Банк салымдарын міндетті сақтандыру жүйесінің негізгі міндеті - халықтың банктерде салымдар мен шоттарда орналасқан жинақ ақшасын қорғау
Мазмұны
Кіріспе
1 Екінші деңгейлі банктердің депозиттік қоржынын басқарудың
теориялық аспектілер
1.1 Тартылған қаражаттар – банктің қаржы қорларының көзі: олардың
құрылымы мен түрлері, банк экономикасындағы рөлі
1.2 Банктің депозиттік саясаты – депозиттерге тартылған қаражаттарды
тиімді басқарудың банктік саясаты элементтерінің бірі
1.3 Салымдарды міндетті сақтандыру – депозиттік қоржынды басқару
әдістерінің бірі
2 Коммерциялық банктің депозиттік қоржынының жағдайын талдау
(Цеснабанк АҚ үлгісінде)
2.1 Цеснабанк АҚ қызметі туралы жалпы мәлімет және оның
көрсеткіштерін талдау
2.2 Депозиттік қоржынның негізгі көрсеткіштерін талдау
2.3 Цеснабанк АҚ ұсынған депозиттік бағдарламалар сипаттамасы
3 Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің
депозиттік қоржынын басқаруды жетілдіру жолдару
3.1 Цеснабанк АҚ депозиттік өнімдерінің аясын кеңейту
3.2 Коммерциялық банктің депозиттік қоржынын қалыптастыру әдістері
мен құралдарын жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
А қосымшасы Цеснабанк АҚ–ның 2010 жылы 31 желтоқсанына
Бірліскен қаржылық есебі
Ә қосымшасы Графикалық бөлім
Кіріспе
Жеке және заңды тұлғалардың уақытша еркін ақшалай қаражаттарын
жұмылдыру және олардың капиталға айналу қызметін атқара отыра, банктер
ақшалай кірістерді және салым түріндегі жинақ ақшаны шоғырландырады.
Банктің ақшалай қаражатты пайда түсіру мақсатында салымға тарту жұмысы
депозиттік операциялар деп аталады. Осы депозиттік операциялар негізінде
коммерциялық банктің несие қорларының негізгі бөлігі және банктің
депозиттік қоржыны қалыптасады.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халық пен
басқа банктердің қаражатын салымдар (депозиттер) түрінде тарту және оларға
тиісті шоттарды ашу мүмкіндігіне ие. Банкпен тартылған қаражаттар құрамы
бойынша әртүрлі. Оларды басты түрлері клиентурамен жұмыс кезінде банкпен
тартылған қаражаттар (депозиттар), меншікті борышқорлық меншіктерді шығару
жолымен шоғырландырылатын қаржаттар (депозиттік және жинақтау
сертификаттары) болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында барлық қызмет салаларында
экономикалық қайта құру үрдісі болып жатыр. Әрине, негізгі бөлігін
тартылған қаражаттар құрайтын коммерциялық банктердің қор негізін
қалыптастыру үшін коммерциялық банктер осы қорларды басқару үшін әртүрлі
құралдарды қолданады. Тартылған қаражаттарды басқару құралдары коммерциялық
банктердің депозиттік саясатында көрсетіледі.
Әлемдік банк тәжірибесі көрсеткендей, коммерциялық банктердің қор
негізінің құрылымы меншікті қаражаттардың аз ған үлесімен сипатталады, бұл
делдалдық функцияларды орындауда тұжырымдалатын банк қызметінің өзіндік
ерекшелігіне сәйкес келеді.
Коммерциялық банктер қолда бар меншікті және тартылған ақшалай қаражат
көздерінің шегінде актив несие және басқа операцияларды жүзеге асыра алады.
Демек, осы пассивтік операциялар активтің алдында жүреді және кіріс
операцияларының көлемі мен аумағын анықтайды. Осыған байланысты қор әлуетін
өсіру мен пассивтерді тиімді басқару арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз
ету мәселелері ерекше мәнге ие және көкейтесті.
Пайдалылықты арттыру, өтемпаздықты қолдау – көкейтесті міндеттер,
оларға шетелмен қатар, қазақстандық коммерциялық банктер ерекше көңіл
бөледі. Осы мәселені шешуге отанды және шетел авторларының көптеген
еңбектері арналған: Г.С. Сейткасимов, С.Б. Макыш, Ж. Бекболатұлы, С.
Каримжонов, О.И. Лаврушин, Ю.А. Бабичева, К.О. Гузов және басқалары.
Бұл операциялардың пассивтер жиынтығында қарастырылатынына қарамастан,
коммерциялық банктің қор негізінің маңызды құрамдас бөлігі – депозиттік
қоржынға жеткілікті көңіл бөлінбейді. Оның қалыптасу тәсілдері,
қолданылатын әдістер мен құралдар депозиттер тұрақтылығының айтарлықтай
артуын қамтамасыз етпейді, депозиттік қорларды басқару кезінде коммерциялық
банктердің алдына қойылған бірқатар көкейтесті сұрақтарына жауап бермейді,
сондықтан да бұдан ары пысықтауды және жетілдіруді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты депозиттік операциялар аясындағы теориялық
білімді жүйелеу, бекіту мен кеңейту және оларды коммерциялық банктердің
депозиттік қоржынын қалыптастыру үрдісін жетлдіру үшін қолдану болып
табылады.
Негізгі міндеттер төмендегіше анықталды, оларды тізбектік шешу алға
қойған мақсатқа қол жеткізу үшін талап етіледі:
депозиттік операциялардың мазмұны мен түрлерін, олардың құрылымын ашу және
банк экономикасындағы рөлін анықтау;
коммерциялық банктердің депозиттік саясатының негізгі ережелерін қарастыру;
депозиттік қоржынды басқару әдістерінің бірі – салымдарды міндетті
сақтандыру;
Цеснабанк АҚ қызметтін сипаттау;
Цеснабанк АҚ депозиттік қоржынының дамуын талдау;
екінші деңгейлі банктердегі депозиттік қоржынды басқаруды жетілдіру
жолдарын ұсыну.
Дипломдық зерттеу объектісі ретінде Цеснабанк АҚ қызметі алынды.
Дипломдық зерттеу мәні – екінші деңгейлі банктерде депозиттік қоржынды
басқару.
Зерттеудің теориялық негізіне дипломдық жұмыста зерттейтін мәселелерді
талдау мен шешуде елеулі үлес қосқан отандық және шетел ғалымдары мен
мамандарының еңбектері арқау болды.
Зерттеудің әдіснамалық негізіне жалпы тану теориясы мен диалектикалық
әдіс алынды, олардың көмегімен тартылған қаражаттардың мәні, түрлері және
депозиттік қоржынды басқару анықталды. Жұмыста іргелі, қисындық және
салыстырмалы талдау, жинақтау мен жүйелік әдіс, статистикалық талдау
тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық негізіне заңнамалық актілер, Ұлттық Банк
Басқармасының, ҚР Қаржы нарықтары мен қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігінің нұсқаулықтары мен қаулылары, Цеснабанк АҚ есептемесі және
басқа дерек көздері арқау болды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы коммерциялық банктің депозиттік
қоржынын қалыптастыру әдістері мен құралдарын жетілдіру ұсыныстарын өңдеуде
тұжырымдалады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы дипломдық жұмыста
әзірленген ұсыныстар Цеснабанк АҚ-да банкті анағұрлым тұрақты қорлармен
қамтамасыз ету мақсатында қолданылуы мүмкін.
1 Екінші деңгейлі банктердің депозиттік қоржынын басқарудың теориялық
аспектілері
1.1 Тартылған қаражаттар – банктің қаржы қорларының көзі: олардың
құрылымы мен түрлері, банк экономикасындағы рөлі
Коммерциялық банктің қорларын әдетте, банк иелігіндегі және олардың
активтік операцияларды жүзеге асыру үшін қолданылатын меншікті және
тартылған қаражаттар жиынтығы ретінде анықтайды. Коммерциялық банктің
меншікті қорларына ең алдымен, жарғылық және сақтық қорлар, банк пайдасынан
пайда болған басқа қорлар, сақтандыру қорлары, сонымен қатар жыл ішінде
бөлінбеген пайда жатады. Тартылған қорлар арасынан банк шоттарына тартылған
кәсіпорындар мен ұйымдардың дәстүрлі әдістерін бөліп көрсетуге болады,
салымдардағы халық арасынан бюджеттік қаражатты, несие, Ұлттық банктен және
басқа несие мекемелерінен төлем алулар, борышқорлық құнды қағаздар
шығарудан алынған қаражаттарды бөлір көрсетуге болады. Меншікті капитал –
бұл банктің уақытша тартқан қарыздарынан айырмашылығы банкке тікелей
қатысты қаражаттар.
Банк мекемесінің коммерциялық кәсіпорын түрлерінің бірі ретінде
өзіндік айырмашылғы оның қысымға түсетін бөлігі меншікті емес, қарыз
қаражаттан қалыптасадындығынан тұрады. Алайда, бөтен капиталдарды тарту
үшін тиісті меншікті капитал болуы керек, өйткені несиегерлер мен
салымшылар дағдарыс уақытында тек оған сенеді.
Банктің ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан оның жарғылық қоры
толықтай салымдарға қатысушылар – заңды және жеке тұлғалар арқылы
қалыптасады және оларды міндеттермен қамтамасыз ету қызметін атқарады. Ол
тек банк қатысушыларының меншікті қаражаты есебінен ғана пайда болуы
мүмкін. Тартылған ақшалай қаражаттар пайдаланылмайды. Банктің меншікті
қаражаының маңызды қызметі – банк салымшалары алдында оның міндеттерімен
қамтамасыз ету. Оларды өлшем ретінде қарастыруға болады, оның аясында банк
өзінің міндеттері бойынша жауапкершілікке кепіл береді. Банк тәжірибесінде
меншікті қаражаттар қорларды жоғалту арқылы шығындардың пайда болатынына
қарамастан, банкке төлемқабілеттілігін сақтауға мүмкіндік беретін қорлар
резерві болып саналады, өйткені меншікті қаражаттар акционерлерге
қайтарылмайды. Банктегі меншікті қаражат мөлшері оның қызметінің ауқымын
анықтайды.
Меншікті капитал шығындар туындаған және банктер банкротқа ұшыраған
жағдайда салымшылар мен несиегерлерге өтемақы төлеуге, банк міндеттеріне
сәйкес операция көлемі мен түрлерін қолдауға мүмкіндік береді. Банк қорлары
құрамындағы меншікті капитал аз мөлшерді құрайды, шамамен 10 %. Дамыған
нарықтық қатынастары бар елдердің банктерінде қорлар құрамындағы меншікті
қаражат үлесі жоғары және 15-20 % анықталды, банктерді жұмыс істеу
тұрақтылығымен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Банк қорларының негізгі бөлігін тартылған қаражаттар қалыптастырады,
олар автивтік банк операцияларын жүзеге асыру үшін ақшалай қаражатқа
қажеттіліктің 90 % жабады.
Соңғы уақытқа дейін отандық банктерде ақшалай қаражатты тартуға
қызығушылықтың болмағандығын атап өткен жөн, өйткені олардың активтік
операциялар мөлшері шотқа тартылған қаражаттармен емес, несие салымдарының
лимитімен анықталған еді. Қаражаттарды тартуға ынтаның болмауы мемлекеттің
белгілі бір қаржы саясатымен байланысты. Екідеңгейлі банктік жүйеге көшу
пассивтерді қалыптастыру мәселесін банктер жұмысындағы анағұрлым көкейтесті
мәселелердің бірі ретінде көрсетті.
Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын әртүрлі белгілер
бойынша жіктеуге болады. Тиістілігіне байланысты олар заңды және жеке
тұлғалар қаражаты деп бөлінеді. Мерзіміне байланысты олар талап етілгенге
дейін және жедел болып бөлінеді. Шоттардағы қаражат, салымдар механизмдер
көмегімен, құнды қағаздарды (вексельдер, облигациялар т.б.) шығару жолымен
тартылады. Олар валюта бойынша ұлттық және шетелдік валютада тартылады.
Банк қорларында жеке және заңды тұлғалардың салымдары мен депозиттері,
заңды тұлғалардың есептік (ағындағы) және бюджеттік шоттарындағы қалдықтар,
құнды қағаздар мен банаралық несиелер ерекше орын алады.
Коммерциялық банктің ақшалай қаражатының тарихи және дәстүрлі маңызды
көзі депозит деп аталатын, банкке сақтауға қойылған және белгілі бір
мерзімі аяқталған соң қайтаруға жататын ақшалай қаражаттар немесе құнды
қағаздар болып табылады. Депозиттік қызметтер нарығындағы өспелі
бәсекелестік жаңа чек депозиттері қызметінің туындауына жағдай жасады.
Осылай, 80-жылдары банктерде NOW-шоттарды ашу тәжірибесі жаппай таралуға ие
болды. Олар жинақтау және ағындағы шоттар құндылығына ие және осындай
функцияларды атқарады. NOW-шот жинақтауға ұқсас пайыздық төлемдердің жоғары
мөлшеріне ие, ал ағындағыға ұқсас шоттан қаражатты алу мүмкіндігін
қарастыратын қолдану тәртібіне ие. NOW-шот бойынша пайыздық төлеу мөлшері
шоттағы төмендетілмейтін несие қалдықтары сомасынан анықтайды. Пайыздар ай
сайын есептеледі және соңғы айда клиент шотына жіберіледі. NOW шоты – бұл
практикалық тұрғысынан талап етілгенге дейінгі депозит, ол бойынша пайыздар
төленеді. Мұндай шоттар барлық елде 1981 жылдан бастап қол жетімді болды.
Содан бері депозиттердің айтарлықтай қаражатын талап етілгенге дейін созып
келеді. NOW шоттарына иелік ету құқығы тек жеке тұлғалар мен ұйымдарға
берілген, олар өз алдарына пайда табу мақсаттарын қоймайды. Көптеген
банктер чек санын шектейді, олар ақы төлеусіз жазылуы мүмкін. Сонымен қатар
минимальді қалдықтар да белгіленеді, олардан төмен пайыздар төленбейді.
Көптеген банктер пайыздық мөлшерлемелерді депозит мөлшеріне шақырады
байлайды, олар депозит мөлшері жоғары болған сайын жоғары бола түседі.
Банктер мақсаты – жеке тұлғаларды ынталандыру және өзінің барлық
депозиттерін бір іріге жинақтау. Отандық банктер тәжірибесінде бұл қызмет
түрі – NOW-шоты мүлдем ұсынылмайды.
Дамыған елдердің банктері шоттардың анағұрлым кең түрін ұсынады.
Солардың бірі – банктік емес мекемелермен клиенттер үшін мықты
бәсекелестік. Көптеген американ банктері шоттардың әртүрлі төрт түрін
ұсынады, олардың көмегімен келісімді жүзеге асыруға болады: талап етілгенге
дейінгі депозиттер (DDA), келісілген алу тәртібі бар шоттар (NOW),
СуперNOW, сонымен қатар ақша нарығының депозиттік шоттары (MMDA).
Банктер депозиттерді жазуға рұқсат етілген чек сандары, шот ашуға
талап етілетін ең кіші номинал және төленетін пайыз бойынша айырады. Барлық
бұл шоттар Банктерде депозиттерді сақтандыру жөніндегі федералдық
корпорацияларда әр шотқа 1 млн. 200 мың долларға дейін сақтандырылады.
СуперNOW шоты. Алғашқыда СуперNOW шоттары чектер жазып беретін
мүмкіндігі бар, иелік етушіге шот бойынша орташа қалдық кем дегенде 2500
доллар болған жағдайда нарықтық мөлшерлеме бойынша пайыздарды алу құқығын
беретін шоттар болды. Қазір NOW және СуперNOW шоттары қызмет атқару
тұрғысынан баламалы.
Ақша нарығының депозиттік шоттары (ММDА) чектерді жазудың шектеулі
мүмкіндігі бар жедел депозиттер болып саналады. Бұл шоттар NOW шоттарынан
депозитшілер айына тек алты келісім, соның ішінде үшеуі чектерді қолдану
арқылы жасай алатындығымен ерекшеленеді. ММDА шотының әр чегінің орташа
мөлшері басқа есепттік шоттарға қарағанда едәуір жоғары. Банктер ММDА
шоттарын әсіресе, тартымды деп есептейді, өйткені олар бойынша талап
етілетін резервтер талап етілгенге дейінгі шоттар және NOW шоттары бойынша
резервтік талаптардан айтарлықтай төмен. Өңделетін чектердің шектелген саны
және резервтердің төмен деңгейі олардың іс жүзіндегі құнын қысқартады.
Осылайша, ММDА қаражатын тарту үшін банктер анағұрлым жоғары пайыздарды
төлейді.
Депозит чектерінің басқа түрі банктік вексель болып табылады,
классикалық коммерциялық вексельдердің несие негізіне қарағанда депозиттік
негіздегі банктік құнды қағаздар. Банктік вексельдерді ақша шығарушы-банк
тек клиент белгілі бір ақшалай қаражат сомасын депозиттеу негізінде береді
және оларды қайта кеміту – индоссамент мүмкіндігін қарастырады.
Халықтың жинақтау салымдары – азаматтардың (жеке тұлғалардың) банк
шоттарында уақытша сақталатын ақшалай қаражаттары. Банкте ақшалай
қаражаттарды сақтау мерзімдері мен шарттары осы салым түрі бойынша шоттар
ашу кезінде клиент пен банк арасындағы шарттық келісіммен белгіленеді.
Отандық тәжірибеде халықтың жинақтау салымдары салым операцияларының
мерзімдері мен шарттарына байланысты төмендегідей болуы мүмкін:
– жедел;
– қосымша жарналары бар жедел;
– салымдар бойынша ай сайынғы пайыздарды төлейтін жедел;
– ұтыстық;
– ақшалай-заттай ұтыстық;
– талап етушіге;
– нөмірлік;
– талап етілгенге дейін және басқалары.
Ұзақ уақыт бойы жедел салымдар халық арасында анағұрлым белгілі болды,
өйткені тұрақты кірісті қамтамасыз етті. Бірақ 1992 жылдан бастап
инфляцияға байланысты жедел салымды сақтау мерзімін бөлу қажеттілігі пайда
болды, өйткені бір жылдан аса сақтау мерзімдері (бұрын қолданылған)
клиенттер үшін пайдалы болмады, өйткені бұл уақыт ішінде ақша тез
құнсызданып отырды.
Банк мекемесінің коммерциялық кәсіпорын түрлерінің бірі ретінде
өзіндік айырмашылғы оның қысымға түсетін бөлігі меншікті емес, қарыз
қаражаттан қалыптасадындығынан тұрады. Алайда, бөтен капиталдарды тарту
үшін тиісті меншікті капитал болуы керек, өйткені несиегерлер мен
салымшылар дағдарыс уақытында тек оған сенеді.
Жедел салымдар бойынша кіріс салым сомасы мен сақтау мерзіміне
байланысты, пайыздық мөлшерлеме де дифференциялды. Осы салым бойынша
қосымша салымдар қабылданбайды, жеке берулер жүргізілмейді. Салымды сақтау
мерзімі аяқталысымен оны сол мерзімге ұзартуға болады. Ұзартуды салымшының
келмеуінсіз-ақ автоматты түрде банк жүргізеді.
АҚШ-та да жедел салымдар бар. Олар қатал келісілген өтеу мерзімдеріне
ие, 7 күннен бастап басқа қолайлы мерзімге дейін; мерзімінен бұрын алғаны
үшін пайыздарды төмендету түрінде айыппұл салынады. Пайыздарды өтеуге
орташа шығын мұндай салым бойынша жоғары, ал операциялық шығындар төмен
(талап етілгенге дейінгі салымдармен салыстырғанда).
Талап етілгенге дейінгі салым қолма-қол және қолма-қолсыз жолмен де
ашылуы мүмкін. Қосымша жарналар қабылданады және салымнан жеке төлемдер
жасалады. Бұл салымдардың көлемі тартылған қаражаттардың жалпы жиынына
қарағанда онша үлкен емес. Бұл салымдар тұрақты емес және де банкке олар
қаншалықты ұзақ жататындығын болжау қиын. Демек, банк тәуекелге бара отыра,
салымшы жедел салымдар бойынша алатын пайыздан айтарлықтай төмен пайыздарды
осы салым бойынша төлейді. Клиентке өзінің жинақтаған ақшасын талап
етілгенге дейінгі салымдарға салу онша пайдалы емес, олар үшін анағұрлым
тартымдысы жедел салымдар болып табылады.
Клиенттерге көрсетілетін депозиттік қызметтер аясын кеңейтуге ұмтыла
отыра, банктер оларға талап етлігенге дейінгі салымға еңбекақыларын,
зейнетақылар мен басқа да кірістерді аудару, банкке шоттан төлемдерді
жүргізу (мысалы, коммуналдық қызмет көрсетулерді төлеу) үшін бірреттік және
ұзақмерзімді тапсырысты жүзеге асыру және дүкендерде сатып алулар немесе
әртүрлі қызметтерге қолма-қол ақша төлемеу үшін пластикалық карточкалар алу
т.б. мүмкіндігін ұсынады.
Кірісті ай сайын төлейтін жедел салымдар. Ол қолма-қол ақшамен де,
қолма-қолсыз жолмен де ашылуы мүмкін. Клиент өзінің қаражатын кез келген
мерзімге орналастыра алады, соманы кем дегенде бір ай сақтау шартында оған
қолайлы кез келген уақытта бастапқы және қосымша жарналар бойынша кірісті
алуына болады.
Нөмірлік. Оның ерекшелігі, банк қызметкерлеріне шот иесінің есімі
белгісіз, тек арнайы бекітілген, осы салым бойынша операциялар жасайтын
жұмыскерге ғана белгілі болады.
АҚШ-тағы жинақтау салымдары салыстырмалы тұрғысынан арзан, өйткені
клиенттерге чек жаздыртып алуына болады және оларға шот белсенділігі туралы
ай сайын есеп жіберілмейді. Көптеген банктер есептен шығару санына шектеу
енгізе отыра және ең кіші мөлшерлемелерге қатаң талаптар қоя отыра
белсенділікті одан сайын тарылта түседі.
Жедел депозиттер – бұл қатаң келісілген өтеу мерзімі бар, мөлшері
шектеулі ақшалай қаражат салымдары. АҚШ-та жедел депозиттердің сомасы 100
мың доллар шегінде белгіленген. Салым туралы куәлік салым мөлшері, сақтау
мерзімі, пайыздық мөлшерлемесі және т.б. сияқты депозиттік шарт (келісім)
ережелері көрсетілген депозиттік сертификат болып табылады. Бұл – олардың
жинақтау салымдарынан басты айырмашылығы. Депозиттік сертификат клиент үшін
жедел салым және құнды қағаздар сипаттарын бір құжатқа біріктіреді. Осыған
орай, салымшы салым бойынша кіріс алып қана қоймай, сонымен қатар ақшалай
қаражат қажет болған жағдайда осы құнды қағазды оны өтеу мерзімі жеткенге
дейін, алайда белгілі бір айыппұлды төлеумен ақша шығарушы-банкке сата
алады. Депозиттік сертификат тек заңды тұлғаларға ғана беріледі. Жедел
депозит бойынша мөлшерлеме мөлшер мен мерзімге байланысты. Банктер жедел
депозиттерді тартуға қызығушылық танытады, өйткені олар тұрақты және
банктерге салымшылар қаражаттарын ұзақ уақыт бойы пайдалануға мүмкіндік
береді.
Әлемдік банк ісі тәжірибесінде депозиттік сертификаттар кең таралды.
Ұлыбританияда, Германияда, АҚШ-та, Жапонияда айналымдылық сертификаттарын
шығару тәжірибеге алынды, олар тек ақша шығарушы-банкке ғана сатылмайды,
сонымен қатар олардағы жазулар көмегімен депозиттік операциялардың басқа
субъектілеріне қайта сатылуы мүмкін, сонымен бірге осылайша депозиттік
сертификаттар нарығын жасай отыра сатылады.
Банк ісінің шетелдік тәжірибесінде әмбебап банктердің тартылған
ресурстар базасы қысқамерзімді құнды қағаздар түрлерінің бірі болып
табылатын депозиттік сертификаттар арқылы қалыптасады. Бұл жағдайда
депозиттік сертификаттар едәуір жоғары номиналға ие, олардың айналым
мерзімі бір айдан алты айға дейін құрайды. Олар әдетте, номиналдық құннан
(дисконтты) шегеріммен сатылады. Сонымен қатар талап етушіге берілетін,
екінші нарықта еркін айналысқа енетін, жоғары өтемпаздыққа ие, ақша
қызметін олардың айналым жылдамдығы мен ауқымы үшін залалсыз төлем қаражаты
ретінде толықтыратын депозиттік сертификаттар да кең таралды.
Джамбо – 100 мың доллар және одан жоғары құнды ірі депозиттік
сертификаттар. Олар ірі банктермен шығарылады және компаниялар мен үкімет
бөлімшелері сатып алады. Бұл – банктердің ең көп таралған ірі ыстық
ақшалары. Депозиттік сертификаттардың түрлері көп, олардың барлығы белгілі
бір сипаттамаға ие.
Біріншіден, олар ең төмен өтеу мерзіміне ие – 7 күн. Анағұрлым ең жиі
кездесетін өтеу мерзімі – 30 күннен 90 күнге дейін, бірақ нөлдік купонды
депозиттік сертификаттардың соңғы шығарылғандары 10 жылға дейін өтеу
мерзіміне ие.
Екіншіден, депозиттік сертификаттар бойынша пайыздық мөлшерлемелер
жылға 360 күн негізінде белгіленеді. Ақша шығарушы-банк қаржылық
қиыншылықтарға ұшыраған кезде оған қолданыстағы мөлшерлемелерге тұрақты
мөлшерлемені төлеуге тура келеді және оның мөлшері 2–3% құрайды.
Банктік депозиттер арасынан депозиттердің тағы да ерекше түрін
қарастыруға болады, ол – мемлекеттің салымдары (АҚШ тәжірибесі). Олардың үш
түрі бар: талап етілгенге дейінгі депозиттер, жедел депозиттер мен Қазына
депозиттері. Талап етілгенге дейінгі депозиттер және штаттар үкіметі мен
жергілікті билік органдары жедел депозиттері тұтастай алғанда жеке тұлғалар
мен фирмалардың тиісті депозиттеріне ұқсас. Қазынаның талап етілгенге
дейінгі депозиттер бойынша коммерциялық банктерде қарыз шоты ашылады, оған
түскен салықтар, сонымен қатар Қазынаның құнды қағаздарын іске асырудан
түскен ақша аударылады. Бұдан ары барлық түсімдер күн сайын резервтік
банкте Қазына шотына аударылады және талап етілгенге дейінгі депозиттер
ретінде қарастырылады немесе коммерциялық банк өткен күнге барлық
түсімдерді талап етілгенге дейін пайыз әкелетін вексельге аударады. Кез
келген жағдайда Қазына банкке көрсеткен қызметі үшін белгілі бір сыйақы
төлейді.
Клиенттерге көрсетілетін депозиттік қызметтер аясын кеңейтуге ұмтыла
отыра, банктер оларға талап етлігенге дейінгі салымға еңбекақыларын,
зейнетақылар мен басқа да кірістерді аудару, банкке шоттан төлемдерді
жүргізу (мысалы, коммуналдық қызмет көрсетулерді төлеу) үшін бірреттік және
ұзақмерзімді тапсырысты жүзеге асыру және дүкендерде сатып алулар немесе
әртүрлі қызметтерге қолма-қол ақша төлемеу үшін пластикалық карточкалар алу
т.б. мүмкіндігін ұсынады.
Жедел депозиттер банктің қор негізіне тұрақтылық әкеледі, екіншіден,
салыстырмалы тұрғысынан қымбат қорлар болып табылады, демек, олардың өсуі
пайыздық шығындарды арттыруда көрінеді. Жиынтық пассивтердегі жедел
депозиттердің ұсынылған үлес деңгейі – 60%.
Депозиттер коммерциялық банктердің маңызды қор көзі болып табылады.
Олардың құрылымы өзгермелі және қаржы нарығының жағдаятына байланысты. Банк
қорларын қалыптастырудың бұл көзіне кейбір кемшіліктер тән. Жеке аймақ
шеңберінде қаражаттарды тарту кезіндегі банктің елеулі материалдық және
ақшалай шығындары туралы сөз болып отыр. Сонымен қатар салымдарға
(депозиттерге) қаражаттарды жаңарту банктің өзіне емес, айтарлықтай
дәрежеде клиенттерге (салымшыларға) байланысты. Алайда, несие қорлары
нарығында банктер арасындағы бәсекелестік күрес оларды депозиттерді тартуға
жағдай жасайтын қызметтерді дамыту шараларын қолдануға мәжбүрлейді.
Жоғарыда атап өткендей, тартылған қаражат ұлттық және шетелдік валюта
түрінде болуы мүмкін. ҚР-да валютадағы депозиттер анағұрлым тұрақты болып
табылатындығын атап өткен жөн, өйткені салымшылар өздерінің ақшасын
шетелдік валюталарда сақтауды қалайды. Шетел валюталарындағы салымдар
анағұрлым ұзақ мерзімге қабылданады. Егер шетел валюта бағамдарының
отандыққа қарағанда артқаны байқалса, онда ақшасын шетел валютасында
сақтайтын салымшылар ақшасын теңгелік депозиттерде сақтайтын салымшылармен
салыстырғанда екі есеге ұтады.
Соңғы кезде Қазақстанда пластикалық карточкалар шоттары кең таралды,
олардың қарапайым шоттардан айырмашылығы олар тек қаражаттарды сақтау мен
кірістер алу функцияларын ғана атқармайды, сонымен қатар есептік функцияны
да атқарады. Сондықтан мұндай шоттарда салымдық теңгені орташа сақтау
мерзімі аз, мұндай шоттар бойынша қаражат айналымдылығы мен операциялар
саны көп. Демек, олардың құны талап етілгенге дейінгі шоттар мен жедел
шоттар құны арасындағы аралықта болады. Пластикалық карталармен жасалатын
операциялар автоматтандырылған, ал демек оларда шығындар көп. Алайда
банктер мұндай шоттарды ұсынады. Басты мақсаты – өзіне клиенттерді көбірек
тарту, соның нәтижесінде банкте қор негізі артады.
Қарыз қаражатын тарту үшін банктер меншікті құнды қағаздарды шығарады:
акциялар, облигациялар, депозиттік және жинақтау сертификаттары және
қарапайым вексельдер.
Жинақтау сертификаты банкте орналасқан қаражаттарды және жеке тұлға –
салымшыға олар бойынша кірістерді төлеу бойынша банк міндетінің талап
етілетін құнды қағазы болып табылады. Ол бойынша кіріс оның номиналдық
құнының пайыздары түрінде толық алты ай өткен соң немесе құнды қағаздарды
сатқан күннен бастап тұтас жыл біткен соң төленеді. Әр толық бір жылға
қаражат сақтау кірісі сертификатта капиталандырылады.
Банктердің хабаршылық шоттар ашу, сонымен қатар желілер бойынша
банкаралық несиелер ұсыну жолымен тартылған қаражаттар банктің басқа
тартылған қаражаты болып табылады. Бұл хабаршылық шоттар, атап айтқанда,
Ностро мен Лоро шоттарын ашу арқылы коммерциялық банктермен тартылған
қорларға қатысты. Хабаршылық қатынастарды орнату және тиісті шоттар ашу
банктерге меншікті қор негізін едәуір арттыруға мүмкіндік береді, бұл
активтік операцияларды енгізу мүмкіндігін кеңейтеді. Сонымен қатар
хабаршылық шоттары бойынша операциялар банк клиенттері үшін пайдалы,
өйткені төлемдер едәуір жеделдетледі, құжат айналымы қысқарады, сонысымен
банктер өтемпаздығы артады. Банкаралық механизм банктің төлемқабілеттілігін
қолдау мен міндеттерді атқарудың үздіксіздігін қамтамасыз ету көзі болып
табылады. Банкаралық несиені тарту тікелей сөйлесулер жолымен банктің
өзімен немесе қаржы делдалдары арқылы жүзеге асырылады. Егер банктер өздері
банкаралық несие туралы келісетін болса, онда олардың қатынастары арнайы
шарттармен ресімделеді, олардың негізгі бөлігі мерзімге жасалады.
Инфляциялық үрдістер жағдайларында банкаралық несиенің ең көп таралған
мерзімдері – 3-4 ай.
Олардың ішінде ҚРҰБ де бар, ол Қазақстан және шетел банктерінің
көбісімен хабаршылық қатынастар желісіне ие. Резидент-банктер Ұлттық банкте
Лоро шотын ашады, онда тұрақты қалдықтарға ие болады. Ұлттық банк ай
сайын Лоро хабаршылық шоттарындағы қаражат қалдықтары бойынша пайыздарды
есептейді.
1.2 Банктің депозиттік саясаты – депозиттерге тартылған қаражаттарды
тиімді басқарудың банктік саясаты элементтерінің бірі
Коммерциялық банктің депозиттік саясаты – бұл салымшылар мен басқа
несиегерлер қаражатын тарту бойынша банк стратегиясы мен тактикасы және осы
банк үшін қаражат көздерінің анағұрлым тиімді тәсілдемесін анықтау.
Банктің депозиттік саясаты (тар мағынада, банктің несие саясатының
бөлінбейтін бөлігі) өз алдына депозиттерге қаражаттарды тарту мен оларды
тиімді басқару бойынша банктік саясатты білдіреді.
Депозиттік саясат мақсаты қажеттілікке байланысты қарыз қаражатын
белсенді іздестіру жолымен банк өтемпаздығының қажеттілігін қанағаттандыру
болып табылады. Осыған байланысты пайда табу мүмкіндігі кеңейеді, бірақ
қауіп-қатермен де байланысты, мұны да ескерген жөн (негізінен, бұл
тартылған қаражаттар мен кірістер арасындағы арасалмақ, оларды депозиттерді
қолдану кезінде алуға болады).
Батыс елдерінің экономика әдебиеттерінде ақша-несие саясаты
мәселелеріне, атап айтқанда, депозиттік ақшаларды реттеу мәселелеріне
ерекше көңіл аударылған. Ақшалай айналымды тиімді бақылау мен басқару үшін
айналыстағы ақша жиынын және құрамдас ретінде депозиттер жиынын жоспарлау,
болжау және реттеудің әртүрлі әдістері қолданылады, ақша жиынын жүйелеудің
әртүрлі нұсқалары талданады.
Батыстың индустриалды дамыған елдерінде қолданылатын, едәуір таралған
сұлбасы монетарлық агрегаттарды анықтау болып табылады. Қазіргі уақытта АҚШ-
та банктерді операциялайтын барлық қаржы құралдары ескерілген 75 монетарлық
агрегатқа дейін құрылымдайды.
Ақша жиыны құрамына әртүрлі компоненттерді енгізудің негізгі қағидасы
осы элементтердің өтемпаздығы болып табылады. Өтемпаздық астарында банктің
клиенттерге қатысты өзінің міндетерін уақытында өтеу қабілеті
түсіндіріледі. Банк активінің өтемпаздығы жоғары болған сайын, тиісті
көрсеткіштің ақшалылық деңгейі артады. М0 көрсеткіші ең үлкен
өтемпаздыққа ие (қолмазқол ақша қаражаты).
Тәжірибеде ақша-несие айналымының әртүрлі параметрлерін, ақша жиынының
айналыстағы жағдайын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштерді қолдану ақша
айналымын, сонымен қатар ақпараттар қарқынын дамыту үрдісін бағалауға
мүмкіндік береді, бұл ақша-несие саласын реттеу мүмкіндіктеріне оң әсер
етеді. Сондықтан бюджеттік қаржыландыруға қажеттілік болмайды.
Депозит инфляция қарқынын ұстап тұруға жағдай жасайды, шаруашылық және
халықтың қаражаттарын тауар айналымынан оқшауландырады, бұл ақша жиынының
тауар мен қызметтер нарығына қысымын азайтады. Халықтың еркін ақша
қаражатын тарту мәселесі – бүгінгі таңның анағұрлым көкейтесті
мәселелерінің бірі. Экономиканы көтеруді көбінесе ішкі инвестициялар
анықтайтын болады.
Банктердің міндеті – халықтың еркін ақшалай қаражатын экономикаға
кейінгі инвестициялау үшін оларды уақытша шоғырландыру. Сонымен қатар
банктердің өзі сенімді қор негізіне ие болмай, орнықты және тұрақты даму
жағдайында еместігін атап өткен жөн. Олар дами алмайды, атап айтқанда,
қорлардың шектелген жағдайларындағы несие операциялары. Сондықтан
банктердің оңтайлы депозиттік саясатын әзірлеу мен орындау мәселесі өзінің
шешімін күтіп отырған, анағұрлым көкейтесті мәселелер қатарына енді, олар
төменде қарастырылатын болады.
Олай болса, банк бүгінгі таңда қаражаттарды тартуға және оларды қорлар
ретінде пайдалануға бағытталған белсенді саясатын жүргізуі керек. Ол
салымшыларды қаражатты банк шоттарында сақтауға қызықтыру үшін
салымшылардың мүдделеріне сүйенеді.
Басты ынталандырма, әрине, депозиттер бойынша төлем болып табылады,
оның мөлшері инфляция деңгейінен жоғары болуы тиіс. Ғылыми негізделген
пайыздық мөлшерлеменің болмауы – депозиттерді тарту ісіндегі басты тежеуіш.
Банктердің депозиттік саясатты ойдағыдай өткізудегі шешуші шарты – бұл
икемді қаражатты тиімді пайдалану. Кәсіпорындар мен халықтан белгілі бір
төлемге алынған, депозиттелген қаражат түріндегі несиелер салымшы банкке
қайтарылуы тиіс. Іс экономикалық қатынастардың даму тұрақсыздығынан
күрделенеді, сондықтан салымшылар шығындардан сақтануы керек. Бұл – осы
қорды тиімді қолданудың қосымша ынталандырмасы, өйткені банк қаражатты
уақытша қолдануға ала отыра, оларды тек қайтарып, пайыздарын төлеп қана
қоймай, оларды қолданудан өзіне ең жоғары пайда алуы керек.
Бұған байланысты соңғы жылдары несие қорларының құрылымын оңтайландыру
және сомалар мен мерзімдер бойынша салымдар мәселесі ерекше мәнге ие болды,
өйткені көптеген банктерде мерзімдер бойынша қор бөлігі олардың несие
салымдарының мерзімдеріне қарағанда айтарлықтай қысқа. Несие қорларын бөлу
мен қолдану жағдайларында оларды жүзеге асыру ең төмен қауіп-қатерде ең
жоғары пайда табу негізінде өтеді (кірістілік пен сенімділік қағидалары).
Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты салымшылардың екі санатына
– жеке және заңды тұлғаларға бағытталуы тиіс. Сондықтан банктер
клиенттердің әр тобының ерекшеліктерін ескеруі қажет. Клиентура мен банк
арасындағы өзара пайдалы қатынастар депозиттік саясатты жүргізудің табыс
кепілі болып табылады. Салымшылар санын көбейту үшін банктерге олардың
мүдделері мен оларға қызмет көрсететін банк жағдайын анағұрлым мұқият
зерделеуі керек. Батыста тіпті идеалды банк критерийлері анықталған, ол
клиенттердің шексіз сеніміне айналды. Мұндай банк тартымды, сенімді,
үлгеретін; әртүрлі ақпараттар мен кеңестер беретін; жаңа ұйымдастырылған,
жаңашыл, беделді, клиент сұранымдарына бағытталған; қолайлы пайыздық
мөлшерлемеге қол жетімді; тәжірибелі, жоғары кәсіби болуы тиіс.
Депозиттердің өсуі – жағдайлық емес үрдіс. Ол көптеген факторларға
тәуелді және ең алдымен, клиенттердің инвестициялауға қызығушылығын арттыру
қаражатын жұмылдыруға бағытталған банктердің саясатына байланысты. Осыған
байланысты банктерге салымшыларға жеңілдіктер туралы ережені әзірлеуі,
анағұрлым ыңғайлы қызмет көрсету түрлерін ұсынуы, ең төмен уақыт шығынын
жұмсауы қажет.
Депозиттік саясат коммерциялық банктің пайыздық саясатынан жеке
қарастырылуы мүмкін емес. Пайыздық мөлшерлемелер қозғалыс динамикасын
зерделеу пайыздық саясат анықтаушылардың бірі, сонымен қатар банктің
жинақтау және инвестициялық қызметін реттеуде қарапайым емес механизмдердің
бірі екендігін көрсетті.
Макроэкономикалық деңгейде пайыздық саясат банк жүйесінің
пайдалылығымен және экономиканы дамытудың оңтайлы қарқынымен қамтамасыз
етуге бағытталған пайыздар аясындағы шаралар жиынтығын білдіреді.
Макроэкономикалық деңгейде саясат жүргізуді Ұлттық банк жүзеге асырады.
Оның пайыздық саясаты мемлекет саясатының мақсаттарымен және
міндеттерімен анықталады, ал соңғысы, өз кезегінде, экономикада болатын
үрдістермен және оны дамытудың белгілі бір кезеңінде қойылатын міндеттер
қарқынымен анықталады. Микроэкономикалық деңгейде пайыздық саясат мақсатын
анықтау қиын.
Анағұрлым қарапайым анықтау нақты коммерциялық банктің пайыздық
саясаты бар жағдайларда ең жоғары банк пайдалылығын қамтамасыз етуден
тұрады, демек, ол операциялық кірістерді барынша көбейтуге және операциялық
шығындарды барынша азайтуға бағытталуы тиіс. Алайда, банк пайдалылық туралы
тек қысқамерзімді ғана емес, ұзақмерзімді аспектілерді қолға алу керектігі
анық. Осыны түсіне отыра, анағұрлым қашық қалған банктер кірістерді жан-
жақты сығымдауға емес, тұрақты клиентура ортасын құруға және кеңейтуге
ұмтылады, клиенттердің экономикалық жағдайын күшейтуге, олардың іскерлік
белсенділігін дамытуға көмек береді.
Әртүрлі себептер бойынша коммерциялық банктің барлығы пайдалылықты
барынша көбейтуді өзінің қызметін ұйымдастырудың өктемі ретінде қарастыра
бермейді. Сондықтан коммерциялық банк деңгейінде өткізілетін пайыздық
саясатты банк операцияларының өтемпаздығын, пайдалылығы мен дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған пайыздық мөлшерлемені реттеу аясындағы банктің
стратегиясы мен тактикасы деп анықтауға болады.
Нарқы жағдайында шешуші факторлар мыналар: банк қызметтері нарығындағы
сұраныс пен ұсыныстар арасалмағы, сонымен қатар пайыздық мөлшерлемнің
деңгейін мемлекеттік реттеу. Егер бұрын мемлекеттік реттеу тура сипатқа ие
болған болса, ал қазір жанама әсер ету әдістері лайықты: ресми есептік
пайыздық мөлшерлеменің өзгеруі; ҚР Ұлттық банкімен белгіленетін
коммерциялық банктер қызметінің экономикалық нормативтерінің өзгеруі,
міндетті резерв нормаларын қосқанда; ашық нарықта валютамен және ҚРҰБ-мен
операциялар жүргізу.
Қорларды ұсыну (тарту) мерзімі мен пайыздық мөлшерлемелер деңгейі
арасында, соынмен қатар банкке қорлар ұсыну (тарту) мөлшері арасында тура
тәуелділік бар: қорлар мерзімі (мөлшері) үлкен болған сайын (активтік те,
пассивтік те операциялар бойынша), белгіленетін пайыздық мөлшерлеме де
жоғары. Бірақ мұндай тәуелділік пассивтік операциялар бойынша ғана анық
байқалады. Бұл банктер клиенттерді тартуға ұмтыла отыра, оларға қаражатын
салуға пайдалы жағдайлар жасайтындығымен түсіндіріледі.
Сонымен қатар пассивтік операциялар бойынша, соның ішінде салымшылар
топтары бойынша халықтың аз қамтылған жігін әлеуметтік-экономикалық қорғау
мақсатында пайыздық мөлшерлемелерді саралау жүзеге асырылады. Пайыздық
мөлшерлемелер деңгейінде қауіп-қатер деңгейі байқалады. Берілетін несие
түрлері, банк түрі мен мөлшері, оның орналасуы және басқа факторлар да
банктің пайыздық мөлшерлемесіне әсер етеді.
Осылайша, банк тәжірибесінде белгілі бір пайыздық мөлшерлеме мен оның
деңгейіне әсер ететін жалпы және жекеше факторларды бөліп көрсететіндігін
атап өткен жөн. Жалпы факторлар барлық банктерге әртүрлі жағдайларды
анықтайды, объективтік сипатқа ие және нақты банктің қызметіне байланысты
емес. Жалпы факторларды жалпы экономикалық факторларға бөлуге болады, оның
әрекет етуі елдегі экономикалық жағдаймен, оның әртүрлі салаларында болып
жатқан үрдістермен байланысты және экономиканың қаржы-несие секторы
жағдайымен тікелей шарттасқан факторларға бөлуге болады. Жекеше факторлар
нақты банкті функциялау шарттарымен анықталады және оның банктік пайыз
мөлшерлемесіне әсер етеді: банктің түрі мен өлшемі, оның орналасуы, жеке
табиғаты.
Жоғарыда аталған факторлардың әсерін ескере отыра, банк өздігінен
пайыздық мөлшерлемелер деңгейін анықтайды, ол оның жұмысының пайдалылығы
мен банктік операциялар мен қызметтер нарығында бәсекеге қабілеттілікті
қамтамасыз етеді. Банк нарығында пассивтер үшін қатаң күрес жағдайында
кез келген банктен, әсіресе дамып келе жатқан банктерден клиенттерді тарту
жасампаздық пен ұсынылатын қызметтердің әртүрлілігін талап етеді. Сонымен
қатар мөлшерлемелердің өсуі шексіз екендігін атап өткен жөн, өйткені
белгілі бір шектеу бар, ол несие пайызының жоғарғы шекарасы деп аталады.
Қарыз беруші банк ұстанымы тұрғысынан оны коммерциялық банктің нақты
қаржы мүмкіндігін анықтайды. Қарыз беруші банк көзқарасы тұрғысынан оны
кәсіпорынның орташа пайдалылығы, қаражатқа жедел қажеттілік және жеке
клиенттердің кірістер (немесе жинақ ақшасы) деңгейі анықтайды. Қарыз алушы
несиені пайдаланған соң қарызды қайтарып және ол бойынша пайыздарды төлеп
қана қоймай, кіріс те табуы керек. Осыған орай, кәсіпорынның кіріс нормасы
қоғамдық-орташа деңгейден төмен болуы керек.
Сондықтан пайыздық мөлшерлеме қарыз алушыға сондай бір пайда табу
мүмкіндігін беретіндей етіп белгіленеді. Егер пайыз мөлшері оның барлық
кірісін жұтып қоятындай жоғары болса, онда несиені пайдалану қарыз алушы
үшін мақсатқа лайықты болмайды. Коммерциялық банктің жұмыс тиімділігі
көбінесе оның пайыздық саясатының қаншалықты тиімді екендігіне байланысты.
Банктің пайыздық саясатын тәжірибеде оның кірісін барынша көбейту
тұрғысынан қарастырады. Бұған әртүрлі әдіс-тәсілдермен қол жеткізуге
болады, соның ішінде:
1) белгіленген пайыз мөлшерлемесі, біріншіден, банк қызметтері
нарығындағы жағдайды ескеруі үшін, екіншіден, банк пен клиент арасындағы
шарт талаптарын анағұрлым толық көрсетуі үшін, үшіншіден, банктің пайдалы
жұмысын қамтамасыз ету үшін пайызды төлету нысандары мен әдістерін ары
қарай дамыту мен жетілдіру жолымен,;
2) банк орындайтын операциялар шеңберін кеңейту арқылы алатын пайыздық
кірістер көлемін көбейту жолымен. Кез келген банктің тиімді пайыздық
саясатын құру өзара байланыссыз, жоғарыда аталған қағидалар негізінде банк
саясатының элементтерін оңтайландырусыз мүмкін емес, ол мыналарды
қарастыруы керек:
– біріншіден, еркін ақшалай қаражатты (соның ішінде халықты)
салымдар шотына оңтайлы тартуға қол жеткізу;
– екіншіден, барлық банк бөлімшелерінің банктің қалыпты
коммерциялық қызметін қамтамасыз ететін кіріс табуы;
– үшіншіден, салымшылардың әлеуметтік-экономикалық қорғалуын
қамтамасыз ету.
Алға қойған міндеттерге қол жеткізу үшін шаралар кешені қажет екені
анық. Депозиттер бойынша коммерциялық банктің пайыздық саясатын жетілдіру
мақсатында біріншіден, халықтың ақшалай кірісі мен шығынын теңдестірумен
болып жатқан қиын жағдайлардан, сонымен қатар алтын қорда елеулі ақшалай
қаражаттың болуынан шығатыны, жинақ ақшаны тұрақты және ұзақ сақтауды
ынталандыруды күшейту қажет. Екіншіден, теңгенің сатып алушылық қабілетінің
төмендеуін, яғни инфляция жағдайында халықтың жинақ ақшасының құнсыздануын
ескере отыра, халық қаражатын банктерде салымдарда индекстеу қажет.
Салымдар бойынша нақты пайыздық мөлшерлемеге салынған сома құнының
өсуін қамтамасыз ететін пайыз және салымдардың нақты құнын сақтауды
қамтамасыз ететін инфляциялық пайыз жатады. Үшіншіден, банктің пайыздық
саясатын жетілдіру кезінде халық кірісінің өсуі мен саралауға көңіл
аударған жөн. Қазіргі кезеңде әлеуметтік бақылау механизмін белсендіру үшін
және осы негізде инфляцияның өсуінің жинақ ақшаға, әсіресе зейнеткерлер,
жастар мен халықтың басқа аз қамтылған топтарына теріс әсерін болдырмау
үшін алғышарттар жасалуда.
Жоғарыда айтылғандар қағидаларды тұжырымдауға мүмкіндік береді, оларда
банктің оңтайлы пайыздық саясатын қалыптастыру негізделуі тиіс:
1) коммерциялық банктер операциялары бойынша пайыздық мөлшерлеме
деңгейі несие қорларына сұраныс жағдайына тікелей байланысты болуы керек.
Сұраныстың кез келген өсуі банктің активтік те, пассивтік те операциялары
бойынша пайыздық мөлшерлемені арттыру деңгейін анықтауы тиіс;
2) пайыздық мөлшерлеме мөлшері салымдарда қаражат сақтау мерзімінмен
байланысты болуы керек, ал несие операциялары бойынша несие беретін
мерзіммен байланысты. Пайыздың сақтау ұзақтығына байланысын анықтау мақсаты
ары қарай тарту мен халықтың ақшалай қаражатын едәуір ұзақ мерзімге
байлау болып табылады;
3) пайыздық мөлшерлеме мөлшері банк қызметінің пайдалылығын қамтамасыз
ету қажеттілігін ескеруі, пайыздық қауіп-қатер жағдайында банктің жұмыс
істеу мүмкіндігін шығаруы керек;
4) мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының жаңа кезеңі халықтың
белгілі топтарына жеңілдіктер белгілеу болып табылады. Бұл пайызда салымдар
бойынша әлеуметтік саралау қағидасын тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Баға мен инфляцияның өсуі жағдайында салымдар бойынша пайыз кепілді-
сақтандыру рөлін атқаруы тиіс, яғни салымшылардың әлеуметтік-экономикалық
қорғау нысаны болу. Банктің тиімді пайыздық саясатын қалыптастыру кезінде
бұл қағидаларды кешенде ескеру керек. Сонымен қатар қазіргі жағдайларда
жинақ ақшаны сақтау мерзімі мен олардың мөлшеріне байланысты пайызды
саралау ерекше мәнге ие болып отыр.
Қазіргі уақытта барлық салымдарды инфляциялық құнсыздануға дәлдеу
мүмкіндігі пайда болды, бұл банктік жүйеге халықты сендіруді қолдауға және
инфляция салдарын жеңілдетуге мүмкіндік береді. Бұл жағдайда салым бойынша
кіріс екі элементтен тұрады: біріншісі – халыққа ұсынылған ақшалай
қаражатты төлеу, екіншісі – өтемақы төлеу немесе инфляциялық құнсызданудан
қорғау (инфляциялық коэффициент).
1.3 Салымдарды міндетті сақтандыру – депозиттік қоржынды басқару
әдістерінің бірі
Салымдарды сақтандыру жүйесі – бұл салымдарды қорғауға бағытталған
және қаржы мекемесі банкротқа ұшыраған жағдайда оларды толықтай (немесе аз-
аздап) кепілді қайтаруын қамтамасыз ететін шаралар кешені.
Сақтандыру жүйесі төмендегі қағидаларда негізделеді:
– салымдарды сақтандыру жүйесіне міндетті қатысу;
– банк өз міндеттерін орындамаған жағдайда салымшыларға қолайсыз
салдардың келу қаупін төмендеті;
– салымдарды сақтандыру жүйесі қызметінің айқындығы;
– салымдарды сақтандыру жүйесінің банк-қатысушыларының тұрақты
жарналары арқылы салымдарды міндетті сақтандыру қорын қалыптастырудың
жинақтық сипаты.
Халықтың банктік салымдарын міндетті сақтандыру жүйесін құру ҚР
банктерінде жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру туралы заңына сәйкес
іске асырылатын арнайы мемлекеттік бағдарлама болып табылады.
Банк салымдарын міндетті сақтандыру жүйесінің негізгі міндеті –
халықтың банктерде салымдар мен шоттарда орналасқан жинақ ақшасын қорғау.
Қаржы мүдделерін қорғау әлемнің көптеген елдерінде маңызды әлеуметтік
міндеттердің бірі болып табылады. Салымдарды сақтандыру жүйесі Еуропа
Бірлестігінің барлық мемлекеттері-мүшелерінде міндетті, ол АҚШ-та,
Жапонияда, Бразилияда, сонымен қатар ТМД елдері – Украинада, Қазақстанда
және Арменияда әрекет етеді.
Әлемдегі барлық салымдарды сақтандыру жүйелерін белгілері бойынша
жіктеуге болады.
Сақтандыру жүйесін ұйымдастыру әдісі бойынша екі негізгі түрі бар,
олар Халықаралық валюта қорының әдіснамасына сәйкес бөлінеді:
– оң көрсетілген кепілдемелер жүйесі;
– тура көрсетілмеген кепілдемелер жүйесі.
Салымдарды сақтандыру агенттігі мемлекеттік корпорациясының бас
директорының орынбасары В.А.Мирошниковтың пікіріне сәйкес бұл жүйелердің
мәнін төмендегідей атауларда ашып көрсетуге болады:
– заңнамалық кепілдемелер жүйесі (көбінесе сақтандыру жүйелері
деп аталады);
– жалпы мемлекеттік кепілдемелер жүйелері (кепілді деп аталады).
Жүйенің бірінші түріне банк банкротқа ұшыраған кезде салымшыларға
шығындарды өтеудің заң тұрғысынан белгіленген процедурасы тән, ол
салымдарды сақтандыру жүйесіне кіреді. Банк клиенттері өздері сенетін
сақтандыру сомасының қандай екенін алдын ала біледі. Мұндай жүйе
салымшыларға өздерінің қаражаттарын сақтауға сенімділік туғызады, сонымен
қатар банктердегі еркін ақша қорларын шоғырландыруға жағдай жасайды.
Жүйелердің екінші түрі салымдарды қорғау әдістерін анықтайтын нақты
заңнаманың болмауымен сипатталады, бірақ мемлекет банкке салынған ақшалай
қаражатты кепілдейді. Өтеу мүмкіндігін алу және оның сомасы орын алған
жағдайға, төлеу мерзімін, сомасы мен басқа талаптарды анықтайтын
мемлекеттік органдар қабылдаған шешімге байланысты болады. Жүйелердің осы
түрі негізінде азаматтардың мемлекетке деген сенімділігі жатыр, бұл қатаң
орталықтандырылған басқаруы бар және банктері мемлекеттік құрылымға қатты
тәуелді елдерге тән.
Салымдарды кепілдеу жүйелерін қолдану туралы мәселе әр елде өзінше
шешіледі. Мысалы, Жаңа Зеландия мен Австралияда қандай-да бір сақтандыру
жүйелерінен мүлдем бас тартты, бірақ ақпараттарды ашуға қатаң талаптар
қойылды, бұл экономикалық бақылауды күшейтті.
Сақтандыру жүйесіне банктердің қатысуын ұйымдастыру бойынша
төмендегілерді бөліп көрсетеді:
– банктердің міндетті қатысу жүйелері;
– ерікті қатысу жүйелері.
Салымдарды міндетті сақтандыру жүйесі барлық банктердің қатысуын бөліп
көрсетеді, бұл барлық несие ұйымдарына сақтандыру жүйесінің мүшелері
болуына мүмкіндік береді және әртүрлі банк клиенттеріне тең кепілдемелер
береді. Бірақ бұл жағдайда уәждеме және клиенттердің сенімді банк іздеу мен
таңдау ниеті нашарлайды, ал сақтандыру қорына төлеу арқылы банк
шығындарының өсуі банк қызметтерінің бағасын арттырады. Мұндай жүйелер АҚШ-
та, Канадада, Финляндияда, Жапонияда және басқа елдерде бар.
Ерікті жүйе банктерге өздігінен оған қатысу туралы шешімді қабылдауға
мүмкіндік береді. Салымдарды сақтандыру жүйесіне қатыспайтын банктер банк
өнімдері нарығында бәсекелестікке қабілеттілігі төмен, өйткені клиенттер
мұндай банктерге қауіптілікпен қарайды және анағұрлым жоғары кіріс алуға
есептей отыра, депозитті қауіп-қатерге кірігізуге барады.
Сондықтан клиенттерді кепіл етілмеген банктерге салымдар бойынша
анағұрлым пайыздық мөлшерлемені белгілеу жолымен тартады, ал банк шығындары
өседі.
Сақтандыру жүйесіне ену еркіндігіне қарамастан реттеуші органдар
мұндай банктердің қызметінде кейбір шектеулерді қарастырады. Мысалы, олар
сақтандырудың болуын талап ете алады, онсыз нақты операцияларды жүзеге
асыруға лицензия берілмейді, банктерге банк ассоциациясының мүшелері
болудан бас тартады т.б. Осылайша, мемлекет банктердің сақтандыру жүйесіне
өздігінен қабылдаған шешім негізінде енуін ынталандыруға тырысады.
Салымдарды сақтандыру жүйесіне кепілдемелер мөлшері бойынша үш түрге
бөлуге болады:
- толық;
- шектеулі;
- дискрециялық.
Толық жүйелер барлық депозиттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Екінші деңгейлі банктердің депозиттік қоржынын басқарудың
теориялық аспектілер
1.1 Тартылған қаражаттар – банктің қаржы қорларының көзі: олардың
құрылымы мен түрлері, банк экономикасындағы рөлі
1.2 Банктің депозиттік саясаты – депозиттерге тартылған қаражаттарды
тиімді басқарудың банктік саясаты элементтерінің бірі
1.3 Салымдарды міндетті сақтандыру – депозиттік қоржынды басқару
әдістерінің бірі
2 Коммерциялық банктің депозиттік қоржынының жағдайын талдау
(Цеснабанк АҚ үлгісінде)
2.1 Цеснабанк АҚ қызметі туралы жалпы мәлімет және оның
көрсеткіштерін талдау
2.2 Депозиттік қоржынның негізгі көрсеткіштерін талдау
2.3 Цеснабанк АҚ ұсынған депозиттік бағдарламалар сипаттамасы
3 Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің
депозиттік қоржынын басқаруды жетілдіру жолдару
3.1 Цеснабанк АҚ депозиттік өнімдерінің аясын кеңейту
3.2 Коммерциялық банктің депозиттік қоржынын қалыптастыру әдістері
мен құралдарын жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
А қосымшасы Цеснабанк АҚ–ның 2010 жылы 31 желтоқсанына
Бірліскен қаржылық есебі
Ә қосымшасы Графикалық бөлім
Кіріспе
Жеке және заңды тұлғалардың уақытша еркін ақшалай қаражаттарын
жұмылдыру және олардың капиталға айналу қызметін атқара отыра, банктер
ақшалай кірістерді және салым түріндегі жинақ ақшаны шоғырландырады.
Банктің ақшалай қаражатты пайда түсіру мақсатында салымға тарту жұмысы
депозиттік операциялар деп аталады. Осы депозиттік операциялар негізінде
коммерциялық банктің несие қорларының негізгі бөлігі және банктің
депозиттік қоржыны қалыптасады.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халық пен
басқа банктердің қаражатын салымдар (депозиттер) түрінде тарту және оларға
тиісті шоттарды ашу мүмкіндігіне ие. Банкпен тартылған қаражаттар құрамы
бойынша әртүрлі. Оларды басты түрлері клиентурамен жұмыс кезінде банкпен
тартылған қаражаттар (депозиттар), меншікті борышқорлық меншіктерді шығару
жолымен шоғырландырылатын қаржаттар (депозиттік және жинақтау
сертификаттары) болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында барлық қызмет салаларында
экономикалық қайта құру үрдісі болып жатыр. Әрине, негізгі бөлігін
тартылған қаражаттар құрайтын коммерциялық банктердің қор негізін
қалыптастыру үшін коммерциялық банктер осы қорларды басқару үшін әртүрлі
құралдарды қолданады. Тартылған қаражаттарды басқару құралдары коммерциялық
банктердің депозиттік саясатында көрсетіледі.
Әлемдік банк тәжірибесі көрсеткендей, коммерциялық банктердің қор
негізінің құрылымы меншікті қаражаттардың аз ған үлесімен сипатталады, бұл
делдалдық функцияларды орындауда тұжырымдалатын банк қызметінің өзіндік
ерекшелігіне сәйкес келеді.
Коммерциялық банктер қолда бар меншікті және тартылған ақшалай қаражат
көздерінің шегінде актив несие және басқа операцияларды жүзеге асыра алады.
Демек, осы пассивтік операциялар активтің алдында жүреді және кіріс
операцияларының көлемі мен аумағын анықтайды. Осыған байланысты қор әлуетін
өсіру мен пассивтерді тиімді басқару арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз
ету мәселелері ерекше мәнге ие және көкейтесті.
Пайдалылықты арттыру, өтемпаздықты қолдау – көкейтесті міндеттер,
оларға шетелмен қатар, қазақстандық коммерциялық банктер ерекше көңіл
бөледі. Осы мәселені шешуге отанды және шетел авторларының көптеген
еңбектері арналған: Г.С. Сейткасимов, С.Б. Макыш, Ж. Бекболатұлы, С.
Каримжонов, О.И. Лаврушин, Ю.А. Бабичева, К.О. Гузов және басқалары.
Бұл операциялардың пассивтер жиынтығында қарастырылатынына қарамастан,
коммерциялық банктің қор негізінің маңызды құрамдас бөлігі – депозиттік
қоржынға жеткілікті көңіл бөлінбейді. Оның қалыптасу тәсілдері,
қолданылатын әдістер мен құралдар депозиттер тұрақтылығының айтарлықтай
артуын қамтамасыз етпейді, депозиттік қорларды басқару кезінде коммерциялық
банктердің алдына қойылған бірқатар көкейтесті сұрақтарына жауап бермейді,
сондықтан да бұдан ары пысықтауды және жетілдіруді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты депозиттік операциялар аясындағы теориялық
білімді жүйелеу, бекіту мен кеңейту және оларды коммерциялық банктердің
депозиттік қоржынын қалыптастыру үрдісін жетлдіру үшін қолдану болып
табылады.
Негізгі міндеттер төмендегіше анықталды, оларды тізбектік шешу алға
қойған мақсатқа қол жеткізу үшін талап етіледі:
депозиттік операциялардың мазмұны мен түрлерін, олардың құрылымын ашу және
банк экономикасындағы рөлін анықтау;
коммерциялық банктердің депозиттік саясатының негізгі ережелерін қарастыру;
депозиттік қоржынды басқару әдістерінің бірі – салымдарды міндетті
сақтандыру;
Цеснабанк АҚ қызметтін сипаттау;
Цеснабанк АҚ депозиттік қоржынының дамуын талдау;
екінші деңгейлі банктердегі депозиттік қоржынды басқаруды жетілдіру
жолдарын ұсыну.
Дипломдық зерттеу объектісі ретінде Цеснабанк АҚ қызметі алынды.
Дипломдық зерттеу мәні – екінші деңгейлі банктерде депозиттік қоржынды
басқару.
Зерттеудің теориялық негізіне дипломдық жұмыста зерттейтін мәселелерді
талдау мен шешуде елеулі үлес қосқан отандық және шетел ғалымдары мен
мамандарының еңбектері арқау болды.
Зерттеудің әдіснамалық негізіне жалпы тану теориясы мен диалектикалық
әдіс алынды, олардың көмегімен тартылған қаражаттардың мәні, түрлері және
депозиттік қоржынды басқару анықталды. Жұмыста іргелі, қисындық және
салыстырмалы талдау, жинақтау мен жүйелік әдіс, статистикалық талдау
тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық негізіне заңнамалық актілер, Ұлттық Банк
Басқармасының, ҚР Қаржы нарықтары мен қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігінің нұсқаулықтары мен қаулылары, Цеснабанк АҚ есептемесі және
басқа дерек көздері арқау болды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы коммерциялық банктің депозиттік
қоржынын қалыптастыру әдістері мен құралдарын жетілдіру ұсыныстарын өңдеуде
тұжырымдалады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы дипломдық жұмыста
әзірленген ұсыныстар Цеснабанк АҚ-да банкті анағұрлым тұрақты қорлармен
қамтамасыз ету мақсатында қолданылуы мүмкін.
1 Екінші деңгейлі банктердің депозиттік қоржынын басқарудың теориялық
аспектілері
1.1 Тартылған қаражаттар – банктің қаржы қорларының көзі: олардың
құрылымы мен түрлері, банк экономикасындағы рөлі
Коммерциялық банктің қорларын әдетте, банк иелігіндегі және олардың
активтік операцияларды жүзеге асыру үшін қолданылатын меншікті және
тартылған қаражаттар жиынтығы ретінде анықтайды. Коммерциялық банктің
меншікті қорларына ең алдымен, жарғылық және сақтық қорлар, банк пайдасынан
пайда болған басқа қорлар, сақтандыру қорлары, сонымен қатар жыл ішінде
бөлінбеген пайда жатады. Тартылған қорлар арасынан банк шоттарына тартылған
кәсіпорындар мен ұйымдардың дәстүрлі әдістерін бөліп көрсетуге болады,
салымдардағы халық арасынан бюджеттік қаражатты, несие, Ұлттық банктен және
басқа несие мекемелерінен төлем алулар, борышқорлық құнды қағаздар
шығарудан алынған қаражаттарды бөлір көрсетуге болады. Меншікті капитал –
бұл банктің уақытша тартқан қарыздарынан айырмашылығы банкке тікелей
қатысты қаражаттар.
Банк мекемесінің коммерциялық кәсіпорын түрлерінің бірі ретінде
өзіндік айырмашылғы оның қысымға түсетін бөлігі меншікті емес, қарыз
қаражаттан қалыптасадындығынан тұрады. Алайда, бөтен капиталдарды тарту
үшін тиісті меншікті капитал болуы керек, өйткені несиегерлер мен
салымшылар дағдарыс уақытында тек оған сенеді.
Банктің ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан оның жарғылық қоры
толықтай салымдарға қатысушылар – заңды және жеке тұлғалар арқылы
қалыптасады және оларды міндеттермен қамтамасыз ету қызметін атқарады. Ол
тек банк қатысушыларының меншікті қаражаты есебінен ғана пайда болуы
мүмкін. Тартылған ақшалай қаражаттар пайдаланылмайды. Банктің меншікті
қаражаының маңызды қызметі – банк салымшалары алдында оның міндеттерімен
қамтамасыз ету. Оларды өлшем ретінде қарастыруға болады, оның аясында банк
өзінің міндеттері бойынша жауапкершілікке кепіл береді. Банк тәжірибесінде
меншікті қаражаттар қорларды жоғалту арқылы шығындардың пайда болатынына
қарамастан, банкке төлемқабілеттілігін сақтауға мүмкіндік беретін қорлар
резерві болып саналады, өйткені меншікті қаражаттар акционерлерге
қайтарылмайды. Банктегі меншікті қаражат мөлшері оның қызметінің ауқымын
анықтайды.
Меншікті капитал шығындар туындаған және банктер банкротқа ұшыраған
жағдайда салымшылар мен несиегерлерге өтемақы төлеуге, банк міндеттеріне
сәйкес операция көлемі мен түрлерін қолдауға мүмкіндік береді. Банк қорлары
құрамындағы меншікті капитал аз мөлшерді құрайды, шамамен 10 %. Дамыған
нарықтық қатынастары бар елдердің банктерінде қорлар құрамындағы меншікті
қаражат үлесі жоғары және 15-20 % анықталды, банктерді жұмыс істеу
тұрақтылығымен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Банк қорларының негізгі бөлігін тартылған қаражаттар қалыптастырады,
олар автивтік банк операцияларын жүзеге асыру үшін ақшалай қаражатқа
қажеттіліктің 90 % жабады.
Соңғы уақытқа дейін отандық банктерде ақшалай қаражатты тартуға
қызығушылықтың болмағандығын атап өткен жөн, өйткені олардың активтік
операциялар мөлшері шотқа тартылған қаражаттармен емес, несие салымдарының
лимитімен анықталған еді. Қаражаттарды тартуға ынтаның болмауы мемлекеттің
белгілі бір қаржы саясатымен байланысты. Екідеңгейлі банктік жүйеге көшу
пассивтерді қалыптастыру мәселесін банктер жұмысындағы анағұрлым көкейтесті
мәселелердің бірі ретінде көрсетті.
Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын әртүрлі белгілер
бойынша жіктеуге болады. Тиістілігіне байланысты олар заңды және жеке
тұлғалар қаражаты деп бөлінеді. Мерзіміне байланысты олар талап етілгенге
дейін және жедел болып бөлінеді. Шоттардағы қаражат, салымдар механизмдер
көмегімен, құнды қағаздарды (вексельдер, облигациялар т.б.) шығару жолымен
тартылады. Олар валюта бойынша ұлттық және шетелдік валютада тартылады.
Банк қорларында жеке және заңды тұлғалардың салымдары мен депозиттері,
заңды тұлғалардың есептік (ағындағы) және бюджеттік шоттарындағы қалдықтар,
құнды қағаздар мен банаралық несиелер ерекше орын алады.
Коммерциялық банктің ақшалай қаражатының тарихи және дәстүрлі маңызды
көзі депозит деп аталатын, банкке сақтауға қойылған және белгілі бір
мерзімі аяқталған соң қайтаруға жататын ақшалай қаражаттар немесе құнды
қағаздар болып табылады. Депозиттік қызметтер нарығындағы өспелі
бәсекелестік жаңа чек депозиттері қызметінің туындауына жағдай жасады.
Осылай, 80-жылдары банктерде NOW-шоттарды ашу тәжірибесі жаппай таралуға ие
болды. Олар жинақтау және ағындағы шоттар құндылығына ие және осындай
функцияларды атқарады. NOW-шот жинақтауға ұқсас пайыздық төлемдердің жоғары
мөлшеріне ие, ал ағындағыға ұқсас шоттан қаражатты алу мүмкіндігін
қарастыратын қолдану тәртібіне ие. NOW-шот бойынша пайыздық төлеу мөлшері
шоттағы төмендетілмейтін несие қалдықтары сомасынан анықтайды. Пайыздар ай
сайын есептеледі және соңғы айда клиент шотына жіберіледі. NOW шоты – бұл
практикалық тұрғысынан талап етілгенге дейінгі депозит, ол бойынша пайыздар
төленеді. Мұндай шоттар барлық елде 1981 жылдан бастап қол жетімді болды.
Содан бері депозиттердің айтарлықтай қаражатын талап етілгенге дейін созып
келеді. NOW шоттарына иелік ету құқығы тек жеке тұлғалар мен ұйымдарға
берілген, олар өз алдарына пайда табу мақсаттарын қоймайды. Көптеген
банктер чек санын шектейді, олар ақы төлеусіз жазылуы мүмкін. Сонымен қатар
минимальді қалдықтар да белгіленеді, олардан төмен пайыздар төленбейді.
Көптеген банктер пайыздық мөлшерлемелерді депозит мөлшеріне шақырады
байлайды, олар депозит мөлшері жоғары болған сайын жоғары бола түседі.
Банктер мақсаты – жеке тұлғаларды ынталандыру және өзінің барлық
депозиттерін бір іріге жинақтау. Отандық банктер тәжірибесінде бұл қызмет
түрі – NOW-шоты мүлдем ұсынылмайды.
Дамыған елдердің банктері шоттардың анағұрлым кең түрін ұсынады.
Солардың бірі – банктік емес мекемелермен клиенттер үшін мықты
бәсекелестік. Көптеген американ банктері шоттардың әртүрлі төрт түрін
ұсынады, олардың көмегімен келісімді жүзеге асыруға болады: талап етілгенге
дейінгі депозиттер (DDA), келісілген алу тәртібі бар шоттар (NOW),
СуперNOW, сонымен қатар ақша нарығының депозиттік шоттары (MMDA).
Банктер депозиттерді жазуға рұқсат етілген чек сандары, шот ашуға
талап етілетін ең кіші номинал және төленетін пайыз бойынша айырады. Барлық
бұл шоттар Банктерде депозиттерді сақтандыру жөніндегі федералдық
корпорацияларда әр шотқа 1 млн. 200 мың долларға дейін сақтандырылады.
СуперNOW шоты. Алғашқыда СуперNOW шоттары чектер жазып беретін
мүмкіндігі бар, иелік етушіге шот бойынша орташа қалдық кем дегенде 2500
доллар болған жағдайда нарықтық мөлшерлеме бойынша пайыздарды алу құқығын
беретін шоттар болды. Қазір NOW және СуперNOW шоттары қызмет атқару
тұрғысынан баламалы.
Ақша нарығының депозиттік шоттары (ММDА) чектерді жазудың шектеулі
мүмкіндігі бар жедел депозиттер болып саналады. Бұл шоттар NOW шоттарынан
депозитшілер айына тек алты келісім, соның ішінде үшеуі чектерді қолдану
арқылы жасай алатындығымен ерекшеленеді. ММDА шотының әр чегінің орташа
мөлшері басқа есепттік шоттарға қарағанда едәуір жоғары. Банктер ММDА
шоттарын әсіресе, тартымды деп есептейді, өйткені олар бойынша талап
етілетін резервтер талап етілгенге дейінгі шоттар және NOW шоттары бойынша
резервтік талаптардан айтарлықтай төмен. Өңделетін чектердің шектелген саны
және резервтердің төмен деңгейі олардың іс жүзіндегі құнын қысқартады.
Осылайша, ММDА қаражатын тарту үшін банктер анағұрлым жоғары пайыздарды
төлейді.
Депозит чектерінің басқа түрі банктік вексель болып табылады,
классикалық коммерциялық вексельдердің несие негізіне қарағанда депозиттік
негіздегі банктік құнды қағаздар. Банктік вексельдерді ақша шығарушы-банк
тек клиент белгілі бір ақшалай қаражат сомасын депозиттеу негізінде береді
және оларды қайта кеміту – индоссамент мүмкіндігін қарастырады.
Халықтың жинақтау салымдары – азаматтардың (жеке тұлғалардың) банк
шоттарында уақытша сақталатын ақшалай қаражаттары. Банкте ақшалай
қаражаттарды сақтау мерзімдері мен шарттары осы салым түрі бойынша шоттар
ашу кезінде клиент пен банк арасындағы шарттық келісіммен белгіленеді.
Отандық тәжірибеде халықтың жинақтау салымдары салым операцияларының
мерзімдері мен шарттарына байланысты төмендегідей болуы мүмкін:
– жедел;
– қосымша жарналары бар жедел;
– салымдар бойынша ай сайынғы пайыздарды төлейтін жедел;
– ұтыстық;
– ақшалай-заттай ұтыстық;
– талап етушіге;
– нөмірлік;
– талап етілгенге дейін және басқалары.
Ұзақ уақыт бойы жедел салымдар халық арасында анағұрлым белгілі болды,
өйткені тұрақты кірісті қамтамасыз етті. Бірақ 1992 жылдан бастап
инфляцияға байланысты жедел салымды сақтау мерзімін бөлу қажеттілігі пайда
болды, өйткені бір жылдан аса сақтау мерзімдері (бұрын қолданылған)
клиенттер үшін пайдалы болмады, өйткені бұл уақыт ішінде ақша тез
құнсызданып отырды.
Банк мекемесінің коммерциялық кәсіпорын түрлерінің бірі ретінде
өзіндік айырмашылғы оның қысымға түсетін бөлігі меншікті емес, қарыз
қаражаттан қалыптасадындығынан тұрады. Алайда, бөтен капиталдарды тарту
үшін тиісті меншікті капитал болуы керек, өйткені несиегерлер мен
салымшылар дағдарыс уақытында тек оған сенеді.
Жедел салымдар бойынша кіріс салым сомасы мен сақтау мерзіміне
байланысты, пайыздық мөлшерлеме де дифференциялды. Осы салым бойынша
қосымша салымдар қабылданбайды, жеке берулер жүргізілмейді. Салымды сақтау
мерзімі аяқталысымен оны сол мерзімге ұзартуға болады. Ұзартуды салымшының
келмеуінсіз-ақ автоматты түрде банк жүргізеді.
АҚШ-та да жедел салымдар бар. Олар қатал келісілген өтеу мерзімдеріне
ие, 7 күннен бастап басқа қолайлы мерзімге дейін; мерзімінен бұрын алғаны
үшін пайыздарды төмендету түрінде айыппұл салынады. Пайыздарды өтеуге
орташа шығын мұндай салым бойынша жоғары, ал операциялық шығындар төмен
(талап етілгенге дейінгі салымдармен салыстырғанда).
Талап етілгенге дейінгі салым қолма-қол және қолма-қолсыз жолмен де
ашылуы мүмкін. Қосымша жарналар қабылданады және салымнан жеке төлемдер
жасалады. Бұл салымдардың көлемі тартылған қаражаттардың жалпы жиынына
қарағанда онша үлкен емес. Бұл салымдар тұрақты емес және де банкке олар
қаншалықты ұзақ жататындығын болжау қиын. Демек, банк тәуекелге бара отыра,
салымшы жедел салымдар бойынша алатын пайыздан айтарлықтай төмен пайыздарды
осы салым бойынша төлейді. Клиентке өзінің жинақтаған ақшасын талап
етілгенге дейінгі салымдарға салу онша пайдалы емес, олар үшін анағұрлым
тартымдысы жедел салымдар болып табылады.
Клиенттерге көрсетілетін депозиттік қызметтер аясын кеңейтуге ұмтыла
отыра, банктер оларға талап етлігенге дейінгі салымға еңбекақыларын,
зейнетақылар мен басқа да кірістерді аудару, банкке шоттан төлемдерді
жүргізу (мысалы, коммуналдық қызмет көрсетулерді төлеу) үшін бірреттік және
ұзақмерзімді тапсырысты жүзеге асыру және дүкендерде сатып алулар немесе
әртүрлі қызметтерге қолма-қол ақша төлемеу үшін пластикалық карточкалар алу
т.б. мүмкіндігін ұсынады.
Кірісті ай сайын төлейтін жедел салымдар. Ол қолма-қол ақшамен де,
қолма-қолсыз жолмен де ашылуы мүмкін. Клиент өзінің қаражатын кез келген
мерзімге орналастыра алады, соманы кем дегенде бір ай сақтау шартында оған
қолайлы кез келген уақытта бастапқы және қосымша жарналар бойынша кірісті
алуына болады.
Нөмірлік. Оның ерекшелігі, банк қызметкерлеріне шот иесінің есімі
белгісіз, тек арнайы бекітілген, осы салым бойынша операциялар жасайтын
жұмыскерге ғана белгілі болады.
АҚШ-тағы жинақтау салымдары салыстырмалы тұрғысынан арзан, өйткені
клиенттерге чек жаздыртып алуына болады және оларға шот белсенділігі туралы
ай сайын есеп жіберілмейді. Көптеген банктер есептен шығару санына шектеу
енгізе отыра және ең кіші мөлшерлемелерге қатаң талаптар қоя отыра
белсенділікті одан сайын тарылта түседі.
Жедел депозиттер – бұл қатаң келісілген өтеу мерзімі бар, мөлшері
шектеулі ақшалай қаражат салымдары. АҚШ-та жедел депозиттердің сомасы 100
мың доллар шегінде белгіленген. Салым туралы куәлік салым мөлшері, сақтау
мерзімі, пайыздық мөлшерлемесі және т.б. сияқты депозиттік шарт (келісім)
ережелері көрсетілген депозиттік сертификат болып табылады. Бұл – олардың
жинақтау салымдарынан басты айырмашылығы. Депозиттік сертификат клиент үшін
жедел салым және құнды қағаздар сипаттарын бір құжатқа біріктіреді. Осыған
орай, салымшы салым бойынша кіріс алып қана қоймай, сонымен қатар ақшалай
қаражат қажет болған жағдайда осы құнды қағазды оны өтеу мерзімі жеткенге
дейін, алайда белгілі бір айыппұлды төлеумен ақша шығарушы-банкке сата
алады. Депозиттік сертификат тек заңды тұлғаларға ғана беріледі. Жедел
депозит бойынша мөлшерлеме мөлшер мен мерзімге байланысты. Банктер жедел
депозиттерді тартуға қызығушылық танытады, өйткені олар тұрақты және
банктерге салымшылар қаражаттарын ұзақ уақыт бойы пайдалануға мүмкіндік
береді.
Әлемдік банк ісі тәжірибесінде депозиттік сертификаттар кең таралды.
Ұлыбританияда, Германияда, АҚШ-та, Жапонияда айналымдылық сертификаттарын
шығару тәжірибеге алынды, олар тек ақша шығарушы-банкке ғана сатылмайды,
сонымен қатар олардағы жазулар көмегімен депозиттік операциялардың басқа
субъектілеріне қайта сатылуы мүмкін, сонымен бірге осылайша депозиттік
сертификаттар нарығын жасай отыра сатылады.
Банк ісінің шетелдік тәжірибесінде әмбебап банктердің тартылған
ресурстар базасы қысқамерзімді құнды қағаздар түрлерінің бірі болып
табылатын депозиттік сертификаттар арқылы қалыптасады. Бұл жағдайда
депозиттік сертификаттар едәуір жоғары номиналға ие, олардың айналым
мерзімі бір айдан алты айға дейін құрайды. Олар әдетте, номиналдық құннан
(дисконтты) шегеріммен сатылады. Сонымен қатар талап етушіге берілетін,
екінші нарықта еркін айналысқа енетін, жоғары өтемпаздыққа ие, ақша
қызметін олардың айналым жылдамдығы мен ауқымы үшін залалсыз төлем қаражаты
ретінде толықтыратын депозиттік сертификаттар да кең таралды.
Джамбо – 100 мың доллар және одан жоғары құнды ірі депозиттік
сертификаттар. Олар ірі банктермен шығарылады және компаниялар мен үкімет
бөлімшелері сатып алады. Бұл – банктердің ең көп таралған ірі ыстық
ақшалары. Депозиттік сертификаттардың түрлері көп, олардың барлығы белгілі
бір сипаттамаға ие.
Біріншіден, олар ең төмен өтеу мерзіміне ие – 7 күн. Анағұрлым ең жиі
кездесетін өтеу мерзімі – 30 күннен 90 күнге дейін, бірақ нөлдік купонды
депозиттік сертификаттардың соңғы шығарылғандары 10 жылға дейін өтеу
мерзіміне ие.
Екіншіден, депозиттік сертификаттар бойынша пайыздық мөлшерлемелер
жылға 360 күн негізінде белгіленеді. Ақша шығарушы-банк қаржылық
қиыншылықтарға ұшыраған кезде оған қолданыстағы мөлшерлемелерге тұрақты
мөлшерлемені төлеуге тура келеді және оның мөлшері 2–3% құрайды.
Банктік депозиттер арасынан депозиттердің тағы да ерекше түрін
қарастыруға болады, ол – мемлекеттің салымдары (АҚШ тәжірибесі). Олардың үш
түрі бар: талап етілгенге дейінгі депозиттер, жедел депозиттер мен Қазына
депозиттері. Талап етілгенге дейінгі депозиттер және штаттар үкіметі мен
жергілікті билік органдары жедел депозиттері тұтастай алғанда жеке тұлғалар
мен фирмалардың тиісті депозиттеріне ұқсас. Қазынаның талап етілгенге
дейінгі депозиттер бойынша коммерциялық банктерде қарыз шоты ашылады, оған
түскен салықтар, сонымен қатар Қазынаның құнды қағаздарын іске асырудан
түскен ақша аударылады. Бұдан ары барлық түсімдер күн сайын резервтік
банкте Қазына шотына аударылады және талап етілгенге дейінгі депозиттер
ретінде қарастырылады немесе коммерциялық банк өткен күнге барлық
түсімдерді талап етілгенге дейін пайыз әкелетін вексельге аударады. Кез
келген жағдайда Қазына банкке көрсеткен қызметі үшін белгілі бір сыйақы
төлейді.
Клиенттерге көрсетілетін депозиттік қызметтер аясын кеңейтуге ұмтыла
отыра, банктер оларға талап етлігенге дейінгі салымға еңбекақыларын,
зейнетақылар мен басқа да кірістерді аудару, банкке шоттан төлемдерді
жүргізу (мысалы, коммуналдық қызмет көрсетулерді төлеу) үшін бірреттік және
ұзақмерзімді тапсырысты жүзеге асыру және дүкендерде сатып алулар немесе
әртүрлі қызметтерге қолма-қол ақша төлемеу үшін пластикалық карточкалар алу
т.б. мүмкіндігін ұсынады.
Жедел депозиттер банктің қор негізіне тұрақтылық әкеледі, екіншіден,
салыстырмалы тұрғысынан қымбат қорлар болып табылады, демек, олардың өсуі
пайыздық шығындарды арттыруда көрінеді. Жиынтық пассивтердегі жедел
депозиттердің ұсынылған үлес деңгейі – 60%.
Депозиттер коммерциялық банктердің маңызды қор көзі болып табылады.
Олардың құрылымы өзгермелі және қаржы нарығының жағдаятына байланысты. Банк
қорларын қалыптастырудың бұл көзіне кейбір кемшіліктер тән. Жеке аймақ
шеңберінде қаражаттарды тарту кезіндегі банктің елеулі материалдық және
ақшалай шығындары туралы сөз болып отыр. Сонымен қатар салымдарға
(депозиттерге) қаражаттарды жаңарту банктің өзіне емес, айтарлықтай
дәрежеде клиенттерге (салымшыларға) байланысты. Алайда, несие қорлары
нарығында банктер арасындағы бәсекелестік күрес оларды депозиттерді тартуға
жағдай жасайтын қызметтерді дамыту шараларын қолдануға мәжбүрлейді.
Жоғарыда атап өткендей, тартылған қаражат ұлттық және шетелдік валюта
түрінде болуы мүмкін. ҚР-да валютадағы депозиттер анағұрлым тұрақты болып
табылатындығын атап өткен жөн, өйткені салымшылар өздерінің ақшасын
шетелдік валюталарда сақтауды қалайды. Шетел валюталарындағы салымдар
анағұрлым ұзақ мерзімге қабылданады. Егер шетел валюта бағамдарының
отандыққа қарағанда артқаны байқалса, онда ақшасын шетел валютасында
сақтайтын салымшылар ақшасын теңгелік депозиттерде сақтайтын салымшылармен
салыстырғанда екі есеге ұтады.
Соңғы кезде Қазақстанда пластикалық карточкалар шоттары кең таралды,
олардың қарапайым шоттардан айырмашылығы олар тек қаражаттарды сақтау мен
кірістер алу функцияларын ғана атқармайды, сонымен қатар есептік функцияны
да атқарады. Сондықтан мұндай шоттарда салымдық теңгені орташа сақтау
мерзімі аз, мұндай шоттар бойынша қаражат айналымдылығы мен операциялар
саны көп. Демек, олардың құны талап етілгенге дейінгі шоттар мен жедел
шоттар құны арасындағы аралықта болады. Пластикалық карталармен жасалатын
операциялар автоматтандырылған, ал демек оларда шығындар көп. Алайда
банктер мұндай шоттарды ұсынады. Басты мақсаты – өзіне клиенттерді көбірек
тарту, соның нәтижесінде банкте қор негізі артады.
Қарыз қаражатын тарту үшін банктер меншікті құнды қағаздарды шығарады:
акциялар, облигациялар, депозиттік және жинақтау сертификаттары және
қарапайым вексельдер.
Жинақтау сертификаты банкте орналасқан қаражаттарды және жеке тұлға –
салымшыға олар бойынша кірістерді төлеу бойынша банк міндетінің талап
етілетін құнды қағазы болып табылады. Ол бойынша кіріс оның номиналдық
құнының пайыздары түрінде толық алты ай өткен соң немесе құнды қағаздарды
сатқан күннен бастап тұтас жыл біткен соң төленеді. Әр толық бір жылға
қаражат сақтау кірісі сертификатта капиталандырылады.
Банктердің хабаршылық шоттар ашу, сонымен қатар желілер бойынша
банкаралық несиелер ұсыну жолымен тартылған қаражаттар банктің басқа
тартылған қаражаты болып табылады. Бұл хабаршылық шоттар, атап айтқанда,
Ностро мен Лоро шоттарын ашу арқылы коммерциялық банктермен тартылған
қорларға қатысты. Хабаршылық қатынастарды орнату және тиісті шоттар ашу
банктерге меншікті қор негізін едәуір арттыруға мүмкіндік береді, бұл
активтік операцияларды енгізу мүмкіндігін кеңейтеді. Сонымен қатар
хабаршылық шоттары бойынша операциялар банк клиенттері үшін пайдалы,
өйткені төлемдер едәуір жеделдетледі, құжат айналымы қысқарады, сонысымен
банктер өтемпаздығы артады. Банкаралық механизм банктің төлемқабілеттілігін
қолдау мен міндеттерді атқарудың үздіксіздігін қамтамасыз ету көзі болып
табылады. Банкаралық несиені тарту тікелей сөйлесулер жолымен банктің
өзімен немесе қаржы делдалдары арқылы жүзеге асырылады. Егер банктер өздері
банкаралық несие туралы келісетін болса, онда олардың қатынастары арнайы
шарттармен ресімделеді, олардың негізгі бөлігі мерзімге жасалады.
Инфляциялық үрдістер жағдайларында банкаралық несиенің ең көп таралған
мерзімдері – 3-4 ай.
Олардың ішінде ҚРҰБ де бар, ол Қазақстан және шетел банктерінің
көбісімен хабаршылық қатынастар желісіне ие. Резидент-банктер Ұлттық банкте
Лоро шотын ашады, онда тұрақты қалдықтарға ие болады. Ұлттық банк ай
сайын Лоро хабаршылық шоттарындағы қаражат қалдықтары бойынша пайыздарды
есептейді.
1.2 Банктің депозиттік саясаты – депозиттерге тартылған қаражаттарды
тиімді басқарудың банктік саясаты элементтерінің бірі
Коммерциялық банктің депозиттік саясаты – бұл салымшылар мен басқа
несиегерлер қаражатын тарту бойынша банк стратегиясы мен тактикасы және осы
банк үшін қаражат көздерінің анағұрлым тиімді тәсілдемесін анықтау.
Банктің депозиттік саясаты (тар мағынада, банктің несие саясатының
бөлінбейтін бөлігі) өз алдына депозиттерге қаражаттарды тарту мен оларды
тиімді басқару бойынша банктік саясатты білдіреді.
Депозиттік саясат мақсаты қажеттілікке байланысты қарыз қаражатын
белсенді іздестіру жолымен банк өтемпаздығының қажеттілігін қанағаттандыру
болып табылады. Осыған байланысты пайда табу мүмкіндігі кеңейеді, бірақ
қауіп-қатермен де байланысты, мұны да ескерген жөн (негізінен, бұл
тартылған қаражаттар мен кірістер арасындағы арасалмақ, оларды депозиттерді
қолдану кезінде алуға болады).
Батыс елдерінің экономика әдебиеттерінде ақша-несие саясаты
мәселелеріне, атап айтқанда, депозиттік ақшаларды реттеу мәселелеріне
ерекше көңіл аударылған. Ақшалай айналымды тиімді бақылау мен басқару үшін
айналыстағы ақша жиынын және құрамдас ретінде депозиттер жиынын жоспарлау,
болжау және реттеудің әртүрлі әдістері қолданылады, ақша жиынын жүйелеудің
әртүрлі нұсқалары талданады.
Батыстың индустриалды дамыған елдерінде қолданылатын, едәуір таралған
сұлбасы монетарлық агрегаттарды анықтау болып табылады. Қазіргі уақытта АҚШ-
та банктерді операциялайтын барлық қаржы құралдары ескерілген 75 монетарлық
агрегатқа дейін құрылымдайды.
Ақша жиыны құрамына әртүрлі компоненттерді енгізудің негізгі қағидасы
осы элементтердің өтемпаздығы болып табылады. Өтемпаздық астарында банктің
клиенттерге қатысты өзінің міндетерін уақытында өтеу қабілеті
түсіндіріледі. Банк активінің өтемпаздығы жоғары болған сайын, тиісті
көрсеткіштің ақшалылық деңгейі артады. М0 көрсеткіші ең үлкен
өтемпаздыққа ие (қолмазқол ақша қаражаты).
Тәжірибеде ақша-несие айналымының әртүрлі параметрлерін, ақша жиынының
айналыстағы жағдайын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштерді қолдану ақша
айналымын, сонымен қатар ақпараттар қарқынын дамыту үрдісін бағалауға
мүмкіндік береді, бұл ақша-несие саласын реттеу мүмкіндіктеріне оң әсер
етеді. Сондықтан бюджеттік қаржыландыруға қажеттілік болмайды.
Депозит инфляция қарқынын ұстап тұруға жағдай жасайды, шаруашылық және
халықтың қаражаттарын тауар айналымынан оқшауландырады, бұл ақша жиынының
тауар мен қызметтер нарығына қысымын азайтады. Халықтың еркін ақша
қаражатын тарту мәселесі – бүгінгі таңның анағұрлым көкейтесті
мәселелерінің бірі. Экономиканы көтеруді көбінесе ішкі инвестициялар
анықтайтын болады.
Банктердің міндеті – халықтың еркін ақшалай қаражатын экономикаға
кейінгі инвестициялау үшін оларды уақытша шоғырландыру. Сонымен қатар
банктердің өзі сенімді қор негізіне ие болмай, орнықты және тұрақты даму
жағдайында еместігін атап өткен жөн. Олар дами алмайды, атап айтқанда,
қорлардың шектелген жағдайларындағы несие операциялары. Сондықтан
банктердің оңтайлы депозиттік саясатын әзірлеу мен орындау мәселесі өзінің
шешімін күтіп отырған, анағұрлым көкейтесті мәселелер қатарына енді, олар
төменде қарастырылатын болады.
Олай болса, банк бүгінгі таңда қаражаттарды тартуға және оларды қорлар
ретінде пайдалануға бағытталған белсенді саясатын жүргізуі керек. Ол
салымшыларды қаражатты банк шоттарында сақтауға қызықтыру үшін
салымшылардың мүдделеріне сүйенеді.
Басты ынталандырма, әрине, депозиттер бойынша төлем болып табылады,
оның мөлшері инфляция деңгейінен жоғары болуы тиіс. Ғылыми негізделген
пайыздық мөлшерлеменің болмауы – депозиттерді тарту ісіндегі басты тежеуіш.
Банктердің депозиттік саясатты ойдағыдай өткізудегі шешуші шарты – бұл
икемді қаражатты тиімді пайдалану. Кәсіпорындар мен халықтан белгілі бір
төлемге алынған, депозиттелген қаражат түріндегі несиелер салымшы банкке
қайтарылуы тиіс. Іс экономикалық қатынастардың даму тұрақсыздығынан
күрделенеді, сондықтан салымшылар шығындардан сақтануы керек. Бұл – осы
қорды тиімді қолданудың қосымша ынталандырмасы, өйткені банк қаражатты
уақытша қолдануға ала отыра, оларды тек қайтарып, пайыздарын төлеп қана
қоймай, оларды қолданудан өзіне ең жоғары пайда алуы керек.
Бұған байланысты соңғы жылдары несие қорларының құрылымын оңтайландыру
және сомалар мен мерзімдер бойынша салымдар мәселесі ерекше мәнге ие болды,
өйткені көптеген банктерде мерзімдер бойынша қор бөлігі олардың несие
салымдарының мерзімдеріне қарағанда айтарлықтай қысқа. Несие қорларын бөлу
мен қолдану жағдайларында оларды жүзеге асыру ең төмен қауіп-қатерде ең
жоғары пайда табу негізінде өтеді (кірістілік пен сенімділік қағидалары).
Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты салымшылардың екі санатына
– жеке және заңды тұлғаларға бағытталуы тиіс. Сондықтан банктер
клиенттердің әр тобының ерекшеліктерін ескеруі қажет. Клиентура мен банк
арасындағы өзара пайдалы қатынастар депозиттік саясатты жүргізудің табыс
кепілі болып табылады. Салымшылар санын көбейту үшін банктерге олардың
мүдделері мен оларға қызмет көрсететін банк жағдайын анағұрлым мұқият
зерделеуі керек. Батыста тіпті идеалды банк критерийлері анықталған, ол
клиенттердің шексіз сеніміне айналды. Мұндай банк тартымды, сенімді,
үлгеретін; әртүрлі ақпараттар мен кеңестер беретін; жаңа ұйымдастырылған,
жаңашыл, беделді, клиент сұранымдарына бағытталған; қолайлы пайыздық
мөлшерлемеге қол жетімді; тәжірибелі, жоғары кәсіби болуы тиіс.
Депозиттердің өсуі – жағдайлық емес үрдіс. Ол көптеген факторларға
тәуелді және ең алдымен, клиенттердің инвестициялауға қызығушылығын арттыру
қаражатын жұмылдыруға бағытталған банктердің саясатына байланысты. Осыған
байланысты банктерге салымшыларға жеңілдіктер туралы ережені әзірлеуі,
анағұрлым ыңғайлы қызмет көрсету түрлерін ұсынуы, ең төмен уақыт шығынын
жұмсауы қажет.
Депозиттік саясат коммерциялық банктің пайыздық саясатынан жеке
қарастырылуы мүмкін емес. Пайыздық мөлшерлемелер қозғалыс динамикасын
зерделеу пайыздық саясат анықтаушылардың бірі, сонымен қатар банктің
жинақтау және инвестициялық қызметін реттеуде қарапайым емес механизмдердің
бірі екендігін көрсетті.
Макроэкономикалық деңгейде пайыздық саясат банк жүйесінің
пайдалылығымен және экономиканы дамытудың оңтайлы қарқынымен қамтамасыз
етуге бағытталған пайыздар аясындағы шаралар жиынтығын білдіреді.
Макроэкономикалық деңгейде саясат жүргізуді Ұлттық банк жүзеге асырады.
Оның пайыздық саясаты мемлекет саясатының мақсаттарымен және
міндеттерімен анықталады, ал соңғысы, өз кезегінде, экономикада болатын
үрдістермен және оны дамытудың белгілі бір кезеңінде қойылатын міндеттер
қарқынымен анықталады. Микроэкономикалық деңгейде пайыздық саясат мақсатын
анықтау қиын.
Анағұрлым қарапайым анықтау нақты коммерциялық банктің пайыздық
саясаты бар жағдайларда ең жоғары банк пайдалылығын қамтамасыз етуден
тұрады, демек, ол операциялық кірістерді барынша көбейтуге және операциялық
шығындарды барынша азайтуға бағытталуы тиіс. Алайда, банк пайдалылық туралы
тек қысқамерзімді ғана емес, ұзақмерзімді аспектілерді қолға алу керектігі
анық. Осыны түсіне отыра, анағұрлым қашық қалған банктер кірістерді жан-
жақты сығымдауға емес, тұрақты клиентура ортасын құруға және кеңейтуге
ұмтылады, клиенттердің экономикалық жағдайын күшейтуге, олардың іскерлік
белсенділігін дамытуға көмек береді.
Әртүрлі себептер бойынша коммерциялық банктің барлығы пайдалылықты
барынша көбейтуді өзінің қызметін ұйымдастырудың өктемі ретінде қарастыра
бермейді. Сондықтан коммерциялық банк деңгейінде өткізілетін пайыздық
саясатты банк операцияларының өтемпаздығын, пайдалылығы мен дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған пайыздық мөлшерлемені реттеу аясындағы банктің
стратегиясы мен тактикасы деп анықтауға болады.
Нарқы жағдайында шешуші факторлар мыналар: банк қызметтері нарығындағы
сұраныс пен ұсыныстар арасалмағы, сонымен қатар пайыздық мөлшерлемнің
деңгейін мемлекеттік реттеу. Егер бұрын мемлекеттік реттеу тура сипатқа ие
болған болса, ал қазір жанама әсер ету әдістері лайықты: ресми есептік
пайыздық мөлшерлеменің өзгеруі; ҚР Ұлттық банкімен белгіленетін
коммерциялық банктер қызметінің экономикалық нормативтерінің өзгеруі,
міндетті резерв нормаларын қосқанда; ашық нарықта валютамен және ҚРҰБ-мен
операциялар жүргізу.
Қорларды ұсыну (тарту) мерзімі мен пайыздық мөлшерлемелер деңгейі
арасында, соынмен қатар банкке қорлар ұсыну (тарту) мөлшері арасында тура
тәуелділік бар: қорлар мерзімі (мөлшері) үлкен болған сайын (активтік те,
пассивтік те операциялар бойынша), белгіленетін пайыздық мөлшерлеме де
жоғары. Бірақ мұндай тәуелділік пассивтік операциялар бойынша ғана анық
байқалады. Бұл банктер клиенттерді тартуға ұмтыла отыра, оларға қаражатын
салуға пайдалы жағдайлар жасайтындығымен түсіндіріледі.
Сонымен қатар пассивтік операциялар бойынша, соның ішінде салымшылар
топтары бойынша халықтың аз қамтылған жігін әлеуметтік-экономикалық қорғау
мақсатында пайыздық мөлшерлемелерді саралау жүзеге асырылады. Пайыздық
мөлшерлемелер деңгейінде қауіп-қатер деңгейі байқалады. Берілетін несие
түрлері, банк түрі мен мөлшері, оның орналасуы және басқа факторлар да
банктің пайыздық мөлшерлемесіне әсер етеді.
Осылайша, банк тәжірибесінде белгілі бір пайыздық мөлшерлеме мен оның
деңгейіне әсер ететін жалпы және жекеше факторларды бөліп көрсететіндігін
атап өткен жөн. Жалпы факторлар барлық банктерге әртүрлі жағдайларды
анықтайды, объективтік сипатқа ие және нақты банктің қызметіне байланысты
емес. Жалпы факторларды жалпы экономикалық факторларға бөлуге болады, оның
әрекет етуі елдегі экономикалық жағдаймен, оның әртүрлі салаларында болып
жатқан үрдістермен байланысты және экономиканың қаржы-несие секторы
жағдайымен тікелей шарттасқан факторларға бөлуге болады. Жекеше факторлар
нақты банкті функциялау шарттарымен анықталады және оның банктік пайыз
мөлшерлемесіне әсер етеді: банктің түрі мен өлшемі, оның орналасуы, жеке
табиғаты.
Жоғарыда аталған факторлардың әсерін ескере отыра, банк өздігінен
пайыздық мөлшерлемелер деңгейін анықтайды, ол оның жұмысының пайдалылығы
мен банктік операциялар мен қызметтер нарығында бәсекеге қабілеттілікті
қамтамасыз етеді. Банк нарығында пассивтер үшін қатаң күрес жағдайында
кез келген банктен, әсіресе дамып келе жатқан банктерден клиенттерді тарту
жасампаздық пен ұсынылатын қызметтердің әртүрлілігін талап етеді. Сонымен
қатар мөлшерлемелердің өсуі шексіз екендігін атап өткен жөн, өйткені
белгілі бір шектеу бар, ол несие пайызының жоғарғы шекарасы деп аталады.
Қарыз беруші банк ұстанымы тұрғысынан оны коммерциялық банктің нақты
қаржы мүмкіндігін анықтайды. Қарыз беруші банк көзқарасы тұрғысынан оны
кәсіпорынның орташа пайдалылығы, қаражатқа жедел қажеттілік және жеке
клиенттердің кірістер (немесе жинақ ақшасы) деңгейі анықтайды. Қарыз алушы
несиені пайдаланған соң қарызды қайтарып және ол бойынша пайыздарды төлеп
қана қоймай, кіріс те табуы керек. Осыған орай, кәсіпорынның кіріс нормасы
қоғамдық-орташа деңгейден төмен болуы керек.
Сондықтан пайыздық мөлшерлеме қарыз алушыға сондай бір пайда табу
мүмкіндігін беретіндей етіп белгіленеді. Егер пайыз мөлшері оның барлық
кірісін жұтып қоятындай жоғары болса, онда несиені пайдалану қарыз алушы
үшін мақсатқа лайықты болмайды. Коммерциялық банктің жұмыс тиімділігі
көбінесе оның пайыздық саясатының қаншалықты тиімді екендігіне байланысты.
Банктің пайыздық саясатын тәжірибеде оның кірісін барынша көбейту
тұрғысынан қарастырады. Бұған әртүрлі әдіс-тәсілдермен қол жеткізуге
болады, соның ішінде:
1) белгіленген пайыз мөлшерлемесі, біріншіден, банк қызметтері
нарығындағы жағдайды ескеруі үшін, екіншіден, банк пен клиент арасындағы
шарт талаптарын анағұрлым толық көрсетуі үшін, үшіншіден, банктің пайдалы
жұмысын қамтамасыз ету үшін пайызды төлету нысандары мен әдістерін ары
қарай дамыту мен жетілдіру жолымен,;
2) банк орындайтын операциялар шеңберін кеңейту арқылы алатын пайыздық
кірістер көлемін көбейту жолымен. Кез келген банктің тиімді пайыздық
саясатын құру өзара байланыссыз, жоғарыда аталған қағидалар негізінде банк
саясатының элементтерін оңтайландырусыз мүмкін емес, ол мыналарды
қарастыруы керек:
– біріншіден, еркін ақшалай қаражатты (соның ішінде халықты)
салымдар шотына оңтайлы тартуға қол жеткізу;
– екіншіден, барлық банк бөлімшелерінің банктің қалыпты
коммерциялық қызметін қамтамасыз ететін кіріс табуы;
– үшіншіден, салымшылардың әлеуметтік-экономикалық қорғалуын
қамтамасыз ету.
Алға қойған міндеттерге қол жеткізу үшін шаралар кешені қажет екені
анық. Депозиттер бойынша коммерциялық банктің пайыздық саясатын жетілдіру
мақсатында біріншіден, халықтың ақшалай кірісі мен шығынын теңдестірумен
болып жатқан қиын жағдайлардан, сонымен қатар алтын қорда елеулі ақшалай
қаражаттың болуынан шығатыны, жинақ ақшаны тұрақты және ұзақ сақтауды
ынталандыруды күшейту қажет. Екіншіден, теңгенің сатып алушылық қабілетінің
төмендеуін, яғни инфляция жағдайында халықтың жинақ ақшасының құнсыздануын
ескере отыра, халық қаражатын банктерде салымдарда индекстеу қажет.
Салымдар бойынша нақты пайыздық мөлшерлемеге салынған сома құнының
өсуін қамтамасыз ететін пайыз және салымдардың нақты құнын сақтауды
қамтамасыз ететін инфляциялық пайыз жатады. Үшіншіден, банктің пайыздық
саясатын жетілдіру кезінде халық кірісінің өсуі мен саралауға көңіл
аударған жөн. Қазіргі кезеңде әлеуметтік бақылау механизмін белсендіру үшін
және осы негізде инфляцияның өсуінің жинақ ақшаға, әсіресе зейнеткерлер,
жастар мен халықтың басқа аз қамтылған топтарына теріс әсерін болдырмау
үшін алғышарттар жасалуда.
Жоғарыда айтылғандар қағидаларды тұжырымдауға мүмкіндік береді, оларда
банктің оңтайлы пайыздық саясатын қалыптастыру негізделуі тиіс:
1) коммерциялық банктер операциялары бойынша пайыздық мөлшерлеме
деңгейі несие қорларына сұраныс жағдайына тікелей байланысты болуы керек.
Сұраныстың кез келген өсуі банктің активтік те, пассивтік те операциялары
бойынша пайыздық мөлшерлемені арттыру деңгейін анықтауы тиіс;
2) пайыздық мөлшерлеме мөлшері салымдарда қаражат сақтау мерзімінмен
байланысты болуы керек, ал несие операциялары бойынша несие беретін
мерзіммен байланысты. Пайыздың сақтау ұзақтығына байланысын анықтау мақсаты
ары қарай тарту мен халықтың ақшалай қаражатын едәуір ұзақ мерзімге
байлау болып табылады;
3) пайыздық мөлшерлеме мөлшері банк қызметінің пайдалылығын қамтамасыз
ету қажеттілігін ескеруі, пайыздық қауіп-қатер жағдайында банктің жұмыс
істеу мүмкіндігін шығаруы керек;
4) мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының жаңа кезеңі халықтың
белгілі топтарына жеңілдіктер белгілеу болып табылады. Бұл пайызда салымдар
бойынша әлеуметтік саралау қағидасын тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Баға мен инфляцияның өсуі жағдайында салымдар бойынша пайыз кепілді-
сақтандыру рөлін атқаруы тиіс, яғни салымшылардың әлеуметтік-экономикалық
қорғау нысаны болу. Банктің тиімді пайыздық саясатын қалыптастыру кезінде
бұл қағидаларды кешенде ескеру керек. Сонымен қатар қазіргі жағдайларда
жинақ ақшаны сақтау мерзімі мен олардың мөлшеріне байланысты пайызды
саралау ерекше мәнге ие болып отыр.
Қазіргі уақытта барлық салымдарды инфляциялық құнсыздануға дәлдеу
мүмкіндігі пайда болды, бұл банктік жүйеге халықты сендіруді қолдауға және
инфляция салдарын жеңілдетуге мүмкіндік береді. Бұл жағдайда салым бойынша
кіріс екі элементтен тұрады: біріншісі – халыққа ұсынылған ақшалай
қаражатты төлеу, екіншісі – өтемақы төлеу немесе инфляциялық құнсызданудан
қорғау (инфляциялық коэффициент).
1.3 Салымдарды міндетті сақтандыру – депозиттік қоржынды басқару
әдістерінің бірі
Салымдарды сақтандыру жүйесі – бұл салымдарды қорғауға бағытталған
және қаржы мекемесі банкротқа ұшыраған жағдайда оларды толықтай (немесе аз-
аздап) кепілді қайтаруын қамтамасыз ететін шаралар кешені.
Сақтандыру жүйесі төмендегі қағидаларда негізделеді:
– салымдарды сақтандыру жүйесіне міндетті қатысу;
– банк өз міндеттерін орындамаған жағдайда салымшыларға қолайсыз
салдардың келу қаупін төмендеті;
– салымдарды сақтандыру жүйесі қызметінің айқындығы;
– салымдарды сақтандыру жүйесінің банк-қатысушыларының тұрақты
жарналары арқылы салымдарды міндетті сақтандыру қорын қалыптастырудың
жинақтық сипаты.
Халықтың банктік салымдарын міндетті сақтандыру жүйесін құру ҚР
банктерінде жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру туралы заңына сәйкес
іске асырылатын арнайы мемлекеттік бағдарлама болып табылады.
Банк салымдарын міндетті сақтандыру жүйесінің негізгі міндеті –
халықтың банктерде салымдар мен шоттарда орналасқан жинақ ақшасын қорғау.
Қаржы мүдделерін қорғау әлемнің көптеген елдерінде маңызды әлеуметтік
міндеттердің бірі болып табылады. Салымдарды сақтандыру жүйесі Еуропа
Бірлестігінің барлық мемлекеттері-мүшелерінде міндетті, ол АҚШ-та,
Жапонияда, Бразилияда, сонымен қатар ТМД елдері – Украинада, Қазақстанда
және Арменияда әрекет етеді.
Әлемдегі барлық салымдарды сақтандыру жүйелерін белгілері бойынша
жіктеуге болады.
Сақтандыру жүйесін ұйымдастыру әдісі бойынша екі негізгі түрі бар,
олар Халықаралық валюта қорының әдіснамасына сәйкес бөлінеді:
– оң көрсетілген кепілдемелер жүйесі;
– тура көрсетілмеген кепілдемелер жүйесі.
Салымдарды сақтандыру агенттігі мемлекеттік корпорациясының бас
директорының орынбасары В.А.Мирошниковтың пікіріне сәйкес бұл жүйелердің
мәнін төмендегідей атауларда ашып көрсетуге болады:
– заңнамалық кепілдемелер жүйесі (көбінесе сақтандыру жүйелері
деп аталады);
– жалпы мемлекеттік кепілдемелер жүйелері (кепілді деп аталады).
Жүйенің бірінші түріне банк банкротқа ұшыраған кезде салымшыларға
шығындарды өтеудің заң тұрғысынан белгіленген процедурасы тән, ол
салымдарды сақтандыру жүйесіне кіреді. Банк клиенттері өздері сенетін
сақтандыру сомасының қандай екенін алдын ала біледі. Мұндай жүйе
салымшыларға өздерінің қаражаттарын сақтауға сенімділік туғызады, сонымен
қатар банктердегі еркін ақша қорларын шоғырландыруға жағдай жасайды.
Жүйелердің екінші түрі салымдарды қорғау әдістерін анықтайтын нақты
заңнаманың болмауымен сипатталады, бірақ мемлекет банкке салынған ақшалай
қаражатты кепілдейді. Өтеу мүмкіндігін алу және оның сомасы орын алған
жағдайға, төлеу мерзімін, сомасы мен басқа талаптарды анықтайтын
мемлекеттік органдар қабылдаған шешімге байланысты болады. Жүйелердің осы
түрі негізінде азаматтардың мемлекетке деген сенімділігі жатыр, бұл қатаң
орталықтандырылған басқаруы бар және банктері мемлекеттік құрылымға қатты
тәуелді елдерге тән.
Салымдарды кепілдеу жүйелерін қолдану туралы мәселе әр елде өзінше
шешіледі. Мысалы, Жаңа Зеландия мен Австралияда қандай-да бір сақтандыру
жүйелерінен мүлдем бас тартты, бірақ ақпараттарды ашуға қатаң талаптар
қойылды, бұл экономикалық бақылауды күшейтті.
Сақтандыру жүйесіне банктердің қатысуын ұйымдастыру бойынша
төмендегілерді бөліп көрсетеді:
– банктердің міндетті қатысу жүйелері;
– ерікті қатысу жүйелері.
Салымдарды міндетті сақтандыру жүйесі барлық банктердің қатысуын бөліп
көрсетеді, бұл барлық несие ұйымдарына сақтандыру жүйесінің мүшелері
болуына мүмкіндік береді және әртүрлі банк клиенттеріне тең кепілдемелер
береді. Бірақ бұл жағдайда уәждеме және клиенттердің сенімді банк іздеу мен
таңдау ниеті нашарлайды, ал сақтандыру қорына төлеу арқылы банк
шығындарының өсуі банк қызметтерінің бағасын арттырады. Мұндай жүйелер АҚШ-
та, Канадада, Финляндияда, Жапонияда және басқа елдерде бар.
Ерікті жүйе банктерге өздігінен оған қатысу туралы шешімді қабылдауға
мүмкіндік береді. Салымдарды сақтандыру жүйесіне қатыспайтын банктер банк
өнімдері нарығында бәсекелестікке қабілеттілігі төмен, өйткені клиенттер
мұндай банктерге қауіптілікпен қарайды және анағұрлым жоғары кіріс алуға
есептей отыра, депозитті қауіп-қатерге кірігізуге барады.
Сондықтан клиенттерді кепіл етілмеген банктерге салымдар бойынша
анағұрлым пайыздық мөлшерлемені белгілеу жолымен тартады, ал банк шығындары
өседі.
Сақтандыру жүйесіне ену еркіндігіне қарамастан реттеуші органдар
мұндай банктердің қызметінде кейбір шектеулерді қарастырады. Мысалы, олар
сақтандырудың болуын талап ете алады, онсыз нақты операцияларды жүзеге
асыруға лицензия берілмейді, банктерге банк ассоциациясының мүшелері
болудан бас тартады т.б. Осылайша, мемлекет банктердің сақтандыру жүйесіне
өздігінен қабылдаған шешім негізінде енуін ынталандыруға тырысады.
Салымдарды сақтандыру жүйесіне кепілдемелер мөлшері бойынша үш түрге
бөлуге болады:
- толық;
- шектеулі;
- дискрециялық.
Толық жүйелер барлық депозиттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz