Коммерциялық банктің негізгі функциялары
Қазақстан банк жүйесінің қазіргі жағдайы, оның негізгі мәселелері мен даму
болашағы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1. БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... .. 10
1.1Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және 21
дамуы ... ... ... ... ...
1.3Банк жүйесін басқару мен ұйымдастырудың шетелдік тәжірибелері ... .. 26
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... . 37
2.1Екінші деңгейлі банктердің экономикадағы рөлі және казіргі кездегі
жағдайы 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Kaspi Bank АҚ –ның банк жүйесіндегі орны мен қызметінің
бағыттарын 46
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2.3Банктің пайда және залалдар туралы шоғырландырылған есептілігінің
нәтижелерін 55
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
3. БАНК ЖҮЙЕСІ ҚЫЗМЕТІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1Коммерциялық банктер кірістерін арттыру тұрғысындағы пайыздық және
тарифтік саясаттарын оңтайландыру 62
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2Банктік операциялар шығындарын басқаруды модернизациялау ... ... ... 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 80
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыпты өзектілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
арналған дәстүрлі жолдауында Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында:
“Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде
одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, банктердің
несие жүйесінің қалыптасу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді
қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім
мен қызметіне деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады
[1].
Қазiргi кезеңде Қазақстан Республикасында несие аясы серпiндi түрде
дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде
реттелетiн Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы бүгiн
дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде жұмыс
iстеп жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2015
жылдың 30 қарашада өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму атты
Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: "Тәуелсіздікке қолымыз жеткен
алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап,
еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып
келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа
таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып
отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік іргетасын қаладық.
Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси
және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл
қадам бастық" [2], - деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын болашағымыз
біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізді.
Қазіргі банк жүйесі – бұл кез келген дамыған мемлекеттің ұлттық
шаруашылығының аса маңызды саласы. Оның тәжірибелік рөлі, оның мемлекеттегі
төлемдер мен есептерді басқаруымен, өзінің коммерциялық келісімдерінің көп
бөлігін салымдар, инвестициялар және несиелік операциялар арқылы жүзеге
асырумен, басқа да қаржылық делдалдармен қатар, банктер халықтың
сақталымдарын фирмалар мен өндірістік құрылымдарға бағытталуымен
анықталады.
Екінші деңгейлі банктер – кәсiпорындар мен мекемелерге, халыққа әр
түрлi банктiк қызмет көрсететiн мемлекеттiк емес iрi несие беру мекемесi.
Олар үкiметтiң, iскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын
шоғырландыра отырып, қаржы жүйесiнiң орталығы болып қала бередi.
Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы
өздерiнiң әр түрлi қорларына қарыз алушылардың қол жеткiзуге мүмкiндiк
бередi.
Екінші деңгейлі банктер мемлекеттің қаржылық-несиелік саясаты бойынша
әрекет ете отырып, айналымдағы эмиссияның, қолдағы бар ақша көлемін қосып
жалпы массаның айналым жылдамдығына әсер етіп, ақша ағынының қозғалысын
реттейді. Ақша массасы өсуінің тұрақтануы – бұл инфляция қарқынының
төмендеуінің кепілі, баға деңгейі тұрақтылығының қамтамасыз етілуі және
оған қол жеткізілген жағдайда нарықтық қатынастар халық шаруашылығының
экономикасына ең тиімді түрде әсер етеді.
Отандық банктерге қолдау жасай отырып, мемлекет олардың ішкі экономика
мен нақты секторды кредиттеу көлемін сақтайтындықтарына, атап айтқанда,
шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландыруларына және ипотекалық
несиелеу бойынша қолайлы жағдайды белгілейтіндіктеріне сенім артуда.
Мемлекеттің мақсаты - жалпы жүйе тұрақтылығын қолдау және сақтау. Бұл
мақсаттар үшін Қазақстанда тиісті реттеу мен қадағалау, сондай-ақ
депозиттерге кепілдік беру жүйесі бар. Жүйе тұрақтылығына қауіп төнген
жағдайларда мемлекет банк секторына жағдайды тұрақтандыруға қажетті
тәртіпте және көлемде қаржылық қолдау көрсетеді.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен
қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар
бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік
өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық
қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын
ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және
оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір
қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы екінші деңгейлі банктері өзінің табыс
базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату
үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге
ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы
клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін
көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды
білдіреді.
Қазақстандық екінші деңгейлі банктер меншікті операцияларының негізінде
жеткілікті тәжірибе жинақтап, оның ішінде клиенттеді несиелей отырып,
экономиканың нақты қажеттеліктерін қанағатандырушылар болып отыр. Және де
жоғары өтімділікті сақтай отырып, экономикалық өсуге септігін тигізуде.
Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын
жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін
көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді
ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және
бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр. Жаңа
қызметтерге пластикалық карточкалар, банкаралық электрондық есеп-
айырысулар, әлемдік Интернет байланыс жүйесіндегі қаржы нарығының құрылуы
жатады.
Біздің еліміздегі қазіргі банктік институттар аталған жаңа қызметтерді
атқара бастады. Клиенттің заказы бойынша маркеингтік зерттеуді, валюталық
операцияларды, басқа да қызметтерді, соның ішінде, трасталық, ақпараттық-
анықтамалық консультациялық, қор және т.б. жүргізеді.
Екінші деңгейлі банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы
әртүрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан өтімділікке деген
клиенттерінің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін
облигациялар немесе акциялар жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау
формасы тиімді болып табылады.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен
ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты
өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере
алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Мәселенің зерттелу жағдайы. Банк ісі теориясын зерттеу үшін кең
перспективалары бар. Айта кеткен жөн, шетелдік ғалымдар П.С. Роуз, П.
Фалетти, Д. МакНотон,К.Дж. Барлтроп, Т. Бэррел, М. Хиггинс, Г. Вэйнс өз
еңбектерінде банк қызметін бағалау жүйесін, басқарушылық есепті зерттеу
барысында жанама түрде банк кірістері мен шығыстарын талдауға, жоспарлауға
көңіл бөлген.
Сонымен бірге, банк жүйесіндегі мәселелерді зерттеу ресейлік ғалымдар
Г.Н. Белоглазова, Л.Г. Батракова, Н.И. Валенцева, О.В. Гончарук, О.В.
Грядова, С.А. Котляров, Л.П. Кроливецко, О.И. Лаврушин, И.В.Ларионова, И.Д.
Мамонова, Ю.С. Масленченков, М.А. Поморина, Г.С. Панова, Т.С. Новашина,
отандық ғалымдар С.Б. Мақыш, А.Ә. Ілиясов, Д. Бохаев еңбектерінде жақсы
зерттелген әртүрлі мәселелері, банк қаржыларын басқару тұрғысындағы
зерттеулерге әдістемелік тұрғыда негізделеді.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы коммерциялық банктер қызметі, олардың
клиенттерге қызмет көрсету түрлері мен операциялары және өнімдері жатады.
Диплом жұмыстың басты мақсаты – нарық жағдайына сай коммерциялық
банктердің қызмет ету ерекшеліктерін теориялық және практикалық тұрғыдан
оқып, біле отырып, қазіргі жағдайларға сай олардың қызметін ұйымдастыруды
жетілдіру жолдарын іздестіру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- коммерциялық банк қызметінің тиімділігін бағалау әдістері мен
көрсеткіштерінің маңызын түрлі қоғамдық позициялардан, коммерциялық
банк қызметінің тиімділігін бағалау әдістерін арттыру жолдары,
- бүгінгі күнде коммерциялық банктердің алдында тұрған мәселелері мен
олардың шешілу жолдарын,
- Қазақстандағы банк жүйесінің даму үрдісін көрсету болып табылады.
Сонымен қатар, халыққа жоғары сапалы қызмет көрсету, экономикамыздың
дамытуына көп ықпалын тигізу үшін коммерциялық банктер алдымыздағы
жылдарда елеулі еңбек атқарады деген ойдамын.
Диплом жұмысының пәні – несие қызметін қалыптастыру мен даму
барысындағы тәуекелділік, қарыз алушылардың түрлері мен несие
қатынастардағы қабілеттілігі, несие қызметін қалыптастыру мерзімділігі,
төлемділігі және экономиканың негізгі құралдар болып табылады.
Дипломдық жұмысты орындау кезiнде құқықтық-нормативтiк актiлер,
әдiстемелiк сiлтемелер мен нұсқаулықтар, жоғарыда аталған отандық және
шетел экономистерiнiң ғылыми еңбектерi қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ РӨЛІ
1.1 Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және
рөлі
Банк – банк қызметін жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып
табылады заңды тұлға. Жалпы банктің ерекше мәні, ең алдымен, келесі
тұжырымдармен анықталады:
– Төлем құралдарын құра алады;
– Айналымға төлем құралдарын шығара алады;
– Айналымнан құралдарын алуды жүзеге асырады.
Банктердің, тауар өндірісінің және айналымның дамуы параллельді түрде
жүрген. Ал банктік қызметтердің өндірілу мен өткізудің тарихи процесін 3
сатыға бөлуге болады. Оның әрбір сатысында ерекше базалық идеясы сәйкес
келеді [3, 28-30 б.].
1. Еркін бәсекесі бар классикалық капитализм қоғамының құрылу кезінде,
капиталисттік қатынастар қызмет етіп, серпінді дамығанда коммерциялық
банктер өзінің депозиттік - ссудалық қызметтерін жетілдіруге бағытталды,
ал бос ақшалай қаражаттарының иелерілері мен қарыз алушы арасында ақшалай
капиталдың қозғалысында коммерциялық банктер делдал қызметін атқарады.
Коммерциялық банктердің стратегиялық саясатындағы басқарушылық идеясы
субъектілердің операциялары мен жағдайлары, клиентураның экономикалық
жағдайы мен қаржылық сенімділігі және ссудалық капиталдық өсу келешегі
туралы ақпараттардың объективті кешенін құруға бағытталған.
2. Монополисттік капитализм кезеңі пайда болғаннан бастап даму
сатысында банктік монополияны құрумен ерекшеленеді, яғни шартталған
концентрациялар мен банктік капиталдар және өнеркәсіппен ақшаларға
глобалды бақылау мүмкіндігі жасалған банктердің жаңа ролін құрумен
ерекшеленеді, яғни мұндай жағдайда коммерциялық банктер несиелік нарықтың
мүмкіндіктерін жеке уәжі (мотив) бойынша реттеді.Иеленген позицияларды
басқару құрылымда – ақшалай капиталға тұрақты және максималды жоғары
мөлшерін қамтамасыз ету үшін қажеттіліктер мен ұсыныстарды қанағаттандыру
мақсатын анықтау идеясы болып табылады және коммерциялық банктердің
инвестициялық белсенділігінің негізі құрылады.
3.Технологиялық және ғылыми – техникалық қайта құрулардың негізгі
кезеңі ақпараттық айырбастаудың халықаралық желісін құрумен сипатталады,ал
банктік қызметтерді тарату саласы ұлттық түрге ие болды. Жаңа экономикалық
жағдайда пайданың бірқалыпты мөлшерін қамтамасыз ету үшін клиенттердің
қажеттіліктері мен ұсыныстарын детализацияға және анықтауға бағдарлануы
талап етіледі. Менеджменттің бастапқы міндеті:банктік капиталының қызмет
көрсету тиімділігі мен есеп айырысу рентабельділігін қамтамасыз ету кезінде
қызметтерді тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру болып
табылады.Осы барлық этаптардағы менеджмент процесі оның ақпараттық
құрамдасына тәуелді, сондықтан да коммерциялық банктердегі басқару жүесін
әлемдік тенденциясын – маркетингтік менеджмент ретінде қарастыруға болады.
Американ ғылым - экономисті Дж.Ф.Синки, АҚШ-тың және басқа да дамыған
мемлекеттердің банктік жүйесінің дамуын зерттеп, 90 – шы жылдардағы
қаржылық қызметер саласындағы динамикалық өзгерістері 5 негізгі
факторлардың қызметімен сипатталады:
1.Ғылыми – техникалық пргресс. Электроника,атоматизация және
телекамуникацияның дамуы банктік операциялардың технологиясын өзгертіп
қаржы – несие институттардың аймақтық және ұлттық саладағы қызметін
кеңейтеді(банктік бәсекелестіктің глобализациясы). Банк ісін
компьютерлендіру “қаржылық революциясының” қажетті алғы шарты болып
табылады. Сонымен бірге, автордың пікірі бойынша банктік технологиясының
дамуы қаржылық қызмет көрсету саласына кіруді қатаңдатады.
2.Бәсекелестік. Дамыған экономикасы бар мемлекеттердің заңи реформалары
қаржылық қызметіндегі шектеулер мен тиым салынулардың жеңілдетуіне немесе
толық алынып тастауына бағытталғандықтан, бәсекелестік үшін барьерлердің
әлсіздігіне әкеледі. Қазіргі кезде, бүкіл мемлекеттерде банктік нарықтар
қорғаусыз қалды, коммерциялық банктер және басқа да банктік емес мекемелер
жағынан қатаң бәсекелестікпен кездеседі.
3.Пайыздың мөлмешерлемесінің және валюталық бағамының тұрақсыздығы.
Экономикалық қиыншылықтармен байланысқан(өзгерістің құлдырауы, төлем
жүйесіндегі дағдарыс, инфляция, төленбеген сыртқы қарыздар, жылжымайтын
мүлікпен жасалатын опециялардың төмендеуі) капитал нарықтарындағы
тұрақсыздықтың өсуі, басқа факторлармен бірге нарықтарындағы пайыздық
ставкаларының кенеттен тез өсуіне әкелді, ал бұл экономикалық және қаржылық
жағдайға тәуелді сенімсіз факторлардың өсуіне, банктің пайыздық тәуекелінің
көбеюіне апарады.
4.Клиент үшін күрес. Дж.Синки пікірі бойынша бұл күрес қазіргі кезде
тіпті “жабайы”болып кетті.Бұрын банктер монопольдық күшке ие болғандықтан
клиенттер үшін таласулар болған жоқ. Банктік заңнамасының
либерализациялануы бәсекелестіктің өсуіне және банктің шектен тыс
табысының қысқаруына әкелді.Бәсекелестік жағдайында клиенттерге жаңа
қызметтерді ұсынуы банк қызметінің оң нәтижеге жетуінің негізгі факторы
болып табылады.
5.Капитал жеткіліктілігі немесе адекваттылығы. Яғни – меншікті және
тартылған капитал арасындағы қаржылық арақатынасы. Капиталдың жоғарғы
деңгейі салымшылардың сенімділігінің дәрежесін өсіреді және коммерциялық
банктің өтімділік тәуекелін төмендетеді, ал капиталдың жеткіліктілігі
банктің тәуекелге ұшырауының көрсеткіші болып табылады. Банктік реттеу және
қадағалау саясаты бойынша Базельдік комитет капиталдың жеткіліктілік
коэффицентін,яғни капиталдың тәуекелі бойынша бөлінген активтерге қатынасы,
8 % деңгейінде бекіткен (минималды 8 % - дық стандарт). Бұл халықаралық
операциялрмен белсенді жұмыс жасайтын банктер үшін қажетті капиталдың
минималды деңгейі болып есептеледі. Осы және басқа да факторлар
(кәсіпорындарды жекешелендіру, сауданы және қаржыларды
интернационализациялау,банк ісінің концентрациясы, банктердің операциондық
шығындардың өсуі, банктердің банкроттық тәуекелінің өсуі, қоғамдағы
демографиялық өзгерістер) нәтижесінде банктік қызмет - тәуекелді және
тынымсыз бизнес болып табылады [4, 19-24 б.].
Жалпы коммерциялық банктер қаржылық қызмет көрсетулердің кең саласында
жұмыс істеуде.Сөйтіп,барлық банктік мекемелер, уақыт өткенімен, күрделі
ұйымдарға айналады: қызмет көрсету тізімі кеңейеді, несиелеудің жаңа
схемалары, жаңа бөлімдер мен департаменттер пайда болады.
Банктік өнімдер мен қызметтер нарығын қарастырмастан бұрын, “банктік
қызмет” пен “банктік өнім” деген ұғымдардың ғылыми анықтамаларын бөліп
алуымыз керек,себебі олар жиі синоним ретінде қабылданады.
Ғылыми – тәжірибелік мүдде “банктік қызмет” ұғымының анықтамасын
көрсетеді.Экономикалық әдебиеттерде, оның ішінде құрылуына қатысқан
танымалы ғылым – экономисттер, Абалкин Л.И., Герщенко В.В., Жуков А.И.,
Зотов М.С. және басқа да Ресей ғалымдары мен банктік мамандар
“Банковская система России.Настольная книга банкиров” кітабында банктік
қызметке “массалық операция” сияқты анықтама береді. Бұл жұмыста кейбір
зерттеушілер банктік қызметті “клиенттің тапсырмасы бойынша және белгілі
бір ақы үшін бнктік операцияны жүргізу” деп анықтайды.
Спицын И.О. және Спицын Я.О. “Банковский маркетинг” оқу құралының
авторлары банктік қызметті “клиент мүддесі үшін банктің белгілі қызметін
атқаруы” деп атайды.
Профессор Хруцкий В.Е. “банктік өнімнің” өзіне келесідей анықтама
береді: “... банктік өнім туралы айтқан кезде, банкпен жасалынған кез келген
банктік қызметті немесе операцияны есептейміз” [5, 2 б.].
Француз экономисті Жан Матук банктік қызметті “банктің қаржылық
мүмкіндігіне байланысты клиенттің қаржылық қажеттіліктерін
қанағаттадыру”деп санайды [6, 255б.].
Қазіргі жағдай біріңғай терминалогияны,қарастырылып жатқан анықтамалар
мен терминдердің нақты сипаттамаларын беруін қажет етеді.
Сөйтіп, “банктік қызмет ”, “банктік опеация ” және “банктік өнім”
сияқты синонимдеріне келесідей анықтамалар беруге болады.
Банктік операция дегеніміз – нақты бір нәтижеге (ссуда беру, депозит
қабылдау, валюта айырбастау және т.б.) қол жеткізуге бағытталған банктің
клиентпен немесе басқа банкпен жасалынған кәсіпкерлік келісім – шарт немесе
біріңғай экономикалық мәселені шешу бойынша банктің бір – бірімен
байланысқан қызметтердің жиынтығы.
Банктік қызмет дегеніміз – банктік операцияға қатар белгілі – бір
функцияларын атқарады, яғни клиент үшін тиімділігін арттырады, аз шығындар
мен көп пайда алып, көздеген жетудің алғы шарттарын жасайды.
Банктік өнім – бұл клиенттерге қызмет көрсету үшін және операцияларын
жүргізу үшін банкпен шығарылатын нақты банктік құжат (немесе күәлік). Бұл
чек, вексель, банктік пайыз, депозит, белгілі бір сертификат (жинақ,
депозиттік), банктік пластикалық карточкалар және т.б. болу мүмкін.
Банктік өнім мен банктік қызметтің ұқсастығы – клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттадыруға және пайданың алуына мүмкіндігін
туғызуына бағытталатындығында байқалады. Мәселен, депозит бойынша банктік
пайыз – бұл банктік өнім, ал оның тұрақты төленуі –банктік қызмет. Яғни,
екеуі де клиенттердің қажеттілігін қанағаттандырады және пайда әкеледі.
Банктік шот ашу - бұл өнім, ал шот бойынша қызмет көрсету- бұл қызмет,
бірақ бұл жерде өнім де, қызмет те банктің табысын, комисионды түрде алуы
қарастырады.
Сөйтіп, жоғарыда көрсетілгенді қорыта келе, біз банктік қызметке толық
және ашық анықтамасын бере аламыз:
Банктік қызмет дегеніміз – пайда алуға бағытталған банктік операцияны
жүргізу кезінде бос ақшалай қаражаттарды тарту үшін және клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін оптималды жағдайларды құрудағы банктің
кешенді қызметі.
Жалпы банктік қызметтердің тізімі өте кең және үлкен, әрбір нақты
жағдайда ол коммерциялық банктің функцияларымен, ресурстық мүмкіндіктермен
және клиенттік қажеттіліктерімен анықталады.Бірақ әр түрлі банктік
қызметтерді көрсету әрбір банктің қолынан келмейді, өйткені көп жағдайда
бұл тиімсіз болып шығады. Банктік қызметтердің бүкіл спектрін көрсету үшін
“Банковский менеджмент” еңбегінің авторы Питер С. Роуздың ұсынған схемасын
қолдануға болады [7, 125б.].
Банк операцияларын жүзеге асыру,сондай-ақ банктердің “Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” заңының 30 – бабында
белгіленген өзге де операцияларды жүргізу – банктік қызметі болып табылады
[8].
Банк операцияларына мыналар жатады:
а) заңды тұлғалардың депозиттерін,банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
б) жеке тұлғалардың депозиттерін,банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
в) банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденттік есеп шоттрын ашу және жүргізу;
в-1) осы адамның иелігіндегі тазартылған бағалы металлдардың нақты саны
көрініс табатын жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және
жүргізу;
г) кассалық операциялар:банкноттар мен мәнеттерді қабылдау, беру, қайта
есептеу, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаптап буу және сақтау;
д) аудару операциялары: жеке және заңды тұлғалардың ақшасын аудару
жөніндегі тапсырмаларын туралы;
е) есептеу операциялары: жеке және заңды тұлғалардың вексельдері мен
өзге де қарыз міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
ж) заем операциялары: төлем, мерзім, қайтарым талаптарына сәйкес
ақшалай түрде несие беру;
з) жеке және заңды тұлғалардың, оның ішінде корреспондент банктердің
тапсырмасымен олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысуларды жүзеге
асыру;
и) сенім (трасталық) операциялары: сенім білдірілген адамның мүддесі
үшін және соның тапсыруымен ақшаны, тазартылған бағалы металлдарды және
құнды қағаздарды басқару;
к) клиринг операциялары: төлемдерді жинау, салыстыру, сорттау және
растау, сондай – ақ олардың өзара төлемдер өтуін жүзеге асыру және
клирингке қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
л) сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтар мен үй жайларды жалға
беруді қоса клиенттердің құжаттамалық нысанда шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттарды және қазыналарын сақтау жөніндегі қызметтер;
м) ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетін бағалы қағаздарды
және қозғалатын мүлікті кепілге алып, қысқа мерзімді несие беру;
н) төлем карточкаларын шығару;
о) банкноттарды, мәнеттер мен қазыналарды инкассациялау және басқа
жаққа салып жіберу;
п) шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
р) төлем құжаттарын инкассоға қабылдау(вексельдерді қоспағанда).
с) чек кітапшаларын шығару;
т) бағалы қағаздар рыногындағы клирингтік қызмет;
у) аккредитивті ашу (ұсыну) мен растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
ф) ақша түрінде орындалуды көздейтін банк кепілдіктерін беру;
х) үшінші тұлғалар үшін ақша түрінде орындалуды көздейтін банктік кепіл
болушылықтар мен өзге де міндеттемелер беру;
ц) лизинг қызметін жүзеге асыру;
ч) факторингтік (сауда – саттық) операциялары: тауарларды
(жұмыстарды,қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз тәуекел етіп қабылдай
отырып, төлем төлеуді талап ету құқығына ие болу;
ш) форфейтингтік операциялары (форфейтингтеу): тауарларды
(жұмыстарды,қызметтерді) сатып алушының қарыз міндеттемесін сатушыға
айналым түспейтін жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу;
щ) қымбат тазартылған бағалы металлдарды (алтын, күміс, платина тобына
жататын металлдар) құйма түрінде, қымбат тазартылған бағалы металлдардан
жасалған мәнеттерді, дәрігерлік бұйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау,
есепке алу, сақтау және сату;
э) құрамында бағалы металлдар мен асыл тастар бар зергерлік бұйымдарды
сатып алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;
Сурет 1. Коммерциялық банктің негізгі функциялары
Ескертпе - С.Б. Мақыш. Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқару
теориясы, әдістемесі және тәжірибесі. Алматы, 2008.
ю) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау
төлемшілердің вексельдерді төлеуі жөнінде қызметтер көрсету, сондай-ақ
делдалдық тәртібімен ескертпелі вексельдерді, вексельдер акцептін төлеу;
я) өз меншігіндегі бағалы қағаздарды (акцияларды қоспағанда)
эмиссиялау.
Банктік қызметтерді, ең алдымен, спецификалық қызметтер және
спецификалық емес қызметтер деп бөлуге болады. Спецификалық қызметтер -
бұл банктің ерекше кәсіпорын ретіндегі атқаратын спецификалық қызметтері
болып табылады. Спецификалық қызметтерге негізгі 3 операцияны жатқызамыз:
– Несиелік операциялар
– Депозиттік операциялар
– Есеп айырысу операциялары [9, 25б.].
Кесте 1.1
Жалпы банктік қызметтердің түрлері
Жіктеу критерийлері Көрсетілетін қызметтердің типі
Банк қызметінің спецификасының Спецификалық қызметтер
сәйкестілігіне байланысты Спецификалық емес қызметтер
Қызметтерді тұтынушы субъектілеріне 1) Заңды тұлғалар
байланысты 2) Жеке тұлғалар
Банк ресурстарының құрылу мен Активті операциялар
орналастыруының әдісіне байланысты Пассивті операциялар
Көрсетілген қызметтердің ақылығына 1) Ақылы қызметтер
байланысты 2) Ақысыз қызметтер
Ескертпе - С.Б. Мақыш. Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқару
теориясы, әдістемесі және тәжірибесі. Алматы, 2008.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас
сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған негіз
бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде
берілуде. Бірақ та бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр
түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Несие – бұл пайыз төлем қайтару шарттарында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылардың арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие – бұл банктің
қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір
формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен
байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана
формасын білдіреді. Экономикалық категория ретінде, несие – бұл
кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие
қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге
уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар
жиынтығын білдіреді.
Несиелік операциялар – активтік және пассивтік операциялар болып
келеді.
Активтік операциялар бойынша несиелік операциялар деп- банктің пайда
табу мақсатында клиенттің сұранысы бойынша орналастырылған қаражаттарын
білдіреді.
Пассивтік операциялар бойынша несиелік операциялар деп- банктің
қосымша ресурстарға деген қажеттілігі нәтижесінде банкаралық несие
нарығынан тартқан зайымдарды білдіреді.
Банктік несилеуді ұйымдастыру мынандай қағидаларға сүйенед:
Мақсаттылық қағидасы (несиені алу мақсаты), яғни несие алу өтінішінде
несиені пайдалану мақсаты көрсетіледі.
Мерзімділік қағидасы, яғни берілген несие сұраған мерзім ішінде
қайтарылуға тиіс.
Қайтарымдылық қағидасы, яғни клиент алған несиені қайтаруға міндетті.
Төлемділік қағидасы ,яғни клиент несиені алған үшін банкке сый ақы
төлеу керек.
Қамтамасыз ету қағидасы.Осыған байланысты несиелер 2 бөлінеді:
Қамтасыз етілген ссудалар, яғни оған кепіл (жылжитын және жылжымайтын
мүліктер), кепіл хат, сақтандыру полисі жатады,
Қамтамасыз етілген ссудалар, яғни оған банктік несие(сенім несиесі)
жатады.
Несиенің формалары щның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қанынастардың мәнімен тығыз байланысты болып келеді. Несиенің формасы - бұл
несиелік қанынастар құрылымының , олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр
алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін
білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де несиенің формасы сол күйінде сақталады. Отандық және
шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын кездестіруге болады:
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.Оның мақсаты – тауардың өту процесін жеделдету, пайда
табу.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді.
Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді .
Мемлекеттік несие – мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері
қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен
азаматтарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Халықаралық несие – валюта мен тауар ресурстарын қайтару , сондай-ақ
пайыз төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық экономикалық
қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Депозиттік операциялар- банктің негізгі пассивтік операциялары құрайды.
Шын мәнісінде депозиттер, коммерциялық еркін несиелік ресурстар нарығынан
ресурстар сатып алуға делдалдық қызметінің мазмұның ашады.
Банктің есеп айырысу – кассалық операциялары екі формада жүзеге асады:
– қолма – қол ақшалармен есеп айырысу;
– қолма – қолсыз ақшалармен есеп айырысу;
– колма – қол ақшалармен есеп айырысулар – нақты ақшалармен
төлемдер мен аударымдар жасауды сипаттайды.
Мұндағы нақты ақшаларға: банкноталар және монеталар жатады. Қолма –
қол ақшалармен есеп айырысулар көбіне кассалық операциялар көмегімен іске
асады.
Есеп айырысу операцияларының басым бөлігі қолма қолсыз түрде жүреді.
Қолма қолсыз ақшалармен есеп айырысулар – клиенттердің банкте ашқан
шоттары көмегімен, олардың тапсырмасы негізінде бір шоттан екінші бір
шотқа аударылатын төлемдердің жиынтығы.
Мұндағы, қолма қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар,
электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы
сақталған ақшалары.
Қолма – қол және қолма қолсыз ақшалар арасында байланыс пен өзара
тәуелділік бар. Айталық қолма–қол ақшалардың банктегі депозитке
салынуы,олардың қолма қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы,
жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған
жағдайларда қолма қолсыз ақшалардың қолма–қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Іс жүзінде қолма қолсыз есеп айырысулар 2 сипатта болады:
– Тауарлы сипаттағы есеп айырысу, яғни тауарлар және көрсетілген
қызметтер, атқарылған жұмыстар үшін есеп айырысу;
– Тауарлы емес сипаттағы операциялар үшін есеп айырысу, бюджетке
міндетті төлемдер, сақтандыру, әлеуметтік сақтандыру жарналарын төлеу,
несие үшін төлемдер және т. б.
Есеп айырысу үшін келесі негізгі құжаттар пайдаланылады:
Төлем – тапсырмасы бұл банк клиентінің (төлеушінің) өзіне қызмет
көрсететін банкке төлем құжаттары негізінде төлем тапсырмасында
көрсетілген ақша сомасын бенефициардың (алушы) атына аудару туралы
тапсырмасы;
Чек – бұл чек берушінің чекті ұстаушыға онда көрсетілген соманы төлеу
туралы өзінің банкіне берген бұйрығы;
Вексель – бұл қарыз алушының қарызды берушіге вексельде көрсетілген
соманы, белгіленген мерзім өткеннен кейін төлеу туралы қарыздық
міндеттемесін білдіреді.
Төлем талап–тапсырмасы – бұл бенефициардың төлеушіге оған қызмет
көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және
көрсетілген қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу
талабы.
Инкассалық үкім – бұл банк клиентінің берешек қарыздары бойынша (сот
шағымдары бойынша) төлеушінің банкіне мемлекеттік құзыретті органдардан
жіберілетін төлем құжатын білдіреді.
Аккредитив – бұл импортер банктің аккредитивтік өтініште көзделген
шарттың орындалуына байланысты тауар жөнелтілгендігін растайтын құжаттарға
қарама-қарсы төлемді жасау туралы экпортердің банкісіне берген тапсырманы
білдіреді.
Инкассо – бұл банк клиентінің (экпортердің) импортердан алған төлем
құжаттары негізінде ондағы көрсетілген соманы алып беруді талап етеді .
Пластикалық карточкалармен есеп айырысу банктегі арнайы ашылған
карточкалық шоттар арқылы шоттардағы қаражат көлеміндегі тауарлар және
көрсетілген қызметтер үшін ақшалай төлемдер жасауға мүмкіндік беретін ,
сондай-ақ банктегі арнайы құралдар көмегімен қолма – қол ақшалар алуға
арналған төлем құралдарын пайдалануды білдіреді.
Шаруашылықтағы өнімді жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы қолма
қолсыз ақшасыз есеп айырысудың жүзеге асырылуы барысында банктер арасында
өзара есеп айырысулар туындайды. Мұндай есеп айырысулар бүгінгі күні
корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырылады.
Корреспонденттік шот – бұл коммерциялық банктердің өзара есеп
айырысуларды жүргізуге арналған елдің орталық банкінде және банктердің бір-
бірінде ашатын шоты [10, 75б.].
Корреспонденттік шотта банктердің меншікті қаражаттары және оның
клиенттерінің несиелік, есеп айырысу және кассалық қызмет көрсетуіне
байланысты операциялары көрсетіледі.
Корреспонденттік шотқа сәйкес банктерде мынадай корреспонденттік
шоттар ашылуы мүмкін:
НОСТРА шоты, яғни біздің сіздегі шотыңыз.
Бұл банктің балансының активінде көрсетлетін, сол банктің басқа банкте
ашқан шоты.
ЛОРО шоты, яғни сіздің біздегі шотыңыз.
Бұл банктің балансының пассивінде көрсетлетін, басқа банктің осы
банкте ашқан корреспонденттік шоты.
ВОСТРО шоты, шетел банктің резидент банкте жергілікті елдің
валютасында немесе үшінші елдің валютасында ашатын корреспонденттік шоты.
Біздің тәжірибеде корреспонденттік қатынас орнатудың банкаралық есеп
айырысудың екі жолы бар:
Орталықтандырылған – яғни, банктердің Ұлттық банкте немесе өкілетті
органда (КЦМР) ашатын шот;
Орталықтандырылмаған – яғни, коммерциялық банктердің бір-бірінде
ашатын, яғни банкаралық есеп айырысуда қолданылатын корреспонденттік
шоттар.
Спецификалық және спецификалық емес қызметтердің арасында қосымша
операциялар орын алады. Оның құрамына валюталық операциялар, бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар, алтын, асыл металдармен және құймалармен
жасалатын операциялар кіреді.
Спецификалық емес банктік қызметтерге қалған барлық қызметтер кіреді,
оның ішінде:
– делдалдық қызметтер;
– кепілхаттар мен сенімхаттарды ұсыну;
– трасталық операциялар;
– сейфтік қызметтер және т.б.
Қарастырылған жіктемеге сәйкес және қызметтерді тұтынатын
субъектілеріне байланысты қызметтер заңды және жеке тұлғаларға бөлінеді.
Қызметтер түрлері,белгілі бір банктерде бірдей көрсетіле береді, бірақ
олардың көлемі әр түрлі болады. Өйткені, халық банктің тек санаулы ғана
операцияларын тұтынады.
Банктер уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинап және оларды қайта бөліп,
қажет ететін шаруашылық ұйымдарға қайтарымдылық негізінде берілгендіктен,
банктік қызметтер пассивті және активті операциялар түрінде жүргізілуі
мүмкін:
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары
жинақталады.Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер
қызметіндегі рөлі жоғары.Қаржы және несие сөздігінде: “пассивтік
операциялар – бұл несиелік және активтік операцияларды жүзеге асыруға
арналған банктің ресурстарын қалыптастыру операциялары” – делінген.
Ал басқадай оқулықтарға сүйенсек, банктің пассивтің пассивтік
операциялары – нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активті-пассивтік
шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассивтің активтен арту формасын
сипаттайтын операцияларды білдіреді.
Активтік операциялар – бұл банктердің табысв алу және өзінің
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды
орналастыруды жүзеге асыратын операцияларды білдіреді .
Көрсетілетін банктік қызметтер ақылығына байланысты ақылы және ақысыз
қызметтер болып бөлінеді. Бірақ бұл қызметтердің белгілі бір типі толық
ақылы немесе ақысыз екендігін білдірмейді. Бұл әрбір банктің жеке шешімі
болып табылады, мысалы есеп айырысу операциялары бойынша ақы алмауы мүмкін,
бірақ басқа да бір қызметтер ақысын міндетті түрде алады. Сондай - ақ,
банк есеп айырысу шотын ашқаны үшін ақы алмаса, ал сол шот бойынша есеп
айырысуларды жүргзу үшін белгілі бір көлемде ақысын алып отырады.
1.2 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы
Несие жүйесінің негізгі буыны – банктер. Себебі масштабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектептер мен ауруханалардың, институттар мен
бала бақшалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс-жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу,
несие беру, сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар жүргізеді.
Банк деген ұғым италиан сөзі bank - орындық, айырбас орындығы –
айырбас орны дегенді білдіреді. Тарихта банктің ең жай қызметі, мысалы,
тұқым сатып алуға ақшаны несиеге алған жағдай жаңа эраға дейінгі VIII-V ғғ.
Вавилонда кездескен. Сол сияқты ақшаны несиеге алып ертедегі Египетте,
Грецияда, Римда зәулім ғимараттар салған. Орта ғасырда банк ісінің орталығы
Италия, Германия, Нидерланды болып саналса, ал ерте капитализм жағдайында
Англия болған [11, 95 б.].
Ал капиталистік банктер, керісінше ұдайы өндірістің, өнеркәсіп және
сауда капиталдарының қажеттілігінен пайда болды. Натуралды шаруашылықтың
ыдырауы, сауда мен тауар айналысының дамуы есеп айырысу мен несиенің
маңызын арттырды. Жалдамалы еңбекке көшу халықтың табысының көп бөлігін
ақша түрінде төлеуге мәжбүр етті. Тұрақты ақша айналысы пайда болып, оны
ұйымдастыру мен техникалық жағынан қамтамасыз туді банктер өзіне алды.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі. Қазіргі кезде банктер көптеген операциялар
жүргізеді. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана
шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ал
кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операциялары
жүргізіледі.
Банктің атқаратын қызметтерін негізінен төмендегідей топтастыруға
болады.
Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру.
Кәсіпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргізу.
Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлі шаруашылық субьектілерінің төлем
айналымы жүретін орталық. Банк өзінің есеп айырысу жүйесі арқылы
клиенттеріне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргізуге мүмкіндік
туғызады.
Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиенттерін тек жинаған уақытша
бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиттік чектерді,
вексельдерді шығарумен де несиелейді.
Экономикалық және қаржылық кеңес беру.
Орындайтын айырықша қызметтеріне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмссиялық емес болып екіге бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға құқы бар,
әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде мемлекеттерде орталық банк әр түрлі
аталады. Мысалы, Қазақстанда - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп
аталады. Ол – елдің екі деңгейлі банк жүйесінің – жоғары денгейіндегі банк.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық
инновациялық, ипотекалық және т.с.сс банктер. Коммерциялық банктер
клиентттерге көрсететін қызмет түрлерін үнемі ұлғайтып тұратын әмбебап
үлгідегі банк.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруді
несиелейді.
Ипотекалық банктер – жерді және жылжымайтын мүліктерді кепілдікке алып,
ұзақ мерзімге несие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа
бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинайды.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жұйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің тарихы Ресей
тарихымен тығыз байланысып келді. Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер, ипотекалық несие
банктері мен басқа да несиелік мекемелер кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие
жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың
монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің Мемлекеттік
банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен
ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық операциялардың
13 бөлігіне жуығын жұмылдырды.Басқа елдердің орталық эмиссиондық
банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік тек банктерді ғана емес, сонымен
бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды несиелендірді. 1914 жылдың
қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік қазынашылықтың 791
тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капитал
нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1917 жылы шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарады: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық
қоғамдық банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен таңылды. Ол қарыз
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылы Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда
мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк
құрылды, кейіннен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылдандыру
нәтижесінде, бәрі бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер
құрылды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
жылы деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестері мен олардың одағы ұйымдастырыла
бастады. 1924 жылы ауыл-шаруашылық копперацияларына салым қабылдау, қарыз
беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік операцияларды
жүргізу рұқсат етілді. 1926 жылы1 сәір қарсаңынды КСРО-да 16185
серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426- несиелік және қарыздық
жинақ, сондай-ақ 12424- ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру қоғамы, сонымен
бірге, Оңтүстік-Шығыс мемелекеттік-капиталистік акционерлік банк және шетел
капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай кооперативтік және
жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру
несиеліккооепацияны қажет етпей, оны 1931 жылы таратты. Жеке секторды сауда
және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара несиелендіру қоғамы қызметінің
оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар қызметтері мемлекеттік салалық
банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк, Орталық ауыл шаруашылық банк
және 1922-1925 жж. Құрылған басқа да банктерге көшеді.
1930-1932 жж. жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде жаңа
қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жүмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі- өнеркәсіп және
электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк) болып
қайта құрылды. Ол 1959 жылы құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі көптеген несиелік
серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық банктердің орнына
ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресйлік коперативтік банк негізінде (1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты,ал оның активтерімен пассивтері 1959 ж. таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған [12, 186 б.].
Коммуналдық және түрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 ж. таратылды да оның оның қызметтері Құрылыс банк пен Мембанк арасында
үлестірілді.
Барлық салалық банктерсаланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал Мемлекеттік банкінінде халық шаруашылығының
барлық салаларын қысқа мерзімдінесиелендіру шоғырландырды. Мемлекеттік
банкінің барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі
одан ары арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен
ағымдық шоттары Мемлекеттік банкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын
шағырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соныңішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай
алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айрысу операцияларын
жүргізді.
Банктік реформа 1987-1988 жж. жүргізілді. Нәтижесінде, Мемлекеттік
банкі мен Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп құрылыс
банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп құрылыс және Түрғын үй-әлеуметтік
(Жилсоцбанк); Мемлекеттік банкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
болашағы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1. БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... .. 10
1.1Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және 21
дамуы ... ... ... ... ...
1.3Банк жүйесін басқару мен ұйымдастырудың шетелдік тәжірибелері ... .. 26
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... . 37
2.1Екінші деңгейлі банктердің экономикадағы рөлі және казіргі кездегі
жағдайы 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Kaspi Bank АҚ –ның банк жүйесіндегі орны мен қызметінің
бағыттарын 46
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2.3Банктің пайда және залалдар туралы шоғырландырылған есептілігінің
нәтижелерін 55
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
3. БАНК ЖҮЙЕСІ ҚЫЗМЕТІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1Коммерциялық банктер кірістерін арттыру тұрғысындағы пайыздық және
тарифтік саясаттарын оңтайландыру 62
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2Банктік операциялар шығындарын басқаруды модернизациялау ... ... ... 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 80
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыпты өзектілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
арналған дәстүрлі жолдауында Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында:
“Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде
одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, банктердің
несие жүйесінің қалыптасу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді
қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім
мен қызметіне деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады
[1].
Қазiргi кезеңде Қазақстан Республикасында несие аясы серпiндi түрде
дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде
реттелетiн Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы бүгiн
дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде жұмыс
iстеп жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2015
жылдың 30 қарашада өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму атты
Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: "Тәуелсіздікке қолымыз жеткен
алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап,
еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып
келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа
таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып
отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік іргетасын қаладық.
Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси
және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл
қадам бастық" [2], - деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын болашағымыз
біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізді.
Қазіргі банк жүйесі – бұл кез келген дамыған мемлекеттің ұлттық
шаруашылығының аса маңызды саласы. Оның тәжірибелік рөлі, оның мемлекеттегі
төлемдер мен есептерді басқаруымен, өзінің коммерциялық келісімдерінің көп
бөлігін салымдар, инвестициялар және несиелік операциялар арқылы жүзеге
асырумен, басқа да қаржылық делдалдармен қатар, банктер халықтың
сақталымдарын фирмалар мен өндірістік құрылымдарға бағытталуымен
анықталады.
Екінші деңгейлі банктер – кәсiпорындар мен мекемелерге, халыққа әр
түрлi банктiк қызмет көрсететiн мемлекеттiк емес iрi несие беру мекемесi.
Олар үкiметтiң, iскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын
шоғырландыра отырып, қаржы жүйесiнiң орталығы болып қала бередi.
Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы
өздерiнiң әр түрлi қорларына қарыз алушылардың қол жеткiзуге мүмкiндiк
бередi.
Екінші деңгейлі банктер мемлекеттің қаржылық-несиелік саясаты бойынша
әрекет ете отырып, айналымдағы эмиссияның, қолдағы бар ақша көлемін қосып
жалпы массаның айналым жылдамдығына әсер етіп, ақша ағынының қозғалысын
реттейді. Ақша массасы өсуінің тұрақтануы – бұл инфляция қарқынының
төмендеуінің кепілі, баға деңгейі тұрақтылығының қамтамасыз етілуі және
оған қол жеткізілген жағдайда нарықтық қатынастар халық шаруашылығының
экономикасына ең тиімді түрде әсер етеді.
Отандық банктерге қолдау жасай отырып, мемлекет олардың ішкі экономика
мен нақты секторды кредиттеу көлемін сақтайтындықтарына, атап айтқанда,
шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландыруларына және ипотекалық
несиелеу бойынша қолайлы жағдайды белгілейтіндіктеріне сенім артуда.
Мемлекеттің мақсаты - жалпы жүйе тұрақтылығын қолдау және сақтау. Бұл
мақсаттар үшін Қазақстанда тиісті реттеу мен қадағалау, сондай-ақ
депозиттерге кепілдік беру жүйесі бар. Жүйе тұрақтылығына қауіп төнген
жағдайларда мемлекет банк секторына жағдайды тұрақтандыруға қажетті
тәртіпте және көлемде қаржылық қолдау көрсетеді.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен
қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар
бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік
өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық
қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын
ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және
оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір
қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы екінші деңгейлі банктері өзінің табыс
базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату
үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге
ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы
клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін
көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды
білдіреді.
Қазақстандық екінші деңгейлі банктер меншікті операцияларының негізінде
жеткілікті тәжірибе жинақтап, оның ішінде клиенттеді несиелей отырып,
экономиканың нақты қажеттеліктерін қанағатандырушылар болып отыр. Және де
жоғары өтімділікті сақтай отырып, экономикалық өсуге септігін тигізуде.
Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын
жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін
көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді
ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және
бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр. Жаңа
қызметтерге пластикалық карточкалар, банкаралық электрондық есеп-
айырысулар, әлемдік Интернет байланыс жүйесіндегі қаржы нарығының құрылуы
жатады.
Біздің еліміздегі қазіргі банктік институттар аталған жаңа қызметтерді
атқара бастады. Клиенттің заказы бойынша маркеингтік зерттеуді, валюталық
операцияларды, басқа да қызметтерді, соның ішінде, трасталық, ақпараттық-
анықтамалық консультациялық, қор және т.б. жүргізеді.
Екінші деңгейлі банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы
әртүрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан өтімділікке деген
клиенттерінің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін
облигациялар немесе акциялар жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау
формасы тиімді болып табылады.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен
ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты
өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере
алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Мәселенің зерттелу жағдайы. Банк ісі теориясын зерттеу үшін кең
перспективалары бар. Айта кеткен жөн, шетелдік ғалымдар П.С. Роуз, П.
Фалетти, Д. МакНотон,К.Дж. Барлтроп, Т. Бэррел, М. Хиггинс, Г. Вэйнс өз
еңбектерінде банк қызметін бағалау жүйесін, басқарушылық есепті зерттеу
барысында жанама түрде банк кірістері мен шығыстарын талдауға, жоспарлауға
көңіл бөлген.
Сонымен бірге, банк жүйесіндегі мәселелерді зерттеу ресейлік ғалымдар
Г.Н. Белоглазова, Л.Г. Батракова, Н.И. Валенцева, О.В. Гончарук, О.В.
Грядова, С.А. Котляров, Л.П. Кроливецко, О.И. Лаврушин, И.В.Ларионова, И.Д.
Мамонова, Ю.С. Масленченков, М.А. Поморина, Г.С. Панова, Т.С. Новашина,
отандық ғалымдар С.Б. Мақыш, А.Ә. Ілиясов, Д. Бохаев еңбектерінде жақсы
зерттелген әртүрлі мәселелері, банк қаржыларын басқару тұрғысындағы
зерттеулерге әдістемелік тұрғыда негізделеді.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы коммерциялық банктер қызметі, олардың
клиенттерге қызмет көрсету түрлері мен операциялары және өнімдері жатады.
Диплом жұмыстың басты мақсаты – нарық жағдайына сай коммерциялық
банктердің қызмет ету ерекшеліктерін теориялық және практикалық тұрғыдан
оқып, біле отырып, қазіргі жағдайларға сай олардың қызметін ұйымдастыруды
жетілдіру жолдарын іздестіру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- коммерциялық банк қызметінің тиімділігін бағалау әдістері мен
көрсеткіштерінің маңызын түрлі қоғамдық позициялардан, коммерциялық
банк қызметінің тиімділігін бағалау әдістерін арттыру жолдары,
- бүгінгі күнде коммерциялық банктердің алдында тұрған мәселелері мен
олардың шешілу жолдарын,
- Қазақстандағы банк жүйесінің даму үрдісін көрсету болып табылады.
Сонымен қатар, халыққа жоғары сапалы қызмет көрсету, экономикамыздың
дамытуына көп ықпалын тигізу үшін коммерциялық банктер алдымыздағы
жылдарда елеулі еңбек атқарады деген ойдамын.
Диплом жұмысының пәні – несие қызметін қалыптастыру мен даму
барысындағы тәуекелділік, қарыз алушылардың түрлері мен несие
қатынастардағы қабілеттілігі, несие қызметін қалыптастыру мерзімділігі,
төлемділігі және экономиканың негізгі құралдар болып табылады.
Дипломдық жұмысты орындау кезiнде құқықтық-нормативтiк актiлер,
әдiстемелiк сiлтемелер мен нұсқаулықтар, жоғарыда аталған отандық және
шетел экономистерiнiң ғылыми еңбектерi қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ РӨЛІ
1.1 Экономикалық процесті ұйымдастырудағы банк қызметінің мәні және
рөлі
Банк – банк қызметін жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып
табылады заңды тұлға. Жалпы банктің ерекше мәні, ең алдымен, келесі
тұжырымдармен анықталады:
– Төлем құралдарын құра алады;
– Айналымға төлем құралдарын шығара алады;
– Айналымнан құралдарын алуды жүзеге асырады.
Банктердің, тауар өндірісінің және айналымның дамуы параллельді түрде
жүрген. Ал банктік қызметтердің өндірілу мен өткізудің тарихи процесін 3
сатыға бөлуге болады. Оның әрбір сатысында ерекше базалық идеясы сәйкес
келеді [3, 28-30 б.].
1. Еркін бәсекесі бар классикалық капитализм қоғамының құрылу кезінде,
капиталисттік қатынастар қызмет етіп, серпінді дамығанда коммерциялық
банктер өзінің депозиттік - ссудалық қызметтерін жетілдіруге бағытталды,
ал бос ақшалай қаражаттарының иелерілері мен қарыз алушы арасында ақшалай
капиталдың қозғалысында коммерциялық банктер делдал қызметін атқарады.
Коммерциялық банктердің стратегиялық саясатындағы басқарушылық идеясы
субъектілердің операциялары мен жағдайлары, клиентураның экономикалық
жағдайы мен қаржылық сенімділігі және ссудалық капиталдық өсу келешегі
туралы ақпараттардың объективті кешенін құруға бағытталған.
2. Монополисттік капитализм кезеңі пайда болғаннан бастап даму
сатысында банктік монополияны құрумен ерекшеленеді, яғни шартталған
концентрациялар мен банктік капиталдар және өнеркәсіппен ақшаларға
глобалды бақылау мүмкіндігі жасалған банктердің жаңа ролін құрумен
ерекшеленеді, яғни мұндай жағдайда коммерциялық банктер несиелік нарықтың
мүмкіндіктерін жеке уәжі (мотив) бойынша реттеді.Иеленген позицияларды
басқару құрылымда – ақшалай капиталға тұрақты және максималды жоғары
мөлшерін қамтамасыз ету үшін қажеттіліктер мен ұсыныстарды қанағаттандыру
мақсатын анықтау идеясы болып табылады және коммерциялық банктердің
инвестициялық белсенділігінің негізі құрылады.
3.Технологиялық және ғылыми – техникалық қайта құрулардың негізгі
кезеңі ақпараттық айырбастаудың халықаралық желісін құрумен сипатталады,ал
банктік қызметтерді тарату саласы ұлттық түрге ие болды. Жаңа экономикалық
жағдайда пайданың бірқалыпты мөлшерін қамтамасыз ету үшін клиенттердің
қажеттіліктері мен ұсыныстарын детализацияға және анықтауға бағдарлануы
талап етіледі. Менеджменттің бастапқы міндеті:банктік капиталының қызмет
көрсету тиімділігі мен есеп айырысу рентабельділігін қамтамасыз ету кезінде
қызметтерді тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру болып
табылады.Осы барлық этаптардағы менеджмент процесі оның ақпараттық
құрамдасына тәуелді, сондықтан да коммерциялық банктердегі басқару жүесін
әлемдік тенденциясын – маркетингтік менеджмент ретінде қарастыруға болады.
Американ ғылым - экономисті Дж.Ф.Синки, АҚШ-тың және басқа да дамыған
мемлекеттердің банктік жүйесінің дамуын зерттеп, 90 – шы жылдардағы
қаржылық қызметер саласындағы динамикалық өзгерістері 5 негізгі
факторлардың қызметімен сипатталады:
1.Ғылыми – техникалық пргресс. Электроника,атоматизация және
телекамуникацияның дамуы банктік операциялардың технологиясын өзгертіп
қаржы – несие институттардың аймақтық және ұлттық саладағы қызметін
кеңейтеді(банктік бәсекелестіктің глобализациясы). Банк ісін
компьютерлендіру “қаржылық революциясының” қажетті алғы шарты болып
табылады. Сонымен бірге, автордың пікірі бойынша банктік технологиясының
дамуы қаржылық қызмет көрсету саласына кіруді қатаңдатады.
2.Бәсекелестік. Дамыған экономикасы бар мемлекеттердің заңи реформалары
қаржылық қызметіндегі шектеулер мен тиым салынулардың жеңілдетуіне немесе
толық алынып тастауына бағытталғандықтан, бәсекелестік үшін барьерлердің
әлсіздігіне әкеледі. Қазіргі кезде, бүкіл мемлекеттерде банктік нарықтар
қорғаусыз қалды, коммерциялық банктер және басқа да банктік емес мекемелер
жағынан қатаң бәсекелестікпен кездеседі.
3.Пайыздың мөлмешерлемесінің және валюталық бағамының тұрақсыздығы.
Экономикалық қиыншылықтармен байланысқан(өзгерістің құлдырауы, төлем
жүйесіндегі дағдарыс, инфляция, төленбеген сыртқы қарыздар, жылжымайтын
мүлікпен жасалатын опециялардың төмендеуі) капитал нарықтарындағы
тұрақсыздықтың өсуі, басқа факторлармен бірге нарықтарындағы пайыздық
ставкаларының кенеттен тез өсуіне әкелді, ал бұл экономикалық және қаржылық
жағдайға тәуелді сенімсіз факторлардың өсуіне, банктің пайыздық тәуекелінің
көбеюіне апарады.
4.Клиент үшін күрес. Дж.Синки пікірі бойынша бұл күрес қазіргі кезде
тіпті “жабайы”болып кетті.Бұрын банктер монопольдық күшке ие болғандықтан
клиенттер үшін таласулар болған жоқ. Банктік заңнамасының
либерализациялануы бәсекелестіктің өсуіне және банктің шектен тыс
табысының қысқаруына әкелді.Бәсекелестік жағдайында клиенттерге жаңа
қызметтерді ұсынуы банк қызметінің оң нәтижеге жетуінің негізгі факторы
болып табылады.
5.Капитал жеткіліктілігі немесе адекваттылығы. Яғни – меншікті және
тартылған капитал арасындағы қаржылық арақатынасы. Капиталдың жоғарғы
деңгейі салымшылардың сенімділігінің дәрежесін өсіреді және коммерциялық
банктің өтімділік тәуекелін төмендетеді, ал капиталдың жеткіліктілігі
банктің тәуекелге ұшырауының көрсеткіші болып табылады. Банктік реттеу және
қадағалау саясаты бойынша Базельдік комитет капиталдың жеткіліктілік
коэффицентін,яғни капиталдың тәуекелі бойынша бөлінген активтерге қатынасы,
8 % деңгейінде бекіткен (минималды 8 % - дық стандарт). Бұл халықаралық
операциялрмен белсенді жұмыс жасайтын банктер үшін қажетті капиталдың
минималды деңгейі болып есептеледі. Осы және басқа да факторлар
(кәсіпорындарды жекешелендіру, сауданы және қаржыларды
интернационализациялау,банк ісінің концентрациясы, банктердің операциондық
шығындардың өсуі, банктердің банкроттық тәуекелінің өсуі, қоғамдағы
демографиялық өзгерістер) нәтижесінде банктік қызмет - тәуекелді және
тынымсыз бизнес болып табылады [4, 19-24 б.].
Жалпы коммерциялық банктер қаржылық қызмет көрсетулердің кең саласында
жұмыс істеуде.Сөйтіп,барлық банктік мекемелер, уақыт өткенімен, күрделі
ұйымдарға айналады: қызмет көрсету тізімі кеңейеді, несиелеудің жаңа
схемалары, жаңа бөлімдер мен департаменттер пайда болады.
Банктік өнімдер мен қызметтер нарығын қарастырмастан бұрын, “банктік
қызмет” пен “банктік өнім” деген ұғымдардың ғылыми анықтамаларын бөліп
алуымыз керек,себебі олар жиі синоним ретінде қабылданады.
Ғылыми – тәжірибелік мүдде “банктік қызмет” ұғымының анықтамасын
көрсетеді.Экономикалық әдебиеттерде, оның ішінде құрылуына қатысқан
танымалы ғылым – экономисттер, Абалкин Л.И., Герщенко В.В., Жуков А.И.,
Зотов М.С. және басқа да Ресей ғалымдары мен банктік мамандар
“Банковская система России.Настольная книга банкиров” кітабында банктік
қызметке “массалық операция” сияқты анықтама береді. Бұл жұмыста кейбір
зерттеушілер банктік қызметті “клиенттің тапсырмасы бойынша және белгілі
бір ақы үшін бнктік операцияны жүргізу” деп анықтайды.
Спицын И.О. және Спицын Я.О. “Банковский маркетинг” оқу құралының
авторлары банктік қызметті “клиент мүддесі үшін банктің белгілі қызметін
атқаруы” деп атайды.
Профессор Хруцкий В.Е. “банктік өнімнің” өзіне келесідей анықтама
береді: “... банктік өнім туралы айтқан кезде, банкпен жасалынған кез келген
банктік қызметті немесе операцияны есептейміз” [5, 2 б.].
Француз экономисті Жан Матук банктік қызметті “банктің қаржылық
мүмкіндігіне байланысты клиенттің қаржылық қажеттіліктерін
қанағаттадыру”деп санайды [6, 255б.].
Қазіргі жағдай біріңғай терминалогияны,қарастырылып жатқан анықтамалар
мен терминдердің нақты сипаттамаларын беруін қажет етеді.
Сөйтіп, “банктік қызмет ”, “банктік опеация ” және “банктік өнім”
сияқты синонимдеріне келесідей анықтамалар беруге болады.
Банктік операция дегеніміз – нақты бір нәтижеге (ссуда беру, депозит
қабылдау, валюта айырбастау және т.б.) қол жеткізуге бағытталған банктің
клиентпен немесе басқа банкпен жасалынған кәсіпкерлік келісім – шарт немесе
біріңғай экономикалық мәселені шешу бойынша банктің бір – бірімен
байланысқан қызметтердің жиынтығы.
Банктік қызмет дегеніміз – банктік операцияға қатар белгілі – бір
функцияларын атқарады, яғни клиент үшін тиімділігін арттырады, аз шығындар
мен көп пайда алып, көздеген жетудің алғы шарттарын жасайды.
Банктік өнім – бұл клиенттерге қызмет көрсету үшін және операцияларын
жүргізу үшін банкпен шығарылатын нақты банктік құжат (немесе күәлік). Бұл
чек, вексель, банктік пайыз, депозит, белгілі бір сертификат (жинақ,
депозиттік), банктік пластикалық карточкалар және т.б. болу мүмкін.
Банктік өнім мен банктік қызметтің ұқсастығы – клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттадыруға және пайданың алуына мүмкіндігін
туғызуына бағытталатындығында байқалады. Мәселен, депозит бойынша банктік
пайыз – бұл банктік өнім, ал оның тұрақты төленуі –банктік қызмет. Яғни,
екеуі де клиенттердің қажеттілігін қанағаттандырады және пайда әкеледі.
Банктік шот ашу - бұл өнім, ал шот бойынша қызмет көрсету- бұл қызмет,
бірақ бұл жерде өнім де, қызмет те банктің табысын, комисионды түрде алуы
қарастырады.
Сөйтіп, жоғарыда көрсетілгенді қорыта келе, біз банктік қызметке толық
және ашық анықтамасын бере аламыз:
Банктік қызмет дегеніміз – пайда алуға бағытталған банктік операцияны
жүргізу кезінде бос ақшалай қаражаттарды тарту үшін және клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін оптималды жағдайларды құрудағы банктің
кешенді қызметі.
Жалпы банктік қызметтердің тізімі өте кең және үлкен, әрбір нақты
жағдайда ол коммерциялық банктің функцияларымен, ресурстық мүмкіндіктермен
және клиенттік қажеттіліктерімен анықталады.Бірақ әр түрлі банктік
қызметтерді көрсету әрбір банктің қолынан келмейді, өйткені көп жағдайда
бұл тиімсіз болып шығады. Банктік қызметтердің бүкіл спектрін көрсету үшін
“Банковский менеджмент” еңбегінің авторы Питер С. Роуздың ұсынған схемасын
қолдануға болады [7, 125б.].
Банк операцияларын жүзеге асыру,сондай-ақ банктердің “Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” заңының 30 – бабында
белгіленген өзге де операцияларды жүргізу – банктік қызметі болып табылады
[8].
Банк операцияларына мыналар жатады:
а) заңды тұлғалардың депозиттерін,банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
б) жеке тұлғалардың депозиттерін,банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
в) банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденттік есеп шоттрын ашу және жүргізу;
в-1) осы адамның иелігіндегі тазартылған бағалы металлдардың нақты саны
көрініс табатын жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және
жүргізу;
г) кассалық операциялар:банкноттар мен мәнеттерді қабылдау, беру, қайта
есептеу, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаптап буу және сақтау;
д) аудару операциялары: жеке және заңды тұлғалардың ақшасын аудару
жөніндегі тапсырмаларын туралы;
е) есептеу операциялары: жеке және заңды тұлғалардың вексельдері мен
өзге де қарыз міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
ж) заем операциялары: төлем, мерзім, қайтарым талаптарына сәйкес
ақшалай түрде несие беру;
з) жеке және заңды тұлғалардың, оның ішінде корреспондент банктердің
тапсырмасымен олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысуларды жүзеге
асыру;
и) сенім (трасталық) операциялары: сенім білдірілген адамның мүддесі
үшін және соның тапсыруымен ақшаны, тазартылған бағалы металлдарды және
құнды қағаздарды басқару;
к) клиринг операциялары: төлемдерді жинау, салыстыру, сорттау және
растау, сондай – ақ олардың өзара төлемдер өтуін жүзеге асыру және
клирингке қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
л) сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтар мен үй жайларды жалға
беруді қоса клиенттердің құжаттамалық нысанда шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттарды және қазыналарын сақтау жөніндегі қызметтер;
м) ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетін бағалы қағаздарды
және қозғалатын мүлікті кепілге алып, қысқа мерзімді несие беру;
н) төлем карточкаларын шығару;
о) банкноттарды, мәнеттер мен қазыналарды инкассациялау және басқа
жаққа салып жіберу;
п) шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
р) төлем құжаттарын инкассоға қабылдау(вексельдерді қоспағанда).
с) чек кітапшаларын шығару;
т) бағалы қағаздар рыногындағы клирингтік қызмет;
у) аккредитивті ашу (ұсыну) мен растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
ф) ақша түрінде орындалуды көздейтін банк кепілдіктерін беру;
х) үшінші тұлғалар үшін ақша түрінде орындалуды көздейтін банктік кепіл
болушылықтар мен өзге де міндеттемелер беру;
ц) лизинг қызметін жүзеге асыру;
ч) факторингтік (сауда – саттық) операциялары: тауарларды
(жұмыстарды,қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз тәуекел етіп қабылдай
отырып, төлем төлеуді талап ету құқығына ие болу;
ш) форфейтингтік операциялары (форфейтингтеу): тауарларды
(жұмыстарды,қызметтерді) сатып алушының қарыз міндеттемесін сатушыға
айналым түспейтін жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу;
щ) қымбат тазартылған бағалы металлдарды (алтын, күміс, платина тобына
жататын металлдар) құйма түрінде, қымбат тазартылған бағалы металлдардан
жасалған мәнеттерді, дәрігерлік бұйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау,
есепке алу, сақтау және сату;
э) құрамында бағалы металлдар мен асыл тастар бар зергерлік бұйымдарды
сатып алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;
Сурет 1. Коммерциялық банктің негізгі функциялары
Ескертпе - С.Б. Мақыш. Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқару
теориясы, әдістемесі және тәжірибесі. Алматы, 2008.
ю) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау
төлемшілердің вексельдерді төлеуі жөнінде қызметтер көрсету, сондай-ақ
делдалдық тәртібімен ескертпелі вексельдерді, вексельдер акцептін төлеу;
я) өз меншігіндегі бағалы қағаздарды (акцияларды қоспағанда)
эмиссиялау.
Банктік қызметтерді, ең алдымен, спецификалық қызметтер және
спецификалық емес қызметтер деп бөлуге болады. Спецификалық қызметтер -
бұл банктің ерекше кәсіпорын ретіндегі атқаратын спецификалық қызметтері
болып табылады. Спецификалық қызметтерге негізгі 3 операцияны жатқызамыз:
– Несиелік операциялар
– Депозиттік операциялар
– Есеп айырысу операциялары [9, 25б.].
Кесте 1.1
Жалпы банктік қызметтердің түрлері
Жіктеу критерийлері Көрсетілетін қызметтердің типі
Банк қызметінің спецификасының Спецификалық қызметтер
сәйкестілігіне байланысты Спецификалық емес қызметтер
Қызметтерді тұтынушы субъектілеріне 1) Заңды тұлғалар
байланысты 2) Жеке тұлғалар
Банк ресурстарының құрылу мен Активті операциялар
орналастыруының әдісіне байланысты Пассивті операциялар
Көрсетілген қызметтердің ақылығына 1) Ақылы қызметтер
байланысты 2) Ақысыз қызметтер
Ескертпе - С.Б. Мақыш. Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқару
теориясы, әдістемесі және тәжірибесі. Алматы, 2008.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас
сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған негіз
бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде
берілуде. Бірақ та бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр
түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Несие – бұл пайыз төлем қайтару шарттарында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылардың арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие – бұл банктің
қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір
формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен
байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана
формасын білдіреді. Экономикалық категория ретінде, несие – бұл
кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие
қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге
уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар
жиынтығын білдіреді.
Несиелік операциялар – активтік және пассивтік операциялар болып
келеді.
Активтік операциялар бойынша несиелік операциялар деп- банктің пайда
табу мақсатында клиенттің сұранысы бойынша орналастырылған қаражаттарын
білдіреді.
Пассивтік операциялар бойынша несиелік операциялар деп- банктің
қосымша ресурстарға деген қажеттілігі нәтижесінде банкаралық несие
нарығынан тартқан зайымдарды білдіреді.
Банктік несилеуді ұйымдастыру мынандай қағидаларға сүйенед:
Мақсаттылық қағидасы (несиені алу мақсаты), яғни несие алу өтінішінде
несиені пайдалану мақсаты көрсетіледі.
Мерзімділік қағидасы, яғни берілген несие сұраған мерзім ішінде
қайтарылуға тиіс.
Қайтарымдылық қағидасы, яғни клиент алған несиені қайтаруға міндетті.
Төлемділік қағидасы ,яғни клиент несиені алған үшін банкке сый ақы
төлеу керек.
Қамтамасыз ету қағидасы.Осыған байланысты несиелер 2 бөлінеді:
Қамтасыз етілген ссудалар, яғни оған кепіл (жылжитын және жылжымайтын
мүліктер), кепіл хат, сақтандыру полисі жатады,
Қамтамасыз етілген ссудалар, яғни оған банктік несие(сенім несиесі)
жатады.
Несиенің формалары щның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қанынастардың мәнімен тығыз байланысты болып келеді. Несиенің формасы - бұл
несиелік қанынастар құрылымының , олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр
алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін
білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де несиенің формасы сол күйінде сақталады. Отандық және
шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын кездестіруге болады:
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.Оның мақсаты – тауардың өту процесін жеделдету, пайда
табу.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді.
Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді .
Мемлекеттік несие – мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері
қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен
азаматтарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Халықаралық несие – валюта мен тауар ресурстарын қайтару , сондай-ақ
пайыз төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық экономикалық
қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Депозиттік операциялар- банктің негізгі пассивтік операциялары құрайды.
Шын мәнісінде депозиттер, коммерциялық еркін несиелік ресурстар нарығынан
ресурстар сатып алуға делдалдық қызметінің мазмұның ашады.
Банктің есеп айырысу – кассалық операциялары екі формада жүзеге асады:
– қолма – қол ақшалармен есеп айырысу;
– қолма – қолсыз ақшалармен есеп айырысу;
– колма – қол ақшалармен есеп айырысулар – нақты ақшалармен
төлемдер мен аударымдар жасауды сипаттайды.
Мұндағы нақты ақшаларға: банкноталар және монеталар жатады. Қолма –
қол ақшалармен есеп айырысулар көбіне кассалық операциялар көмегімен іске
асады.
Есеп айырысу операцияларының басым бөлігі қолма қолсыз түрде жүреді.
Қолма қолсыз ақшалармен есеп айырысулар – клиенттердің банкте ашқан
шоттары көмегімен, олардың тапсырмасы негізінде бір шоттан екінші бір
шотқа аударылатын төлемдердің жиынтығы.
Мұндағы, қолма қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар,
электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы
сақталған ақшалары.
Қолма – қол және қолма қолсыз ақшалар арасында байланыс пен өзара
тәуелділік бар. Айталық қолма–қол ақшалардың банктегі депозитке
салынуы,олардың қолма қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы,
жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған
жағдайларда қолма қолсыз ақшалардың қолма–қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Іс жүзінде қолма қолсыз есеп айырысулар 2 сипатта болады:
– Тауарлы сипаттағы есеп айырысу, яғни тауарлар және көрсетілген
қызметтер, атқарылған жұмыстар үшін есеп айырысу;
– Тауарлы емес сипаттағы операциялар үшін есеп айырысу, бюджетке
міндетті төлемдер, сақтандыру, әлеуметтік сақтандыру жарналарын төлеу,
несие үшін төлемдер және т. б.
Есеп айырысу үшін келесі негізгі құжаттар пайдаланылады:
Төлем – тапсырмасы бұл банк клиентінің (төлеушінің) өзіне қызмет
көрсететін банкке төлем құжаттары негізінде төлем тапсырмасында
көрсетілген ақша сомасын бенефициардың (алушы) атына аудару туралы
тапсырмасы;
Чек – бұл чек берушінің чекті ұстаушыға онда көрсетілген соманы төлеу
туралы өзінің банкіне берген бұйрығы;
Вексель – бұл қарыз алушының қарызды берушіге вексельде көрсетілген
соманы, белгіленген мерзім өткеннен кейін төлеу туралы қарыздық
міндеттемесін білдіреді.
Төлем талап–тапсырмасы – бұл бенефициардың төлеушіге оған қызмет
көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және
көрсетілген қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу
талабы.
Инкассалық үкім – бұл банк клиентінің берешек қарыздары бойынша (сот
шағымдары бойынша) төлеушінің банкіне мемлекеттік құзыретті органдардан
жіберілетін төлем құжатын білдіреді.
Аккредитив – бұл импортер банктің аккредитивтік өтініште көзделген
шарттың орындалуына байланысты тауар жөнелтілгендігін растайтын құжаттарға
қарама-қарсы төлемді жасау туралы экпортердің банкісіне берген тапсырманы
білдіреді.
Инкассо – бұл банк клиентінің (экпортердің) импортердан алған төлем
құжаттары негізінде ондағы көрсетілген соманы алып беруді талап етеді .
Пластикалық карточкалармен есеп айырысу банктегі арнайы ашылған
карточкалық шоттар арқылы шоттардағы қаражат көлеміндегі тауарлар және
көрсетілген қызметтер үшін ақшалай төлемдер жасауға мүмкіндік беретін ,
сондай-ақ банктегі арнайы құралдар көмегімен қолма – қол ақшалар алуға
арналған төлем құралдарын пайдалануды білдіреді.
Шаруашылықтағы өнімді жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы қолма
қолсыз ақшасыз есеп айырысудың жүзеге асырылуы барысында банктер арасында
өзара есеп айырысулар туындайды. Мұндай есеп айырысулар бүгінгі күні
корреспонденттік шоттар арқылы жүзеге асырылады.
Корреспонденттік шот – бұл коммерциялық банктердің өзара есеп
айырысуларды жүргізуге арналған елдің орталық банкінде және банктердің бір-
бірінде ашатын шоты [10, 75б.].
Корреспонденттік шотта банктердің меншікті қаражаттары және оның
клиенттерінің несиелік, есеп айырысу және кассалық қызмет көрсетуіне
байланысты операциялары көрсетіледі.
Корреспонденттік шотқа сәйкес банктерде мынадай корреспонденттік
шоттар ашылуы мүмкін:
НОСТРА шоты, яғни біздің сіздегі шотыңыз.
Бұл банктің балансының активінде көрсетлетін, сол банктің басқа банкте
ашқан шоты.
ЛОРО шоты, яғни сіздің біздегі шотыңыз.
Бұл банктің балансының пассивінде көрсетлетін, басқа банктің осы
банкте ашқан корреспонденттік шоты.
ВОСТРО шоты, шетел банктің резидент банкте жергілікті елдің
валютасында немесе үшінші елдің валютасында ашатын корреспонденттік шоты.
Біздің тәжірибеде корреспонденттік қатынас орнатудың банкаралық есеп
айырысудың екі жолы бар:
Орталықтандырылған – яғни, банктердің Ұлттық банкте немесе өкілетті
органда (КЦМР) ашатын шот;
Орталықтандырылмаған – яғни, коммерциялық банктердің бір-бірінде
ашатын, яғни банкаралық есеп айырысуда қолданылатын корреспонденттік
шоттар.
Спецификалық және спецификалық емес қызметтердің арасында қосымша
операциялар орын алады. Оның құрамына валюталық операциялар, бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар, алтын, асыл металдармен және құймалармен
жасалатын операциялар кіреді.
Спецификалық емес банктік қызметтерге қалған барлық қызметтер кіреді,
оның ішінде:
– делдалдық қызметтер;
– кепілхаттар мен сенімхаттарды ұсыну;
– трасталық операциялар;
– сейфтік қызметтер және т.б.
Қарастырылған жіктемеге сәйкес және қызметтерді тұтынатын
субъектілеріне байланысты қызметтер заңды және жеке тұлғаларға бөлінеді.
Қызметтер түрлері,белгілі бір банктерде бірдей көрсетіле береді, бірақ
олардың көлемі әр түрлі болады. Өйткені, халық банктің тек санаулы ғана
операцияларын тұтынады.
Банктер уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинап және оларды қайта бөліп,
қажет ететін шаруашылық ұйымдарға қайтарымдылық негізінде берілгендіктен,
банктік қызметтер пассивті және активті операциялар түрінде жүргізілуі
мүмкін:
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары
жинақталады.Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер
қызметіндегі рөлі жоғары.Қаржы және несие сөздігінде: “пассивтік
операциялар – бұл несиелік және активтік операцияларды жүзеге асыруға
арналған банктің ресурстарын қалыптастыру операциялары” – делінген.
Ал басқадай оқулықтарға сүйенсек, банктің пассивтің пассивтік
операциялары – нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активті-пассивтік
шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассивтің активтен арту формасын
сипаттайтын операцияларды білдіреді.
Активтік операциялар – бұл банктердің табысв алу және өзінің
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды
орналастыруды жүзеге асыратын операцияларды білдіреді .
Көрсетілетін банктік қызметтер ақылығына байланысты ақылы және ақысыз
қызметтер болып бөлінеді. Бірақ бұл қызметтердің белгілі бір типі толық
ақылы немесе ақысыз екендігін білдірмейді. Бұл әрбір банктің жеке шешімі
болып табылады, мысалы есеп айырысу операциялары бойынша ақы алмауы мүмкін,
бірақ басқа да бір қызметтер ақысын міндетті түрде алады. Сондай - ақ,
банк есеп айырысу шотын ашқаны үшін ақы алмаса, ал сол шот бойынша есеп
айырысуларды жүргзу үшін белгілі бір көлемде ақысын алып отырады.
1.2 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы
Несие жүйесінің негізгі буыны – банктер. Себебі масштабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектептер мен ауруханалардың, институттар мен
бала бақшалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс-жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу,
несие беру, сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар жүргізеді.
Банк деген ұғым италиан сөзі bank - орындық, айырбас орындығы –
айырбас орны дегенді білдіреді. Тарихта банктің ең жай қызметі, мысалы,
тұқым сатып алуға ақшаны несиеге алған жағдай жаңа эраға дейінгі VIII-V ғғ.
Вавилонда кездескен. Сол сияқты ақшаны несиеге алып ертедегі Египетте,
Грецияда, Римда зәулім ғимараттар салған. Орта ғасырда банк ісінің орталығы
Италия, Германия, Нидерланды болып саналса, ал ерте капитализм жағдайында
Англия болған [11, 95 б.].
Ал капиталистік банктер, керісінше ұдайы өндірістің, өнеркәсіп және
сауда капиталдарының қажеттілігінен пайда болды. Натуралды шаруашылықтың
ыдырауы, сауда мен тауар айналысының дамуы есеп айырысу мен несиенің
маңызын арттырды. Жалдамалы еңбекке көшу халықтың табысының көп бөлігін
ақша түрінде төлеуге мәжбүр етті. Тұрақты ақша айналысы пайда болып, оны
ұйымдастыру мен техникалық жағынан қамтамасыз туді банктер өзіне алды.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі. Қазіргі кезде банктер көптеген операциялар
жүргізеді. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана
шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ал
кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операциялары
жүргізіледі.
Банктің атқаратын қызметтерін негізінен төмендегідей топтастыруға
болады.
Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру.
Кәсіпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргізу.
Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлі шаруашылық субьектілерінің төлем
айналымы жүретін орталық. Банк өзінің есеп айырысу жүйесі арқылы
клиенттеріне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргізуге мүмкіндік
туғызады.
Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиенттерін тек жинаған уақытша
бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиттік чектерді,
вексельдерді шығарумен де несиелейді.
Экономикалық және қаржылық кеңес беру.
Орындайтын айырықша қызметтеріне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмссиялық емес болып екіге бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға құқы бар,
әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде мемлекеттерде орталық банк әр түрлі
аталады. Мысалы, Қазақстанда - Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп
аталады. Ол – елдің екі деңгейлі банк жүйесінің – жоғары денгейіндегі банк.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық
инновациялық, ипотекалық және т.с.сс банктер. Коммерциялық банктер
клиентттерге көрсететін қызмет түрлерін үнемі ұлғайтып тұратын әмбебап
үлгідегі банк.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруді
несиелейді.
Ипотекалық банктер – жерді және жылжымайтын мүліктерді кепілдікке алып,
ұзақ мерзімге несие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа
бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинайды.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жұйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің тарихы Ресей
тарихымен тығыз байланысып келді. Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер, ипотекалық несие
банктері мен басқа да несиелік мекемелер кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие
жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың
монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің Мемлекеттік
банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен
ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық операциялардың
13 бөлігіне жуығын жұмылдырды.Басқа елдердің орталық эмиссиондық
банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік тек банктерді ғана емес, сонымен
бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды несиелендірді. 1914 жылдың
қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік қазынашылықтың 791
тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капитал
нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1917 жылы шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарады: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық
қоғамдық банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен таңылды. Ол қарыз
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылы Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда
мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк
құрылды, кейіннен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылдандыру
нәтижесінде, бәрі бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер
құрылды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
жылы деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестері мен олардың одағы ұйымдастырыла
бастады. 1924 жылы ауыл-шаруашылық копперацияларына салым қабылдау, қарыз
беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік операцияларды
жүргізу рұқсат етілді. 1926 жылы1 сәір қарсаңынды КСРО-да 16185
серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426- несиелік және қарыздық
жинақ, сондай-ақ 12424- ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру қоғамы, сонымен
бірге, Оңтүстік-Шығыс мемелекеттік-капиталистік акционерлік банк және шетел
капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай кооперативтік және
жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру
несиеліккооепацияны қажет етпей, оны 1931 жылы таратты. Жеке секторды сауда
және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара несиелендіру қоғамы қызметінің
оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар қызметтері мемлекеттік салалық
банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк, Орталық ауыл шаруашылық банк
және 1922-1925 жж. Құрылған басқа да банктерге көшеді.
1930-1932 жж. жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде жаңа
қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жүмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі- өнеркәсіп және
электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк) болып
қайта құрылды. Ол 1959 жылы құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі көптеген несиелік
серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық банктердің орнына
ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресйлік коперативтік банк негізінде (1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты,ал оның активтерімен пассивтері 1959 ж. таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған [12, 186 б.].
Коммуналдық және түрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 ж. таратылды да оның оның қызметтері Құрылыс банк пен Мембанк арасында
үлестірілді.
Барлық салалық банктерсаланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал Мемлекеттік банкінінде халық шаруашылығының
барлық салаларын қысқа мерзімдінесиелендіру шоғырландырды. Мемлекеттік
банкінің барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі
одан ары арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен
ағымдық шоттары Мемлекеттік банкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын
шағырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соныңішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай
алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айрысу операцияларын
жүргізді.
Банктік реформа 1987-1988 жж. жүргізілді. Нәтижесінде, Мемлекеттік
банкі мен Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп құрылыс
банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп құрылыс және Түрғын үй-әлеуметтік
(Жилсоцбанк); Мемлекеттік банкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz