қытай кешеніне тән кәсіптік емес балық түрлері де (амур шабағы, амур бұзаубас балығы, азия-европалық мөңке, қырлықұрсақ, жалған теңге балық, медака, элеотрис) пайда болды.
Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы қазіргі таңда 33 түрді құрайды. Көрсетілген түрлерден қазіргі кезде 10 түрі ғана кәсіптік болып саналады [36]. Ихтиофауна түрлерінің тізімі 1-кестеде келтірілген. Қапшағай суқоймасының кәсіптік балықтарының ішінде абориген түрлері жоқ, кәсіптік ихтиофаунасы толықтай интродуцияланған және жерсіндірілген балықтардан тұрады. Соңғы жылдары суқойманың ихтиофаунасының құрамында жоғарыда көрсетілген жерсінген балықтармен қатар трансшекаралық ҚХР-нан Іле өзені арқылы енген жаңа кездейсоқ түрлер де кездеседі.
Бұл түрлер Қытай Халық Республикасының суқоймаларында индустральді және тоған өсіру шаруашылықтарында басты нысан (объект) болып табылады. Тиляпия балығы табиғи суқоймаларда орын толтыру жағдайының жайлы болмауына байланысты кәсіптік деңгейді құра алмайды.
Пелядқа келетін болсақ, бұл балық түрі суқоймада кәсіптік балық бола алады деген болжам бар, әсіресе суқойманың оң жақ жағалауы жайылым мен көбейуіне ыңғайлы болып келеді. Суқоймада бұл түрді кәсіптік деңгейге жеткізу үшін Қазақстанның солтүстік аймақтарындағы балық өндіретін шаруашылықтардан дернәсілдер әкеліп, санын молайту қарқынды жүру қажет.
Бірақ, тәжірибие көрсеткендей Қапшағай суқоймасында пелядты жерсіндіру жөнді болмады. 1970 ж суқойма сумен толған алғашқы кезеңде ҚазПАС Петропавл инкубациялық цехынан пелядтың 1,6 млн. дернәсілдері әкелініп жіберілді. Жерсіндіргеннен кейінгі жылдары аулауда ұсталмағандықтан жүргізілген жұмыстар нәтижесіз деп саналды. Сондай-ақ, 2009 жылы ұсталған 5 жастағы пеляд 1971 жылы жерсіндірген балықтың ұрпағы емес екендігі айдан анық [34,35]. Дегенменде соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қапшағай суқоймасындағы балық түрлерінің түрлік құрамы 33 түрді құрады (1-кесте).
1-кесте. Іле өзені мен Қапшағай суқоймасындағы қазіргі кездегі балық түрлерінің түрлік құрамы [36].
Түр атаулары
№
Латынша
Қазақша
Орысша
1.
Acipenser nudiventris
(Lovetsky, 1928) *
Пілмай (кәдімгі бекіре)
Шип (аральская
и илийская популяция)
2.
Coregonus peled (Gmelin,
1979)
Ақсаха
Пелядь
3.
Abbottina rivularis
(Basilewski, 1855)
Амур
жалғантеңге балығы
Речная абботина (лжепескарь китайский)
4.
Abramis brama (Linnaeus, 1758)
Тыран
Лещ
5.
Aristichtis nobilis
(Richardson. 1846)
Шұбар
Дөңмаңдай
Пестрый толстолобик
6.
Aspius aspius (Linnaeus,
1758)
Ақмарқа
Жерех
7.
Barbus brachycephalus
brachycephalus
(Kessler, 1872) *
Арал қаязы
Аральский усач (коротко
головый)
8.
Carassius auratus
(Linnaeus, 1758)
Азия-еуропа
Табаны
Карась азиатско-европейский
9.
Ctenopharingodon idella
(Valenciennes, 1844)
Ақ амур
Белый амур
10.
Cyprinus carpio (Linnaeus,
1758)
Сазан
Сазан, карп
1 - кестенің жалғасы
11.
Hemiculter leucisculus
(Basilewsky, 1855)
Кәдімгі қырлықұрсақ
Востробрюшка обыкновенная
12.
Hypophtalmychthys molitrix
(Valenciennes, 1844)
Ақ дөңмаңдай
Белый толстолобик
13.
Lagowskiella poljakowi
(Kessler, 1879)**
Балқаш гольяны
Балхашский гольян
14.
Leuciscus leuciscus (Linnaeus,
1758)
Кәдімгі тарақ балық
Елец обыкновенный
15.
Megalobrama sp.
Қара тыран балығы
Черный лещ
16.
Phoxinus brachyurus (Berg,
1912)**
Жетісу гольяны
Семиреченский гольян
17.
Pseudorasbora parva(Temminck et Schlegel, 1846)
Амур шабағы
Чебачок амурский
18.
Rhodeus sinensis Gunther, 1868
Қытай горчагы
Китайский
Горчак
19.
Rutilus rutilus caspicus
(Jakowlew, 1870)
Қаракөз
Вобла
20.
Schizothorax argentatus
pseudaksaiesis
(Herzenstein, 1889)
Көкбас
Илийская маринка (илийская популяция)
21.
Triplophyza Labiata (Kessler,
1874)**
Біртүсті талма-балық (салпыерін)
Губач одноцветный
22.
Triplophyza dorsalis (Kessler,
1874)
Сұр талм-балық
Голец серый
23.
Triplophyza stoliezkai
(Steindaehner, 1866)
Тибет талма-балығы
Голец тибетский
24.
Triplophyza strauchi (Kessler,
1874)**
Теңбіл талма-балық
Губач пятнистый (голец-губач)
25.
Misgurnus mohoity
(Dybowsky, 1869)
Шырма-балық
Китайский вьюн
26.
Silurus glanis Linnaeus, 1758
Кәдімгі жайын
Обыкновенный сом
27.
Oryzias latipes (Temminck et
Schlegel, 1846)
Медака
Медака
28.
Gambusia affinis (Baird et Girard,
1859)
Шығыс гамбузиясы
Гамбузия миссисипская
29.
Perca schrenki *(Kessler, 1874)
Балқаш алабұғасы
Балхашский окунь
30.
Sunder lucioperca (Linnaeus, 1758)
Көксерке
Обыкновенный судак
31.
Micropercops cinctus (Dabry de
Thiersant, 1872)
Қытай элеотрисі
Китайский элеотрис
32.
Rhinogobius similis (Gill, 1859)
Қытай
Бұзаубасы
Китайский бычок
33.
Channa argus (Cantor, 1842)
Жыланбас
Змееголов
1.2 Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
Қапшағай суқоймасы Қазақстан суқоймаларының ішінде балық шаруашылығы жағынан ірі су қоймалардың бірі болып табылады. Суқойма Іле жазығының батыс бөлігінде орналасқан. Қапшағай суқоймасының негізгі саласы болып Іле өзені табылады, сонымен қатар оны Шелек, Қаскелең, Кіші Алматы, Көтентай, Саз - Талғар, Есік, Қараөзек, Қарасу, Лавар, Терең - Қара, Ақтоған және Шеңгелді секілді кіші өзендер толықтырады. Ілі өзенінің су жинағыш ауданы 130 км2 асады. Іле өзені өзінің бастауларын Теріскей-Алатау тауларынан алады. Қапшағай суқоймасы Іле өзенінің орта ағысында, Алматы облысының территориясында салынған [36,37].
Қапшағай суқоймасын толтыру жұмыстары 1970 жылдары басталған. Жобалық сипаттамалары: ауданы 1850 км2, көлемі 28,14 км3, ұзындығы 180 км, ені 22 км, орташа тереңдігі 15,2 м, ең терең жері - 45 м.
Суқойманы салудағы мақсат - су жүйесінің көп жылдық реттелуі. Негізінен энергетикаға және балық шаруашылығын дамыту үшін, жерлерді суғару мақсатында пайдаланылады. Қапшағай суқоймасының деңгейі негізінен Іле өзенінен келер судың мөлшерімен және ГЭС - тен судың тасталуымен тікелей байланысты. Қапшағай суқоймасының оң жақ жағалауы өзіне тән айтарлықтай терең және күшті желді құбылыстармен сипатталады.
Қапшағай суқоймасының сол жақ жағалауы тегісті және таязды болып келеді. Бұл суқойма деңгейiнiң өзгеру кезіндегі жағалау сызығының құбылмалдылығын көрсетеді. Сол жағалаудағы судың лайлы болуыда осыған байланысты [37,38,39].
Суқойманың жоғарғы бөлігі жағалау сызығымен соғатын қатты желдермен сипатталады. Бұл жерлерде жыл бойына желді күндер көп болады. Сондықтанда қысты күндері бұл аймақтарда мұз басуы тұрақсыз болып келеді. Бұл жерлерде термоклин құбылысының болмауыда осы қатты желдердің арқасында су қабатында үлкен толқын туғызып судың тез араласуында болып отыр. Іле өзенінің әсері құярлық аймағынан алыстаған сайын, су желiсiнде тұнба бөлшектерімен жетіліп отырады. Жалпы суқойманың жоғарғы бөлігіне судың жоғары лайлылығы және салыстырмалы түрде таязды тереңдіктер тән болып табылады [44].
Суқойманың гидрологиялық режимінің кәсіптік балық қорына, басқа гидробионттардың қалыптасуына маңызы зор және олардың өмірлерінің барлық кезеңдеріне әсерін тигізеді. Ол суқойманың қоректік қорымен, балық қорыменен, балықтың өрістеу, қоректену, тіршілік ету ортасымен тығыз байланысты.
Су деңгейіне байланысты көктемгі (күзгі) өрістеуі, балық қорын көбейтудің ең тиімді фактордың бірі болып табылады.
Балықтардың көктемдік өрістеуі мұз ерігеннен кейін бірден басталады.
Уылдырық шашуға өрістеуді кәсіптік балықтардың ішінде бірінші болып торта бастайды, суқойманың сол жақ жағалауындағы таяз суларда, сондай-ақ, суқойманың құярлығында көптеп жинақталады. Су температурасы 8-9 °С - қа көтерілгеннен бастап уылдырық шашуы басталады.
Суқойманың таяз суларына және өзен сағаларына уылдырық шашуға тортадан кейін көксерке өрістейді. Оның уылдырық шашуы сәуір айының басы мен ортасында жүреді. Бақылаудағы аулауда сәуір айының үшінші декадасында көксерке тегістей уылдырық шашып болды.
Сәуір айының ортасынан бастап тыранның уылдырық шашуы басталады, көп бөлігі суқойманың жағалауына шашады, ал аз бөлігі Іле өзенімен көтеріле отырып жағалаудағы көлшіктерде шашады. Алдыңғы түрлерден ерекшелігі тыран уылдырықты бөліп шашатын түрлерге тән шашу кезеңі 1,5 айға созылады. Сәуір айының үшінші декадасының басында-ақ уылдырықтың алғашқы үлесін шашқан ірі балықтар кездеседі, жалпы тыран балығының көпшілігі уылдырықты мамыр айында шашады. Сонымен қатар, бақылаудағы аулауда маусым айының бірінші декадасында уылдырығын шашпаған кейбір балықтар да кездеседі.
Көрсетілген түрлерден ерекше, өсімдікпен қоректенетін балықтар - дөңмаңдай мен ақ амур уылдырығын су қабатында, уылдырығының дамуы жүретін су ағысына шашады. Осы жылы дөңмаңдайдың уылдырық шашуға өрістеуі сәуір айының алғашқы декадасында басталды, өрістеудің қарқындылығы арта бастады да мамырдың соңына қарай өз шегіне жетті, содан кейін қарқындылығы ақырындап төмендей түсті.
Ақ амурдың алғашқы уылдырық шашуы сәуір айының соңы - мамыр айының басында жүреді. Уылдырық шашуға қарқындылығы мамыр айының екінші-үшінші декадасында жүреді. Маусым айының алғашқы декадасында амурдың уылдырық шашу қарқындылығы төмендеп, уылдырықты аналықтар аз кездесті.
Іле өзенінде және оның басты тарамдарында, яғни, уылдырық шашатын құярлықтары мен өзеннің көлшіктерінде дөңмаңдаймен бірге жайынның да өрістеуі басталады. Бастапқыда жынысқа жетілген, салмағы 3,5 - 4,0 және 5 - 6 кг болатын ұсақ және орташа көлемдегі балықтар өрістей бастайды. Өрістеу қарқынды бола бастаған мамыр айының басы мен ортасында орташа көлемдегі балықтар (12-15 кг), сосын одан да ірі, салмағы 40-50 және сирек 80 кг балықтар өрістейді. Уылдырық шашушы және шашып жатқан аналықтар мамыр айының ортасында байқалды, ал мамыр айының соңына қарай жайынның уылдырық шашуы толықтай аяқталады.
Биылғы жылы сазанның уылдырық шашуға өрістеуі сәуір айының үшінші декадасында басталды. Уылдырық шашушы үйірде әртүрлі жастағы балықтар және салмақтары 8-9 кг ға жететін ірі балықтар да кездеседі. Өрістеудің шарықтау шегі мамыр айының ортасында болды, ал айдың аяғында уылдырық шашуы толықтай аяқталды. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz