Жеңіл атлетика мамандануы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақтың спорт және туризм академиясы
Олимпиадалық спорт факультеті
Жеңіл атлетика кафедрасы
Қонусбай Дидар Қайдарұлы
СПОРТ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ҚЫСҚА ҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІ ЖЕҢІЛ АТЛЕТТІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ
ДАЙЫНДЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ӘДІСТЕМЕСІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт мамандығы
Алматы, 2016
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақтың спорт және туризм академиясы
Олимпиадалық спорт факультеті
Жеңіл атлетика кафедрасы
Қорғауға жіберілген
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., ҚазСТА доценті
___________ Х.Қ. Унтаев
________________20 ж.
Спорт мектептеріндегі қысқа қашықтыққа жүгіруші жеңіл атлеттің техникалық
дайындығын жетілдіру әдістемесі тақырыбына жазылған дипломдық жұмыс
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша
Жеңіл атлетика мамандануы
Орындады:ОСФ 4 -2
тобының студенті
Д.Қ. Қонусбай
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы
Қ.Р. Ражанова
Алматы
2016
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
Дене мәдениеті және спорттың
теориясы мен әдістемесі кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы:
СПОРТ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ҚЫСҚА ҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІ ЖЕҢІЛ АТЛЕТТІҢ
ТЕХНИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ӘДІСТЕМЕСІ
.
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...4
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 ҚЫСҚА ҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІ ЖЕҢІЛ АТЛЕТТІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫН
ЖЕТІЛДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Қазақстандағы жеңіл атлетика спортының тарихи жайлары мен топталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1. Жеңіл атлетика спортының топталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1.2 Қазақстандағы жеңіл атлетиканың қысқаша даму тарихы
... ... ...12
1.2 Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасының мазмұны мен сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..16
1.2.1 Техникалық шеберлікті
игеру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...18
1.2.2 Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасына
талдау ... ... ... ... ... ... ...19
1.3 Бастапқы дайындық кезеңінің сипаты мен
ерекшеліктері ... ... ... ... 24
2 ҒЫЛЫМИ – ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ, ОЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Ғылыми зерттеу әдістерін ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3 БАСТАПҚЫ ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІНДЕГІ ЖЕҢІЛ АТЛЕТТЕРДІҢ ЖАТТЫҚТЫРУ ҮРДІСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... 31
3.1 Спортшының техникалық дайындығын ұйымдастыруға қажетті нормалық
мәліметтер мен дене қуаты қасиеттерін тәрбиелеу әдістемесі ... ...31
3.2 Жас спринтерге қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын үйрету
әдістемесі, оны дамытудың негізгі амалдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3.3 Қысқа қашықтыққа жүгіруші жас спортшының бастапқы дайындық
кезеңінде жаттықтыру үрдісін ұйымдастыру үлгісі, оның тәжірибелік
негізденуі, нәтижесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША А
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША Ә
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БЖСМ – Балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
ОМОІСМ – Облыстық мамандандырылған Олимпиадалық ізбасарлар спорт
мектебі
ЖАФХҚ – Жеңіл атлетика федерацияларының халықаралық қауымдастығы
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ШҚМУ – Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті
ХДСШ – халықаралық дәрежедегі спорт шебері
СШ – спорт шебері
СШҮ – спорт шеберіне үміткер
ОЖ – оқу-жаттықтыру
М – метр
СМ – сантиметр
Кг – килограмм
Мин – минут
С – секунд
КЖ – кедергілермен жүгіру
ЛАТЫН ӘРІПТЕРІ
Х – орта арифметикалық шама
n – топтағы адамдар саны
S – стандарттық қате
t – маңыздылығының критериі
P – екі орташаның айырмашылығы
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста қолданылған терминдер мен ұғымдарды дұрыс
түсінуге анықтамалар берілген:
1 Спринтер – қысқа қашықтыққа жүгіруші спортшы.
2 Стайер – ұзақ қашықтыққа, өте ұзақ және марафондық қашықтықтарға
жүгіруші спортшы.
3 Дене қуаты дайындығы дегеніміз – әртүрлі әрекеттердің (әскери,
спорт, өнеркәсіп) талабына сай дамытылған дене қуаты қасиеттерінің, қимыл
дағдысының нәтижесі. Ол жалпы және арнайы дене қуаты дайындығы деп
бөлінеді. Жалпы дене қуаты дайындығы – жалпы әртүрлі әрекет түрлеріне
бағытталған дене тәрбиесі үрдісі. Арнайы дене қуаты дайындығы дегеніміз –
арнайы бір спорт немесе кәсіп түріне қарай бағытталған дене тәрбиесі
үрдісі.
4 Дене қуаты қасиеті – адамның денесінде, санасында белгілі бір
деңгейде сақталып тұрып, ол қозғалғанда, әркет жасағанда пайда болатын
қасиеттер.
5 Мәрелік жылдамдық – мәреге жақындаған кездегі жеңіл атлеттің
жылдамдығын ұлғайта отырып, мәреге бұрын жету үшін жасайтын қимыл-әрекеті.
Әр түрлі арақашықтыққа, спортшының жеке ерекшеліктері мен дайындық
деңгейіне байланысты мәрелік жылдамдықтың ұзақтығы әрқалай болады.
5 Спорттық бағдарлау – баланың қабілеттілігін, қызығушылығын,
ұмтылысын, спорт түрімен шұғылданғысы келуін ескеріп, сол спорт түріне
бағыттау шаралары.
6 Спорттық іріктеу – оқушының дарындылығын, спорттық көрсеткіштерін
ескеріп, нақтылы спорт түріне іріктеу.
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі. Жеңіл атлетика ең көп адам қатынасатын кең
ауқымды спорт түрлерінің бірі болып табылады. Олимпиада ойындарында бұл
спорт түрінен ерлер үшін 24, әйелдер үшін 23 жаттығу түрі көрініс тапқан.
Яғни, жүру, жүгіру, секіру, лақтыру түрлері және осы жаттығулардан
құрастырылған кешенді түрі – жеңіл атлетикалық көпсайыс [1]. Жеңіл
атлетикалық жаттығулардың мұндай әртүрлілігі іріктеу, спорттық бағдарлау
барысында, тіпті қозғалыс техникасы жағынан жақын әр түрлі қашықтыққа
жүгіруден бастапқы оқу-жаттықтыруды ұйымдастыруда қиындықтар тудырады.
Бастапқы дайындық кезеңінде оқу-жаттықтыру үрдісінің ерекшеліктерінің бірі
– жас жеңіл атлеттердің қимыл белсенділіктерін дамытып, жаттығуды
орындаудың дұрыс техникасын қалыптастырумен қатар, дарынды балаларды
іріктеу мен олардың таңдаған жеңіл атлетика түрінен болашақтағы спорттық
мамандануларына болжам жасау. Осы мәселеге байланысты орыс тілінде әдебиет
көздері көп болғанымен, жас жеңіл атлеттердің бастапқы дайындық кезеңін
ұйымдастыру, оларды іріктеу, спорттық бағдарлау мен болжам жасау мәселелері
көкейтесті, өзекті болып қала берді [2].
Спорттық іріктеуді жүзеге асыруда бапкердің жаттықтыру үрдісі
барысындағы педагогикалық бақылаулары жетекші рөл атқарады. Бұл ретте жас
спортшылардың бастапқы дайындығын сапалы етіп ұйымдастыру, өткізу қажетті
қимыл сапаларын дамытып қана қоймай, кейін жеңіл атлетиканың нақты бір
түрінен арнайы мамандану үшін спорттық жетілдіру тобына іріктеп алуға
мүмкіндік береді. Болашақ спортшыларды даярлау тиімділігі көбінесе бастапқы
дайындық кезеңінде жаттығуларды шебер таңдау, іріктеуге байланысты екені
белгілі. Жас спортшылардың дене тәрбиесінің амалдары мен әдістеріне
келетін болсақ, мұнда әр түрлі көзқарастар қалыптасқан: бір мамандар кіші
жастағы балалармен жұмыс кезінде әр түрлі қозғалмалы және спорттық
ойындарға көп көңіл бөлу керек десе [3], енді біреулері жалпы дене қуаты
дайындығының амалдары ретінде әр түрлі спорт түрлерін қолданып, жас
спортшылардың кешенді дайындықтарына мән берген жөн дейді [4]. Үшіншілері,
жас жеңіл атлеттердің жаттықтыруларына ойындармен бірге көп мөлшерде жалпы
дамыту жаттығуларын, төртіншілері көп мөлшерде таңдалған спорт түрінің
техникасының жаттығулары мен элементтерін қолдануды ұсынады [5].
Жас спортшылардың бастапқы дайындықтарын ұйымдастыру мәселелеріне
байланысты пікірлердің осыншама әр түрлілігі балалар мен жасөспірімдердің
жауапты спорттық дайындық кезеңінде оқу-жаттықтыру жұмыстарының ең ұтымды
нұсқасын жасап шығарылмағандығын көрсетеді. Басқа қырынан қарасақ, білімді
мамандар әзірлеп, жоғары білікті бапкерлердің қолданысындағы спорттық
жаттықтырудың теориясы жас спортшыға жеңіл атлетиканың таңдалған түрінен
арнайы мамандануға көшуден бұрын жан-жақты дене қуаты дайындығынан өтуді
ұсынады [6].
Жоғарыда айтылғандарды ескере келе, зерттеу жұмысының мақсаты мен
негізгі міндеттері тұжырымдалды.
Зерттеу мақсаты: Қысқа қашықтыққа жүгірумен айналысатын жас
спортшылардың бастапқы дайындық кезеңіндегі техникалық дайындығын жетілдіру
әдістемесін зерттеу, тиімді жолдарын табу, эксперименталдық тәжірибе арқылы
тексеріп, дәлелдеу. Дәлелденген ғылыми жұмысты іс-тәжірибеде қолдануға
ұсыну.
Зерттеу нысаны: Бастапқы дайындық кезеңіндегі қысқа қашықтыққа
жүгіруші жас спринтерлердің жаттықтыру үрдісі.
Зерттеу пәні: Қысқа қашықтыққа жүгірумен айналысатын жас спортшылардың
техникалық дайындығы мен ол дайындыққа қажетті дене қуаты қасиеттері.
Зерттеу болжамы: Егер бастапқы дайындық кезеңінде спринтерлерді бапкер
БЖСМ-нің стандартты бағдарламасымен емес, Жеңіл Атлетика Федерацияларының
Халықаралық Қауымдастығының оқу-жаттықтыру бағдарламасы негізінде
құрастырылған жоспар бойынша жаттықтырса, егер қысқа қашықтыққа жүгіруші
жаттықтыру үрдісінде кең көлемде дене қуаты қасиеттерін дамыту
жаттығуларымен бірге арнайы оқыту бағдарламасының жаттығуларын қолданса,
онда олардың дене қуаты қасиеттері даму деңгейі жоғарылап, ол өз кезегінде
спортшының техникалық дайындығына елеулі әсер етіп, сәйкесінше жеңіл
атлетиканың аталмыш түрінен спорттық көрсеткіштері де жоғары болады.
Зерттеу міндеттері:
- жеңіл атлетиканың жіктелуі, Қазақстандағы даму тарихы жайлы
материал-мәліметтерді толық қарастырып, Алматы қаласындағы жеңіл
атлетиканың қазіргі жағдайын зерттеу.
- жаттығу техникасы, оған әсер етуші факторлар, техникалық шеберлікті
игеру мен оны анықтау жолдарын айқындап, қысқа қашықтыққа жүгіру
техникасына талдау жасау.
- бастапқы дайындық кезеңінің маңызын, міндеттерін, ерекшеліктерін
анықтау.
- ОМОІСМ-індегі бастапқы дайындық тобындағы жаттығып жатқан екі
топтағы жас спортшыларды біреуін тәжірибе, екіншісін бақылау тобы деп атап,
тәжірибе тобы, бастапқы дайындық екінші жылына арналған жоспар бойынша
жаттықтыру әдістемесін кіргізіп, жаттықтыру үрдісін ұйымдастыру.
- Жаттықтыру барысында 3 ай сайын және жыл аяғында 2 топ балаларының
дене қуаты қасиеттерінің даму деңгейі мен техникалық дайындықтарын
бақылауға арналған сынақтар алып, олардың көрсеткіштері бойынша
салыстырмалы талдау жасау.
Зерттеу әдістері:
- ретроспективті ақпарат алу әдістері: әдебиеттерді оқу-талдау,
құжаттарды оқу-талдау, сауалнама, әңгіме-интервью алу;
- ағымдық ақпараттарды жинау әдістері: педагогикалық талдау, бағалау,
сұрақ, сауалнама, әңгіме, интервью жүргізу, ағымдық құжаттарды талдау
әдістері, педагогикалық эксперимент, бақылау сынақтарын алу;
- математика-статистикалық өңдеу әдістері.
Ғылыми жаңалығы:
- Қысқа қашықтыққа жүгіруші спортшылардың техникалық дайындық деңгейін
жоғарылатудың дұрыс жолдары мен дамыту әдіснамалары жаңа қырынан
қарастырылды.
- Бастапқы дайындық кезеңінің бірінші жылына арналып ЖАФХҚ-ның оқыту-
жаттықтыру бағдарламасы кіргізілді. Ол әдістемелік жаңалық ғылыми
эксперименталдық әдістермен тәжірибеден өтіп, дәлелденді.
Іс-тәжірибелік маңызы:
- Бұл дипломдық жұмыстағы дәлелденген қысқа қашықтыққа жүгіруші
спортшылардың техникалық дайындық әдістемесі өзінің тиімділігін көрсетті.
Ендігі кезде облыстың спортшыларын дайындау жұмыстарына қолдануға болады.
Жұмыс құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім,
қорытындыдан, 61 авторлардың еңбектері пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
7 сурет, 18 кестеден тұрады.
1 ҚЫСҚА ҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІ ЖЕҢІЛ АТЛЕТТІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫН
ЖЕТІЛДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазақстандағы жеңіл атлетика спортының тарихи жайлары мен
топталуы
1. Жеңіл атлетика спортының топталуы
Атлетика - көне грек сөзінен шыққан. Атлетиз - жаттығу және
күрес деген мағынаны білдіреді. Жарысқа қатысушыларды күші мен
жылдамдығына байланысты гректер оларды атлеттер деп атаған.
Жеңіл атлетика - өзіне бірнеше спорттық жаттығуды, яғни, жылдам
жүріс, жүгіру, секіру, лақтыру сияқты спорт түрлерін қамтитын спорттың
маңызды түрлерінің бірі [6].
Жеңіл атлетикалық жаттығулар негізінен 5 бөлімге бөлінеді. Ол
бөлімдер: спорттық жүріс, жүгіру, көпсайыс, секіру және лақтыру.
Спорттық жүріс өз кезегінде 10000м, 20000м, 50000м жүгіру түрлеріне
бөлінеді. Ал, жүгірудің түрлерін төмендегі сызбанұсқадан көруге болады.
Көпсайыс екі түрге бөлінеді: жетісайыс және онсайыс. Жетісайыс
құрамына: 100 метр кедергімен жүгіру, биіктікке секіру, ядро итеру, 200
метр жүгіру, ұзындыққа секіру, найза лақтыру және 800 метрге жүгіру кіреді.
Ал онсайыс құрамына: 100 метр жүгіру, ұзындыққа секіру, ядро итеру,
биіктікке секіру, 400 метр жүгіру, 110 метр кедергімен жүгіру, диск
лақтыру, сырықпен секіру, найза лақтыру және 1500 метрге жүгіру
Секіру түрлеріне сырықпен секіру, ұзындыққа секіру, үш аттап және
биіктікке секіру жатады.
Лақтыру түрлеріне найза, ядро, балға және диск лақтыру кіреді.
Спорт ханшайымы аталған жеңіл атлетика – кең ауқымды және негізгі
спорт түрлерінің бірі. Оның кең ауқымдылығын құрамына кіретін жаттығулар
санымен және бұл спорт түрінің қол жетерлік болуымен түсіндіруге болады.
Олимпиада ойындарында бұл спорт түрінен ерлер үшін 24, әйелдер үшін 23
жаттығу түрі көрініс тапқан. Қазіргі кезде спорттық классификацияда жеңіл
атлетиканың 60-тан астам түрі тіркелген екен [7].
Спорттық тәжірибеде жеңіл атлетиканың барлық түрлеріне келесідей
іріктеп алу шарттары қалыптасқан [8]. Олар мынандай 6 түрлі шарттардан
тұрады:
1) морфофункционалдық көрсеткіштер (антропометриялық белгілер,
биологиялық жас)
2) дене қуаты қасиеттерінің деңгейі (күш, жылдамдық, төзімділік, ептілік,
икемділік)
3) қозғалыс үйлесімділігі қабілеттері және күрделі жаттығуларды меңгеру
қабілеттері
4) ерік-жігер (психологиялық) қасиеттерінің деңгейі
5) басты функционалдық жүйелердің жағдайы
6) әлеуметтік-генетикалық себепкер шарттар
Соңғы зерттеулер нәтижелері бойынша спорттық нәтижеге әсер етуші
маңызды шарттар ретінде іріктеуде мыналарды ескерген жөн:
- спортшының энергетикалық мүмкіншіліктері (олардың аэробты және
анаэробты өнімділігі)
- жылдамдық-күш және қозғалыс үйлесімділігі қасиеттері
- тұқымқуалаушылық қабілеттері
- морфофункционалдық ерекшеліктері
Аталған шарттар ішінен тек адамның тұқымқуалаушылық қабілеттеріне
жаттықтыру үрдісі әсер етпейді. Ал қалған спорттық нәтижеге әсер етуші және
іріктеу негізіне кіретін шарттар толығымен дерлік жаттықтырушының белсенді
бақылауында болады.
Спринтердің қабілеттерінің кешенді сипаттамасы негізінде
антропометриялық негіздері (бойы, салмағы, денесінің негізгі
пропорциялары), спринтер үшін маңызды болып саналатын дене қуаты
қасиеттерінің даму деңгейі (жылдамдық, жылдамдық-күш қасиеттері) және
олардың спринтерлік жүгірістің негізгі биодинамикалық ерекшеліктеріне сай
болуы жатыр [9]. Мысал ретінде қысқа қашықтыққа жүгіруші спортшыларды
спорттық жетілдіру тобына іріктеуді қарастырайық. Шетелдерде 70-80-жылдары
қысқа қашықтыққа жүгіруде антропометриялық көрсеткіштер маңызды рөл
атқармайды деген ой қалыптасқан болатын. Себебі, жеңіл атлетиканың бұл
түрінде үздік нәтижелерді бойшаң Д. Сайм, Л. Кристимен (189см) қатар
бойлары аласа А. Мэрчисон, А. Кейсон, А. Корнелюк (бойлары 162-164см) сынды
спортшылар да көрсеткен (1-кесте).
1 - кесте – Атақты спринтерлердің салмақ-бой көрсеткіштері
№ Спортшының аты Мемлекет Көрсеткіші, Бойы, см Салмағы,
жылы кг
Ерлер
1 Б. Джонсон Канада 9.83(1987) 180 75
2 К. Льюис АҚШ 9.93(1987) 188 80
3 Дж. Хайнс АҚШ 9.95(1968) 183 81
4 И.Чиди Нигерия 10.00(1986) 188 77
5 В. Брызгин КСРО 10.03(1986) 180 72
6 В. Борзов КСРО 10.07(1972) 182 82
Әйелдер
1 Э. Эшфорд АҚШ 10.76(1983) 165 54
2 М. Гер Германия 10.81(1983) 165 54
3 М. Кох Германия 10.83(1983) 171 60
4 Х. Дрехслер Германия 10.91(1986) 181 70
5 М. Жирова КСРО 10.98(1985) 170 58
6 Л. Кондратьева КСРО 11.02(1984) 168 56
Дегенмен, 90-жылдардағы әлемдегі үздік спортшылардың бой
көрсеткіштерін зерттеу қорытындысынан бой көрсеткіштерінің орташадан
жоғарыларының нәтижелері басым болатынын айқын көруге болады [10].
Қазіргі таңда осы жәйт ескеріліп, жеңіл атлетикада спорттық жетілдіру
тобына іріктеуде бой көрсеткіштерінің орташадан жоғары болуына аса үлкен
көңіл аударылады (2-кесте).
2 - кесте – Спорттық жетілдіру тобына іріктеуге арналған салмақ-бой
көрсеткіштері
Жеңіл атлетика Жынысы Көрсеткіштер
түрі
Бойы Салмағы Салмақ-бой
(см) (кг) индексі
100, 200м Ер бала 175-180 65-70 370-400
Қыз бала 165-170 54-59 327-350
400м Ер бала 178-183 66-71 370-390
Қыз бала 165-170 54-59 327-350
100,110м Ер бала 180-185 76-81 422-440
кедергімен Қыз бала 167-175 58-63 343-370
400м кедергімен Ер бала 180-185 70-75 330-410
Қыз бала 167-175 56-61 335-370
Менің бұл дипломдық жұмысымда қарастырылатын жеңіл атлетиканың қысқа
қашықтық деп аталатын жаттығулар түріне 400 метрге дейінгі
арақашықтықтарға жүгіру, эстафета түрлері кіреді. Соның ішінде 100, 200,
400 метрге жүгіру, 4x100м, 4x400м эстафеталық жүгіру Олимпиада ойындарының
бағдарламасына енген.
Жеңіл атлетика тарихында қысқа қашықтыққа жүгіруде дене келбеті, бойы
әр түрлі спортшылар жетістікке қол жеткізген екен.
Жалпы, бұл спорт түрі жеңіл аталғанымен, өте қиын спорт түрлерінің
бірі, себебі, үздіксіз еңбектенуді, жігерлілікті, қажырлықты, шыдамдылықты
талап етеді. Тәжірибелі жаттықтырушылардың айтулары бойынша, жеңіл
атлетикада жақсы нәтижеге жету үшін үздіксіз 10 жыл машықтану керек екен
[11].
Еуропа кубогінің иегері, Кеңес Одағының бірнеше дүркін чемпионы, КСРО-
ның еңбек сіңірген спорт шебері Әмин Тұяқов ағамыз берген бір сұхбатында
жеңіл атлетика спорты жайлы: Жұрт жеңіл атлетика дегенге бұл спортты оп-
оңай көреді ғой деймін. Жеңіл атлетикада нәтиже ауыр еңбекпен келеді.
Шүмектетіп тер төкпесе, жеңіл атлетиканы жеңіл игеру мүмкін емес. Осыдан 10
шақты жыл бұрын бір сенатор менен қаржы табайын, 6 жылда Олимпиада
чемпионын дайындап шығаруға бола ма? дейді. Айналайын, болмайды!
Олимпиада чемпионын даярлауға кемі 10-15 жыл керек. Ең әуелі ынталы баланы
8-10 жасар кезінен баптап, жаттықтыру керек. Қатты салмақ түсіруге
болмайды. Үміт еткен баладан бірдеңе шығады ма, шықпай ма, соны байқау
керек. Ертеңгі күнді болжау мүмкін емес. Үміт еткен бала әлдеқандай
жағдайға тап болса немесе басқа қалаға ауысып кетсе, не істейсің! Сондықтан
бір емес, кемі 5-7 баланы қатар алу керек. Кейбіреуі жас күнінде жақсы
нәтиже көрсеткенімен, есейгенде тоқырап қалуы, бойы өспей қалуы мүмкін.
Әрбір жас сәбиді сылаумен өсіргендей, жетілдіруің керек! - деген болатын
[12, 143].
Мықты спортшыларды даярлау арқылы үлкен жетістіктерге жету бүгінгі
таңдағы басты мақсат. Ал, жоғары жетістікті спортшыларды даярлау үшін
жаттықтыру үрдісі дұрыс ұйымдастырылуы қажет деп ойлаймын.
1.1.2. Қазақстандағы жеңіл атлетиканың қысқаша даму тарихы
Жеңіл атлетиканың тарихы ежелгі дүние дәуіріндегі халықтардың іс-
әрекетінен басталады. Табиғи қозғалыстар, яғни, жүру, тұру, секіру, адам
бұлшық еттерінің қозғалысы адамзат пайда болған дәуірден бастау алады.
Б.з.б. 776 жылғы I Олимпиадалық ойындар бағдарламасында жүгіруден жарыс
өткізілген [13]. Ол кездегі жарыс жолының ұзындығы 192.27м қашықтыққа тең
болып, ол стадиром деп аталған. Яғни, ол кездегі стадионның жүгіру
жолының ұзындығына сәйкестіріліп алынған. Бұл туралы Ежелгі Гректің
Олимпиада ойындары туралы жазбаларда анық жазылған.
XIX ғасырдағы батыс елдерінің саяхатшыларының жазба жұмыстарында Орта
Азия халықтарының өмірінде, оның ішінде қазақ халқы туралы: ... олар топ
болып, жиналып күресетінін, қуаласпақ ойнағанын, арақашықтыққа жүгіріп
жарысқан - деп жазылған. Атам қазақтың бәйге көрсе делебесі қозып, желмен
жарысқан сәйгүліктерді жырға қосатыны жәйден-жәй емес. Бұл сайын дала
төсінде сағым қуып өскен әрбір қара домалақтың асау қанында бар қасиет қой.
Ауыз әдебиетінің аңыздарында да айшылық жерлерді әп-сәтте алатын хас
тұлпарлармен бірге желаяқ бала туралы да аз айтылмайды. Өйткені, ұшқыр
болу, қияға қыранша самғау, алыс қашықтықтарға қас қағым сәтте жету –
халықтың көксеген арманымен үндес.
Ал, ереже бойынша жүгіру өнері қазақ топырағына XIX ғасырдың соңына
таман жетті, ресми жарыстар XX ғасырда өтті.
Қазақстанда жеңіл атлетиканың жетілуіне мүмкіндік туған уақыт ол
еліміздің Ресей елімен біріккен кезі. Елімізде спорт ойындарын өткізетін
орталық қалалардың бірі – Семей қаласы болған.
1912 жылы Семей қаласында Нептун спорт клубы құрылып, басқа да спорт
түрлерімен бірге жеңіл атлетика да қарқынды дами бастады. Аталған спорт
клуб жеңіл атлетика бағдарламасы бойынша 100 метрден 10000 метр
қашықтықтарға жүгіру, ұзындыққа секіру, лақтыру, эстафета жарыстарын жыл
сайын өткізіп жатты.
Республикамыздың Қызылжар, Орал, Өскемен, Көкшетау, Талдықорған,
Атбасар қалаларында жеңіл атлетика бөлімдері ашылып, жұмыс істей бастады.
Спорт клубтардың саны артып, спорттық жарыстар жиі өткізіле бастады.
1921 жылы тек Семей қаласында 12 жарыс жеңіл атлетика түрінен өтіпті.
Соның ішінде елімізде алғаш өткізілген Семей губерниясының I-
Спартакиадасының жеңіл атлетика бағдарламасына Семей, Павлодар, Өскемен,
Шемонаиха қалаларының споршылары жеңіл атлетиканың 23 түрінен жарысқа
түскен. Жарыс кезінде губернияның 8 рекорды қойылды.
1924-1929 жылдары Семей, Алматы, Шымкент қалаларында жеңіл атлетика
бағдарламасына сай келетін стадиондар соғылды.
1934 жылдары елімізде 20-дан астам стадион орнатылып, дене тәрбиесі
оқу орындарынан даярланған бірнеше нұсқаушылар жұмыс істей бастады. Жоғарғы
оқу орындарында жеңіл атлетика жеке сабақ ретінде өткізіле бастады.
1945 жылы Қазақ Мемлекеттік Дене тәрбиесі институтында Жеңіл
атлетика кафедрасы ашылды. Институт Қазақстандағы ғылыми-әдістемелік және
спорттық жұмыстар орталығына айналды.
1956 жылы Мельбурн Олимпиадасына КСРО құрам командасының мүшелерін
анықтау мақсатымен өткен Кеңес Одағы халықтарының жазғы I-спартакиадасы
еліміздің спорттық дайындығы мықты екенін көрсетті. Е. Кадяйкин 3000 метрге
жүгірудегі спорт шебері, ол Қазақстан спортшыларынан бірінші болып
Олимпиадаға қатысқан спортшы.
В. Ряблов – ұзын қашықтықта, В. Дмитриенко – үш қадам жасап секіру, В.
Савинков – 800 метрге жүгіруден бүкілодақтық жарыстарда жеңімпаз атанды.
Желаяқтарымыздың бүкілодақтық жарыстарында 18 жасар Совет Исамбаев
Кеңес Одағының жастар арасында 800, 1500 метрге жүгіруден рекордтар қойды.
Республика жеңіл атлеттерінің бесеуі спорт шебері атағын алды. Гуръев
Педагогика Институтының түлегі Амин Тұяқов ұлтымыздың жүгірудегі ең бірінші
спорт шебері.
800 метрге жүгіруде В. Савинков КСРО чемпионы болып. Рим Олимпиадсына
жолдама алды. Өте жақсы көрсеткіштерді В. Ряблов 5000 метрде – 14.14.0,
10000 метрде – 29.12.10 көрсетеді.
1966-2000 жылдары аралығында ұлтымыздан шыққан С. Исамбеков (50000м,
10000м), Ә. Байтықов, Е.Жамбылов, Б. Күреңкеев (20000м) қатарлы
саңлақтарымыз КСРО кезінде елеулі табыстарға қол жеткізді. Солардың ішінде
XVII Олимпиада ойындарының күміс жүлдегері Ғұсман Қосанов (1960 жыл, Рим,
200м) және 1966 жылғы Еуропа кубогінің иегері Әмин Тұяқовтың (100м) тамаша
табыстарын атап өтуге болады [14].
Тумасында жүйрік болып туып, нешебір додалы, байрақты жерлерде жүлде
алуға тағдыр жазған Әмин Тұяқов ағамыз – ұлт мақтанышы [12,73].
Эдвин Озолин, жеңіл атлетикадан КСРО-ның еңбек сіңірген спорт шебері,
Әминнің үзеңгілес досы:Әмин Тұяқовты туғызған халық бақытты ғой. Алыс
ауылда туып, Олимпиадаға дейін жету тек асып туған ұлдың маңдайына жазылған
тағдыр. Қатарымызда Қосанов пен Тұяқов бар кезде ешкімнен жеңілмейтінімізге
сенімді болатынбыз!
Әлемге әйгілі Әмин атанған дарабоз шын мәнінде қазақ атын бүкіл жер
шарына, алпауыт АҚШ бастаған шартарап әлемге паш еткен еді. Сол кезден келе
жатқан атақ пен даңқ ел үшін еткен ерен істермен өрнектеліп, кісілік
келбет, азаматтық болмыспен көмкеріліп, абырой биігі әсте аласарған жоқ.
1.2 Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасының мазмұны мен сипаттамасы
Жүгірумен айналыса бастаған әр адам өз алдына белгілі бір міндеттер
қояды: төзімді, күшті, шапшаң болу, арықтау немесе жарыста топ жарып,
жеңімпаз атану. Спортпен айналысуда дәл осындай үміттің болмауы мүмкін
емес. Бірақ, әрбір спортшыға үнемі жеңіс пен жоғары жетістікке жету
жазылмаған. Барлығы да жеңіске жетуді ойлағанымен, тек біреуі ғана жеңеді.
Әрине, спорттың қандай түрінде болмасын сол спортшылардың ішіндегі ең мықты
әрі дене қуаты дайындығы жоғары, ерік-жігері жетілген спортшы ғана жеңіс
тұғырына шыға алады. Спорт дәл осындай қиян-кескі бәсекеге толы болуымен де
тартымды болмақ.
Спорт әрдайым жеңіске жетуге мәжбүрлейді, тек қана күшті, шыдамдылықты
дамыту, мінез-құлықты реттеулер аздық етеді. Жоғары жетістікке жету үшін
спортшы өзі айналысатын спорт түрінің бес түрлі дайындығын толық жетілдіру
керек. Олар: дене қуаты дайындығы, теориялық дайындығы, техникалық
дайындығы, тактикалық дайындығы, психологиялық дайындығы. Міне, өзі
таңдаған спорт түрінде осы бес түрлі дайындықты өз бойында жақсы
қалыптастырса, сөзсіз жоғары нәтижеге қол жеткізе алады. Бұл жұмысымның
тақырыбы негізінде қысқа қашықтыққа жүгіруші жеңіл атлеттің техникалық
дайындығын жоғарылатудың тиімді, дұрыс жолдарын сөз етпекпін.
Амин Тұяқов ағамыз кезекті баспамен сұхбатында: Жылдамдық деген о
бастан Құдайдың құдіретімен берілетін нәрсе. Ал, енді оны ары қарай
жалғастыру, көзін ашып дамыту жаттықтырушыға, талантты баланың өзінің
табандылығына байланысты. Жұрт тек жүгіре берсе, жақсы спортшы шығады деп
ойлайды. Шынында олай емес, техникасын қапысыз үйрену керек, ол – бір
ғылым. Техниканы дұрыс жолға қоймаса талантты баланың түкке де қолы жетпей
қалуы мүмкін. Қазір де Қазақстанда жақсы-жақсы спортшылар бар, бірақ олар
неге биіктерден көріне алмай жүр? Өйткені, оларды биікке шығаруға
бапкерлердің шамасы жетпейді. Біздің кезімізде бір жақсы бала көрінсе, ол
тіке Мәскеуге мықты бапкерлердің қолына түсетін еді. Мен өз бетімше көп
жаттықтым. Техника жағым ақсап жатты, соны жөнге салу керек болды. Мықты
бапкердің қолына Мәскеуге барып, құраманың қатарына жаттығып жүргенде
іліктім,-деген болатын. Амин ағамыздың осы сөздерінен кейін техникалық
дайындыққа үлкен мән беру керек екенін түсінеміз [12, 27].
Ең алдымен, техникалық дайындық дегеніміз не екенін еске түсірейік.
Техникалық дайындық деп жарыс жаттығуларын орындауды жоғары деңгейде
меңгеру үрдісін айтамыз. Оның негізгі міндеті – спорт түріндегі негізгі
қозғалысты шеберлікпен меңгеру, дағдылану. Жеңіл атлетикада сөреден шығу
техникасы, бұрылыстармен жүгіру, негізгі арақашықтықты, толық бір
арақашықтықты жүгіріп өту техникасы, мәре сызығын кесіп өту техникаларын
атап көрсетуге болады.
Спортшы көрсетілген жаттығудың орындау техникасын негізге ала отырып,
өз ерекшеліктерін (дене құрылысы, дене қуаты дайындығы, физиологиялық,
психологиялық және т.б. қасиеттер) ескеріп орындау керек. Дегенмен,
эталондық орындау үлгісіне ұмтылған жөн [16].
Спортшының техникалық дайындығы мынадай бөлшектерден тұрады:
- Техника көлемі
- Техниканың әржақтылығы
- Техника тиімділігі
Спортшының қозғалыс әрекетін әр түрлі жағдайда, әр қалыпта орындай
алуын әржақты техникалық дайындығы деп аталады. Жарыс әржақтылығы жаттығу
әржақтылығына қарағанда аз, төмен болып келеді. Техника әржақтылығының жеке
белгісі тәсілдерді немесе жарыс жаттығуларын оң және сол жақпен орындай алу
шеберлігі. Қозғалыс әрекетін орындағанда бір жақты ғана таңдап алу
лотаралды орындау деп аталады.
Қозғалыс техникасының тиімділігі дегеніміз спортшының ол қозғалысты өз
жеке басының мүмкіншілігін барынша қолдана орындау. Оның орындалуы көптеген
себептерге байланысты:
- ұмтылысына
- тактикаға
- дене қуаты дайындығы
- дене мүшелерінің әртүрлілігіне байланысты
Біз техника тиімділігін талдаған кезде оның абсолюттік, салыстырмалы,
орындалатын деп аталатын жақтарын да қарастырғанымыз жөн.
Абсолюттік тиімділік кезінде орындалған техника сол техниканың
эталондық орындауға жету шегіне жақын орындау.
Салыстырмалы тиімділік кезінде спортшылардың тиімді орындаған
қозғалыстарын салыстыру.
Орындалатын тиімділік дегеніміз жаттықтыруда орындалатын техниканы
жарыс кезінде қаншалықты тиімді орындалуын тексеру.
1.2.1 Техникалық шеберлікті игеру
Спорттық жаттығу техникасын толық және бөлшектеп, яғни, оның жеке
жүйелерін бөлшектеп қарастырады. Күрделі толық бір әрекетті үйрену үшін
алғашында оның жеке бөліктерін орындағанда қойылатын қозғалыс талаптарын
айқындап алу керек.
Жалпы іс-әрекетті жеке-жеке бөлшектеп игеру, оларда көрініс табатын
қозғалыс сапаларын жетік дамыту спорттық-жаттығу техникасын үйретуде шебер
орындауға жеткізудің негізгі жолы болып табылады. Жаттығуды талдау бүкіл
оқу-жаттықтыру үрдісінде, яғни, бастапқы оқу-үйрету бөлімінен бастап,
техникалық шеберлікке жету бөлімінде көрініс табады.
Тұтас үйрету әдістемесінде жаттығуды үйрету барысынан тұтастай, яғни,
жарыста орындалу қалпында, бірақ жиілігі төмендетіліп орындалады [17].
Ал, бөлшектеп үйрету әдістемесінде тұтас жаттығуды бірнеше қарапайым
қозғалыс жүйелеріне бөлуден басталады. Оның әрқайсысы белгілі бір уақыт
аралығында жеке жаттығу ретінде қарастырылады.
Кейіннен тұтас және бөлшектеп үйрету әдістемелерін бағалау спорттық
педагогика, физиология, психология мамандары үшін зерттеу нысанына айналды.
Аса құрметті ғалымдардың ішінен Н.А. Бернштейн бөлшектеп үйрету
әдістемесіне мүлдем қарсы болған. Оның ойынша: Оқу-үйрету мақсатында
жаттығуларды бөлшектеу – уақыт пен еңбекті бос жоғалту еді.
Спорттық педагогика мамандарының көбі өздерінің спорттық-педагогикалық
тәжірибелері мен жүргізген зерттеулеріне сүйене келе бөлшектеп үйрету
әдістемесін дұрыс деп тапты [18]. Олардың ойы бойынша: Егер біз аса үлкен
нәтижеге ұмтылмай, спортшыны қарапайым қозғалыс әрекеттеріне (спорттық
жүріс, жүгіру, секіру) үйрететін болсақ, жаттығудың бөлшектеудің қажеті
жоқ. Ал, егер біздің мақсатымыз жоғары қимыл шеберлігіне жету болса,
міндетті түрде жаттығуды бөлшектеу қажет.
Қысқа қашықтыққа жүгіруді күрделі бір жаттығу деп қарастырсақ, оның
техникасын үйретуде мынадай бөлшектерге бөліп, осындай кезектілікте
қарастырған жөн [19]:
1. Түзу жолмен жүгіру
2. Бұрылыстармен жүгіру
3. Жоғарғы сөре және сөрелік екпін
4. Төменгі сөре және сөрелік екпін
5. Сөрелік екпіннен негізгі арақашықтықты жүгіруге өту
6. Бұрылыстан түзу жолмен жүгіруге шығу
7. Бұрылыстағы төменгі сөре
8. Мәре сызығын кесіп өту
Жүгіру техникасына әсер етуші негізгі факторларды А.И. Жилкин өзінің
Легкая атлетика атты еңбегінде атап көрсетті:
- спортшының жеке бас ерекшеліктері
- спортшының дене қуаты дайындығы деңгейі
- жүгіру арақашықтығы
- жүгіру жолы (төсеніш)
- жергілікті жердің жағдайы
Спортшының жеке бас ерекшеліктеріне:
- аяғының ұзындығы
- буындарының қозмалылығы (әсіресе, жамбас, тізе буындары)
- жылдамдық пен төзімділікке әсер ететін қызыл және ақ бұлшық ет
жіпшелерінің арақатынасы
Спортшының дене қуаты дайындығы деңгейі жоғарылаған сайын жүгіру
техникасының тиімділігі мен нәтижелілігіне оң әсерін тигізеді.
Бірінші кезекте жүгіру жылдамдығы жүгіру арақашықтығы мен қозғалыс
міндеттеріне байланысты. Ал, жүгіру жылдамдығы өз кезегінде жүгіру
техникасына әсер етері сөзсіз [20].
Сонымен қатар, климаттық жағдайлар да ашық алаңда жүгіру техникасына
елеулі әсер етеді. Желдің бағыты мен күші жүгіру техникасының өзгеруіне
жағымды да, жағымсыз да әсер етуі мүмкін.
1.2.2 Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасына талдау
Спринтердің белгілі бір арақашықтыққа жүгіруін сөре, сөрелік екпін,
аралық қашықтықты жүгіру және мәре (қашықтықтың аяқталуы, мәре сызығынан
өту) деп бөліп қарастыруға болады.
Сөре. Қысқа қашықтыққа жүгіргенде төмегі сөрелік қалып қолданылады.
Қалыптың орналасуы тәжірибелік жолмен спортшының жеке бас ерекшеліктеріне
қарай, яғни оның бойы, қол-аяғының ұзындығына, сонымен қатар күш –
жылдамдық қасиеттерінің даму деңгейімен анықталады. Алдыңғы қалыптың иілу
бұрышы 40-50 градус, ал артқы қалып бұрышы 60-70 градус, екі қалып
арсындағы арақашықтық 18-20 сантиметрден аспайды. Сөре сызығына қатысты
қалып әр түрлі орналасуы мүмкін. Негізінен 3 түрлі нұсқа кеңінен
қолданылады: қарапайым, жақындатылған, созылған. Қарапайым сөре кезінде
алдыңғы қалып сөре сызығынан бір немесе бір жарым табан алыс
орналастырылса, созылған сөре кезінде екі қалып та сөре сызығынан біршама
алыс орналастырылады. Ал жақындатылған сөреде артқы қалып алдыңғысына
жақындатылып қойылады, араларындағы арақашықтық табан ұзындығынан аспайды
[21].
Сөрелік қалыпты орналастыру нұсқасын таңдаған кезде келесі мәселелерді
ескерген жөн. Егер қалып сөрелік сызықтан алыс орналастырылса, Дайындал!
бұйрығы бойынша спринтерге аяқтың тізе буынын едәуір түзетуге тура келеді,
ал бұл өз кезегінде итерілу кезінде бұлшық етінің күшін пайдалануға кедергі
болады. Қалып өте жақын орналастырылса, спринтер денесі мен аяғы артық
бүгулі қалыпта болып, сөреден шығуға көп уақытын кетіреді. Сондықтан
қалыпты орналастыруға аса үлкен жауапкершілікпен қараған жөн [22].
Төрешінің Сөреге шық! бұйрығы бойынша атлет:
1. Сөре сызығына келіп, қалыпқа алдымен алдыңғы кейін артқы аяғын
орналастырып отырады.
2. Екі қолды иық кеңдігінен гөрі кеңдеу ашып, сөре сызығының алдына тіреп
қою керек.
3. Қол, шынтақ толық жазылған қалыпта болуға тиіс.
4. Белді аздап ию керек.
5. Дене салмағы қол саусақтары мен тізеге тең бөлініп түсуі қажет.
6. Басты еңкейтіп, көз сөре сызына бағыттау керек (2-сурет).
Осындай қалыпта бар назарды төрешінің Дайындал! бұйрығын күтуге
аудару керек.
2-сурет – Төрешінің Сөреге шық! бұйрығы бойынша спринтердің іс-әрекеті
Төрешінің Дайындал! бұйрығы бойынша спринтер:
1. Кейін қойылған тізені аздап көтеру керек.
2. Бөксе екі иықтан сәл биіктеу көтерілсе, бұл дұрыс қалып болып
саналады.
3. Дене салмағы төрт тірек нүктесіне (екі қол мен аяққа) тең бөлініп
түсуі қажет.
4. Басты еңкейтіп, көзді сөре сызығына бағыттау керек (3-сурет).
Жүгіруді бастағанда найзағайдай атылу үшін бар назарды Жүгір!
бұйрығын күтуге аудару керек.
3-сурет – Төрешінің Дайындал! бұйрығы бойынша спринтердің іс-әрекеті
Төрешінің Жүгір! бұйрығын немесе тапаншаның атылуын естуімен жеңіл
атлет:
1. Саусақтарын жерден серпіле көтеріп, сонымен қатар бір уақытта қалыптан
итеріледі.
2. Артқы қалыптағы аяқ алдыға ілгері ұмтылып, бірінші шығарылады.
3. Жартылай бүгілген екі қолды тех әрі қысқа-қысқа сілтеу керек.
4. Денені бірден түзеуге мүлдем болмайды (4-сурет).
4-сурет – Төрешінің Жүгір! бұйрығы бойынша спринтердің іс-әрекеті
Сөрелік екпін алу кезеңі. Сөрелік екпін алу кезеңі дегеніміз
спринтердің арақашықтықты бастапқы бөлігін екпіндеп жүгіріп өтуі, оның
аяғында үлкен жылдамдық алып, арақашықтық бойынша жүгіруге кірісуі. Мысалы,
100 метрге жүгіруде екпін алу кезеңі шамамен 20-30 метрді құрайды, бұл
аралықта спринтер максималды жылдамдықтың 90-95%-ын көрсетеді [23].
Арнайы зерттеулер нәтижесінде спортшы максималды жылдамдыққа сөреден
шыққаннан соң 5-6 секундтан кейін жететіні анықталған. Дайындығы жоғары
деңгейдегі спринтерлер 50-60 метр арақашықтық шамасында максималды
жылдамдықты алса, 10-12 жастағы балалар оған 25-30 метр арақашықтықтан
кейін жететіні анықталған [24].
Жүгіру жылдамдығы адым ұзындығы мен жиілігіне байланысты екені
белгілі. Сөрелік екпін алу кезеңінде жылдамдық адым жиілігіне байланысты
өссе, кейін ол адым ұзындығына байланысты өседі [25]. Сөреден шыққандағы
бірінші адым ұзындығы 100-130 сантиметрге тең. Бастапқы 8-10 адымда адым
ұзындығы бірден 10-15 сантиметрге өссе, кейін адым ұзындығының көбеюі
тежеліп, 4-8 сантиметрді құрайды.
Сөрелік екпін алу кезеңінде дененің алға еңкейген қалпын сақтау керек,
себебі ол екпін алуға септігін тигізеді. Қолымыз тез және қысқа-қысқа
серпін жасайды. Адым ұзындығы ұлғайған сайын қолымызды сермеу амплитудасы
да өседі.
Кез келген дәрежедегі және жастағы жүгіруші 1-ші секундта жылдамдықтың
55%-ына, 2-ші секундта 76%-ына, 3-ші секундта 91%-ына, 4-ші секундта 95%-
ына, 5-ші секундта 99%-ына жететіні анықталған [26].
Негізгі арақашықтықты жүгіріп өту. Спринтерлік жүгіруде жетістікке
жету жолы жүгіру жаттығуларын еш қиналмастан, еркін жүгіріп өтуге дағдылану
болып табылады. Яғни, ол сол сәттегі белсенді жұмысқа қатыспайтын бұлшық
еттерді бос ұстай білу.
Спринтерлік жүгірудегі басты саты – итерілу. Адамның бір аяғы
екіншісіне қарағанда серіппелі екені белгілі. Осыны ескеріп, жүгірген кезде
адымды неғұрлым кең ашып жүгіру үшін жақсы сілтенетін аяқтың тізесін
барынша толық жазу керек [27].
Жүгіру кезінде дененің алға біраз еңкеюі сақталады. Шынтақтан бүгілген
қол адым ырғағына байланысты кезекпен ілгері-кейін қозғалыста болады [28].
Саусақтар бос қана бүгіледі. Дәл осы сатыда ең жоғарғы жылдамдық байқалады
(4-кесте).
4-кесте – Спринтерлердің 100 метрге жүгірудегі көрсеткіштерінің
сипатамасы (1986 жыл, Игры доброй воли)
Әйелдер Ерлер
Көрсеткіштер
Э. ЭшфордЭ. БарбашинаИ. СлюсарьА. Нунева Б. Джонсон
Алғашқы 1 жыл 9 жас 15 6 сағат
дайындық Дәрігерлік
тобы рұқсат
1 жылдан
артық 9 жас 14 9 сағат
Дәрігерлік
Оқу 2 жылға 10 жас 1 12 сағат рұқсат, жалпы
жаттық-тырудейін дқд, арнайы
тобы дқд, арнайы
д-тан
көрсеткіштері
2 жылдан
артық 12 жас 1 18 сағат
6-кесте – Жаттықтыру жылдарына байланысты дайындық түрлерінің пайыздық
арақатынасы (% есебімен)
Бастапқы Оқу-жаттықтыру тобы
Дайындық түрлері дайындық тобы
1 жыл
Бастапқы дайындық Оқу-жаттықтыру
тобы
1 2
жыл жыл
1 2 3 4 5
жыл жыл жыл жыл жыл
30 м жүгіру сөремен
5,8 5,5 5,2 4,9 4,7 4,5
30 м жүгіру
5,0 4,7 4,4 4,1 3,9 3,7
50 м жүгіру сөремен
9,3 8,9 8,5 8,1 7,8 7,5
300м жүгіру
56,0 53,0 50,0 47,0 45,0 43,0
Орнынан ұзындыққа
секіру 160 180 200 220 235 250
Үш аттап секіру
470 520 570 620 680 700
Кермеде тартылу
5 6 7 8 9 11
Шалқалап жатқан уақытсыз 1 минут ішінде
қалыптан кеудені
көтеру
25 30 40 35 50 55
жасөспірім
Спорттық разряд III III II
III II I
Қыз балалар
Сынақ жаттығулары ОЖ тобына ОЖ тобының жыл аяғындағы
ауыстыру көрсеткіштері
көрсеткіштері
1 жыл 2 3 4 5
жыл жыл жыл жыл
30 м жүгіру сөремен 6,0 5,7 5,4 5,1 4,9 4,7
30 м жүгіру 5,2 4,9 4,6 4,3 4,1 4,0
50 м жүгіру сөремен9,5 9,1 8,7 8,3 8,0 7,7
300м жүгіру 59,0 56,0 53,0 50,0 48,0 46,0
Орнынан ұзындыққа 150 170 180 200 210 215
секіру
Үш аттап секіру 450 500 540 580 600 620
Еденнен итерілу 5 7 9 11 13 15
Шалқалап жатқан уақытсыз 1 минут ішінде
қалыптан кеудені
көтеру
20 25 35 30 45 50
жасөспірім
Спорттық разряд III II I
III II I
Мұндағы, ОЖ тобына ауысу үшін берілген жалпы және арнайы дене қуаты
дайындықтарын тексеруге арналған 8 түрлі сынақтың алтауын және көрсетілген
спорттық разрядты орындау керек [42].
9-кесте – Жаттықтыру жылдарына байланысты жарыстық жүктеме
көрсеткіштері
Дайындық тобы Бастапқы дайындық тобы Оқу-жаттықтыру тобы
Жаттықтыру жылы 1 - 3 1 - 2 3 - 5
Жарыстар саны 3 - 5 6 - 10 8 - 12
Жарыс кезіндегі 5 - 12 18 - 22 24 - 32
жүгірулер, секірулер
саны
Дене қуаты қасиеттерін дамыту әдістемесі. Әр түрлі спорт түрлерінде
белгілі бір жаттығуларды орындау үшін қажет дене қуаты қасиеттерін
спортшылардың жас ерекшеліктеріне байланысты дамытады. Бұл әр дене қуаты
қасиеті түрлі жас мөлшерінде ең жоғарғы даму шегіне жететінімен
түсіндіріледі [44]. Төмендегі ...- кестеде дене қуаты қасиеттерінің әр
түрлі жас мөлшерінде қандай қарқынмен дамитыны көрсетілген. Бұл кестеден 9-
11 жас аралығында спортшыладың жалпы төзімділігі жоғарғы қарқынмен, ал,
жылдамдық, абсолюттік күш пен күш жылдамдығы сияқты дене қуаты қасиеттері
баяу қарқынмен дамитынын көре аламыз.
10-кесте – Мектеп жасындағы оқушылардың дене қуаты қасиеттерінің даму
кезеңдері (А. А. Гужаловский бойынша)
Дене қуаты қасиеттері
Жынысы Жасы
Абсолюттік Жылдам- Жылдамдық- Жалпы
күш дық күш төзімділіИкемділік
к
7-8 0 3 0 0 0
Ұлдар 8-9 1 3 0 3 0
9-10 0 1 0 0 3
10-11 1 0 1 3 0
11-12 0 0 0 0 0
12-13 0 0 0 3 0
13-14 2 0 1 0 3
14-15 1 0 2 2 0
15-16 1 1 0 0 3
16-17 3 0 0 0 0
7-8 1 3 1 0 1
Қыздар 8-9 1 3 0 1 0
9-10 0 2 3 2 1
10-11 3 3 3 2 0
11-12 2 0 3 3 2
12-13 0 0 0 0 0
13-14 0 3 0 0 2
14-15 0 0 1 0 3
15-16 0 1 0 0 0
16-17 3 0 0 0 3
Мұндағы, 0 – ДҚҚ-нің өте бәсең қарқынмен даму кезеңі; 1 – ДҚҚ-нің
бәсең қарқынмен даму кезеңі; 2 – ДҚҚ-нің бірқалыпты жоғары қарқынмен даму
кезеңі; 3 – ДҚҚ-нің жоғары қарқынмен даму кезеңі.
Жылдамдық дегеніміз адамның белгілі бір уақыт аралығындағы жылдам
қозғалған әрекеті. Жылдамдық үш түрде пайда болады: қарапайым және күрделі
қозғалыс әрекеті жылдамдығы, жалғыз қимыл жылдамдығы, қимыл жиілігі.
Қарапайым қозғалыс жылдамдығы дегеніміз алдын ала белгілі қозғалыспен
белгілі, бірақ кенеттен берілетін дыбысқа жауап. Қарапайым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақтың спорт және туризм академиясы
Олимпиадалық спорт факультеті
Жеңіл атлетика кафедрасы
Қонусбай Дидар Қайдарұлы
СПОРТ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ҚЫСҚА ҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІ ЖЕҢІЛ АТЛЕТТІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ
ДАЙЫНДЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ӘДІСТЕМЕСІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт мамандығы
Алматы, 2016
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақтың спорт және туризм академиясы
Олимпиадалық спорт факультеті
Жеңіл атлетика кафедрасы
Қорғауға жіберілген
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., ҚазСТА доценті
___________ Х.Қ. Унтаев
________________20 ж.
Спорт мектептеріндегі қысқа қашықтыққа жүгіруші жеңіл атлеттің техникалық
дайындығын жетілдіру әдістемесі тақырыбына жазылған дипломдық жұмыс
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша
Жеңіл атлетика мамандануы
Орындады:ОСФ 4 -2
тобының студенті
Д.Қ. Қонусбай
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы
Қ.Р. Ражанова
Алматы
2016
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
Дене мәдениеті және спорттың
теориясы мен әдістемесі кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы:
СПОРТ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ҚЫСҚА ҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІ ЖЕҢІЛ АТЛЕТТІҢ
ТЕХНИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ӘДІСТЕМЕСІ
.
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...4
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 ҚЫСҚА ҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІ ЖЕҢІЛ АТЛЕТТІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫН
ЖЕТІЛДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Қазақстандағы жеңіл атлетика спортының тарихи жайлары мен топталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1. Жеңіл атлетика спортының топталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1.2 Қазақстандағы жеңіл атлетиканың қысқаша даму тарихы
... ... ...12
1.2 Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасының мазмұны мен сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..16
1.2.1 Техникалық шеберлікті
игеру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...18
1.2.2 Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасына
талдау ... ... ... ... ... ... ...19
1.3 Бастапқы дайындық кезеңінің сипаты мен
ерекшеліктері ... ... ... ... 24
2 ҒЫЛЫМИ – ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ, ОЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Ғылыми зерттеу әдістерін ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3 БАСТАПҚЫ ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІНДЕГІ ЖЕҢІЛ АТЛЕТТЕРДІҢ ЖАТТЫҚТЫРУ ҮРДІСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... 31
3.1 Спортшының техникалық дайындығын ұйымдастыруға қажетті нормалық
мәліметтер мен дене қуаты қасиеттерін тәрбиелеу әдістемесі ... ...31
3.2 Жас спринтерге қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын үйрету
әдістемесі, оны дамытудың негізгі амалдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3.3 Қысқа қашықтыққа жүгіруші жас спортшының бастапқы дайындық
кезеңінде жаттықтыру үрдісін ұйымдастыру үлгісі, оның тәжірибелік
негізденуі, нәтижесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША А
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША Ә
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БЖСМ – Балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
ОМОІСМ – Облыстық мамандандырылған Олимпиадалық ізбасарлар спорт
мектебі
ЖАФХҚ – Жеңіл атлетика федерацияларының халықаралық қауымдастығы
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ШҚМУ – Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті
ХДСШ – халықаралық дәрежедегі спорт шебері
СШ – спорт шебері
СШҮ – спорт шеберіне үміткер
ОЖ – оқу-жаттықтыру
М – метр
СМ – сантиметр
Кг – килограмм
Мин – минут
С – секунд
КЖ – кедергілермен жүгіру
ЛАТЫН ӘРІПТЕРІ
Х – орта арифметикалық шама
n – топтағы адамдар саны
S – стандарттық қате
t – маңыздылығының критериі
P – екі орташаның айырмашылығы
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста қолданылған терминдер мен ұғымдарды дұрыс
түсінуге анықтамалар берілген:
1 Спринтер – қысқа қашықтыққа жүгіруші спортшы.
2 Стайер – ұзақ қашықтыққа, өте ұзақ және марафондық қашықтықтарға
жүгіруші спортшы.
3 Дене қуаты дайындығы дегеніміз – әртүрлі әрекеттердің (әскери,
спорт, өнеркәсіп) талабына сай дамытылған дене қуаты қасиеттерінің, қимыл
дағдысының нәтижесі. Ол жалпы және арнайы дене қуаты дайындығы деп
бөлінеді. Жалпы дене қуаты дайындығы – жалпы әртүрлі әрекет түрлеріне
бағытталған дене тәрбиесі үрдісі. Арнайы дене қуаты дайындығы дегеніміз –
арнайы бір спорт немесе кәсіп түріне қарай бағытталған дене тәрбиесі
үрдісі.
4 Дене қуаты қасиеті – адамның денесінде, санасында белгілі бір
деңгейде сақталып тұрып, ол қозғалғанда, әркет жасағанда пайда болатын
қасиеттер.
5 Мәрелік жылдамдық – мәреге жақындаған кездегі жеңіл атлеттің
жылдамдығын ұлғайта отырып, мәреге бұрын жету үшін жасайтын қимыл-әрекеті.
Әр түрлі арақашықтыққа, спортшының жеке ерекшеліктері мен дайындық
деңгейіне байланысты мәрелік жылдамдықтың ұзақтығы әрқалай болады.
5 Спорттық бағдарлау – баланың қабілеттілігін, қызығушылығын,
ұмтылысын, спорт түрімен шұғылданғысы келуін ескеріп, сол спорт түріне
бағыттау шаралары.
6 Спорттық іріктеу – оқушының дарындылығын, спорттық көрсеткіштерін
ескеріп, нақтылы спорт түріне іріктеу.
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі. Жеңіл атлетика ең көп адам қатынасатын кең
ауқымды спорт түрлерінің бірі болып табылады. Олимпиада ойындарында бұл
спорт түрінен ерлер үшін 24, әйелдер үшін 23 жаттығу түрі көрініс тапқан.
Яғни, жүру, жүгіру, секіру, лақтыру түрлері және осы жаттығулардан
құрастырылған кешенді түрі – жеңіл атлетикалық көпсайыс [1]. Жеңіл
атлетикалық жаттығулардың мұндай әртүрлілігі іріктеу, спорттық бағдарлау
барысында, тіпті қозғалыс техникасы жағынан жақын әр түрлі қашықтыққа
жүгіруден бастапқы оқу-жаттықтыруды ұйымдастыруда қиындықтар тудырады.
Бастапқы дайындық кезеңінде оқу-жаттықтыру үрдісінің ерекшеліктерінің бірі
– жас жеңіл атлеттердің қимыл белсенділіктерін дамытып, жаттығуды
орындаудың дұрыс техникасын қалыптастырумен қатар, дарынды балаларды
іріктеу мен олардың таңдаған жеңіл атлетика түрінен болашақтағы спорттық
мамандануларына болжам жасау. Осы мәселеге байланысты орыс тілінде әдебиет
көздері көп болғанымен, жас жеңіл атлеттердің бастапқы дайындық кезеңін
ұйымдастыру, оларды іріктеу, спорттық бағдарлау мен болжам жасау мәселелері
көкейтесті, өзекті болып қала берді [2].
Спорттық іріктеуді жүзеге асыруда бапкердің жаттықтыру үрдісі
барысындағы педагогикалық бақылаулары жетекші рөл атқарады. Бұл ретте жас
спортшылардың бастапқы дайындығын сапалы етіп ұйымдастыру, өткізу қажетті
қимыл сапаларын дамытып қана қоймай, кейін жеңіл атлетиканың нақты бір
түрінен арнайы мамандану үшін спорттық жетілдіру тобына іріктеп алуға
мүмкіндік береді. Болашақ спортшыларды даярлау тиімділігі көбінесе бастапқы
дайындық кезеңінде жаттығуларды шебер таңдау, іріктеуге байланысты екені
белгілі. Жас спортшылардың дене тәрбиесінің амалдары мен әдістеріне
келетін болсақ, мұнда әр түрлі көзқарастар қалыптасқан: бір мамандар кіші
жастағы балалармен жұмыс кезінде әр түрлі қозғалмалы және спорттық
ойындарға көп көңіл бөлу керек десе [3], енді біреулері жалпы дене қуаты
дайындығының амалдары ретінде әр түрлі спорт түрлерін қолданып, жас
спортшылардың кешенді дайындықтарына мән берген жөн дейді [4]. Үшіншілері,
жас жеңіл атлеттердің жаттықтыруларына ойындармен бірге көп мөлшерде жалпы
дамыту жаттығуларын, төртіншілері көп мөлшерде таңдалған спорт түрінің
техникасының жаттығулары мен элементтерін қолдануды ұсынады [5].
Жас спортшылардың бастапқы дайындықтарын ұйымдастыру мәселелеріне
байланысты пікірлердің осыншама әр түрлілігі балалар мен жасөспірімдердің
жауапты спорттық дайындық кезеңінде оқу-жаттықтыру жұмыстарының ең ұтымды
нұсқасын жасап шығарылмағандығын көрсетеді. Басқа қырынан қарасақ, білімді
мамандар әзірлеп, жоғары білікті бапкерлердің қолданысындағы спорттық
жаттықтырудың теориясы жас спортшыға жеңіл атлетиканың таңдалған түрінен
арнайы мамандануға көшуден бұрын жан-жақты дене қуаты дайындығынан өтуді
ұсынады [6].
Жоғарыда айтылғандарды ескере келе, зерттеу жұмысының мақсаты мен
негізгі міндеттері тұжырымдалды.
Зерттеу мақсаты: Қысқа қашықтыққа жүгірумен айналысатын жас
спортшылардың бастапқы дайындық кезеңіндегі техникалық дайындығын жетілдіру
әдістемесін зерттеу, тиімді жолдарын табу, эксперименталдық тәжірибе арқылы
тексеріп, дәлелдеу. Дәлелденген ғылыми жұмысты іс-тәжірибеде қолдануға
ұсыну.
Зерттеу нысаны: Бастапқы дайындық кезеңіндегі қысқа қашықтыққа
жүгіруші жас спринтерлердің жаттықтыру үрдісі.
Зерттеу пәні: Қысқа қашықтыққа жүгірумен айналысатын жас спортшылардың
техникалық дайындығы мен ол дайындыққа қажетті дене қуаты қасиеттері.
Зерттеу болжамы: Егер бастапқы дайындық кезеңінде спринтерлерді бапкер
БЖСМ-нің стандартты бағдарламасымен емес, Жеңіл Атлетика Федерацияларының
Халықаралық Қауымдастығының оқу-жаттықтыру бағдарламасы негізінде
құрастырылған жоспар бойынша жаттықтырса, егер қысқа қашықтыққа жүгіруші
жаттықтыру үрдісінде кең көлемде дене қуаты қасиеттерін дамыту
жаттығуларымен бірге арнайы оқыту бағдарламасының жаттығуларын қолданса,
онда олардың дене қуаты қасиеттері даму деңгейі жоғарылап, ол өз кезегінде
спортшының техникалық дайындығына елеулі әсер етіп, сәйкесінше жеңіл
атлетиканың аталмыш түрінен спорттық көрсеткіштері де жоғары болады.
Зерттеу міндеттері:
- жеңіл атлетиканың жіктелуі, Қазақстандағы даму тарихы жайлы
материал-мәліметтерді толық қарастырып, Алматы қаласындағы жеңіл
атлетиканың қазіргі жағдайын зерттеу.
- жаттығу техникасы, оған әсер етуші факторлар, техникалық шеберлікті
игеру мен оны анықтау жолдарын айқындап, қысқа қашықтыққа жүгіру
техникасына талдау жасау.
- бастапқы дайындық кезеңінің маңызын, міндеттерін, ерекшеліктерін
анықтау.
- ОМОІСМ-індегі бастапқы дайындық тобындағы жаттығып жатқан екі
топтағы жас спортшыларды біреуін тәжірибе, екіншісін бақылау тобы деп атап,
тәжірибе тобы, бастапқы дайындық екінші жылына арналған жоспар бойынша
жаттықтыру әдістемесін кіргізіп, жаттықтыру үрдісін ұйымдастыру.
- Жаттықтыру барысында 3 ай сайын және жыл аяғында 2 топ балаларының
дене қуаты қасиеттерінің даму деңгейі мен техникалық дайындықтарын
бақылауға арналған сынақтар алып, олардың көрсеткіштері бойынша
салыстырмалы талдау жасау.
Зерттеу әдістері:
- ретроспективті ақпарат алу әдістері: әдебиеттерді оқу-талдау,
құжаттарды оқу-талдау, сауалнама, әңгіме-интервью алу;
- ағымдық ақпараттарды жинау әдістері: педагогикалық талдау, бағалау,
сұрақ, сауалнама, әңгіме, интервью жүргізу, ағымдық құжаттарды талдау
әдістері, педагогикалық эксперимент, бақылау сынақтарын алу;
- математика-статистикалық өңдеу әдістері.
Ғылыми жаңалығы:
- Қысқа қашықтыққа жүгіруші спортшылардың техникалық дайындық деңгейін
жоғарылатудың дұрыс жолдары мен дамыту әдіснамалары жаңа қырынан
қарастырылды.
- Бастапқы дайындық кезеңінің бірінші жылына арналып ЖАФХҚ-ның оқыту-
жаттықтыру бағдарламасы кіргізілді. Ол әдістемелік жаңалық ғылыми
эксперименталдық әдістермен тәжірибеден өтіп, дәлелденді.
Іс-тәжірибелік маңызы:
- Бұл дипломдық жұмыстағы дәлелденген қысқа қашықтыққа жүгіруші
спортшылардың техникалық дайындық әдістемесі өзінің тиімділігін көрсетті.
Ендігі кезде облыстың спортшыларын дайындау жұмыстарына қолдануға болады.
Жұмыс құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім,
қорытындыдан, 61 авторлардың еңбектері пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
7 сурет, 18 кестеден тұрады.
1 ҚЫСҚА ҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІ ЖЕҢІЛ АТЛЕТТІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫН
ЖЕТІЛДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазақстандағы жеңіл атлетика спортының тарихи жайлары мен
топталуы
1. Жеңіл атлетика спортының топталуы
Атлетика - көне грек сөзінен шыққан. Атлетиз - жаттығу және
күрес деген мағынаны білдіреді. Жарысқа қатысушыларды күші мен
жылдамдығына байланысты гректер оларды атлеттер деп атаған.
Жеңіл атлетика - өзіне бірнеше спорттық жаттығуды, яғни, жылдам
жүріс, жүгіру, секіру, лақтыру сияқты спорт түрлерін қамтитын спорттың
маңызды түрлерінің бірі [6].
Жеңіл атлетикалық жаттығулар негізінен 5 бөлімге бөлінеді. Ол
бөлімдер: спорттық жүріс, жүгіру, көпсайыс, секіру және лақтыру.
Спорттық жүріс өз кезегінде 10000м, 20000м, 50000м жүгіру түрлеріне
бөлінеді. Ал, жүгірудің түрлерін төмендегі сызбанұсқадан көруге болады.
Көпсайыс екі түрге бөлінеді: жетісайыс және онсайыс. Жетісайыс
құрамына: 100 метр кедергімен жүгіру, биіктікке секіру, ядро итеру, 200
метр жүгіру, ұзындыққа секіру, найза лақтыру және 800 метрге жүгіру кіреді.
Ал онсайыс құрамына: 100 метр жүгіру, ұзындыққа секіру, ядро итеру,
биіктікке секіру, 400 метр жүгіру, 110 метр кедергімен жүгіру, диск
лақтыру, сырықпен секіру, найза лақтыру және 1500 метрге жүгіру
Секіру түрлеріне сырықпен секіру, ұзындыққа секіру, үш аттап және
биіктікке секіру жатады.
Лақтыру түрлеріне найза, ядро, балға және диск лақтыру кіреді.
Спорт ханшайымы аталған жеңіл атлетика – кең ауқымды және негізгі
спорт түрлерінің бірі. Оның кең ауқымдылығын құрамына кіретін жаттығулар
санымен және бұл спорт түрінің қол жетерлік болуымен түсіндіруге болады.
Олимпиада ойындарында бұл спорт түрінен ерлер үшін 24, әйелдер үшін 23
жаттығу түрі көрініс тапқан. Қазіргі кезде спорттық классификацияда жеңіл
атлетиканың 60-тан астам түрі тіркелген екен [7].
Спорттық тәжірибеде жеңіл атлетиканың барлық түрлеріне келесідей
іріктеп алу шарттары қалыптасқан [8]. Олар мынандай 6 түрлі шарттардан
тұрады:
1) морфофункционалдық көрсеткіштер (антропометриялық белгілер,
биологиялық жас)
2) дене қуаты қасиеттерінің деңгейі (күш, жылдамдық, төзімділік, ептілік,
икемділік)
3) қозғалыс үйлесімділігі қабілеттері және күрделі жаттығуларды меңгеру
қабілеттері
4) ерік-жігер (психологиялық) қасиеттерінің деңгейі
5) басты функционалдық жүйелердің жағдайы
6) әлеуметтік-генетикалық себепкер шарттар
Соңғы зерттеулер нәтижелері бойынша спорттық нәтижеге әсер етуші
маңызды шарттар ретінде іріктеуде мыналарды ескерген жөн:
- спортшының энергетикалық мүмкіншіліктері (олардың аэробты және
анаэробты өнімділігі)
- жылдамдық-күш және қозғалыс үйлесімділігі қасиеттері
- тұқымқуалаушылық қабілеттері
- морфофункционалдық ерекшеліктері
Аталған шарттар ішінен тек адамның тұқымқуалаушылық қабілеттеріне
жаттықтыру үрдісі әсер етпейді. Ал қалған спорттық нәтижеге әсер етуші және
іріктеу негізіне кіретін шарттар толығымен дерлік жаттықтырушының белсенді
бақылауында болады.
Спринтердің қабілеттерінің кешенді сипаттамасы негізінде
антропометриялық негіздері (бойы, салмағы, денесінің негізгі
пропорциялары), спринтер үшін маңызды болып саналатын дене қуаты
қасиеттерінің даму деңгейі (жылдамдық, жылдамдық-күш қасиеттері) және
олардың спринтерлік жүгірістің негізгі биодинамикалық ерекшеліктеріне сай
болуы жатыр [9]. Мысал ретінде қысқа қашықтыққа жүгіруші спортшыларды
спорттық жетілдіру тобына іріктеуді қарастырайық. Шетелдерде 70-80-жылдары
қысқа қашықтыққа жүгіруде антропометриялық көрсеткіштер маңызды рөл
атқармайды деген ой қалыптасқан болатын. Себебі, жеңіл атлетиканың бұл
түрінде үздік нәтижелерді бойшаң Д. Сайм, Л. Кристимен (189см) қатар
бойлары аласа А. Мэрчисон, А. Кейсон, А. Корнелюк (бойлары 162-164см) сынды
спортшылар да көрсеткен (1-кесте).
1 - кесте – Атақты спринтерлердің салмақ-бой көрсеткіштері
№ Спортшының аты Мемлекет Көрсеткіші, Бойы, см Салмағы,
жылы кг
Ерлер
1 Б. Джонсон Канада 9.83(1987) 180 75
2 К. Льюис АҚШ 9.93(1987) 188 80
3 Дж. Хайнс АҚШ 9.95(1968) 183 81
4 И.Чиди Нигерия 10.00(1986) 188 77
5 В. Брызгин КСРО 10.03(1986) 180 72
6 В. Борзов КСРО 10.07(1972) 182 82
Әйелдер
1 Э. Эшфорд АҚШ 10.76(1983) 165 54
2 М. Гер Германия 10.81(1983) 165 54
3 М. Кох Германия 10.83(1983) 171 60
4 Х. Дрехслер Германия 10.91(1986) 181 70
5 М. Жирова КСРО 10.98(1985) 170 58
6 Л. Кондратьева КСРО 11.02(1984) 168 56
Дегенмен, 90-жылдардағы әлемдегі үздік спортшылардың бой
көрсеткіштерін зерттеу қорытындысынан бой көрсеткіштерінің орташадан
жоғарыларының нәтижелері басым болатынын айқын көруге болады [10].
Қазіргі таңда осы жәйт ескеріліп, жеңіл атлетикада спорттық жетілдіру
тобына іріктеуде бой көрсеткіштерінің орташадан жоғары болуына аса үлкен
көңіл аударылады (2-кесте).
2 - кесте – Спорттық жетілдіру тобына іріктеуге арналған салмақ-бой
көрсеткіштері
Жеңіл атлетика Жынысы Көрсеткіштер
түрі
Бойы Салмағы Салмақ-бой
(см) (кг) индексі
100, 200м Ер бала 175-180 65-70 370-400
Қыз бала 165-170 54-59 327-350
400м Ер бала 178-183 66-71 370-390
Қыз бала 165-170 54-59 327-350
100,110м Ер бала 180-185 76-81 422-440
кедергімен Қыз бала 167-175 58-63 343-370
400м кедергімен Ер бала 180-185 70-75 330-410
Қыз бала 167-175 56-61 335-370
Менің бұл дипломдық жұмысымда қарастырылатын жеңіл атлетиканың қысқа
қашықтық деп аталатын жаттығулар түріне 400 метрге дейінгі
арақашықтықтарға жүгіру, эстафета түрлері кіреді. Соның ішінде 100, 200,
400 метрге жүгіру, 4x100м, 4x400м эстафеталық жүгіру Олимпиада ойындарының
бағдарламасына енген.
Жеңіл атлетика тарихында қысқа қашықтыққа жүгіруде дене келбеті, бойы
әр түрлі спортшылар жетістікке қол жеткізген екен.
Жалпы, бұл спорт түрі жеңіл аталғанымен, өте қиын спорт түрлерінің
бірі, себебі, үздіксіз еңбектенуді, жігерлілікті, қажырлықты, шыдамдылықты
талап етеді. Тәжірибелі жаттықтырушылардың айтулары бойынша, жеңіл
атлетикада жақсы нәтижеге жету үшін үздіксіз 10 жыл машықтану керек екен
[11].
Еуропа кубогінің иегері, Кеңес Одағының бірнеше дүркін чемпионы, КСРО-
ның еңбек сіңірген спорт шебері Әмин Тұяқов ағамыз берген бір сұхбатында
жеңіл атлетика спорты жайлы: Жұрт жеңіл атлетика дегенге бұл спортты оп-
оңай көреді ғой деймін. Жеңіл атлетикада нәтиже ауыр еңбекпен келеді.
Шүмектетіп тер төкпесе, жеңіл атлетиканы жеңіл игеру мүмкін емес. Осыдан 10
шақты жыл бұрын бір сенатор менен қаржы табайын, 6 жылда Олимпиада
чемпионын дайындап шығаруға бола ма? дейді. Айналайын, болмайды!
Олимпиада чемпионын даярлауға кемі 10-15 жыл керек. Ең әуелі ынталы баланы
8-10 жасар кезінен баптап, жаттықтыру керек. Қатты салмақ түсіруге
болмайды. Үміт еткен баладан бірдеңе шығады ма, шықпай ма, соны байқау
керек. Ертеңгі күнді болжау мүмкін емес. Үміт еткен бала әлдеқандай
жағдайға тап болса немесе басқа қалаға ауысып кетсе, не істейсің! Сондықтан
бір емес, кемі 5-7 баланы қатар алу керек. Кейбіреуі жас күнінде жақсы
нәтиже көрсеткенімен, есейгенде тоқырап қалуы, бойы өспей қалуы мүмкін.
Әрбір жас сәбиді сылаумен өсіргендей, жетілдіруің керек! - деген болатын
[12, 143].
Мықты спортшыларды даярлау арқылы үлкен жетістіктерге жету бүгінгі
таңдағы басты мақсат. Ал, жоғары жетістікті спортшыларды даярлау үшін
жаттықтыру үрдісі дұрыс ұйымдастырылуы қажет деп ойлаймын.
1.1.2. Қазақстандағы жеңіл атлетиканың қысқаша даму тарихы
Жеңіл атлетиканың тарихы ежелгі дүние дәуіріндегі халықтардың іс-
әрекетінен басталады. Табиғи қозғалыстар, яғни, жүру, тұру, секіру, адам
бұлшық еттерінің қозғалысы адамзат пайда болған дәуірден бастау алады.
Б.з.б. 776 жылғы I Олимпиадалық ойындар бағдарламасында жүгіруден жарыс
өткізілген [13]. Ол кездегі жарыс жолының ұзындығы 192.27м қашықтыққа тең
болып, ол стадиром деп аталған. Яғни, ол кездегі стадионның жүгіру
жолының ұзындығына сәйкестіріліп алынған. Бұл туралы Ежелгі Гректің
Олимпиада ойындары туралы жазбаларда анық жазылған.
XIX ғасырдағы батыс елдерінің саяхатшыларының жазба жұмыстарында Орта
Азия халықтарының өмірінде, оның ішінде қазақ халқы туралы: ... олар топ
болып, жиналып күресетінін, қуаласпақ ойнағанын, арақашықтыққа жүгіріп
жарысқан - деп жазылған. Атам қазақтың бәйге көрсе делебесі қозып, желмен
жарысқан сәйгүліктерді жырға қосатыны жәйден-жәй емес. Бұл сайын дала
төсінде сағым қуып өскен әрбір қара домалақтың асау қанында бар қасиет қой.
Ауыз әдебиетінің аңыздарында да айшылық жерлерді әп-сәтте алатын хас
тұлпарлармен бірге желаяқ бала туралы да аз айтылмайды. Өйткені, ұшқыр
болу, қияға қыранша самғау, алыс қашықтықтарға қас қағым сәтте жету –
халықтың көксеген арманымен үндес.
Ал, ереже бойынша жүгіру өнері қазақ топырағына XIX ғасырдың соңына
таман жетті, ресми жарыстар XX ғасырда өтті.
Қазақстанда жеңіл атлетиканың жетілуіне мүмкіндік туған уақыт ол
еліміздің Ресей елімен біріккен кезі. Елімізде спорт ойындарын өткізетін
орталық қалалардың бірі – Семей қаласы болған.
1912 жылы Семей қаласында Нептун спорт клубы құрылып, басқа да спорт
түрлерімен бірге жеңіл атлетика да қарқынды дами бастады. Аталған спорт
клуб жеңіл атлетика бағдарламасы бойынша 100 метрден 10000 метр
қашықтықтарға жүгіру, ұзындыққа секіру, лақтыру, эстафета жарыстарын жыл
сайын өткізіп жатты.
Республикамыздың Қызылжар, Орал, Өскемен, Көкшетау, Талдықорған,
Атбасар қалаларында жеңіл атлетика бөлімдері ашылып, жұмыс істей бастады.
Спорт клубтардың саны артып, спорттық жарыстар жиі өткізіле бастады.
1921 жылы тек Семей қаласында 12 жарыс жеңіл атлетика түрінен өтіпті.
Соның ішінде елімізде алғаш өткізілген Семей губерниясының I-
Спартакиадасының жеңіл атлетика бағдарламасына Семей, Павлодар, Өскемен,
Шемонаиха қалаларының споршылары жеңіл атлетиканың 23 түрінен жарысқа
түскен. Жарыс кезінде губернияның 8 рекорды қойылды.
1924-1929 жылдары Семей, Алматы, Шымкент қалаларында жеңіл атлетика
бағдарламасына сай келетін стадиондар соғылды.
1934 жылдары елімізде 20-дан астам стадион орнатылып, дене тәрбиесі
оқу орындарынан даярланған бірнеше нұсқаушылар жұмыс істей бастады. Жоғарғы
оқу орындарында жеңіл атлетика жеке сабақ ретінде өткізіле бастады.
1945 жылы Қазақ Мемлекеттік Дене тәрбиесі институтында Жеңіл
атлетика кафедрасы ашылды. Институт Қазақстандағы ғылыми-әдістемелік және
спорттық жұмыстар орталығына айналды.
1956 жылы Мельбурн Олимпиадасына КСРО құрам командасының мүшелерін
анықтау мақсатымен өткен Кеңес Одағы халықтарының жазғы I-спартакиадасы
еліміздің спорттық дайындығы мықты екенін көрсетті. Е. Кадяйкин 3000 метрге
жүгірудегі спорт шебері, ол Қазақстан спортшыларынан бірінші болып
Олимпиадаға қатысқан спортшы.
В. Ряблов – ұзын қашықтықта, В. Дмитриенко – үш қадам жасап секіру, В.
Савинков – 800 метрге жүгіруден бүкілодақтық жарыстарда жеңімпаз атанды.
Желаяқтарымыздың бүкілодақтық жарыстарында 18 жасар Совет Исамбаев
Кеңес Одағының жастар арасында 800, 1500 метрге жүгіруден рекордтар қойды.
Республика жеңіл атлеттерінің бесеуі спорт шебері атағын алды. Гуръев
Педагогика Институтының түлегі Амин Тұяқов ұлтымыздың жүгірудегі ең бірінші
спорт шебері.
800 метрге жүгіруде В. Савинков КСРО чемпионы болып. Рим Олимпиадсына
жолдама алды. Өте жақсы көрсеткіштерді В. Ряблов 5000 метрде – 14.14.0,
10000 метрде – 29.12.10 көрсетеді.
1966-2000 жылдары аралығында ұлтымыздан шыққан С. Исамбеков (50000м,
10000м), Ә. Байтықов, Е.Жамбылов, Б. Күреңкеев (20000м) қатарлы
саңлақтарымыз КСРО кезінде елеулі табыстарға қол жеткізді. Солардың ішінде
XVII Олимпиада ойындарының күміс жүлдегері Ғұсман Қосанов (1960 жыл, Рим,
200м) және 1966 жылғы Еуропа кубогінің иегері Әмин Тұяқовтың (100м) тамаша
табыстарын атап өтуге болады [14].
Тумасында жүйрік болып туып, нешебір додалы, байрақты жерлерде жүлде
алуға тағдыр жазған Әмин Тұяқов ағамыз – ұлт мақтанышы [12,73].
Эдвин Озолин, жеңіл атлетикадан КСРО-ның еңбек сіңірген спорт шебері,
Әминнің үзеңгілес досы:Әмин Тұяқовты туғызған халық бақытты ғой. Алыс
ауылда туып, Олимпиадаға дейін жету тек асып туған ұлдың маңдайына жазылған
тағдыр. Қатарымызда Қосанов пен Тұяқов бар кезде ешкімнен жеңілмейтінімізге
сенімді болатынбыз!
Әлемге әйгілі Әмин атанған дарабоз шын мәнінде қазақ атын бүкіл жер
шарына, алпауыт АҚШ бастаған шартарап әлемге паш еткен еді. Сол кезден келе
жатқан атақ пен даңқ ел үшін еткен ерен істермен өрнектеліп, кісілік
келбет, азаматтық болмыспен көмкеріліп, абырой биігі әсте аласарған жоқ.
1.2 Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасының мазмұны мен сипаттамасы
Жүгірумен айналыса бастаған әр адам өз алдына белгілі бір міндеттер
қояды: төзімді, күшті, шапшаң болу, арықтау немесе жарыста топ жарып,
жеңімпаз атану. Спортпен айналысуда дәл осындай үміттің болмауы мүмкін
емес. Бірақ, әрбір спортшыға үнемі жеңіс пен жоғары жетістікке жету
жазылмаған. Барлығы да жеңіске жетуді ойлағанымен, тек біреуі ғана жеңеді.
Әрине, спорттың қандай түрінде болмасын сол спортшылардың ішіндегі ең мықты
әрі дене қуаты дайындығы жоғары, ерік-жігері жетілген спортшы ғана жеңіс
тұғырына шыға алады. Спорт дәл осындай қиян-кескі бәсекеге толы болуымен де
тартымды болмақ.
Спорт әрдайым жеңіске жетуге мәжбүрлейді, тек қана күшті, шыдамдылықты
дамыту, мінез-құлықты реттеулер аздық етеді. Жоғары жетістікке жету үшін
спортшы өзі айналысатын спорт түрінің бес түрлі дайындығын толық жетілдіру
керек. Олар: дене қуаты дайындығы, теориялық дайындығы, техникалық
дайындығы, тактикалық дайындығы, психологиялық дайындығы. Міне, өзі
таңдаған спорт түрінде осы бес түрлі дайындықты өз бойында жақсы
қалыптастырса, сөзсіз жоғары нәтижеге қол жеткізе алады. Бұл жұмысымның
тақырыбы негізінде қысқа қашықтыққа жүгіруші жеңіл атлеттің техникалық
дайындығын жоғарылатудың тиімді, дұрыс жолдарын сөз етпекпін.
Амин Тұяқов ағамыз кезекті баспамен сұхбатында: Жылдамдық деген о
бастан Құдайдың құдіретімен берілетін нәрсе. Ал, енді оны ары қарай
жалғастыру, көзін ашып дамыту жаттықтырушыға, талантты баланың өзінің
табандылығына байланысты. Жұрт тек жүгіре берсе, жақсы спортшы шығады деп
ойлайды. Шынында олай емес, техникасын қапысыз үйрену керек, ол – бір
ғылым. Техниканы дұрыс жолға қоймаса талантты баланың түкке де қолы жетпей
қалуы мүмкін. Қазір де Қазақстанда жақсы-жақсы спортшылар бар, бірақ олар
неге биіктерден көріне алмай жүр? Өйткені, оларды биікке шығаруға
бапкерлердің шамасы жетпейді. Біздің кезімізде бір жақсы бала көрінсе, ол
тіке Мәскеуге мықты бапкерлердің қолына түсетін еді. Мен өз бетімше көп
жаттықтым. Техника жағым ақсап жатты, соны жөнге салу керек болды. Мықты
бапкердің қолына Мәскеуге барып, құраманың қатарына жаттығып жүргенде
іліктім,-деген болатын. Амин ағамыздың осы сөздерінен кейін техникалық
дайындыққа үлкен мән беру керек екенін түсінеміз [12, 27].
Ең алдымен, техникалық дайындық дегеніміз не екенін еске түсірейік.
Техникалық дайындық деп жарыс жаттығуларын орындауды жоғары деңгейде
меңгеру үрдісін айтамыз. Оның негізгі міндеті – спорт түріндегі негізгі
қозғалысты шеберлікпен меңгеру, дағдылану. Жеңіл атлетикада сөреден шығу
техникасы, бұрылыстармен жүгіру, негізгі арақашықтықты, толық бір
арақашықтықты жүгіріп өту техникасы, мәре сызығын кесіп өту техникаларын
атап көрсетуге болады.
Спортшы көрсетілген жаттығудың орындау техникасын негізге ала отырып,
өз ерекшеліктерін (дене құрылысы, дене қуаты дайындығы, физиологиялық,
психологиялық және т.б. қасиеттер) ескеріп орындау керек. Дегенмен,
эталондық орындау үлгісіне ұмтылған жөн [16].
Спортшының техникалық дайындығы мынадай бөлшектерден тұрады:
- Техника көлемі
- Техниканың әржақтылығы
- Техника тиімділігі
Спортшының қозғалыс әрекетін әр түрлі жағдайда, әр қалыпта орындай
алуын әржақты техникалық дайындығы деп аталады. Жарыс әржақтылығы жаттығу
әржақтылығына қарағанда аз, төмен болып келеді. Техника әржақтылығының жеке
белгісі тәсілдерді немесе жарыс жаттығуларын оң және сол жақпен орындай алу
шеберлігі. Қозғалыс әрекетін орындағанда бір жақты ғана таңдап алу
лотаралды орындау деп аталады.
Қозғалыс техникасының тиімділігі дегеніміз спортшының ол қозғалысты өз
жеке басының мүмкіншілігін барынша қолдана орындау. Оның орындалуы көптеген
себептерге байланысты:
- ұмтылысына
- тактикаға
- дене қуаты дайындығы
- дене мүшелерінің әртүрлілігіне байланысты
Біз техника тиімділігін талдаған кезде оның абсолюттік, салыстырмалы,
орындалатын деп аталатын жақтарын да қарастырғанымыз жөн.
Абсолюттік тиімділік кезінде орындалған техника сол техниканың
эталондық орындауға жету шегіне жақын орындау.
Салыстырмалы тиімділік кезінде спортшылардың тиімді орындаған
қозғалыстарын салыстыру.
Орындалатын тиімділік дегеніміз жаттықтыруда орындалатын техниканы
жарыс кезінде қаншалықты тиімді орындалуын тексеру.
1.2.1 Техникалық шеберлікті игеру
Спорттық жаттығу техникасын толық және бөлшектеп, яғни, оның жеке
жүйелерін бөлшектеп қарастырады. Күрделі толық бір әрекетті үйрену үшін
алғашында оның жеке бөліктерін орындағанда қойылатын қозғалыс талаптарын
айқындап алу керек.
Жалпы іс-әрекетті жеке-жеке бөлшектеп игеру, оларда көрініс табатын
қозғалыс сапаларын жетік дамыту спорттық-жаттығу техникасын үйретуде шебер
орындауға жеткізудің негізгі жолы болып табылады. Жаттығуды талдау бүкіл
оқу-жаттықтыру үрдісінде, яғни, бастапқы оқу-үйрету бөлімінен бастап,
техникалық шеберлікке жету бөлімінде көрініс табады.
Тұтас үйрету әдістемесінде жаттығуды үйрету барысынан тұтастай, яғни,
жарыста орындалу қалпында, бірақ жиілігі төмендетіліп орындалады [17].
Ал, бөлшектеп үйрету әдістемесінде тұтас жаттығуды бірнеше қарапайым
қозғалыс жүйелеріне бөлуден басталады. Оның әрқайсысы белгілі бір уақыт
аралығында жеке жаттығу ретінде қарастырылады.
Кейіннен тұтас және бөлшектеп үйрету әдістемелерін бағалау спорттық
педагогика, физиология, психология мамандары үшін зерттеу нысанына айналды.
Аса құрметті ғалымдардың ішінен Н.А. Бернштейн бөлшектеп үйрету
әдістемесіне мүлдем қарсы болған. Оның ойынша: Оқу-үйрету мақсатында
жаттығуларды бөлшектеу – уақыт пен еңбекті бос жоғалту еді.
Спорттық педагогика мамандарының көбі өздерінің спорттық-педагогикалық
тәжірибелері мен жүргізген зерттеулеріне сүйене келе бөлшектеп үйрету
әдістемесін дұрыс деп тапты [18]. Олардың ойы бойынша: Егер біз аса үлкен
нәтижеге ұмтылмай, спортшыны қарапайым қозғалыс әрекеттеріне (спорттық
жүріс, жүгіру, секіру) үйрететін болсақ, жаттығудың бөлшектеудің қажеті
жоқ. Ал, егер біздің мақсатымыз жоғары қимыл шеберлігіне жету болса,
міндетті түрде жаттығуды бөлшектеу қажет.
Қысқа қашықтыққа жүгіруді күрделі бір жаттығу деп қарастырсақ, оның
техникасын үйретуде мынадай бөлшектерге бөліп, осындай кезектілікте
қарастырған жөн [19]:
1. Түзу жолмен жүгіру
2. Бұрылыстармен жүгіру
3. Жоғарғы сөре және сөрелік екпін
4. Төменгі сөре және сөрелік екпін
5. Сөрелік екпіннен негізгі арақашықтықты жүгіруге өту
6. Бұрылыстан түзу жолмен жүгіруге шығу
7. Бұрылыстағы төменгі сөре
8. Мәре сызығын кесіп өту
Жүгіру техникасына әсер етуші негізгі факторларды А.И. Жилкин өзінің
Легкая атлетика атты еңбегінде атап көрсетті:
- спортшының жеке бас ерекшеліктері
- спортшының дене қуаты дайындығы деңгейі
- жүгіру арақашықтығы
- жүгіру жолы (төсеніш)
- жергілікті жердің жағдайы
Спортшының жеке бас ерекшеліктеріне:
- аяғының ұзындығы
- буындарының қозмалылығы (әсіресе, жамбас, тізе буындары)
- жылдамдық пен төзімділікке әсер ететін қызыл және ақ бұлшық ет
жіпшелерінің арақатынасы
Спортшының дене қуаты дайындығы деңгейі жоғарылаған сайын жүгіру
техникасының тиімділігі мен нәтижелілігіне оң әсерін тигізеді.
Бірінші кезекте жүгіру жылдамдығы жүгіру арақашықтығы мен қозғалыс
міндеттеріне байланысты. Ал, жүгіру жылдамдығы өз кезегінде жүгіру
техникасына әсер етері сөзсіз [20].
Сонымен қатар, климаттық жағдайлар да ашық алаңда жүгіру техникасына
елеулі әсер етеді. Желдің бағыты мен күші жүгіру техникасының өзгеруіне
жағымды да, жағымсыз да әсер етуі мүмкін.
1.2.2 Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасына талдау
Спринтердің белгілі бір арақашықтыққа жүгіруін сөре, сөрелік екпін,
аралық қашықтықты жүгіру және мәре (қашықтықтың аяқталуы, мәре сызығынан
өту) деп бөліп қарастыруға болады.
Сөре. Қысқа қашықтыққа жүгіргенде төмегі сөрелік қалып қолданылады.
Қалыптың орналасуы тәжірибелік жолмен спортшының жеке бас ерекшеліктеріне
қарай, яғни оның бойы, қол-аяғының ұзындығына, сонымен қатар күш –
жылдамдық қасиеттерінің даму деңгейімен анықталады. Алдыңғы қалыптың иілу
бұрышы 40-50 градус, ал артқы қалып бұрышы 60-70 градус, екі қалып
арсындағы арақашықтық 18-20 сантиметрден аспайды. Сөре сызығына қатысты
қалып әр түрлі орналасуы мүмкін. Негізінен 3 түрлі нұсқа кеңінен
қолданылады: қарапайым, жақындатылған, созылған. Қарапайым сөре кезінде
алдыңғы қалып сөре сызығынан бір немесе бір жарым табан алыс
орналастырылса, созылған сөре кезінде екі қалып та сөре сызығынан біршама
алыс орналастырылады. Ал жақындатылған сөреде артқы қалып алдыңғысына
жақындатылып қойылады, араларындағы арақашықтық табан ұзындығынан аспайды
[21].
Сөрелік қалыпты орналастыру нұсқасын таңдаған кезде келесі мәселелерді
ескерген жөн. Егер қалып сөрелік сызықтан алыс орналастырылса, Дайындал!
бұйрығы бойынша спринтерге аяқтың тізе буынын едәуір түзетуге тура келеді,
ал бұл өз кезегінде итерілу кезінде бұлшық етінің күшін пайдалануға кедергі
болады. Қалып өте жақын орналастырылса, спринтер денесі мен аяғы артық
бүгулі қалыпта болып, сөреден шығуға көп уақытын кетіреді. Сондықтан
қалыпты орналастыруға аса үлкен жауапкершілікпен қараған жөн [22].
Төрешінің Сөреге шық! бұйрығы бойынша атлет:
1. Сөре сызығына келіп, қалыпқа алдымен алдыңғы кейін артқы аяғын
орналастырып отырады.
2. Екі қолды иық кеңдігінен гөрі кеңдеу ашып, сөре сызығының алдына тіреп
қою керек.
3. Қол, шынтақ толық жазылған қалыпта болуға тиіс.
4. Белді аздап ию керек.
5. Дене салмағы қол саусақтары мен тізеге тең бөлініп түсуі қажет.
6. Басты еңкейтіп, көз сөре сызына бағыттау керек (2-сурет).
Осындай қалыпта бар назарды төрешінің Дайындал! бұйрығын күтуге
аудару керек.
2-сурет – Төрешінің Сөреге шық! бұйрығы бойынша спринтердің іс-әрекеті
Төрешінің Дайындал! бұйрығы бойынша спринтер:
1. Кейін қойылған тізені аздап көтеру керек.
2. Бөксе екі иықтан сәл биіктеу көтерілсе, бұл дұрыс қалып болып
саналады.
3. Дене салмағы төрт тірек нүктесіне (екі қол мен аяққа) тең бөлініп
түсуі қажет.
4. Басты еңкейтіп, көзді сөре сызығына бағыттау керек (3-сурет).
Жүгіруді бастағанда найзағайдай атылу үшін бар назарды Жүгір!
бұйрығын күтуге аудару керек.
3-сурет – Төрешінің Дайындал! бұйрығы бойынша спринтердің іс-әрекеті
Төрешінің Жүгір! бұйрығын немесе тапаншаның атылуын естуімен жеңіл
атлет:
1. Саусақтарын жерден серпіле көтеріп, сонымен қатар бір уақытта қалыптан
итеріледі.
2. Артқы қалыптағы аяқ алдыға ілгері ұмтылып, бірінші шығарылады.
3. Жартылай бүгілген екі қолды тех әрі қысқа-қысқа сілтеу керек.
4. Денені бірден түзеуге мүлдем болмайды (4-сурет).
4-сурет – Төрешінің Жүгір! бұйрығы бойынша спринтердің іс-әрекеті
Сөрелік екпін алу кезеңі. Сөрелік екпін алу кезеңі дегеніміз
спринтердің арақашықтықты бастапқы бөлігін екпіндеп жүгіріп өтуі, оның
аяғында үлкен жылдамдық алып, арақашықтық бойынша жүгіруге кірісуі. Мысалы,
100 метрге жүгіруде екпін алу кезеңі шамамен 20-30 метрді құрайды, бұл
аралықта спринтер максималды жылдамдықтың 90-95%-ын көрсетеді [23].
Арнайы зерттеулер нәтижесінде спортшы максималды жылдамдыққа сөреден
шыққаннан соң 5-6 секундтан кейін жететіні анықталған. Дайындығы жоғары
деңгейдегі спринтерлер 50-60 метр арақашықтық шамасында максималды
жылдамдықты алса, 10-12 жастағы балалар оған 25-30 метр арақашықтықтан
кейін жететіні анықталған [24].
Жүгіру жылдамдығы адым ұзындығы мен жиілігіне байланысты екені
белгілі. Сөрелік екпін алу кезеңінде жылдамдық адым жиілігіне байланысты
өссе, кейін ол адым ұзындығына байланысты өседі [25]. Сөреден шыққандағы
бірінші адым ұзындығы 100-130 сантиметрге тең. Бастапқы 8-10 адымда адым
ұзындығы бірден 10-15 сантиметрге өссе, кейін адым ұзындығының көбеюі
тежеліп, 4-8 сантиметрді құрайды.
Сөрелік екпін алу кезеңінде дененің алға еңкейген қалпын сақтау керек,
себебі ол екпін алуға септігін тигізеді. Қолымыз тез және қысқа-қысқа
серпін жасайды. Адым ұзындығы ұлғайған сайын қолымызды сермеу амплитудасы
да өседі.
Кез келген дәрежедегі және жастағы жүгіруші 1-ші секундта жылдамдықтың
55%-ына, 2-ші секундта 76%-ына, 3-ші секундта 91%-ына, 4-ші секундта 95%-
ына, 5-ші секундта 99%-ына жететіні анықталған [26].
Негізгі арақашықтықты жүгіріп өту. Спринтерлік жүгіруде жетістікке
жету жолы жүгіру жаттығуларын еш қиналмастан, еркін жүгіріп өтуге дағдылану
болып табылады. Яғни, ол сол сәттегі белсенді жұмысқа қатыспайтын бұлшық
еттерді бос ұстай білу.
Спринтерлік жүгірудегі басты саты – итерілу. Адамның бір аяғы
екіншісіне қарағанда серіппелі екені белгілі. Осыны ескеріп, жүгірген кезде
адымды неғұрлым кең ашып жүгіру үшін жақсы сілтенетін аяқтың тізесін
барынша толық жазу керек [27].
Жүгіру кезінде дененің алға біраз еңкеюі сақталады. Шынтақтан бүгілген
қол адым ырғағына байланысты кезекпен ілгері-кейін қозғалыста болады [28].
Саусақтар бос қана бүгіледі. Дәл осы сатыда ең жоғарғы жылдамдық байқалады
(4-кесте).
4-кесте – Спринтерлердің 100 метрге жүгірудегі көрсеткіштерінің
сипатамасы (1986 жыл, Игры доброй воли)
Әйелдер Ерлер
Көрсеткіштер
Э. ЭшфордЭ. БарбашинаИ. СлюсарьА. Нунева Б. Джонсон
Алғашқы 1 жыл 9 жас 15 6 сағат
дайындық Дәрігерлік
тобы рұқсат
1 жылдан
артық 9 жас 14 9 сағат
Дәрігерлік
Оқу 2 жылға 10 жас 1 12 сағат рұқсат, жалпы
жаттық-тырудейін дқд, арнайы
тобы дқд, арнайы
д-тан
көрсеткіштері
2 жылдан
артық 12 жас 1 18 сағат
6-кесте – Жаттықтыру жылдарына байланысты дайындық түрлерінің пайыздық
арақатынасы (% есебімен)
Бастапқы Оқу-жаттықтыру тобы
Дайындық түрлері дайындық тобы
1 жыл
Бастапқы дайындық Оқу-жаттықтыру
тобы
1 2
жыл жыл
1 2 3 4 5
жыл жыл жыл жыл жыл
30 м жүгіру сөремен
5,8 5,5 5,2 4,9 4,7 4,5
30 м жүгіру
5,0 4,7 4,4 4,1 3,9 3,7
50 м жүгіру сөремен
9,3 8,9 8,5 8,1 7,8 7,5
300м жүгіру
56,0 53,0 50,0 47,0 45,0 43,0
Орнынан ұзындыққа
секіру 160 180 200 220 235 250
Үш аттап секіру
470 520 570 620 680 700
Кермеде тартылу
5 6 7 8 9 11
Шалқалап жатқан уақытсыз 1 минут ішінде
қалыптан кеудені
көтеру
25 30 40 35 50 55
жасөспірім
Спорттық разряд III III II
III II I
Қыз балалар
Сынақ жаттығулары ОЖ тобына ОЖ тобының жыл аяғындағы
ауыстыру көрсеткіштері
көрсеткіштері
1 жыл 2 3 4 5
жыл жыл жыл жыл
30 м жүгіру сөремен 6,0 5,7 5,4 5,1 4,9 4,7
30 м жүгіру 5,2 4,9 4,6 4,3 4,1 4,0
50 м жүгіру сөремен9,5 9,1 8,7 8,3 8,0 7,7
300м жүгіру 59,0 56,0 53,0 50,0 48,0 46,0
Орнынан ұзындыққа 150 170 180 200 210 215
секіру
Үш аттап секіру 450 500 540 580 600 620
Еденнен итерілу 5 7 9 11 13 15
Шалқалап жатқан уақытсыз 1 минут ішінде
қалыптан кеудені
көтеру
20 25 35 30 45 50
жасөспірім
Спорттық разряд III II I
III II I
Мұндағы, ОЖ тобына ауысу үшін берілген жалпы және арнайы дене қуаты
дайындықтарын тексеруге арналған 8 түрлі сынақтың алтауын және көрсетілген
спорттық разрядты орындау керек [42].
9-кесте – Жаттықтыру жылдарына байланысты жарыстық жүктеме
көрсеткіштері
Дайындық тобы Бастапқы дайындық тобы Оқу-жаттықтыру тобы
Жаттықтыру жылы 1 - 3 1 - 2 3 - 5
Жарыстар саны 3 - 5 6 - 10 8 - 12
Жарыс кезіндегі 5 - 12 18 - 22 24 - 32
жүгірулер, секірулер
саны
Дене қуаты қасиеттерін дамыту әдістемесі. Әр түрлі спорт түрлерінде
белгілі бір жаттығуларды орындау үшін қажет дене қуаты қасиеттерін
спортшылардың жас ерекшеліктеріне байланысты дамытады. Бұл әр дене қуаты
қасиеті түрлі жас мөлшерінде ең жоғарғы даму шегіне жететінімен
түсіндіріледі [44]. Төмендегі ...- кестеде дене қуаты қасиеттерінің әр
түрлі жас мөлшерінде қандай қарқынмен дамитыны көрсетілген. Бұл кестеден 9-
11 жас аралығында спортшыладың жалпы төзімділігі жоғарғы қарқынмен, ал,
жылдамдық, абсолюттік күш пен күш жылдамдығы сияқты дене қуаты қасиеттері
баяу қарқынмен дамитынын көре аламыз.
10-кесте – Мектеп жасындағы оқушылардың дене қуаты қасиеттерінің даму
кезеңдері (А. А. Гужаловский бойынша)
Дене қуаты қасиеттері
Жынысы Жасы
Абсолюттік Жылдам- Жылдамдық- Жалпы
күш дық күш төзімділіИкемділік
к
7-8 0 3 0 0 0
Ұлдар 8-9 1 3 0 3 0
9-10 0 1 0 0 3
10-11 1 0 1 3 0
11-12 0 0 0 0 0
12-13 0 0 0 3 0
13-14 2 0 1 0 3
14-15 1 0 2 2 0
15-16 1 1 0 0 3
16-17 3 0 0 0 0
7-8 1 3 1 0 1
Қыздар 8-9 1 3 0 1 0
9-10 0 2 3 2 1
10-11 3 3 3 2 0
11-12 2 0 3 3 2
12-13 0 0 0 0 0
13-14 0 3 0 0 2
14-15 0 0 1 0 3
15-16 0 1 0 0 0
16-17 3 0 0 0 3
Мұндағы, 0 – ДҚҚ-нің өте бәсең қарқынмен даму кезеңі; 1 – ДҚҚ-нің
бәсең қарқынмен даму кезеңі; 2 – ДҚҚ-нің бірқалыпты жоғары қарқынмен даму
кезеңі; 3 – ДҚҚ-нің жоғары қарқынмен даму кезеңі.
Жылдамдық дегеніміз адамның белгілі бір уақыт аралығындағы жылдам
қозғалған әрекеті. Жылдамдық үш түрде пайда болады: қарапайым және күрделі
қозғалыс әрекеті жылдамдығы, жалғыз қимыл жылдамдығы, қимыл жиілігі.
Қарапайым қозғалыс жылдамдығы дегеніміз алдын ала белгілі қозғалыспен
белгілі, бірақ кенеттен берілетін дыбысқа жауап. Қарапайым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz