Жарыс кезіндегі боксшының психологиялық дайындығын шыңдау
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ
1 БОКСШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЖІГЕРЛІК ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Боксшының психологиясын және жігерлік күштерін дамыту
1.2 Әртүрлі қабілеттерге дайындық кезіндегі тапсырмаларды орындаудағы боксшының ерекшеліктері
1.3 Боксшылардың психологиялық, жігерлік дайындықтарын жетілдіру және дамыту әдістері
2 БОКСШЫЛАРДЫҢ ЖІГЕРЛІК ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫН ДАМЫТУ НЕГІЗДЕРІН ЗЕРТТЕУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Зерттеу жұмыстарының ұйымдастырылуы мен таңдаманың сипаттамасы
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы
2.3 Зерттеу нәтижелерін талдау
3 БОКСШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЖІГЕРЛІК ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН ҰСЫНЫСТАР
3.1 Боксшының жігерлік қабілетінің тұрақтылығын қалыптастырудағы түрлі жаттығулар
3.2 Жарыс кезіндегі боксшының психологиялық дайындығын шыңдау
3.3 Жігерлік және психологялық қабілеттер деңгейінің кезеңдерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
1. Аталмыш дипломдық жұмыс жазылуы барысында бірқатар мемлекеттік құжаттар негізге алынды.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы 27 шілде 2007 жылғы №319-ІІІ 3ҚР заңы.
3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарындағы дипломдық жұмыстың орындалу ережелері. Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігімен бекітілген 23 қаңтар 2008 жылғы №26 негізгі ережелері.
4. Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігінің 18 наурыз 2008 жылғы №125 бұйрығымен бекітілген білім алушылардың оқу үлгерімін, аралық және қорытынды аттестациялауын жүргізу ережелері. Жоғары оқу орындарында диплом жұмыстарын орындау ережесі. Негізгі ережелер. 2009.09.01.
5. 2011 - 2015 жылдардағы Қазақстанның республикасының Мәдениеттi денешынықтыру және спортты дамытудың салалық бағдарламасы. - Астана, 2011
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АДД - арнайы дене дайындығы
БДТ - Бастапқы дайындықтың тобы
ОЖТ - оқу - жаттығу тобы
СЖТ - спорттық жетiлдiру топ
ЖСЖТ - Жоғарғы спорттық жетiлдiрудi тобы
ҚР - Қазақстан республикасы
ОЖЖ - оқу-жаттығу жиын
БЖСМ - бала-жасөспірім спорт мектебі
ОРСБЖМ - Олимпиадалық резервтегі спорттық бала-жасөспірім
мектебi
СШҮ - Спортт шеберiне үміткер
ҚРСШ - Қазақстан Республикасының спорт шебері
ЖСЖ - Жүрек соғысының жиiлiгі
с - секунд
м - метр
см - сантиметр
АНЫҚТАМАЛАР
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекет.
Тыныс алу жиілігі - бір минут ішіндегі дем алып, шығару саны.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығы - терең дем алып, дем шығарған кезде өкпе арқылы өтетін ауаның көлемі.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тура алу қабілеті.
Шапшаңдылық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппараттарының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілеті.
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселумен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бокспен шұғылданатын адамдардың да денсаулығы, мінез - қылықтары және қасиеттері де жоғары дәрежеде болады. Спортшының психологиялық дайындығы және өзінің жігерлік күшінің кез келген іс - әрекетінің ұзақ мерізімде жүзеге асыра алу қабілеті. Спортшының психологиялық дайындығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оның шеберлігі өте жоғары болып, жақсы нәтижелерге де қол жеткізе алады. Боксшының психологисы оған қажетті қасиеттердің негізгілерінің бірі деуге болады. Ол боксшыға әртүрлi сайыс жағдайында қажеттi мақсаттарды жарыс ережесiнiң көлемiнде шешуге мүмкiндiк бередi. Яғни, боксшының психологиясы жоғары болуы, басқа тұстарынан зерттей отырып барынша келешектегі жас боксшыларға қажетті жас боксшылардың психологиялық дайындық қасиеттерін одан әрі шыңдап, қажетті жағдайда қолдана білуді көрсету. Бокс - спорттың күрделi үйлестiрiлген түрлерiнiң бiрi. Ол спортшыдан әр түрлi қимыл iскерлiгiн, дағдысын және дене қасиетiн талап етедi. Жалпы дене дайындығы, боксшы бойында моральдық және еркіндік, сонымен еркіндік қасиеттерін дамытуға көп әсерін тигізеді, себебі көптеген жаттығулар әр түрлі қиындықтарға төтеп беруді қажет етеді, әрі психологиялық тұрақтылық пен спорттық бейнені ұзақ сақтап қалу мүмкіндігін қалыптастырады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Уақыт өткен сайын болашақта бокс саласына қызығушылардың сұраныстары күннен күнге арта түсуде. Оны қанағаттандыруда ғылыми теориялық ізденістердің тигізер септігі үлкен. Қазақстан өркендеп келе жатқан мемлекеттер арасында алар орны көрнекті десекте болады. Әсіресе бокс саласының алар орны ерекше. Оның себебі елімізде үлкен әлемдік жарыстардан жеңімпаз болған боксшыларымыздың төзімді еңбектерінің жемісі. Зерттеу жұмысында елімізде бокс саласының әрі қарай дамып-жетілуіне қажетті жағдайларды орындап, оның ішінде боксшының негізгі қасиеттерінің бірі болып келетін жас боксшылардың психологиялық дайындықтарның іс жүзінде қолданылуын, зерттелуін көздеп отыр.
Зерттеу жұмысының нысаны. Боксшының психологиясын одан әрі шыңдау; жігерлік күшін дамыту, қажетті уақытында қолдана алуды дамыту; психологиялық қаситтерімен қосымша қолданылатын тәсілдерін үйрену; өз бойында қажет емес қасиеттермен, өзін моральды түрде, психологиялық және физиологиялық жағынан шыңдап дайындау ;
Зерттеудің міндеттері. Жалпы боксшылардың психологиясының дайындық жолдарын қарастыру, жігерлік дайындық іс - әрекеттің психологиялық мазмұнын ашып көрсету; жас боксшылардың психологиялық дайындығын ашу және талдау жасау;
Зерттеу пәні - бокс саласындағы оқу-жаттығу жұмыстарының мазмұнын көрсетіп, талдау жасау.
Зерттеудің болжамы. Боксшының психологиялық даярлығын, жігерлік соған байланысты зерттеу жолдарын, қажетті барлық әдістерді арттыратын болсақ, олардың бокс саласындағы жетістіктері жоғарлап, өзіне деген сенімділігі күшейіп, үлкен жетістіктерге қол жеткізуі әбден мүмкін
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеуге қойылған мақсаттарды мен міндеттерін шешіп, болжамдарға көз жеткізіп, толықтырушы және бірін-бірі тексеруші әдістерін қолдана отырып, психологилық қасиеттерін, бақылау әдістері жіне тәжірибелік - эксперимент жұмысының мәліметтері арқылы сараптап, қорытындылау қолданылды.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеуден алынған барлық нәтижелерін боксшы даярлауда қолдануға болады. Жалпы бокс саласында психологиялық даярлықты нығайту, жігерлік дайындығының жағдайлардың жан-жақты жүзеге асырылуы мен кедергілердің алдын алу керек. Жас боксшыларды даяарлауда психологиялық тұрғыдан жүзеге асырылатын жұмыстар, тәжірибесінде қолданылуда психологияны зерттеу жолданының мәні мен мазмұнын ашады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Дипломдық жұмысымыздың мақсатына сәйкес зерттеу нәтижесінде әртүрлі ғылыми әдебиет көздерінен алынған мағлұматтар бойынша жалпы, әлемдік психологияда, жеке алғанда кеңестік және отандық психологияда жазылған психологтар мен педагогтардың, сарапшылардың, әдіскерлердің ғылыми еңбектеріне, философиялық қағидаларға, еңбектері мен теорияларына шолу жасалынып талданды.
Зерттеу базасы. Спорт мектеп интернаты және орта білім беретін мектеп.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, тәжірибелік ұсыныстардан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмысымыздағы зерттеу нәтижелері туралы мәліметтер көрнекті түрде бейнеленген.
1 БОКСШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЖІГЕРЛІК ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Боксшының психологиясын және жігерлік күштерін дамыту
Спорт психологиясы спорт жұмысының ерекшеліктерін зерттейді. Спорт жұмысының барлық психологиялық күрделілігін түсінбей тұрып, оның сан түрлі шартты байланыстарын білмей, ғылыми және педагогикалық талапқа сай, жаттығудың тиімді әдістемесін құру мүмкін емес. Жаттығу мен жарыс кезіндегі үлкен қобалжулар шешуші фактор болып, ол спортшыға моральдық қасиетті тәрбиелеуге, тактикалық және техникалық жағынан дене мүмкіндіктері көрсеткішін көрсетуге әсер етеді.
Боксшыны психологиялық дайындау жаттығу мен жарыс кезінде өзіндік маңызы бар, үнемі шабуыл кезіндегі күшті соққылаудың болуы, турнир күрделілігі, шабуыл кезеңіндегі аз ғана үзілісте ағзаны қайтадан қалпына келтірудің мүмкіндігінің болмауы, турнир көп мөлшерде болатындығы, бір жылдағы жекпе-жектің көп болуы, дене салмағын қалпында ұстап тұру сияқты мәселелерді қамтиды [1].
Спортшының психологиялық дайындығын тиімді және жалпы бағытта өткізу үшін, оның жеке ерекшелік қабілетін білген жөн; оларға биохимиялық, психологиялық, психодинамикалық, физиологиялық, дене, жеке, әлеуметтік ерекшеліктер жатады. Спортшының психологиялық дайындығында оның дүниеге көзқарасы, сонымен қатар тұрақтылық, жігерлілік, батылдық, шешім қабылдаушылық, күш жігері, өзін-өзі игеруі, белсенділігі және т.б. оң қасиеттері ескеріледі. Психологиялық дайындық психодиагностикалық жақтан байқалады - мінез-құлықтың көрінуі, жарыс және жаттығу шарттарындағы спортшының дене қасиеті, нақты психологиялық дайындықта спортшыға бапкердің психологиялық сезіміне әсер етуі және оның өз жағдайын өзі басқара алуы мен жарыс, жаттығулар шартындағы спортшы тәртібі жатады. Мұндағы маңыздысы психологиялық реттеу болып табылады. Бұл боксшының спорт жұмысындағы жұмылдыру мен алаңдатуда өз эмоциясын басқара алуы. Бұдан шығатыны бапкердің алдына қоятын мынадай міндеттер:
боксшыны ұзақ жүктемедегі дайындық үдерісіне дайындау;
спорт сайысындағы тосын жағдайларда өнімді жұмысқа дайындау;
спортшыны нақты шабуылға дайындау;
нақты шабуылда, турнир кезеңінде оның тәртібі мен жағдайын басқара алуына;
турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау;
әрбір боксшылардың нәтижеге жету әрекетіне қабілеттендіретін, ұжым арасында жалпы психологиялық күш туғызу;
бокс спорт түрі ретінде спортшының психикасына жоғары талап қояды дене және техника-тактика дайындығымен белгілі бір жетістікке жету оңай [2].
Барлық боксшыны техника-тактика және дене дайындығының күштілігі жеткілікті болса да, жігерлі деп айтуға болмайды.
Психологияны оқыту ұғымдары: а) психологиялық үрдістер; ә) тұлғаның психологиялық ерекшелігі; б) адамның іс-әрекетіндегі психологиялақ ерекшелігі. Психологиялық іс-әрекетке сезім, қабылдау, елестету, ойлау, ес, зейін салу, көңіл күй, тілек және т.б. жатады.
Тұлғаның психологиялық ерекшелігі - тұлғаның бағыттылығы, қарқыны, мінез, қабілеті мен көзқарасы. Тұлғаның іс-әрекетінің психологиялық ерекшелігі - қабылдау ерекшелігі - ойлауы, психологиялық үдірістер мен қиялы, белгілі жұмыс түрімен байланысы.
Психологиялық үдірістер мен тұлғаның психологиялық ерекшеліктері мен адамның іс-әрекетін жинақтағанда, оны ақыл, ес дейді, көлемді түрде психика деп атайды.
Психологиялық ерекшелік психологиялық үдерістер мен ерекшеліктер күшті ақыл және дене қобалжуларында білінеді, ол қоршаған ортаның үнемі өзгеруінде, спортта, оның ішінде жекпе-жекте байқалады.
Боксшыны психологиялық дайындау жаттығу мен жарыс кезінде өзіндік маңызы бар, үнемі шабуыл кезіндегі күшті соққылаудың болуы, турнир күрделілігі, шабуыл кезеңіндегі аз ғана үзілісте ағзаны қайтадан қалпына келтірудің мүмкіндігінің болмауы, турнир көп мөлшерде болатындығы, бір жылдағы жекпе-жектің көп болуы, дене салмағын қалпында ұстап тұру сияқты мәселелерді қамтиды.
Спортшының психологиялық дайындығын тиімді және жалпы бағытта өткізу үшін, оның жеке ерекшелік қабілетін білген жөн; оларға биохимиялық, психологиялық, психодинамикалық, физиологиялық, дене, жеке, әлеуметтік ерекшеліктер жатады.
Спортшының психологиялық дайындығында оның дүниеге көзқарасы, сонымен қатар тұрақтылық, жігерлілік, батылдық, шешім қабылдаушылық, күш жігері, өзін-өзі игеруі, белсенділігі және т.б. оң қасиеттері ескеріледі.
Психологиялық дайындық психодиагностикалық жақтан байқалады - мінез-құлықтың көрінуі, жарыс және жаттығу шарттарындағы спортшының дене қасиеті, нақты психологиялық дайындықта спортшыға бапкердің психологиялық сезіміне әсер етуі және оның өз жағдайын өзі басқара алуы мен жарыс, жаттығулар шартындағы спортшы тәртібі жатады.
Мұндағы маңыздысы психологиялық реттеу болып табылады. Бұл боксшының спорт жұмысындағы жұмылдыру мен алаңдатуда өз эмоциясын басқара алуы. Бұдан шығатыны бапкердің алдына қоятын мынадай міндеттер:
боксшыны ұзақ жүктемедегі дайындық үдерісіне дайындау;
спорт сайысындағы тосын жағдайларда өнімді жұмысқа дайындау;
спортшыны нақты шабуылға дайындау;
нақты шабуылда, турнир кезеңінде оның тәртібі мен жағдайын басқара алуына;
турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау;
әрбір боксшылардың нәтижеге жету әрекетіне қабілеттендіретін, ұжым арасында жалпы психологиялық күш туғызу;
бокс спорт түрі ретінде спортшының психикасына жоғары талап қояды дене және техника-тактика дайындығымен белгілі бір жетістікке жету оңай.
Барлық боксшыны техника-тактика және дене дайындығының күштілігі жеткілікті болса да, жігерлі деп айтуға болмайды.
Психологияны оқыту ұғымдары: а) психологиялық үрдістер; ә) тұлғаның психологиялық ерекшелігі; б) адамның іс-әрекетіндегі психологиялақ ерекшелігі. Психологиялық іс-әрекетке сезім, қабылдау, елестету, ойлау, ес, зейін салу, көңіл күй, тілек және жатады.
Тұлғаның психологиялық ерекшелігі - тұлғаның бағыттылығы, қарқыны, мінез, қабілеті мен көзқарасы. Тұлғаның іс-әрекетінің психологиялық ерекшелігі - қабылдау ерекшелігі - ойлауы, психологиялық үдірістер мен қиялы, белгілі жұмыс түрімен байланысы.
Психологиялық үдірістер мен тұлғаның психологиялық ерекшеліктері мен адамның іс-әрекетін жинақтағанда, оны ақыл, ес дейді, көлемді түрде психика деп атайды.
Психологиялық ерекшелік психологиялық үдерістер мен ерекшеліктер күшті ақыл және дене қобалжуларында білінеді, ол қоршаған ортаның үнемі өзгеруінде, спортта, оның ішінде жекпе-жекте байқалады [3].
Боксшының психологиялық дайындық жағдайы қарсыласымен шешуші жекпе-жекте маңызды рөл атқарады. Ринг алаңына шығар алдындағы қозу үдірісін игере алмайтын, өз күшіне сенбейтін боксшы, жекпе-жек кезіндегі санасы іс-әрекет жасай алмайды және тез жұмылдырылса, керісінше, боксшы психологиялық жағынан дайындалған, сабырлы, өзіне сенімді, өз көңіл күйімен жеңіл басқара алса, ол өте күшті әсер ететін факторларда ( күшті соққы алғанда, шабуыл кезіндегі сәтсіздік т.б.) жұмылдыра алып, жағдайды дұрыс бағалайды, өзінің және қарсыласының мүмкіндігін есепке ала отырып, тактикалық және техникалық міндеттерді озық шеше алады. Боксшы турнирге қатысқан 12 күн ішінде 4-5 жекпе-жекке қатысады, сондықтан оның әрқайсысына психологиялық дайындық қажет.
Боксшының психологиялық дайындығы 2 кезеңнен тұрады - жалпы психологиялық және жарысқа психологиялық дайындық. Бұл екі кезең бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар, сондықтан әдістемелік сопрт жаттығуында оны ескеру қажет.
Жалпы психологиялық дайындық спортшының дүниетанымына, жеке қасиетінің мүмкіндігіне, ерік-жігеріне, психологиялық үдерістердің дамуына, оның алдында тұрған міндеттерді жетістікпен орындау қабілетіне бағытталады.
Боксшының психологиялық дайындығы алдында болатын жарыстардың міндеттеріне қарай, яғни нақты жарыста шешілетін мәселеге негізделеді.
Оларға бірқатар жайттар жатады: турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау;
алдағы жарыстағы спортшының қатысуындағы негізгі мақсаты айқындау;
қарсыласының әлсіз және күшті жақтарын есепке ала отырып, осы ерекшеліктерге іс-әрекет жасауға дайындалу;
жеңіске жетуге өзінің мүмкіндігі мен күшіне сенуді қалыптастыру;
жарысқа байланысты туған теріс эмоцияларды жойып, алдағы шабуылға психологиялық жағынан дайындық жасау;
ерік және дене күшіне ең жоғарғы түрде дайындық және жарыс кезіндегі жағдайларда осыны көрсете білу;
жекпе-жек соңында өзін ең жоғарғы түрде босаңсыта алу қабілеті мен келесі шабуылға қайтадан жұмылдыруды білу;
Боксшының психологиялық дайындығының нәтижесі оның психологиялық дайындық жағдайынан көрінуге тиіс, яғни спортшының жарыс нәтижелілігіне барлық күш-жігерін беруіне байланысты болады.
Психологиялық және жігерлік дайындықтың нәтижесі жоғары болуы қажет. Адамнан ерекше жинақтылықты, күштерін жұмылдырып, барын салуда, жоғары шеберлікті қажет ететін іс-әрекеттің кейбір түрлерінде психологиялық дайындық іс-әрекет барысына дейін және сол іс-әрекет кезінде ұйымдастырылады және жоспарлы түрде іске асырылады [4].
1.2 Әртүрлі қабілеттерге дайындық кезіндегі тапсырмаларды орындаудағы боксшының ерекшеліктері
Боксшының жалпы дене дайындығы оның дене қабілетінің жан-жақты дамуына бағытталады. Ол ағзаның функционалды мүмкіндігі көрсеткішін жоғарлатуға, төзімділікке, күштілікке және шапшаңдықты - күшті қасиеттерге, бағдарлану қабілеттілігіне баулыйды.
Жалпы дене дайындығы кезеңді қозғалыс тәжірибесі және іс-әрекеттері кіріктірілген кешенді дене қабілетін қарастырады. Бұл шапшандылық күшті сипатты жаттығулар қатарына кең көлемді дене жүктемесіндегі төзімділікке негізделген айтарлықтай күштілік қысымдағы жаттығулар және қозғалыс реакцияларындағы шапшандық пен ептілікті жан-жақты жетілдіру жаттығуларынан тұрады.
Боксшының дене шынықтыру деңгейі оның үлкен ауыртпалыққа қарсы төзімділік қасиетін арттырады және дайындық кезінде кейбір жаттығулардан кейін немесе жалпы дайындау жаттығуларынан кейін тез арада өз спорттық қалпына келеді. Спортшының шымырлығына дене шынықтырудың басқа спорт түрлерімен жаттығу өте үлкен әсері бар екенін біз атақты спортшылардан білеміз. Жалпы дене дайындығы боксшы бойында моральдық және еркіндік қасиеттерін дамытуға көп әсерін тигізеді, себебі көптеген жаттығулар әр түрлі қиындықтарға төтеп беруді қажет етеді, әрі психологиялық тұрақтылық пен спорттық бейнені ұзақ сақтап қалу мүмкіндігін қалыптастырады [5].
Жалпы дене дайындығы үшін боксшының жеке мінезіне сай және оның дене қасиеттерін дамытатын жаттығуларды таңдау қажет. Кейбір дене жаттығулары боксшыға оңды әсер бергенімен, оның қажетті тәжірибе жинақтауы мен керекті қасиеттерге тәрбиелеуге кері әсерін тигізуі мүмкін.
Боксшының психологиялық саулығы оптималды болғаʜда, ол ɵз-ɵзіʜе сеʜімді болады, соңыʜа дейіʜ жетуге жəʜе жеңуге талпыʜады, жарыста қойғаʜ мақсатыʜа жету үшіʜ бар күшіʜ жияды, айтарлықтай психикалық тұрақтылығы байқалады. Боксшының төзімділігінің элемеʜттеріʜің кɵрсетікштеріʜе талдау жасау барысыʜда.
Жүйелі жаттығулар іс-әрекетті тез орындауға көмектеседі, олардың арасындағы максималды үзілісті, яғни жұдырықтасу қарқыны мен шапшандығын айқындайды.
Егер де спорттың циклді түрінде ең бастысы қандай да бір дене қасиеті болса, ал боксшы үшін барлық дене қасиеті жеткілікті дамыған болуы қажет.
Арнайы дайындық жаттығуларының әрқайсысы бокста басты бағыт болып табылады, ал бәрі бірге басқа қасиеттердің дамуына ұйытқы болады. Мысалы қапшықты соғу жаттығуы соққы беру жылдамдығын дамытады, ұзақ және жиі соққы беру арнайы төзімділіктің дамуына көмектеседі; ұрмалы допты лақтыру белгілі қарқында тек қана бағдарлану мен дәлдікті дайындап қоймай, сонымен қатар, лақтыруда бұлшық ет сезімдері белгілі қашықтықтағы төзімділікті туғызады.
Спортшының дене шынықтыру деңгейі оның үлкен ауыртпалыққа қарсы төзімділік қасиетін арттырады және дайындық кезінде кейбір жаттығулардан кейін немесе жалпы дайындау жаттығуларынан кейін тез арада өз спорттық қалпына келеді. Спортшының шымырлығына дене шынықтырудың басқа спорт түрлерімен жаттығу өте үлкен әсері бар екенін біз атақты спортшылардан білеміз. Сондықтан боксшының әр кездегі дене шынықтыруға, дайындығына, көп көңіл бөлген дұрыс. Боксшының денешынықтыру дайындығы қажетті деңгейде болмауы оның техника-тактикалық әдістерінің біржақты болуы, спортшының үлкен жетістіктерге жету мүмкіндігі азаяды жаттығу дайындығына қызушылығы кемиді [6].
Дайындық дәрежесi және бiлiктiлiгi, жас ерекшелiгi есебiмен үйрету мен жаттығудың жалпы заңдылығын сақтап, жаттықтырушы спортшы дайындығын барынша жекелеп, оқу үрдiсiн құрастыруы қажет. Жекеленген дайындықтың маңызы - боксшының жоғары спорттық шеберлiкке талпыну сатысында өседi. Боксшылардың бiр-бiрiнен қимылдық, қызметтiк, психикалық және өз ағзасының басқаша мүмкiндiктерiмен айырықша белгiлi. Жастары қатарлас, бiлiктiлiгi, дайындығы бiрдей топта бiрдей көрсеткiшi бар екi спортшы болмайды. Сондықтан да, жаттықтырушының ең басты мiндетi - әрбiр боксшының жаттығу үрдiсiн қатаң жекелеуi керек.
Спорттық шеберлiгiн жетiлдiру қағидасы. Боксшының мықты, тұрақты қимыл дағдысын игеру дәрежесi - оның спорттық шеберлiгi деңгейiнiң негiзгi көсеткiштерiнiң бiрi болып табылады. Жоғары дәрежелi спортшы бiлiктiлiгi нашар боксшыдан ең басты айырмашылығы, оның әрекетi, қарсыластың жеке ерекшелiктерiне және ұрыстың шиеленiсуiне, жарыстың деңгейiне қарамастан мықты, дұрыс және нақты орындалуымен сипатталады. Сондықтан да, жаттықтырушы шұғылданушылардың оқу материалын нақты қалау игергенiне қарап отыруы тиiс. Дағдының нақтылығын, оның тиiмдiлiгiн төмендетпей жарыс жағдайында тәсiлдердi бiрнеше қайталап орындау деп қарау керек. Бокста тәсiлдердi нақты игеру, оқу - жаттығу тапсырмаларын жүйелi және ұзақ орындау.
Қозғалыс дағдысы қимылды басқарудың автоматтандырылған тәсiлi, болып спортшы әдiстi санасыз орындауы мүмкiн. Боксшының қимыл дағдысының жиынтығы көп болған сайын, ол өз қимылын бақылай алмай қалады. Боксшының көңiлi қимылға емес, ұрыстың жағдайы және барысының қорытындысына ауады. Сондықтан да, боксшы әр түрлi тәсiлдiк жағдайда қимылын саналы түрде игеруi керек.
Дағдының мықтылығы, оның тармақтылығымен тығыз байланысты. Дағды тармақтылығын жетiлдiрудегi ең маңыздысы оқу-жаттығуда, жаттықтыру және боксшы ұрысты өткiзу үрдiсi және тәсiлi бойынша қарсыласты таңдап алуында [7].
Боксшы әр түрлi жағдайда тәсiлдердi жетiлдiрiп, дағды тармақтылығына жетуiне болады. Дағды тармақтылығын, дағды фазасының жоғары тұрақтылығын сақтай отырып, өзгерту есебiмен де көтеруге болады. Дағдыны дамытудың жоғары сатысында боксшыда мамандандырылған мүсiндер пайда болады: соққы сезiмi, уақыт сезiмi және тағы басқалары.
Дағдыны игерудiң мықтылығы және оларды тәсiлдiк орындау дәрежесi - қарсыласпен жекпе-жек жағдайында анықталады. Тәсiлдiк және әдiстiк дағдыларды игерудiң ең тиiмдi тәсiлi - шартты және еркiн ұрыс, және де жарыс болып табылады. Жаңа тәсiлдердi үйрету кезiндегi оқу-жаттығу жұмыстары тәжiрибесiнде боксшы дағды қимылдарын дұрыс игермегендiгi байқалған жағдайлар болады. Қимыл дағдысын дұрыс игермеу өте қауiптi, өйткенi, боксшыға дағдыны өзгертуге және дұрыстау өте қиын болады. Спортшылар арасында, өткендi өзгертуден, жаңа қимылды игеру оңай деген нақыл бар. Дағдыны өзгерту үшiн, күрделi стереотиптi бұзу керек. Қимыл дағдысының жаңа түрiн жетiлдiру үрдiсiнде қимылды бiрнеше рет қайталау қажет.
Спорттық шеберлiктi жетiлдiру және сәйкестендiру қағидасы. Боксшының спорттық шеберлiгiн тез жетiлдурiде сәйкестендiру қағидасын дұрыс сақтамауға болмайды. Сәйкестендiру қағидасына боксшының жаттығу және жарыс әрекетiн тиiмдi құру мақсатындағы талаптарының кең шеңберi кiредi. Жаттықтырушы жаттығу үрдiсiн боксшының мүмкiндiгiне қарай сәйкестендiрiп, жүктеменiң көлемi мен мазмұнын, жаттығудың сипатын, оқыту әдiстерiн, тәсiлдерiн пайдаланып жоспарлау тиiс. Спортшының жалпы және арнайы дайындығын дамыту кезiнде, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау оның дене қасиетi бiрдей жоғары деңгейде болмауы керек. Спорттың осы түрiнiң ерекшелiгiне сәйкес, олардың тиiмдi үйлесуi тиiс. Әсiресе, боксшының жалпы және арнайы дене дайындығының арасындағы өзара байланыс маңызды. Сәйкестендiру қағидасы боксшыдан нақты жаттығу және жарыс тапсырмаларын орындау кезiнде психологиялық белгiсiн қалыптастыруды талап етедi.
Боксшының спорттық шеберлiгiн жетiлдiрудегi сәйкестендiру қағидасын сақтау алдындағы жарысқа дайындығы кезiнде маңызды рөл атқарады. Бұл жағдайда жаттықтырушы боксшыны дайындағанда жоғары спорттық көрсеткiшке жету үшiн маңызды сәттердi ескеруi керек. Олардың қатарына алдағы жарыстың ерекшелiктерi мен уақытына сәйкестендiрiлген боксшының демалысы мен тамақтануын, жаттығуын жоспарлау мiндеттерi жатады. Боксшының дайындығын оның болашақтағы негiзгi қарсыластарының, жарыстың шиеленiстiгiн және көрермендер реакциясының жекелiгiн ескере отырып құру қажет [8].
Спорттық шеберлiктiң толықтыру (компенсация) қағидасы. Боксшының спорттық шеберлiгiнiң қалпына келу сатысы олардың әдiс - тәсiлдiк тәсiлi, денелiк және психикалық қасиетiнiң пайда болу деңгейi және функциональды мүмкiншiлiктердiң әр түрлiлiгiн игеру көлемi болып табылады. Боксшының мамандандырылған қасиетi мен сапасының алғашқы пайда болуы жоғары деңгейiнде, ортаңғы, ал соңғы өзiнiң дамуында қалады. Боксшының мамандандырылған қасиетi мен сапасының пайда болу деңгейiнiң айырмашылығы көптеген себептерге байланысты, олардың iшiндегi ең маңыздысы спортшының жеке ерекшелiктерi.
Боксшының спорттық шеберлiгiн жетiлдiру толықтыру қағидасын тарату, жаттықтырушы шәкiртiнiң турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау ерекшелiктерi мен мүмкiншiлiктерiн шығарып ұрыстағы жеке үлгiсi мен стилiн (оның қасиетi мен қабiлетiне сүйенiп) қалыптастыруға өту сәтiнен басталады.
Толықтыру қағидасы әсiресе, жарыстағы ұрыс кезiнде қажет. Боксшы өзiнiң ұрыстағы қарсыласының ұрыс әдiсi мен тәсiлiн, тәсiлдiк түрлерiн дұрыс таңдадым деп, жекпе-жек барысында жиi жеңiле бастайды. Егер, боксшының дене дайындығы жақсы және жоғары арнайы төзiмдiлiкте болса, онда ол белсендi қимылдың жетпеген қасиетiн толықтырып күрестiң жаңа әдiстiк түрiне көшедi.
Жалпы және арнайы дене дайындығы бiрлiгi жетiстiгiнiң қағидасы. Боксшының арнайы және жалпы дене дайындығы жеткiлiксiз болса, ол жоғары спорттық жетiстiктерге жетпейдi. Бокс - спорттың күрделi үйлестiрiлген түрлерiнiң бiрi. Ол спортшыдан әр түрлi қимыл iскерлiгiн, дағдысын және дене қасиетiн талап етедi. Адам бұрыннан бiлетiн қозғалыс негiзiнде, әрбiр қимыл актiсiн орындай алатыны белгiлi.
Жалпы дене дайындығы, әсiресе, боксшының алғашқы кезеңдерiнде, спортшының ары қарай өсу үрдiсiне қажеттi қимылдың дағдысы мен қасиетiнiң пайда болуының әр түрлiлiгiн құруға мүмкiншiлiк бередi. Арнайы жаттығулардың көмегiмен спортшының тиiмдi және жан-жақты дамуына жету мүмкiн емес. Бастаушы боксшыны үйрету үрдiсiнде жаттықтырушы жалпы дене дайындығы құралдарын пайдаланбайды. Ол күрделi үйлесiмдi қимылды орындаумен шектеледi. Боксшының жалпы дене дайындығының жан-жақтылығы деңгейiн анықтауда басты орынды президенттiк сынақ жиынтығының мөлшерiн жинақтау үрдiсi алады. Боксшыдан президенттiк сынақ жиынтығы мөлшерiн дайындауды және тапсыруды талап ете отырып, жаттықтырушы олардан иелiк дамуының жан-жақты базасын құрайды.
Жалпы және арнайы дене дайындығы арасындағы өзара белсендiлiгi боксшының спорттық барлық кезеңiндегi шеберлiгiне әсер етедi. Барлық боксшының жалпы дене дайындығының мiндеттерi, мазмұны және бағыттылығының әрбiр кезеңiнiң өзiндiк ерекшелiгi бар [9].
Жаңадан бастаған боксшы үшiн алғашқы кезеңдерiнде жаттықтырушы жалпы дене дайындығының жеке тәсiлдерi мен әр түрлi спорт түрлерiн кеңiнен пайдалануға тырысуы керек. Мысалы; баскетбол ойыны жалпы жылдамдықты, төзiмдiлiктi, ептiлiктi және басқа да қасиеттерге тәрбиелеуге ықпал етiп қана қоймайды, сонымен бiрге, арнайы жылдамдықтың, төзiмдiлiктiң және ептiлiктiң көрсеткiшiн жақсартады.
Боксшының спорттық шеберлiгiн және бiлiктiлiгiн өсiруде жалпы дене дайындығы тәсiлiнiң көлемi, мазмұны және бағыттылығы өзгеруi тиiс. Бiрiншiден, арнайы-дайындық жаттығуларының көлемi жалпы дене дайындығы тәсiлiнiң азаюы есебiнен өседi. Боксшының мықты, тұрақты қимыл дағдысын игеру дәрежесi - оның спорттық шеберлiгi деңгейiнiң негiзгi көсеткiштерiнiң бiрi болып табылады. Жоғары дәрежелi спортшы бiлiктiлiгi нашар боксшыдан ең басты айырмашылығы, оның әрекетi, қарсыластың жеке ерекшелiктерiне және ұрыстың шиеленiсуiне, жарыстың деңгейiне қарамастан мықты, дұрыс және нақты орындалуымен сипатталады. Сондықтан да, жаттықтырушы шұғылданушылардың оқу материалын нақты қалау игергенiне қарап отыруы тиiс [10].
1.3 Боксшылардың психологиялық, жігерлік дайындықтарын жетілдіру және дамыту әдістері
Жеке тұлғаның қасиеттерін қалыптастыру мен жетілдіру бұл дайындықтың түпкі мақсаты болып табылады. Күнделікті іс-шаралардың мақсаты нақты қойылады. Ол-спортшы бойында жаттығу немесе жарыстың табысты болуын қамтамасыз ететін жағымды психикалық жай-күй жасау болып табылады. Өзекті психологиялық жай-күй жаттығудың жемістілігі мен сапасын анықтайды, бірақ, ол келесі дәріс-сабақта болмауы мүмкін. Ол іс-әрекет уақытша іске асатын түрді айқындайды. Енді осы жай-күй созылмалы, бір қалыпты болуы үшін оның негізіне спортшының іс-әрекет үрдісіне, осы үрдіс шарттарына, өз-өзіне, жүктемелерге және деген қарым-қатынасы жатқызылуы тиіс.
Қалыпты жағдайға түсе отырып, өзекті жай-күй негізге айналады және іс-әрекеттің едәуір ұзақ мерзімге созылатын өзіне тән нақтылықпен ерекшеленетін психикалық білімділік сияқты жеке тұлға қасиеттерін анықтайды. Мысалы, бір спортшы жаттықтырушы тапсырмасын үнемі сапалы әрі жемісті орындайды, ал екінші мұны анда-санда істейді. Біріншісінің жұмысқа қабілеттілігі жаттығу үрдісіне деген шын көңілмен қарым-қатынасынан көрінеді, ал екіншісі-бүгінгі көңіл-күймен байланысты болады. Сондықтан осындай психикалық жай-күй сайын әрбір жаттығу, сабақ барысында психологиялық-педагогикалық әсер етулері жиынтығын қолдана отырып, қалыптастыру қажет. Сөйтіп, психологиялық дайындық-бұл психикалық жай-күй негізге айналғанша, одан кейін жеке тұлға қасиеті болғанша реттелетін күрделі үрдіс. Осы аталған үрдістің орталық мақсаты-психологтар, ата-аналар, жаттықтырушылардың әсерінен, яғни тәрбиелеу барысында және өзін-өзі іштей ұйымдастыру мен жұмылдыру, яғни спортшының өзін-өзі тәрбилеу үрдісінде болатын спорттық мінез-құлық негізін құрайтын тиісті қарым-қатынастарды қалыптастыру мен пысықтау болып табылады [11].
Спортшының психологиялық дайындығында негізгі психологиялық құбылыстардың үш тобын: үрдістер, жай-күйлермен қасиеттерді жетілдіру негізінде психика дамуының классикалық жалпы кестесі айқын көрініс табады. Тәрбиелену мен өзін-өзі тәрбиелеу барысында психикалық жай-күйлер мен үрдістердің өзгерулері болып тұрады. Осы айтылғандардың бәрі спортшының психологиялық дайындығының мақсаты-спорттық жарыс пен жаттығудың табыстылығын білдіреді. Жеке тұлға қасиеттерін қалыптастыру мен жетілдіру болып табылатындығы дәлелдейді.
Дамудың осындай күрделі үрдісі спорттық іс-әрекеттің әртүрлі жағдайларында спортшының мінез-құлқы мен жай-күйін басқару арқылы іске асады. Психологиялық жай-күйді басқару мен жеке тұлға қасиеттерін тәрбиелеу іс-әрекетпен оның нәтижесі ретінде бір-бірімен тығыз байланысты. Жақсы ұйымдастырылған және жеткілікті ұзақ психологиялық дайындық, спортшыны басқару қажеттілігінің одан әрі азаюына әкелуде. Өзін-өзі басқаруды, өзін-өзі реттеуді жетілдіру жүйесі спортшының жеке тұлғасының маңызды мінездемесі ретінде оған жаттығу кезінде де, жарыстар кезінде де көп байқала бермейтін қорлы мүмкіндік.
Спортшылардың дайындығы әр түрлі бағытта жүреді, бірақ кейде еріктің жетіспегендігінен немесе өзінің эмоцияларын басқара алмағандықтан көп жылдық жаттығулар нәтижесі түкке тұрмауы мүмкін. Жүйелі түрде психодиогностика жүргізіп, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау психолог жаттығу үдерісіне белсене қатысса спортшылардың жеке ерекшеліктерін анықтауға, жеңіске жету үшін қажет психикалық қасиеттерді қалыптастыру мен дамыту мүмкін болады [12].
Жас боксшыларды дайындаудағы психологиялық ерік аспектілеріне тәрбиелеуде төмендегідей түрлерін қолдануға болады.
Боксшыны жаттықтыруда әр түрлі белсенділікті тәрбиелеуге үлкен мағына беру, мысалы, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау; серіктеспен ерікті жекпе-жекте ауыстыру жиі болады. Әр түрлі жекпе-жек мәнерінде серіктес боксшыға сан алуан жекпе-жек жағдайларын қояды және оны қолайсыз жағдай туындағанда бағалау, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау өз еркімен жеңіске жету тәсілдерін табу. Белсенді боксшы ешқашан жекпе-жекте қиын жағдай туындағанда ылғи күрделі жағдайдан шығу жолын табады. Боксшының дайындық үрдiсiн дұрыс жоспарлау үшiн әр түрлi бағыттағы сабақты өткiзудiң нақты бiрiздiлiгiн сақтау және сабақ тәсiлiн қатаң тәртiпте жүргiзiмен сипатталады.
Мысалы, бiлiктi жаттықтырушы боксшының төзiмдiлiгiн, жылдамдық қасиетiн және жетiлдiру мiндеттерiн ешуақытта бiр сәтте шешпейдi. Егер спортшы осыған дейiн арнай төзiмдiлiктi жетiлдiрсе, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау; шаршаса және тағы басқа онда ол жаңа әдiс - тәсiл дағдысына өтпейдi. Әр түрлi бағыттағы жаттығу өткiзуде әдiстемелiк дәлелденген бiрiздiлiктi сақтау қажет. Мысалы, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау; турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау ұрыс тәжiрибе өткiзер алдында егер, спортшы үлкен көлемде жұмыстан кейiн өз қалпына келмесе, боксшының төзiмдiлiгiн тәрбиелеуге бағытталған жаттығуды өткiзу керек.
Боксшының сатылы және кезеңдiк дайындығын, әдiстемелiк дәлелденгенiн қайталап және бiрiздiлiк жаттығуының қажеттiгiнен оқу-жаттығу үрдiсiн циклдi өтедi.
Үлкен циклдiң айырмашылығы жиi жылдық және жарты жылдық, аз-микроциклдер, боксшы дайындығының апталық мерзiмiн қамтиды. Соған байланысты жаттығу құрылымы мен мазмұны жыл бойына кезеңмен өзгередi, микроциклдердiң үлкен циклдерден айырмашылығы боксшы дайындығының кезеңдiк және сатылық ерекшелiктерiне байланысты өзгеруi мен дәрежесi нақтыланады. Алғашқы спорттық қалыпты игеру, жаттығуды дамыту үш фазадан тұрады; (оның нақтылығы мен уақытша күш жұмсауда) Әрбiр жаттығу фазасына сәйкес жаттығу циклi үш кезеңнен тұрады: дайындық, жарыстық және өтпелi, олар микроциклдер, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау;мазмұны бағыттылық және мiндеттерге бөлiнедi. Маңызды айырмашылығы бар боксшы дайындығында кезектi микроцикл және нақты кезең немесе сатыда алдыңғыларды қайталамайды, ал жаттығудың жаңаланған тәсiлi мен әдiсi негiзiнде құралады. Әсiресе, бұл боксшының жарыс алдындағы дайындығындағы арнайы - дайындық сатысының екiншi бөлiмiнде, микроцилдер мазмұнын игеру нәтижесiнде жақсы көрiнедi.
Бiрiншi тартылу арнайы-дайындық сатысы кезiнде боксшы орташа қарқындылықпен орындаған, арнайы, арнайы-дайындықты және жалпы дайындықты жаттығудың үлкен көлемiн орындауға бағытталған микроцикл. Екiншi соққы мiндеттерi мен мазмұны, микроциклдер және арнайы төзiмдiлiгiнiң жоғары деңгейiнде құралған және (үлкен қарқындылықпен орындаған) максималды жүктемеге боксшының ағзасын үйрету. Бұл микроциклде дайындықтың негiзгi тәсiлдерi жұппен әдiс-тәсiлдiк шеберлiктi жетiлдiру, шартты және еркiн ұрыстар болып табылады [13].
Үшiншi қолданушы микроцикл жоғары деңгейлi жаттығудағы боксшының жетiстiгi мен күшiн сақтауына бағытталған. Мұндағы дайындықтың негiзгi түрлерiнiң бiрi боксшының серiктеспен, алақанда және құралда жаттықтырушымен, сонымен қатар алдағы жарысқа психологиялық көңiл күйi жұмысын жеке жетiлдiру болып табылады.
Жарыс алдындағы сатымен салыстыруда спортшы жаттығуының жарыстан кейiнге микроциклдердiң құрылысын, мазмұны және бағыты өзгередi. Спорттық шеберлiктi дамытудың бағытталған күшiн бөлу қағидасы. Боксшы нақты қимыл дағдысын игеру мақсатымен кез-келген жаттығуды орындайды. Боксшы дайындығы кезiнде бағытталған күшiн бөлу қағидасын таратудың маңызды түрлерiнiң бiрi арнайы қимыл дағдылары және арнайы дене қасиетiн бiр уақытта дамыту. Дағдының пайда болу мықтылығы болымды түрде өседi егер, ол арнайы дене дағдысын жетiлдiрумен бiр уақытта өтсе бұл қағида жеңiл атлетикада, гимнастикада және спорттық басқа да спорттың түрлерiнде кеңiнен пайдаланады. Бокс жылдамдық, күш спорт түрлерi болып табылады. Сондықтанда жаттықтырушы боксшымен дағдыны жетiлдiру кезiнде тиiмдi жылдамдық-күш жағдайды құрайды [14]. Боксшының қалыптасқан дағдылы қимылдарын меңгеру үлкен назар аударуды, дәлдікті, жылдам ойлауды қажет етеді. Қатаң ережелермен шектелген жарыс орны боксшыдан қимыл әдістерін жетік меңгеруді талап етеді. Ережелер боксшыға жаттығу және жарыс кезінде де белгілі бір талаптарға сай әсер етуге мәжбүр етеді. Бұл тәртіптілікке және ең басты мақсатқа көңіл бөлуге тәрбиелейді.
2 БОКСШЫЛАРДЫҢ ЖІГЕРЛІК ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫН ДАМЫТУ НЕГІЗДЕРІН ЗЕРТТЕУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Зерттеу жұмыстарының ұйымдастырылуы мен таңдаманың сипаттамасы
Боксшылардың психологиялық жағдайын қалыптастыруы жалпы өзінің ішкі рухани сенімділігі мен дайындалуына байланысты. Боксшының үлкен дәрежеге жетуі үшін, психологиясы өте жоғары дәрежеде болуы керек.
Өз - өзіне психологиялық жағдайын қадағалап, қандай кедергілер болмасын жеңіп, алдында тұрған мақсаттарының дұрыс, бұрысын ажырату керек. Мұндай дәрежеге жету үшін, бірте - бірте қалыптасады.
Ол үшін жоғарыда көрсетілгендей біраз салыстырмалы анализдер жасау қажет (спортшының қалыпты және қалыпсыз жағдайы). Жалпы жас боксшылардың жарыс кезіндегі дайндықтарын этаптарға бөлуге болады.
1. Өз - өзін психологиялық дайындау. Бұл жас боксшының алғашқы үлкен жарыс кезіндегі өз бойындағы сенімсіздікті, қажетсіз қателіктерін бойынан шығара білуі. Ол жарысқа дайын болып, жеңіске жету үшін мақсатты түрде рухани жеңуі.
2. Жаттықтырушысының психологиялық әсері. Өз ісін жақсы білетін жаттықтырушы, боксшының түріне қарап -ақ эмоциялық әсерін анықтай алады. Егер ол жарыс алдында үнедмеген күйде болса, жаттықтырушы тез арада байқап, сол сезімнен шығару қажет. Жаттықтырушы әрқашанда жарыс алдындағы қиын жағдай туралы айтып отыруы керек. Ол спортшының өзінің күші және қарсыласының күші жайлы ескертіп, дайындау әдісін өзгертіп отыруы керек [15].
3. Ортаның әсері. "Орта" - деген сөзде, ең алғаш сол қатысатын жарыстың ортасы жайлы білуі керек. Боксшының психологиялық жағдайына отбасының қарым - қатынасы, жолдастарының, таныстарыда әсері үлкен болады. Спортшының психологиялық жағдайына ортаның әсері екі жағынанда әсер етеді. Яғни, ортаның кері әсерәнен спортшы өз - өзіне деген сенімін жоғалтып, дұрыс емес қалыпқа түсіреді. Қабылдау сезiмi көбiнесе зер салу қасиетiне байланысты. Шебер боксшы өз назарын қарсыласының тұрысына, жүрiсiне, соққыларына, жылдамдығына аударады. Ұрыс кезiнде боксшы бiр шабуылдық қимылдан екiншi қорғаныс қимылына ауысады немесе қорғаныстан шабуылға ауысады. Бұл жағдайда ойдың жылдам өзгеру қабiлетi жұмыс iстейдi. Тәсiлдiк жағдайды дер кезiнде сезiну бiрнеше анықтағыштардың бiрге жұмыс iстеуiне байланысты, болып оның iшiнде көз және қозғалыс анықтағыштарының орны үлкен. Қарсыласын бағдарлау кезiнде, ол алдымен оның қозғалысына, қол қимылына, қөзқарасына қарап, жалған қозғалысты шын қозғалыстан ажырата бiлуi қажет. Ара қашықтық неғұрлым жақын болса, соғұрлым сезiнуi жоғары болады. Боксшының сезiну қабiлетiне төмендегi себептер әсер етедi: ыңғайсыз бастапқы қалып, шаршау, қарсыласының қимыл-әрекеттерiн дұрыс бағаламай тек қатты соққы жасауға тырысу және қарсы соққы алып қалуды ескермеуiнен болады. Қалыпты жағдайларды, iс-әрекеттердi, оған қарсы қимылдарды сақтап қалу үшiн көз, бұлшық ет қозғалысын жақсы ескеруi керек. Тұлғаның психологиялық ерекшелігі - тұлғаның бағыттылығы, қарқыны, мінез, қабілеті мен көзқарасы. Тұлғаның іс-әрекетінің психологиялық ерекшелігі - қабылдау ерекшелігі - ойлауы, психологиялық үдірістер мен қиялы, белгілі жұмыс түрімен байланысы. Психологиялық үдірістер мен тұлғаның психологиялық ерекшеліктері мен адамның іс-әрекетін жинақтағанда, оны ақыл, ес дейді, көлемді түрде психика деп атайды [16]. Психологиялық ерекшелік психологиялық үдерістер мен ерекшеліктер күшті ақыл және дене қобалжуларында білінеді, ол қоршаған ортаның үнемі өзгеруінде, спортта, оның ішінде жекпе-жекте байқалады. Боксшының психологиялық дайындық жағдайы қарсыласымен шешуші жекпе-жекте маңызды рөл атқарады. Кез-келген іс-әрекетке адам психологиялық жағынан дайын болуы керек. Әсіресе, өзгермелі жағдайларға, мақсатқа жету кезеңдерінде, қажеттіліктер секірулерде және құнды бағыт-бағдар қажет. Енді іс-әрекет нәтижесі де оған риза болуы, ішкі психологиялық жағдайы, адамның қобалжулары да оның іс-әрекет үрдісінде психологиялық дайындығына ғана емес, сонымен бірге, кез-келген іс-әрекетпен жүреді. Бокста қозғалыстар ауытқыған жылдамдықпен өтiп, жылдамдық пен күштiң бiрге қосылып жұмыс iстеу нәтижесiнде өте жоғары көрсеткiштi көрсетедi. Боксшының қозғалысы, барлық iс-әрекеттерi қарсыласының қимылдарына байланысты рингте өзгерiп отырады. Бокста кездесетiн жалпы жағдай қарсыласынан қатты соққы алып қалмау үшiн барлық әрекеттерiн жоғары қызбалықпен орындайды. Жаттығу үстiнде және жарыс кезiнде боксшы өз денесiнiң мүмкiндiгiн толық пайдаланады.
Бокспен шұғылдану барысында боксшы қимылды, күштi, жылдамдықты, тағы басқа қабiлеттердi шыңдаумен бiрге, ол қан айналымы, тыныс алу, ас қорыту, мүмкiндiктерiн шыңдайды. Боксшыға ең қажеттiсi - бұлшық ет күшi, жылдамдық, төзiмдiлiк. Оған қажеттi қасиеттердi тәрбиелеу үшiн жаттықтырушы және боксшылар физиологиялық, абиомеханикалық өзгерiстердi бiлулерi қажет [17].
Бұлшық ет күшi оны өсiруге арналған жаттығуларға, физиологиялық, биомеханикалық, биохимиялық ерекшелiктерге және жүйке жүйесiнiң басқаруына да байланысты.
Боксшы күшiнiң өсу механизмiн қарайық. Күштiң көрсеткiшi бұлшық еттердiң физиологиялық көлденеңдiлiгiне және жұмысқа қатысқан бұлшық ет талшықтарының санына байланысты. Күш өсiру жаттығуларын пайдаланғанда боксшылардың бұлшық ет талшықтары өседi, олардың ұсақ қан айналымдары жақсарады, соның арқасында бұлшық ет талшықтары қанды көп қабылдайды. Ол бұлшық еттердiң көлденең өсуiне әсер етедi.
Әр бiр бұлшық етте нейрондық қозғалыс көрсеткiштерi бiрдей емес. Бiреулерi жылдам орындалатын қимылға, бiреулерi ұзақ қимылға арналады. Бұлшық ет күшiнiң ширақтығы ондағы рефлекторды жұмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ
1 БОКСШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЖІГЕРЛІК ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Боксшының психологиясын және жігерлік күштерін дамыту
1.2 Әртүрлі қабілеттерге дайындық кезіндегі тапсырмаларды орындаудағы боксшының ерекшеліктері
1.3 Боксшылардың психологиялық, жігерлік дайындықтарын жетілдіру және дамыту әдістері
2 БОКСШЫЛАРДЫҢ ЖІГЕРЛІК ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫН ДАМЫТУ НЕГІЗДЕРІН ЗЕРТТЕУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Зерттеу жұмыстарының ұйымдастырылуы мен таңдаманың сипаттамасы
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы
2.3 Зерттеу нәтижелерін талдау
3 БОКСШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЖІГЕРЛІК ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН ҰСЫНЫСТАР
3.1 Боксшының жігерлік қабілетінің тұрақтылығын қалыптастырудағы түрлі жаттығулар
3.2 Жарыс кезіндегі боксшының психологиялық дайындығын шыңдау
3.3 Жігерлік және психологялық қабілеттер деңгейінің кезеңдерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
1. Аталмыш дипломдық жұмыс жазылуы барысында бірқатар мемлекеттік құжаттар негізге алынды.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы 27 шілде 2007 жылғы №319-ІІІ 3ҚР заңы.
3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарындағы дипломдық жұмыстың орындалу ережелері. Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігімен бекітілген 23 қаңтар 2008 жылғы №26 негізгі ережелері.
4. Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігінің 18 наурыз 2008 жылғы №125 бұйрығымен бекітілген білім алушылардың оқу үлгерімін, аралық және қорытынды аттестациялауын жүргізу ережелері. Жоғары оқу орындарында диплом жұмыстарын орындау ережесі. Негізгі ережелер. 2009.09.01.
5. 2011 - 2015 жылдардағы Қазақстанның республикасының Мәдениеттi денешынықтыру және спортты дамытудың салалық бағдарламасы. - Астана, 2011
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АДД - арнайы дене дайындығы
БДТ - Бастапқы дайындықтың тобы
ОЖТ - оқу - жаттығу тобы
СЖТ - спорттық жетiлдiру топ
ЖСЖТ - Жоғарғы спорттық жетiлдiрудi тобы
ҚР - Қазақстан республикасы
ОЖЖ - оқу-жаттығу жиын
БЖСМ - бала-жасөспірім спорт мектебі
ОРСБЖМ - Олимпиадалық резервтегі спорттық бала-жасөспірім
мектебi
СШҮ - Спортт шеберiне үміткер
ҚРСШ - Қазақстан Республикасының спорт шебері
ЖСЖ - Жүрек соғысының жиiлiгі
с - секунд
м - метр
см - сантиметр
АНЫҚТАМАЛАР
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекет.
Тыныс алу жиілігі - бір минут ішіндегі дем алып, шығару саны.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығы - терең дем алып, дем шығарған кезде өкпе арқылы өтетін ауаның көлемі.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тура алу қабілеті.
Шапшаңдылық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппараттарының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілеті.
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселумен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бокспен шұғылданатын адамдардың да денсаулығы, мінез - қылықтары және қасиеттері де жоғары дәрежеде болады. Спортшының психологиялық дайындығы және өзінің жігерлік күшінің кез келген іс - әрекетінің ұзақ мерізімде жүзеге асыра алу қабілеті. Спортшының психологиялық дайындығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оның шеберлігі өте жоғары болып, жақсы нәтижелерге де қол жеткізе алады. Боксшының психологисы оған қажетті қасиеттердің негізгілерінің бірі деуге болады. Ол боксшыға әртүрлi сайыс жағдайында қажеттi мақсаттарды жарыс ережесiнiң көлемiнде шешуге мүмкiндiк бередi. Яғни, боксшының психологиясы жоғары болуы, басқа тұстарынан зерттей отырып барынша келешектегі жас боксшыларға қажетті жас боксшылардың психологиялық дайындық қасиеттерін одан әрі шыңдап, қажетті жағдайда қолдана білуді көрсету. Бокс - спорттың күрделi үйлестiрiлген түрлерiнiң бiрi. Ол спортшыдан әр түрлi қимыл iскерлiгiн, дағдысын және дене қасиетiн талап етедi. Жалпы дене дайындығы, боксшы бойында моральдық және еркіндік, сонымен еркіндік қасиеттерін дамытуға көп әсерін тигізеді, себебі көптеген жаттығулар әр түрлі қиындықтарға төтеп беруді қажет етеді, әрі психологиялық тұрақтылық пен спорттық бейнені ұзақ сақтап қалу мүмкіндігін қалыптастырады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Уақыт өткен сайын болашақта бокс саласына қызығушылардың сұраныстары күннен күнге арта түсуде. Оны қанағаттандыруда ғылыми теориялық ізденістердің тигізер септігі үлкен. Қазақстан өркендеп келе жатқан мемлекеттер арасында алар орны көрнекті десекте болады. Әсіресе бокс саласының алар орны ерекше. Оның себебі елімізде үлкен әлемдік жарыстардан жеңімпаз болған боксшыларымыздың төзімді еңбектерінің жемісі. Зерттеу жұмысында елімізде бокс саласының әрі қарай дамып-жетілуіне қажетті жағдайларды орындап, оның ішінде боксшының негізгі қасиеттерінің бірі болып келетін жас боксшылардың психологиялық дайындықтарның іс жүзінде қолданылуын, зерттелуін көздеп отыр.
Зерттеу жұмысының нысаны. Боксшының психологиясын одан әрі шыңдау; жігерлік күшін дамыту, қажетті уақытында қолдана алуды дамыту; психологиялық қаситтерімен қосымша қолданылатын тәсілдерін үйрену; өз бойында қажет емес қасиеттермен, өзін моральды түрде, психологиялық және физиологиялық жағынан шыңдап дайындау ;
Зерттеудің міндеттері. Жалпы боксшылардың психологиясының дайындық жолдарын қарастыру, жігерлік дайындық іс - әрекеттің психологиялық мазмұнын ашып көрсету; жас боксшылардың психологиялық дайындығын ашу және талдау жасау;
Зерттеу пәні - бокс саласындағы оқу-жаттығу жұмыстарының мазмұнын көрсетіп, талдау жасау.
Зерттеудің болжамы. Боксшының психологиялық даярлығын, жігерлік соған байланысты зерттеу жолдарын, қажетті барлық әдістерді арттыратын болсақ, олардың бокс саласындағы жетістіктері жоғарлап, өзіне деген сенімділігі күшейіп, үлкен жетістіктерге қол жеткізуі әбден мүмкін
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеуге қойылған мақсаттарды мен міндеттерін шешіп, болжамдарға көз жеткізіп, толықтырушы және бірін-бірі тексеруші әдістерін қолдана отырып, психологилық қасиеттерін, бақылау әдістері жіне тәжірибелік - эксперимент жұмысының мәліметтері арқылы сараптап, қорытындылау қолданылды.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеуден алынған барлық нәтижелерін боксшы даярлауда қолдануға болады. Жалпы бокс саласында психологиялық даярлықты нығайту, жігерлік дайындығының жағдайлардың жан-жақты жүзеге асырылуы мен кедергілердің алдын алу керек. Жас боксшыларды даяарлауда психологиялық тұрғыдан жүзеге асырылатын жұмыстар, тәжірибесінде қолданылуда психологияны зерттеу жолданының мәні мен мазмұнын ашады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Дипломдық жұмысымыздың мақсатына сәйкес зерттеу нәтижесінде әртүрлі ғылыми әдебиет көздерінен алынған мағлұматтар бойынша жалпы, әлемдік психологияда, жеке алғанда кеңестік және отандық психологияда жазылған психологтар мен педагогтардың, сарапшылардың, әдіскерлердің ғылыми еңбектеріне, философиялық қағидаларға, еңбектері мен теорияларына шолу жасалынып талданды.
Зерттеу базасы. Спорт мектеп интернаты және орта білім беретін мектеп.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, тәжірибелік ұсыныстардан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмысымыздағы зерттеу нәтижелері туралы мәліметтер көрнекті түрде бейнеленген.
1 БОКСШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЖІГЕРЛІК ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Боксшының психологиясын және жігерлік күштерін дамыту
Спорт психологиясы спорт жұмысының ерекшеліктерін зерттейді. Спорт жұмысының барлық психологиялық күрделілігін түсінбей тұрып, оның сан түрлі шартты байланыстарын білмей, ғылыми және педагогикалық талапқа сай, жаттығудың тиімді әдістемесін құру мүмкін емес. Жаттығу мен жарыс кезіндегі үлкен қобалжулар шешуші фактор болып, ол спортшыға моральдық қасиетті тәрбиелеуге, тактикалық және техникалық жағынан дене мүмкіндіктері көрсеткішін көрсетуге әсер етеді.
Боксшыны психологиялық дайындау жаттығу мен жарыс кезінде өзіндік маңызы бар, үнемі шабуыл кезіндегі күшті соққылаудың болуы, турнир күрделілігі, шабуыл кезеңіндегі аз ғана үзілісте ағзаны қайтадан қалпына келтірудің мүмкіндігінің болмауы, турнир көп мөлшерде болатындығы, бір жылдағы жекпе-жектің көп болуы, дене салмағын қалпында ұстап тұру сияқты мәселелерді қамтиды [1].
Спортшының психологиялық дайындығын тиімді және жалпы бағытта өткізу үшін, оның жеке ерекшелік қабілетін білген жөн; оларға биохимиялық, психологиялық, психодинамикалық, физиологиялық, дене, жеке, әлеуметтік ерекшеліктер жатады. Спортшының психологиялық дайындығында оның дүниеге көзқарасы, сонымен қатар тұрақтылық, жігерлілік, батылдық, шешім қабылдаушылық, күш жігері, өзін-өзі игеруі, белсенділігі және т.б. оң қасиеттері ескеріледі. Психологиялық дайындық психодиагностикалық жақтан байқалады - мінез-құлықтың көрінуі, жарыс және жаттығу шарттарындағы спортшының дене қасиеті, нақты психологиялық дайындықта спортшыға бапкердің психологиялық сезіміне әсер етуі және оның өз жағдайын өзі басқара алуы мен жарыс, жаттығулар шартындағы спортшы тәртібі жатады. Мұндағы маңыздысы психологиялық реттеу болып табылады. Бұл боксшының спорт жұмысындағы жұмылдыру мен алаңдатуда өз эмоциясын басқара алуы. Бұдан шығатыны бапкердің алдына қоятын мынадай міндеттер:
боксшыны ұзақ жүктемедегі дайындық үдерісіне дайындау;
спорт сайысындағы тосын жағдайларда өнімді жұмысқа дайындау;
спортшыны нақты шабуылға дайындау;
нақты шабуылда, турнир кезеңінде оның тәртібі мен жағдайын басқара алуына;
турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау;
әрбір боксшылардың нәтижеге жету әрекетіне қабілеттендіретін, ұжым арасында жалпы психологиялық күш туғызу;
бокс спорт түрі ретінде спортшының психикасына жоғары талап қояды дене және техника-тактика дайындығымен белгілі бір жетістікке жету оңай [2].
Барлық боксшыны техника-тактика және дене дайындығының күштілігі жеткілікті болса да, жігерлі деп айтуға болмайды.
Психологияны оқыту ұғымдары: а) психологиялық үрдістер; ә) тұлғаның психологиялық ерекшелігі; б) адамның іс-әрекетіндегі психологиялақ ерекшелігі. Психологиялық іс-әрекетке сезім, қабылдау, елестету, ойлау, ес, зейін салу, көңіл күй, тілек және т.б. жатады.
Тұлғаның психологиялық ерекшелігі - тұлғаның бағыттылығы, қарқыны, мінез, қабілеті мен көзқарасы. Тұлғаның іс-әрекетінің психологиялық ерекшелігі - қабылдау ерекшелігі - ойлауы, психологиялық үдірістер мен қиялы, белгілі жұмыс түрімен байланысы.
Психологиялық үдірістер мен тұлғаның психологиялық ерекшеліктері мен адамның іс-әрекетін жинақтағанда, оны ақыл, ес дейді, көлемді түрде психика деп атайды.
Психологиялық ерекшелік психологиялық үдерістер мен ерекшеліктер күшті ақыл және дене қобалжуларында білінеді, ол қоршаған ортаның үнемі өзгеруінде, спортта, оның ішінде жекпе-жекте байқалады.
Боксшыны психологиялық дайындау жаттығу мен жарыс кезінде өзіндік маңызы бар, үнемі шабуыл кезіндегі күшті соққылаудың болуы, турнир күрделілігі, шабуыл кезеңіндегі аз ғана үзілісте ағзаны қайтадан қалпына келтірудің мүмкіндігінің болмауы, турнир көп мөлшерде болатындығы, бір жылдағы жекпе-жектің көп болуы, дене салмағын қалпында ұстап тұру сияқты мәселелерді қамтиды.
Спортшының психологиялық дайындығын тиімді және жалпы бағытта өткізу үшін, оның жеке ерекшелік қабілетін білген жөн; оларға биохимиялық, психологиялық, психодинамикалық, физиологиялық, дене, жеке, әлеуметтік ерекшеліктер жатады.
Спортшының психологиялық дайындығында оның дүниеге көзқарасы, сонымен қатар тұрақтылық, жігерлілік, батылдық, шешім қабылдаушылық, күш жігері, өзін-өзі игеруі, белсенділігі және т.б. оң қасиеттері ескеріледі.
Психологиялық дайындық психодиагностикалық жақтан байқалады - мінез-құлықтың көрінуі, жарыс және жаттығу шарттарындағы спортшының дене қасиеті, нақты психологиялық дайындықта спортшыға бапкердің психологиялық сезіміне әсер етуі және оның өз жағдайын өзі басқара алуы мен жарыс, жаттығулар шартындағы спортшы тәртібі жатады.
Мұндағы маңыздысы психологиялық реттеу болып табылады. Бұл боксшының спорт жұмысындағы жұмылдыру мен алаңдатуда өз эмоциясын басқара алуы. Бұдан шығатыны бапкердің алдына қоятын мынадай міндеттер:
боксшыны ұзақ жүктемедегі дайындық үдерісіне дайындау;
спорт сайысындағы тосын жағдайларда өнімді жұмысқа дайындау;
спортшыны нақты шабуылға дайындау;
нақты шабуылда, турнир кезеңінде оның тәртібі мен жағдайын басқара алуына;
турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау;
әрбір боксшылардың нәтижеге жету әрекетіне қабілеттендіретін, ұжым арасында жалпы психологиялық күш туғызу;
бокс спорт түрі ретінде спортшының психикасына жоғары талап қояды дене және техника-тактика дайындығымен белгілі бір жетістікке жету оңай.
Барлық боксшыны техника-тактика және дене дайындығының күштілігі жеткілікті болса да, жігерлі деп айтуға болмайды.
Психологияны оқыту ұғымдары: а) психологиялық үрдістер; ә) тұлғаның психологиялық ерекшелігі; б) адамның іс-әрекетіндегі психологиялақ ерекшелігі. Психологиялық іс-әрекетке сезім, қабылдау, елестету, ойлау, ес, зейін салу, көңіл күй, тілек және жатады.
Тұлғаның психологиялық ерекшелігі - тұлғаның бағыттылығы, қарқыны, мінез, қабілеті мен көзқарасы. Тұлғаның іс-әрекетінің психологиялық ерекшелігі - қабылдау ерекшелігі - ойлауы, психологиялық үдірістер мен қиялы, белгілі жұмыс түрімен байланысы.
Психологиялық үдірістер мен тұлғаның психологиялық ерекшеліктері мен адамның іс-әрекетін жинақтағанда, оны ақыл, ес дейді, көлемді түрде психика деп атайды.
Психологиялық ерекшелік психологиялық үдерістер мен ерекшеліктер күшті ақыл және дене қобалжуларында білінеді, ол қоршаған ортаның үнемі өзгеруінде, спортта, оның ішінде жекпе-жекте байқалады [3].
Боксшының психологиялық дайындық жағдайы қарсыласымен шешуші жекпе-жекте маңызды рөл атқарады. Ринг алаңына шығар алдындағы қозу үдірісін игере алмайтын, өз күшіне сенбейтін боксшы, жекпе-жек кезіндегі санасы іс-әрекет жасай алмайды және тез жұмылдырылса, керісінше, боксшы психологиялық жағынан дайындалған, сабырлы, өзіне сенімді, өз көңіл күйімен жеңіл басқара алса, ол өте күшті әсер ететін факторларда ( күшті соққы алғанда, шабуыл кезіндегі сәтсіздік т.б.) жұмылдыра алып, жағдайды дұрыс бағалайды, өзінің және қарсыласының мүмкіндігін есепке ала отырып, тактикалық және техникалық міндеттерді озық шеше алады. Боксшы турнирге қатысқан 12 күн ішінде 4-5 жекпе-жекке қатысады, сондықтан оның әрқайсысына психологиялық дайындық қажет.
Боксшының психологиялық дайындығы 2 кезеңнен тұрады - жалпы психологиялық және жарысқа психологиялық дайындық. Бұл екі кезең бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар, сондықтан әдістемелік сопрт жаттығуында оны ескеру қажет.
Жалпы психологиялық дайындық спортшының дүниетанымына, жеке қасиетінің мүмкіндігіне, ерік-жігеріне, психологиялық үдерістердің дамуына, оның алдында тұрған міндеттерді жетістікпен орындау қабілетіне бағытталады.
Боксшының психологиялық дайындығы алдында болатын жарыстардың міндеттеріне қарай, яғни нақты жарыста шешілетін мәселеге негізделеді.
Оларға бірқатар жайттар жатады: турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау;
алдағы жарыстағы спортшының қатысуындағы негізгі мақсаты айқындау;
қарсыласының әлсіз және күшті жақтарын есепке ала отырып, осы ерекшеліктерге іс-әрекет жасауға дайындалу;
жеңіске жетуге өзінің мүмкіндігі мен күшіне сенуді қалыптастыру;
жарысқа байланысты туған теріс эмоцияларды жойып, алдағы шабуылға психологиялық жағынан дайындық жасау;
ерік және дене күшіне ең жоғарғы түрде дайындық және жарыс кезіндегі жағдайларда осыны көрсете білу;
жекпе-жек соңында өзін ең жоғарғы түрде босаңсыта алу қабілеті мен келесі шабуылға қайтадан жұмылдыруды білу;
Боксшының психологиялық дайындығының нәтижесі оның психологиялық дайындық жағдайынан көрінуге тиіс, яғни спортшының жарыс нәтижелілігіне барлық күш-жігерін беруіне байланысты болады.
Психологиялық және жігерлік дайындықтың нәтижесі жоғары болуы қажет. Адамнан ерекше жинақтылықты, күштерін жұмылдырып, барын салуда, жоғары шеберлікті қажет ететін іс-әрекеттің кейбір түрлерінде психологиялық дайындық іс-әрекет барысына дейін және сол іс-әрекет кезінде ұйымдастырылады және жоспарлы түрде іске асырылады [4].
1.2 Әртүрлі қабілеттерге дайындық кезіндегі тапсырмаларды орындаудағы боксшының ерекшеліктері
Боксшының жалпы дене дайындығы оның дене қабілетінің жан-жақты дамуына бағытталады. Ол ағзаның функционалды мүмкіндігі көрсеткішін жоғарлатуға, төзімділікке, күштілікке және шапшаңдықты - күшті қасиеттерге, бағдарлану қабілеттілігіне баулыйды.
Жалпы дене дайындығы кезеңді қозғалыс тәжірибесі және іс-әрекеттері кіріктірілген кешенді дене қабілетін қарастырады. Бұл шапшандылық күшті сипатты жаттығулар қатарына кең көлемді дене жүктемесіндегі төзімділікке негізделген айтарлықтай күштілік қысымдағы жаттығулар және қозғалыс реакцияларындағы шапшандық пен ептілікті жан-жақты жетілдіру жаттығуларынан тұрады.
Боксшының дене шынықтыру деңгейі оның үлкен ауыртпалыққа қарсы төзімділік қасиетін арттырады және дайындық кезінде кейбір жаттығулардан кейін немесе жалпы дайындау жаттығуларынан кейін тез арада өз спорттық қалпына келеді. Спортшының шымырлығына дене шынықтырудың басқа спорт түрлерімен жаттығу өте үлкен әсері бар екенін біз атақты спортшылардан білеміз. Жалпы дене дайындығы боксшы бойында моральдық және еркіндік қасиеттерін дамытуға көп әсерін тигізеді, себебі көптеген жаттығулар әр түрлі қиындықтарға төтеп беруді қажет етеді, әрі психологиялық тұрақтылық пен спорттық бейнені ұзақ сақтап қалу мүмкіндігін қалыптастырады [5].
Жалпы дене дайындығы үшін боксшының жеке мінезіне сай және оның дене қасиеттерін дамытатын жаттығуларды таңдау қажет. Кейбір дене жаттығулары боксшыға оңды әсер бергенімен, оның қажетті тәжірибе жинақтауы мен керекті қасиеттерге тәрбиелеуге кері әсерін тигізуі мүмкін.
Боксшының психологиялық саулығы оптималды болғаʜда, ол ɵз-ɵзіʜе сеʜімді болады, соңыʜа дейіʜ жетуге жəʜе жеңуге талпыʜады, жарыста қойғаʜ мақсатыʜа жету үшіʜ бар күшіʜ жияды, айтарлықтай психикалық тұрақтылығы байқалады. Боксшының төзімділігінің элемеʜттеріʜің кɵрсетікштеріʜе талдау жасау барысыʜда.
Жүйелі жаттығулар іс-әрекетті тез орындауға көмектеседі, олардың арасындағы максималды үзілісті, яғни жұдырықтасу қарқыны мен шапшандығын айқындайды.
Егер де спорттың циклді түрінде ең бастысы қандай да бір дене қасиеті болса, ал боксшы үшін барлық дене қасиеті жеткілікті дамыған болуы қажет.
Арнайы дайындық жаттығуларының әрқайсысы бокста басты бағыт болып табылады, ал бәрі бірге басқа қасиеттердің дамуына ұйытқы болады. Мысалы қапшықты соғу жаттығуы соққы беру жылдамдығын дамытады, ұзақ және жиі соққы беру арнайы төзімділіктің дамуына көмектеседі; ұрмалы допты лақтыру белгілі қарқында тек қана бағдарлану мен дәлдікті дайындап қоймай, сонымен қатар, лақтыруда бұлшық ет сезімдері белгілі қашықтықтағы төзімділікті туғызады.
Спортшының дене шынықтыру деңгейі оның үлкен ауыртпалыққа қарсы төзімділік қасиетін арттырады және дайындық кезінде кейбір жаттығулардан кейін немесе жалпы дайындау жаттығуларынан кейін тез арада өз спорттық қалпына келеді. Спортшының шымырлығына дене шынықтырудың басқа спорт түрлерімен жаттығу өте үлкен әсері бар екенін біз атақты спортшылардан білеміз. Сондықтан боксшының әр кездегі дене шынықтыруға, дайындығына, көп көңіл бөлген дұрыс. Боксшының денешынықтыру дайындығы қажетті деңгейде болмауы оның техника-тактикалық әдістерінің біржақты болуы, спортшының үлкен жетістіктерге жету мүмкіндігі азаяды жаттығу дайындығына қызушылығы кемиді [6].
Дайындық дәрежесi және бiлiктiлiгi, жас ерекшелiгi есебiмен үйрету мен жаттығудың жалпы заңдылығын сақтап, жаттықтырушы спортшы дайындығын барынша жекелеп, оқу үрдiсiн құрастыруы қажет. Жекеленген дайындықтың маңызы - боксшының жоғары спорттық шеберлiкке талпыну сатысында өседi. Боксшылардың бiр-бiрiнен қимылдық, қызметтiк, психикалық және өз ағзасының басқаша мүмкiндiктерiмен айырықша белгiлi. Жастары қатарлас, бiлiктiлiгi, дайындығы бiрдей топта бiрдей көрсеткiшi бар екi спортшы болмайды. Сондықтан да, жаттықтырушының ең басты мiндетi - әрбiр боксшының жаттығу үрдiсiн қатаң жекелеуi керек.
Спорттық шеберлiгiн жетiлдiру қағидасы. Боксшының мықты, тұрақты қимыл дағдысын игеру дәрежесi - оның спорттық шеберлiгi деңгейiнiң негiзгi көсеткiштерiнiң бiрi болып табылады. Жоғары дәрежелi спортшы бiлiктiлiгi нашар боксшыдан ең басты айырмашылығы, оның әрекетi, қарсыластың жеке ерекшелiктерiне және ұрыстың шиеленiсуiне, жарыстың деңгейiне қарамастан мықты, дұрыс және нақты орындалуымен сипатталады. Сондықтан да, жаттықтырушы шұғылданушылардың оқу материалын нақты қалау игергенiне қарап отыруы тиiс. Дағдының нақтылығын, оның тиiмдiлiгiн төмендетпей жарыс жағдайында тәсiлдердi бiрнеше қайталап орындау деп қарау керек. Бокста тәсiлдердi нақты игеру, оқу - жаттығу тапсырмаларын жүйелi және ұзақ орындау.
Қозғалыс дағдысы қимылды басқарудың автоматтандырылған тәсiлi, болып спортшы әдiстi санасыз орындауы мүмкiн. Боксшының қимыл дағдысының жиынтығы көп болған сайын, ол өз қимылын бақылай алмай қалады. Боксшының көңiлi қимылға емес, ұрыстың жағдайы және барысының қорытындысына ауады. Сондықтан да, боксшы әр түрлi тәсiлдiк жағдайда қимылын саналы түрде игеруi керек.
Дағдының мықтылығы, оның тармақтылығымен тығыз байланысты. Дағды тармақтылығын жетiлдiрудегi ең маңыздысы оқу-жаттығуда, жаттықтыру және боксшы ұрысты өткiзу үрдiсi және тәсiлi бойынша қарсыласты таңдап алуында [7].
Боксшы әр түрлi жағдайда тәсiлдердi жетiлдiрiп, дағды тармақтылығына жетуiне болады. Дағды тармақтылығын, дағды фазасының жоғары тұрақтылығын сақтай отырып, өзгерту есебiмен де көтеруге болады. Дағдыны дамытудың жоғары сатысында боксшыда мамандандырылған мүсiндер пайда болады: соққы сезiмi, уақыт сезiмi және тағы басқалары.
Дағдыны игерудiң мықтылығы және оларды тәсiлдiк орындау дәрежесi - қарсыласпен жекпе-жек жағдайында анықталады. Тәсiлдiк және әдiстiк дағдыларды игерудiң ең тиiмдi тәсiлi - шартты және еркiн ұрыс, және де жарыс болып табылады. Жаңа тәсiлдердi үйрету кезiндегi оқу-жаттығу жұмыстары тәжiрибесiнде боксшы дағды қимылдарын дұрыс игермегендiгi байқалған жағдайлар болады. Қимыл дағдысын дұрыс игермеу өте қауiптi, өйткенi, боксшыға дағдыны өзгертуге және дұрыстау өте қиын болады. Спортшылар арасында, өткендi өзгертуден, жаңа қимылды игеру оңай деген нақыл бар. Дағдыны өзгерту үшiн, күрделi стереотиптi бұзу керек. Қимыл дағдысының жаңа түрiн жетiлдiру үрдiсiнде қимылды бiрнеше рет қайталау қажет.
Спорттық шеберлiктi жетiлдiру және сәйкестендiру қағидасы. Боксшының спорттық шеберлiгiн тез жетiлдурiде сәйкестендiру қағидасын дұрыс сақтамауға болмайды. Сәйкестендiру қағидасына боксшының жаттығу және жарыс әрекетiн тиiмдi құру мақсатындағы талаптарының кең шеңберi кiредi. Жаттықтырушы жаттығу үрдiсiн боксшының мүмкiндiгiне қарай сәйкестендiрiп, жүктеменiң көлемi мен мазмұнын, жаттығудың сипатын, оқыту әдiстерiн, тәсiлдерiн пайдаланып жоспарлау тиiс. Спортшының жалпы және арнайы дайындығын дамыту кезiнде, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау оның дене қасиетi бiрдей жоғары деңгейде болмауы керек. Спорттың осы түрiнiң ерекшелiгiне сәйкес, олардың тиiмдi үйлесуi тиiс. Әсiресе, боксшының жалпы және арнайы дене дайындығының арасындағы өзара байланыс маңызды. Сәйкестендiру қағидасы боксшыдан нақты жаттығу және жарыс тапсырмаларын орындау кезiнде психологиялық белгiсiн қалыптастыруды талап етедi.
Боксшының спорттық шеберлiгiн жетiлдiрудегi сәйкестендiру қағидасын сақтау алдындағы жарысқа дайындығы кезiнде маңызды рөл атқарады. Бұл жағдайда жаттықтырушы боксшыны дайындағанда жоғары спорттық көрсеткiшке жету үшiн маңызды сәттердi ескеруi керек. Олардың қатарына алдағы жарыстың ерекшелiктерi мен уақытына сәйкестендiрiлген боксшының демалысы мен тамақтануын, жаттығуын жоспарлау мiндеттерi жатады. Боксшының дайындығын оның болашақтағы негiзгi қарсыластарының, жарыстың шиеленiстiгiн және көрермендер реакциясының жекелiгiн ескере отырып құру қажет [8].
Спорттық шеберлiктiң толықтыру (компенсация) қағидасы. Боксшының спорттық шеберлiгiнiң қалпына келу сатысы олардың әдiс - тәсiлдiк тәсiлi, денелiк және психикалық қасиетiнiң пайда болу деңгейi және функциональды мүмкiншiлiктердiң әр түрлiлiгiн игеру көлемi болып табылады. Боксшының мамандандырылған қасиетi мен сапасының алғашқы пайда болуы жоғары деңгейiнде, ортаңғы, ал соңғы өзiнiң дамуында қалады. Боксшының мамандандырылған қасиетi мен сапасының пайда болу деңгейiнiң айырмашылығы көптеген себептерге байланысты, олардың iшiндегi ең маңыздысы спортшының жеке ерекшелiктерi.
Боксшының спорттық шеберлiгiн жетiлдiру толықтыру қағидасын тарату, жаттықтырушы шәкiртiнiң турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау ерекшелiктерi мен мүмкiншiлiктерiн шығарып ұрыстағы жеке үлгiсi мен стилiн (оның қасиетi мен қабiлетiне сүйенiп) қалыптастыруға өту сәтiнен басталады.
Толықтыру қағидасы әсiресе, жарыстағы ұрыс кезiнде қажет. Боксшы өзiнiң ұрыстағы қарсыласының ұрыс әдiсi мен тәсiлiн, тәсiлдiк түрлерiн дұрыс таңдадым деп, жекпе-жек барысында жиi жеңiле бастайды. Егер, боксшының дене дайындығы жақсы және жоғары арнайы төзiмдiлiкте болса, онда ол белсендi қимылдың жетпеген қасиетiн толықтырып күрестiң жаңа әдiстiк түрiне көшедi.
Жалпы және арнайы дене дайындығы бiрлiгi жетiстiгiнiң қағидасы. Боксшының арнайы және жалпы дене дайындығы жеткiлiксiз болса, ол жоғары спорттық жетiстiктерге жетпейдi. Бокс - спорттың күрделi үйлестiрiлген түрлерiнiң бiрi. Ол спортшыдан әр түрлi қимыл iскерлiгiн, дағдысын және дене қасиетiн талап етедi. Адам бұрыннан бiлетiн қозғалыс негiзiнде, әрбiр қимыл актiсiн орындай алатыны белгiлi.
Жалпы дене дайындығы, әсiресе, боксшының алғашқы кезеңдерiнде, спортшының ары қарай өсу үрдiсiне қажеттi қимылдың дағдысы мен қасиетiнiң пайда болуының әр түрлiлiгiн құруға мүмкiншiлiк бередi. Арнайы жаттығулардың көмегiмен спортшының тиiмдi және жан-жақты дамуына жету мүмкiн емес. Бастаушы боксшыны үйрету үрдiсiнде жаттықтырушы жалпы дене дайындығы құралдарын пайдаланбайды. Ол күрделi үйлесiмдi қимылды орындаумен шектеледi. Боксшының жалпы дене дайындығының жан-жақтылығы деңгейiн анықтауда басты орынды президенттiк сынақ жиынтығының мөлшерiн жинақтау үрдiсi алады. Боксшыдан президенттiк сынақ жиынтығы мөлшерiн дайындауды және тапсыруды талап ете отырып, жаттықтырушы олардан иелiк дамуының жан-жақты базасын құрайды.
Жалпы және арнайы дене дайындығы арасындағы өзара белсендiлiгi боксшының спорттық барлық кезеңiндегi шеберлiгiне әсер етедi. Барлық боксшының жалпы дене дайындығының мiндеттерi, мазмұны және бағыттылығының әрбiр кезеңiнiң өзiндiк ерекшелiгi бар [9].
Жаңадан бастаған боксшы үшiн алғашқы кезеңдерiнде жаттықтырушы жалпы дене дайындығының жеке тәсiлдерi мен әр түрлi спорт түрлерiн кеңiнен пайдалануға тырысуы керек. Мысалы; баскетбол ойыны жалпы жылдамдықты, төзiмдiлiктi, ептiлiктi және басқа да қасиеттерге тәрбиелеуге ықпал етiп қана қоймайды, сонымен бiрге, арнайы жылдамдықтың, төзiмдiлiктiң және ептiлiктiң көрсеткiшiн жақсартады.
Боксшының спорттық шеберлiгiн және бiлiктiлiгiн өсiруде жалпы дене дайындығы тәсiлiнiң көлемi, мазмұны және бағыттылығы өзгеруi тиiс. Бiрiншiден, арнайы-дайындық жаттығуларының көлемi жалпы дене дайындығы тәсiлiнiң азаюы есебiнен өседi. Боксшының мықты, тұрақты қимыл дағдысын игеру дәрежесi - оның спорттық шеберлiгi деңгейiнiң негiзгi көсеткiштерiнiң бiрi болып табылады. Жоғары дәрежелi спортшы бiлiктiлiгi нашар боксшыдан ең басты айырмашылығы, оның әрекетi, қарсыластың жеке ерекшелiктерiне және ұрыстың шиеленiсуiне, жарыстың деңгейiне қарамастан мықты, дұрыс және нақты орындалуымен сипатталады. Сондықтан да, жаттықтырушы шұғылданушылардың оқу материалын нақты қалау игергенiне қарап отыруы тиiс [10].
1.3 Боксшылардың психологиялық, жігерлік дайындықтарын жетілдіру және дамыту әдістері
Жеке тұлғаның қасиеттерін қалыптастыру мен жетілдіру бұл дайындықтың түпкі мақсаты болып табылады. Күнделікті іс-шаралардың мақсаты нақты қойылады. Ол-спортшы бойында жаттығу немесе жарыстың табысты болуын қамтамасыз ететін жағымды психикалық жай-күй жасау болып табылады. Өзекті психологиялық жай-күй жаттығудың жемістілігі мен сапасын анықтайды, бірақ, ол келесі дәріс-сабақта болмауы мүмкін. Ол іс-әрекет уақытша іске асатын түрді айқындайды. Енді осы жай-күй созылмалы, бір қалыпты болуы үшін оның негізіне спортшының іс-әрекет үрдісіне, осы үрдіс шарттарына, өз-өзіне, жүктемелерге және деген қарым-қатынасы жатқызылуы тиіс.
Қалыпты жағдайға түсе отырып, өзекті жай-күй негізге айналады және іс-әрекеттің едәуір ұзақ мерзімге созылатын өзіне тән нақтылықпен ерекшеленетін психикалық білімділік сияқты жеке тұлға қасиеттерін анықтайды. Мысалы, бір спортшы жаттықтырушы тапсырмасын үнемі сапалы әрі жемісті орындайды, ал екінші мұны анда-санда істейді. Біріншісінің жұмысқа қабілеттілігі жаттығу үрдісіне деген шын көңілмен қарым-қатынасынан көрінеді, ал екіншісі-бүгінгі көңіл-күймен байланысты болады. Сондықтан осындай психикалық жай-күй сайын әрбір жаттығу, сабақ барысында психологиялық-педагогикалық әсер етулері жиынтығын қолдана отырып, қалыптастыру қажет. Сөйтіп, психологиялық дайындық-бұл психикалық жай-күй негізге айналғанша, одан кейін жеке тұлға қасиеті болғанша реттелетін күрделі үрдіс. Осы аталған үрдістің орталық мақсаты-психологтар, ата-аналар, жаттықтырушылардың әсерінен, яғни тәрбиелеу барысында және өзін-өзі іштей ұйымдастыру мен жұмылдыру, яғни спортшының өзін-өзі тәрбилеу үрдісінде болатын спорттық мінез-құлық негізін құрайтын тиісті қарым-қатынастарды қалыптастыру мен пысықтау болып табылады [11].
Спортшының психологиялық дайындығында негізгі психологиялық құбылыстардың үш тобын: үрдістер, жай-күйлермен қасиеттерді жетілдіру негізінде психика дамуының классикалық жалпы кестесі айқын көрініс табады. Тәрбиелену мен өзін-өзі тәрбиелеу барысында психикалық жай-күйлер мен үрдістердің өзгерулері болып тұрады. Осы айтылғандардың бәрі спортшының психологиялық дайындығының мақсаты-спорттық жарыс пен жаттығудың табыстылығын білдіреді. Жеке тұлға қасиеттерін қалыптастыру мен жетілдіру болып табылатындығы дәлелдейді.
Дамудың осындай күрделі үрдісі спорттық іс-әрекеттің әртүрлі жағдайларында спортшының мінез-құлқы мен жай-күйін басқару арқылы іске асады. Психологиялық жай-күйді басқару мен жеке тұлға қасиеттерін тәрбиелеу іс-әрекетпен оның нәтижесі ретінде бір-бірімен тығыз байланысты. Жақсы ұйымдастырылған және жеткілікті ұзақ психологиялық дайындық, спортшыны басқару қажеттілігінің одан әрі азаюына әкелуде. Өзін-өзі басқаруды, өзін-өзі реттеуді жетілдіру жүйесі спортшының жеке тұлғасының маңызды мінездемесі ретінде оған жаттығу кезінде де, жарыстар кезінде де көп байқала бермейтін қорлы мүмкіндік.
Спортшылардың дайындығы әр түрлі бағытта жүреді, бірақ кейде еріктің жетіспегендігінен немесе өзінің эмоцияларын басқара алмағандықтан көп жылдық жаттығулар нәтижесі түкке тұрмауы мүмкін. Жүйелі түрде психодиогностика жүргізіп, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау психолог жаттығу үдерісіне белсене қатысса спортшылардың жеке ерекшеліктерін анықтауға, жеңіске жету үшін қажет психикалық қасиеттерді қалыптастыру мен дамыту мүмкін болады [12].
Жас боксшыларды дайындаудағы психологиялық ерік аспектілеріне тәрбиелеуде төмендегідей түрлерін қолдануға болады.
Боксшыны жаттықтыруда әр түрлі белсенділікті тәрбиелеуге үлкен мағына беру, мысалы, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау; серіктеспен ерікті жекпе-жекте ауыстыру жиі болады. Әр түрлі жекпе-жек мәнерінде серіктес боксшыға сан алуан жекпе-жек жағдайларын қояды және оны қолайсыз жағдай туындағанда бағалау, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау өз еркімен жеңіске жету тәсілдерін табу. Белсенді боксшы ешқашан жекпе-жекте қиын жағдай туындағанда ылғи күрделі жағдайдан шығу жолын табады. Боксшының дайындық үрдiсiн дұрыс жоспарлау үшiн әр түрлi бағыттағы сабақты өткiзудiң нақты бiрiздiлiгiн сақтау және сабақ тәсiлiн қатаң тәртiпте жүргiзiмен сипатталады.
Мысалы, бiлiктi жаттықтырушы боксшының төзiмдiлiгiн, жылдамдық қасиетiн және жетiлдiру мiндеттерiн ешуақытта бiр сәтте шешпейдi. Егер спортшы осыған дейiн арнай төзiмдiлiктi жетiлдiрсе, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау; шаршаса және тағы басқа онда ол жаңа әдiс - тәсiл дағдысына өтпейдi. Әр түрлi бағыттағы жаттығу өткiзуде әдiстемелiк дәлелденген бiрiздiлiктi сақтау қажет. Мысалы, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау; турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау ұрыс тәжiрибе өткiзер алдында егер, спортшы үлкен көлемде жұмыстан кейiн өз қалпына келмесе, боксшының төзiмдiлiгiн тәрбиелеуге бағытталған жаттығуды өткiзу керек.
Боксшының сатылы және кезеңдiк дайындығын, әдiстемелiк дәлелденгенiн қайталап және бiрiздiлiк жаттығуының қажеттiгiнен оқу-жаттығу үрдiсiн циклдi өтедi.
Үлкен циклдiң айырмашылығы жиi жылдық және жарты жылдық, аз-микроциклдер, боксшы дайындығының апталық мерзiмiн қамтиды. Соған байланысты жаттығу құрылымы мен мазмұны жыл бойына кезеңмен өзгередi, микроциклдердiң үлкен циклдерден айырмашылығы боксшы дайындығының кезеңдiк және сатылық ерекшелiктерiне байланысты өзгеруi мен дәрежесi нақтыланады. Алғашқы спорттық қалыпты игеру, жаттығуды дамыту үш фазадан тұрады; (оның нақтылығы мен уақытша күш жұмсауда) Әрбiр жаттығу фазасына сәйкес жаттығу циклi үш кезеңнен тұрады: дайындық, жарыстық және өтпелi, олар микроциклдер, турнир уақытында және жаттығу үдерісіне дайындау;мазмұны бағыттылық және мiндеттерге бөлiнедi. Маңызды айырмашылығы бар боксшы дайындығында кезектi микроцикл және нақты кезең немесе сатыда алдыңғыларды қайталамайды, ал жаттығудың жаңаланған тәсiлi мен әдiсi негiзiнде құралады. Әсiресе, бұл боксшының жарыс алдындағы дайындығындағы арнайы - дайындық сатысының екiншi бөлiмiнде, микроцилдер мазмұнын игеру нәтижесiнде жақсы көрiнедi.
Бiрiншi тартылу арнайы-дайындық сатысы кезiнде боксшы орташа қарқындылықпен орындаған, арнайы, арнайы-дайындықты және жалпы дайындықты жаттығудың үлкен көлемiн орындауға бағытталған микроцикл. Екiншi соққы мiндеттерi мен мазмұны, микроциклдер және арнайы төзiмдiлiгiнiң жоғары деңгейiнде құралған және (үлкен қарқындылықпен орындаған) максималды жүктемеге боксшының ағзасын үйрету. Бұл микроциклде дайындықтың негiзгi тәсiлдерi жұппен әдiс-тәсiлдiк шеберлiктi жетiлдiру, шартты және еркiн ұрыстар болып табылады [13].
Үшiншi қолданушы микроцикл жоғары деңгейлi жаттығудағы боксшының жетiстiгi мен күшiн сақтауына бағытталған. Мұндағы дайындықтың негiзгi түрлерiнiң бiрi боксшының серiктеспен, алақанда және құралда жаттықтырушымен, сонымен қатар алдағы жарысқа психологиялық көңiл күйi жұмысын жеке жетiлдiру болып табылады.
Жарыс алдындағы сатымен салыстыруда спортшы жаттығуының жарыстан кейiнге микроциклдердiң құрылысын, мазмұны және бағыты өзгередi. Спорттық шеберлiктi дамытудың бағытталған күшiн бөлу қағидасы. Боксшы нақты қимыл дағдысын игеру мақсатымен кез-келген жаттығуды орындайды. Боксшы дайындығы кезiнде бағытталған күшiн бөлу қағидасын таратудың маңызды түрлерiнiң бiрi арнайы қимыл дағдылары және арнайы дене қасиетiн бiр уақытта дамыту. Дағдының пайда болу мықтылығы болымды түрде өседi егер, ол арнайы дене дағдысын жетiлдiрумен бiр уақытта өтсе бұл қағида жеңiл атлетикада, гимнастикада және спорттық басқа да спорттың түрлерiнде кеңiнен пайдаланады. Бокс жылдамдық, күш спорт түрлерi болып табылады. Сондықтанда жаттықтырушы боксшымен дағдыны жетiлдiру кезiнде тиiмдi жылдамдық-күш жағдайды құрайды [14]. Боксшының қалыптасқан дағдылы қимылдарын меңгеру үлкен назар аударуды, дәлдікті, жылдам ойлауды қажет етеді. Қатаң ережелермен шектелген жарыс орны боксшыдан қимыл әдістерін жетік меңгеруді талап етеді. Ережелер боксшыға жаттығу және жарыс кезінде де белгілі бір талаптарға сай әсер етуге мәжбүр етеді. Бұл тәртіптілікке және ең басты мақсатқа көңіл бөлуге тәрбиелейді.
2 БОКСШЫЛАРДЫҢ ЖІГЕРЛІК ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫН ДАМЫТУ НЕГІЗДЕРІН ЗЕРТТЕУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Зерттеу жұмыстарының ұйымдастырылуы мен таңдаманың сипаттамасы
Боксшылардың психологиялық жағдайын қалыптастыруы жалпы өзінің ішкі рухани сенімділігі мен дайындалуына байланысты. Боксшының үлкен дәрежеге жетуі үшін, психологиясы өте жоғары дәрежеде болуы керек.
Өз - өзіне психологиялық жағдайын қадағалап, қандай кедергілер болмасын жеңіп, алдында тұрған мақсаттарының дұрыс, бұрысын ажырату керек. Мұндай дәрежеге жету үшін, бірте - бірте қалыптасады.
Ол үшін жоғарыда көрсетілгендей біраз салыстырмалы анализдер жасау қажет (спортшының қалыпты және қалыпсыз жағдайы). Жалпы жас боксшылардың жарыс кезіндегі дайндықтарын этаптарға бөлуге болады.
1. Өз - өзін психологиялық дайындау. Бұл жас боксшының алғашқы үлкен жарыс кезіндегі өз бойындағы сенімсіздікті, қажетсіз қателіктерін бойынан шығара білуі. Ол жарысқа дайын болып, жеңіске жету үшін мақсатты түрде рухани жеңуі.
2. Жаттықтырушысының психологиялық әсері. Өз ісін жақсы білетін жаттықтырушы, боксшының түріне қарап -ақ эмоциялық әсерін анықтай алады. Егер ол жарыс алдында үнедмеген күйде болса, жаттықтырушы тез арада байқап, сол сезімнен шығару қажет. Жаттықтырушы әрқашанда жарыс алдындағы қиын жағдай туралы айтып отыруы керек. Ол спортшының өзінің күші және қарсыласының күші жайлы ескертіп, дайындау әдісін өзгертіп отыруы керек [15].
3. Ортаның әсері. "Орта" - деген сөзде, ең алғаш сол қатысатын жарыстың ортасы жайлы білуі керек. Боксшының психологиялық жағдайына отбасының қарым - қатынасы, жолдастарының, таныстарыда әсері үлкен болады. Спортшының психологиялық жағдайына ортаның әсері екі жағынанда әсер етеді. Яғни, ортаның кері әсерәнен спортшы өз - өзіне деген сенімін жоғалтып, дұрыс емес қалыпқа түсіреді. Қабылдау сезiмi көбiнесе зер салу қасиетiне байланысты. Шебер боксшы өз назарын қарсыласының тұрысына, жүрiсiне, соққыларына, жылдамдығына аударады. Ұрыс кезiнде боксшы бiр шабуылдық қимылдан екiншi қорғаныс қимылына ауысады немесе қорғаныстан шабуылға ауысады. Бұл жағдайда ойдың жылдам өзгеру қабiлетi жұмыс iстейдi. Тәсiлдiк жағдайды дер кезiнде сезiну бiрнеше анықтағыштардың бiрге жұмыс iстеуiне байланысты, болып оның iшiнде көз және қозғалыс анықтағыштарының орны үлкен. Қарсыласын бағдарлау кезiнде, ол алдымен оның қозғалысына, қол қимылына, қөзқарасына қарап, жалған қозғалысты шын қозғалыстан ажырата бiлуi қажет. Ара қашықтық неғұрлым жақын болса, соғұрлым сезiнуi жоғары болады. Боксшының сезiну қабiлетiне төмендегi себептер әсер етедi: ыңғайсыз бастапқы қалып, шаршау, қарсыласының қимыл-әрекеттерiн дұрыс бағаламай тек қатты соққы жасауға тырысу және қарсы соққы алып қалуды ескермеуiнен болады. Қалыпты жағдайларды, iс-әрекеттердi, оған қарсы қимылдарды сақтап қалу үшiн көз, бұлшық ет қозғалысын жақсы ескеруi керек. Тұлғаның психологиялық ерекшелігі - тұлғаның бағыттылығы, қарқыны, мінез, қабілеті мен көзқарасы. Тұлғаның іс-әрекетінің психологиялық ерекшелігі - қабылдау ерекшелігі - ойлауы, психологиялық үдірістер мен қиялы, белгілі жұмыс түрімен байланысы. Психологиялық үдірістер мен тұлғаның психологиялық ерекшеліктері мен адамның іс-әрекетін жинақтағанда, оны ақыл, ес дейді, көлемді түрде психика деп атайды [16]. Психологиялық ерекшелік психологиялық үдерістер мен ерекшеліктер күшті ақыл және дене қобалжуларында білінеді, ол қоршаған ортаның үнемі өзгеруінде, спортта, оның ішінде жекпе-жекте байқалады. Боксшының психологиялық дайындық жағдайы қарсыласымен шешуші жекпе-жекте маңызды рөл атқарады. Кез-келген іс-әрекетке адам психологиялық жағынан дайын болуы керек. Әсіресе, өзгермелі жағдайларға, мақсатқа жету кезеңдерінде, қажеттіліктер секірулерде және құнды бағыт-бағдар қажет. Енді іс-әрекет нәтижесі де оған риза болуы, ішкі психологиялық жағдайы, адамның қобалжулары да оның іс-әрекет үрдісінде психологиялық дайындығына ғана емес, сонымен бірге, кез-келген іс-әрекетпен жүреді. Бокста қозғалыстар ауытқыған жылдамдықпен өтiп, жылдамдық пен күштiң бiрге қосылып жұмыс iстеу нәтижесiнде өте жоғары көрсеткiштi көрсетедi. Боксшының қозғалысы, барлық iс-әрекеттерi қарсыласының қимылдарына байланысты рингте өзгерiп отырады. Бокста кездесетiн жалпы жағдай қарсыласынан қатты соққы алып қалмау үшiн барлық әрекеттерiн жоғары қызбалықпен орындайды. Жаттығу үстiнде және жарыс кезiнде боксшы өз денесiнiң мүмкiндiгiн толық пайдаланады.
Бокспен шұғылдану барысында боксшы қимылды, күштi, жылдамдықты, тағы басқа қабiлеттердi шыңдаумен бiрге, ол қан айналымы, тыныс алу, ас қорыту, мүмкiндiктерiн шыңдайды. Боксшыға ең қажеттiсi - бұлшық ет күшi, жылдамдық, төзiмдiлiк. Оған қажеттi қасиеттердi тәрбиелеу үшiн жаттықтырушы және боксшылар физиологиялық, абиомеханикалық өзгерiстердi бiлулерi қажет [17].
Бұлшық ет күшi оны өсiруге арналған жаттығуларға, физиологиялық, биомеханикалық, биохимиялық ерекшелiктерге және жүйке жүйесiнiң басқаруына да байланысты.
Боксшы күшiнiң өсу механизмiн қарайық. Күштiң көрсеткiшi бұлшық еттердiң физиологиялық көлденеңдiлiгiне және жұмысқа қатысқан бұлшық ет талшықтарының санына байланысты. Күш өсiру жаттығуларын пайдаланғанда боксшылардың бұлшық ет талшықтары өседi, олардың ұсақ қан айналымдары жақсарады, соның арқасында бұлшық ет талшықтары қанды көп қабылдайды. Ол бұлшық еттердiң көлденең өсуiне әсер етедi.
Әр бiр бұлшық етте нейрондық қозғалыс көрсеткiштерi бiрдей емес. Бiреулерi жылдам орындалатын қимылға, бiреулерi ұзақ қимылға арналады. Бұлшық ет күшiнiң ширақтығы ондағы рефлекторды жұмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz