Несие және несиелік операциялардың мәні
Мазмұны
Кіріспе
1 Коммерциялық банктің несиелік операцияларын басқару мен оларды
ұйымдастыру теориялық негіздері
1.1 Несие және несиелік операциялардың мәні
1.2 Несиелеу үдерісін ұйымдастыру және несиелік операцияларды
қамтамасыз етуы
1.3 Әр түрлі елдердегі несиелік операциялардың ерекшеліктері
2 Коммерциялық банктердің несиелік операцияларын басқаруға талдау
(Цеснабанк АҚ үлгісінде)
2.1 Цеснабанк АҚ–ның әрекеттерінің ерекшеліктері және оның
қаржылық көрсеткіштеріне талдау
2.2 Цеснабанк несиелік қоржынының жағдайын сараптау
2.3 Цеснабанк АҚ несиелеу бағдарламаларының ерекшеліктері
3 Несиелік операцияларды басқару үдерістерін жандандыру
3.1 Несиелік операцияларды басқару проблемалары және оларды шешудің
нақты жолдары
3.2 Зайымшының несие қабілеттілігін бағалау проблемалық несиелерді
азайтудың факторы ретінде
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
А қосымшасы Цеснабанк АҚ–ның 2010 жылы 31 желтоқсанына
Бірліскен қаржылық есебі
Ә қосымшасы Графикалық бөлім
Кіріспе
Қазіргі қазақстандық қоғамда коммерциялық банктердің рөлін қайта
бағалау қиын, өйткені ол қазіргі ақша шаруашылығының құрамдас бөлігі болып
саналады, олардың әрекеттері тұтыну өндірісімен тығыз байланысты.
Коммерциялық банк – бұл мекеме, басты қызметі – еркін қаражат қорын
экономикалық субъектілер мен экономикаға шоғырландырады. Бұл қызметтерді
жүзеге асыру несиелік потенциалдың қаражаттарын пайдалану мен қалыптастыру
сұрақтарын қозғайды. Несиелеу коммерциялық банктің актив операцияларының ең
тәуекелді және кірісті түрі болып саналады. Атап өтерлігі, егер банктің
мақсаты – көлемді кіріс алу болса, онда басты назарды несиелік
операцияларға аударады. Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу мақсатында
банк өзінің ресурстық базасын қалыптастыру мен оларды тиімді пайдалану
әрекеттерін басқарады.
Коммерциялық банктердің ресурстарын тиімді пайдалану және басқару –
бұл қазақстандық банк теориясында анағұрлым жеткілікті деңгейдегі күрделі
тақырып. Қазір әр банк өзінің ресурсты басқару жұмыстарын өзінше іске
асырады. Бұл банк жұмыс атқаратын нарықтың әр түрлі сегменттерімен қатысты,
ресурстарды басқарудың жалпыға мойындалған әдістерінің болмауымен де
қатысты. Сол үшін нарықтың әр қатысушысы аталмыш мәселені дайындауы тиіс,
осы кезеңде банк қызметінің нарықтағы жағдайы мен қызметінің ерекшеліктерін
ескереді.
Осы уақытқа дейін тартылған ресурстарға талдау жұмысына аса назар
аударылған жоқ, алайда жүйелі дағдарыс тұстарында банктер ресурстық базаны
сапалы қалыптастыруда келелі мәселелермен қақтығысты. Осылармен байланысты
ресурстық базаны, потенциалды өсіру сұрақтары және оларға талдау ерекше
өзектілік пен мәнділікке ие болдды. Банк ресурстарын қалыптастыру
ерекшеліктерін іске асыруда олардың үлесінің көп бөлігін тартылған және
зайымдық қаражаттар құрайды.
Пассив және актив операциялардың өзара тығыз байланыстылығы көп қырлы
мәнге ие. Егер ресурстар құны артатын болса, онда банктік маржа
қысқарады, кіріс азаяды, соның арқасында банкке капитал салымының анағұрлым
тиімді салаларын іздестіру қажеттілігі туындайды, сол арқылы істерін
дұрыстайды. Сол үшін міндетті түрде актив және пассив операцияларды шұғыл
реттеу керек.
Коммерциялық банктерде актив операцияларының құрылымына көптеген
факторлар ықпал етеді, олардың ішінде келесі түрлерін атап өөтуге болады:
банк стратегиясы, әрекет мотивациясы, менеджмент деңгейі. Банк
стратегиясынынң басты кепілі – мақсаттарды дұрыс қою мен оларға қол жеткізу
мақсатындағы лайықты құралдарды дұрыс таңдау.
Барлық банк несиелерінің жиынтығы несиелік қоржын ретінде
қарастырылады. Несиелік қоржын есебінен банктің резерв қорға есептелетін
таза кірісі қалыптасады, және банк акционерлерінің дивидендтерін төлеуге
жұмылдырылады. Соның өзінде несиелік қоржынның құрылымы мен сапасымен
несиелік қоржынымен несиелік тәуекелдіктер байланысты, яғни операциялық
әрекеттер үдерісінде белең алады – ликвидтілік тәуекелдігі (салымшылар
алдында банктің өзінің міндеттемелерін орындай алмау қабілеттілігі),
несиелік тәуекелдік (зайымшылардың негізгі қарызды және соған байланысты
пайыздық көрсеткіштерді жаба алмауы, пайыздық жүктемелердің тәуекелдігі
және т.б.). Сол үшін зайымшыларға тиянақты талдау жүргізу, зайымшыларды
іріктеу, несиені іріктеу жағдайлары, зайымшылардың қаржылық ахуалын тұрақты
бақылау, олардың қабілеттіктерін анықтау, (дайындығы) несиені жабуда
несиелік банк бөлімшелерінің бірден-бір маңызды қызметін құрайды.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері ретінде отандық
және шетел мамандарының, ғалымдарының зерттеулері арқау болды, банктік
менеджмент, атап айтқанда: Долан Э.Дж., Лаврушин О.И., Садвокасов К.К.
және басқалары.
Аталмыш жұмыстың мақсаты – коммерциялық банктің несиелік операцияларын
басқару мен әдістерін зерттеу және осының негізінде несиелік операцияларды
басқару үдерістерін жандандыру мен несиелік саясатты жүргізу. Бұл мақсатқа
қол жеткізу барысындағы міндеттер:
– несиелік операцияларды ұйымдастырудың мәніне теориялық қарым-
қатынасты тану, қарастыру;
– несиелік операцияларды басқару үдерісін қарастыру;
– несиелік операцияларды басқаруға талдау жүргізу;
– талдау негізінде ұсыныстар мен лайықты нұсқаулар дайындалады,
нәтижесінде сұрақтың тәжірибелік жағдайларын жақсартуға қол
жеткізіледі.
Зерттеу нысаны – ЦеснабанкАҚ-ның несиелік қоржыны.
Зерттеу пәні – Цеснабанк АҚ-ның несиелік операцияларын басқару
үдерісі.
Аталмыш дипломдық жұмыс нұсқаулық материалдар негізінде дайындалады,
Цеснабанктің АҚ несиелеу бойынша Ережелері, сол сияқты Қазақстанның
экономист–ғалымдарының жұмыстарын қарастыру негізінде істі сапалық жағынан
көтеру.
Зерттеудің ақпараттық-эмпирикалық базасы ретінде Цеснабанктің АҚ
қаржылық есебі, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің нұсқаулары,
Қазақстан Республикасының қаржылық нарықты бақылау мен реттеу бойынша
Агенттігінің және қаржылық мекемелердің құжаттары басшылыққа алынып,
Агенттіктің статистика материалдары, ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдар, мерзімдік экономикалық баспа деректері.
Жұмыстың әр түрлі кезеңінде фундаментальды, логикалық және
салыстырмалы талдау қолданылды, жинақтау мен жүйелі қарым-қатынас,
экономикалық-статистикалық талдау амалдары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибешілік мәнділігі мынада – ссуданы қамтамасыз
етудегі бағалаудың ұсынылған методологиясы актив операцияларын басқару
саясатының құралы ретінде зерттеу нысанында қолданылуы мүмкін, нәтижесінде
олардың тиімділігінің артуына ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мынада – әлем және Қазақстан
банктерінде актив операцияларын басқару механизмдерінің теориялық
негіздерін жүйелеу, банк менеджментінің осы саладағы мәселелерін айқындау,
сол негізде коммерциялық банктің несиелік операцияларын басқару істерін
жандандыру.
Атап өтерлігі, нарықтық экономика жағдайларында коммерциялық банкке
инвестициялық әрекеттерді жүзеге асырмай актив опперацияларын жүзеге сыру
мүмкін емес. Тек несиелік операцияларды жүзеге асыру лайықты несие алуға
жол салады, алайда тәуекелдіктің төмен деңгейіне қол жеткізу қиын, ссуданы
ұсына отырып, банктер тұрақты түрде оларды кері алатындығына үнемі сенімді
бола бермейді.
1 Коммерциялық банктің несиелік операцияларын басқару мен оларды
ұйымдастыру теориялық негіздері
2 Несие және несиелік операциялардың мәні
Ақшаның ізінше несиені иелік ету – адамзат үшін басты жаңалық болып
табылды. Несие – ссудалық капиталдың қозғалысы, қамтамаасыз етудің бастапқы
кезеңінде жүзеге асырылады, шұғылдылық, кері қайтару мен төлемділік
қамтамасыз етіледі. Несиенің арқсында жеке тұтынушылардың және шаруашылық
өкілдерін қанағаттандыру уақыты қысқарады.
Экономиканың дамуында несиенің рөлі кез келген мемлекетте несиелік
операциялардың рөлін анықтайды, яғни өз алдына координирленген банктік
әрекеттерді құрап, зайымшыға ссудалық несие ұсынуды ұйымдастыру шарасына
бағытталады, соған сай ссудалық капиталды зайымшының өзінің міндеттемелерін
орындап болғанға дейін жалғастыру көзделеді.
Несиелік операцияларды жүзеге асырумен коммерциялық банктер
айналысады. Ол шаруашылық субъектілерді, жеке тұлғаларды несиелеуді жүзеге
асырады, олардың есептік–кассалық қамтамаасыз етілу әрекеттерін жүзеге
асырады, несиелік үдеріс жалғасын табады. Несиелік үдеріс – несиелік
қатынастардың амалдары мен тәсілдері, белгілі бір қалыпты ыңғай алып,
аталмыш банк тарапынан іске асырылады.
Коммерциялық банктің басты мақсаты – кіріс көзін иелену. Атап
өтерлігі, бір ден–бір маңызды қызмет түрі – уақытша еркін қаражат көзін
мобилизациялау, экономиканы несиелеу.
Несиелеу несиелік ресурстар арқылы жүзеге асырылады, яғни қалыптасқан
жағдайларда белсенді актив операциялардың жүзеге асуына бағытталмайды,
бірақ қамтамасыз ету, шұғылдылық, кері қайтару мен төлемділік жағдайында
шаруашылық субъектілеріне ұсынылады.
Алайда шоғырланған қаражаттың барлығы бурдей банк тарапынан несие
ұсынуда қолданылады. Қаражат мөлшері, яғни актив операцияларды жүзеге
асыру үшін қажетті өз алдына несиелік потенциал құрайды – бұл тәуекелдікті,
ликвидтілікті ескере отырып қаражатты дұрыс шоғырландыру шамасы.
Коммерциялық банктерден басқа, несиелеу үдерісіне басқа да мекемелер
қатысады, несиелік жүйеге біріктірілген. Несиелік жүйе – ұйымдар мен
мекемелердің жиынтығы, яғни несиегер ұстанымы тұрғысынан несиелеу үдерісіне
араласады.
Несиелік операцияларды жүзеге асыруда банк несиені қайтара алмаудың
белгілі тәуекелдіктеріне назарға алады, ол несиелік тәуекелдік деп аталады,
өз алдына, қаржылық міндеттемелердің клиенттер тарапынан толықтай немесе
тіпті өтелмеуі салдарынан келісімшартта нұсқалғандай банк үшін шығын болып
саналады. Осылайша, несиелік тәуекелдік – бұл тәуекелдік, клиентке
байланысты, оның ынтасы мен өзінің банктің алдында тұрған міндеттемелерін
орындай алу мүмкіндіктеріне қатысты. Кешенді шаралар жиынтығы, банк
тарапынан іске асырылуда ең алдымен осы әрекеттердің алдын алып, несиелік
тәуекелдікті азайтуға бағытталады, несиелік саясат аясында атқарылатын
жұимыстар реті – банк шараларының кешенді қызметі, мақсаты – несиелік
операциялардың кірісті болуына жол салу мен несиелік тәуекелдікті азайту.
1-сурет – Несиелік жүйе
Несиелік қатынастарда кілтті рөлге ие болатын жағдай – зайымшының
несие қабілеттілігі, осы жағдай нарықтық экономика үшін нағыз өзекті ахуал
болып есептеледі. Қаржылық ресурстарды орталықтандыру жағдайларында
тауарлық–ақшалық қатынстар шектелген уақытта, алғышарт болып саналатыны –
несиелік үдерістерді басқарудың әкімшілік әдістері, ол өз мәнінде іске
аспаған, сол үшін қазіргі қазақстандық экономика жағдайында жаңа қатыстық
жүйе болып саналады. Несие қабілеттілік – зайымшының толықтай және
мерзімінде өзінің қарыздық міндеттемелерін орындай алу жағдайлары.
Банктік несие жан–жақтан қаражат көзін тартудың кең жолдарын ұсынады.
Банктердің бұндай әрекеттері маңызды мәнге ие, тартылған қаражаттың клемі
мына майдан хабардар етеді, қаражат селері оларды тауарға иелік ету үшін
қолданбас еді. Алайда аталмыш жағдайда зайымшыға қаражат ұсыну дегеніміз –
оған қажетті тауарларды алуға мүмкіндіктің туындауы. Басқаша айтқанда,
банктік несиені қолдану ақтық нәтижеде материалдық ресурстарды қайта
бөлуге әкеледі. Бұндай нәтиже банк несиесін пайдалануда олардың
шаруашылықта қайта бөлінуінің мәнін айғақтайды.
Бұның барлығы материалдық ресурстарды қайта бөлуде несиенің қатысуының
маңыздылығынан хабардар етеді. Алайда бұл мынадай несиелік қатынастардың
қажеттіліктерін алға тартады, атап айтқанда, ресурстарды мақсатты, ұтымды
пайдалану.Несиенің рөлінің бір көрінісі ретінде оның өнімдерді жүзеге асыру
мен өндірістің үздіксіз жұмыс жасауына ықпал етуді айтамыз.
Жүйелі түрде ағымдағы ақша түсімдері мен өндіріс шығындарының сәйкес
келмеуі арқасында қажетті тауарлық–материалдық құндылықтарды алуға қаражат
жеткіліксіз болады, қызмет төлемі мен соған негізделген үдерістерде бөгелу
сипат алады, сол сияқты өндірістің үздіксіз жалғасуы мен өнімдерді жүзеге
асыруға кедергі болады. Зайымдық қаражатты уақытша қажеттіліктерді өтеуде
ұсыну үздіксіз түрде зайымшылардан ақшаның ағынын қамтамасыз етеді, бұның
барлығы өндірістік үдерістің шығындарын болдырмау мен сол арқылы үздіксіз
еңбек жүйесі мен қарқындылықты қамтамасыз етеді.
Несиелік операциялар қаражатқа деген уақытша қажеттіліктерді
қанағаттандыруда да маңызды қызметке ие, өндірістің кезеңділігі мен
өнімдердің белгілі түрлерін жүзеге асырумен байланысты. Бұл арада маңызды
жай, несиелік операциялар қолайлы ахуалды өндірістің тиімді жұмсы үшін
ғана жолға қоймайды, сонымен бірге шаруашылықтың кезеңлдік салаларын
нығайтуға, ресурстарды экономикалық тұрғыда пайдалануға бағытталады, бұл
өндірістер өздерінің әрекеттерін шамалы қаражат есебінен де ұйымдастыруы
ықтимал, сол сияқты резервтерді азайту есебінен, оның ішінде олардың ақша
түріне қатысты істерінде.
Мемлекеттік емес типтегі банктік мекемелердің елде пайда болуымен ,
коммерциялық банктер, акционерлік қоғам мен пайлық серіктестіктердің
пішінінде ұйымдастырылған, коммерциялық принциптерге сүйеніп жұмыс
жасайтын, несиелік істі ұйымдастыру моделінің басталуы – бұлардың басты
ерекшеліктері – несиелік істерді ұйымдастыру мен тартылған депозиттер
ресурсы базасында іске асыру көзделеді.
Сол арқылы принципінде несиені шексіз ұсыну деген пікірді жоққа
шығарады, бұл мемлекеттік арнаулы банктер тарапынан тәжірибеге енген, оның
ішінде қайтарымсыз негізде, қаржылық үзілістер мен шаруашылықтың лайықсыз
түрлерін жабуға қатысты тек мөлшермен, айлықты есепке алу арқылы ұсынылады.
Несиелік істерді ұйымдастыру коммерциялық банк бастамаларында несиелеудің
өлшемдері мен әдістемесінде жаңаша қарым–қатынастарға әкелді, дәстүрлі
ережелерді қайта қарауға әкелді.
Несиенің және несиелік операциялардың рөлі мен орны қоғамның
экономикалық жүйесінде ең алдымен мынадай қызметтермен ұштастырылады.
Қайта бөлу бағытындағы қызметтер. Нарықтық экономика жағдайларында
ссудалық капитал нарығы өзіндік сорап түпрінде орын алады, уақытша еркін
қаражаттарды шаруашылық әрекеттердің бір түрінен басқа бағытқа жолдау
мақсатында әрекетке еніп, негізінен, жоғары кіріс көзін қамтамасыз ету
мақсатында жұмысқа енеді. Әр түрлі салалардағы кіріктірілген деңгейлерге
бағдар жасай отырып, жекелеген салалар мен аймақтарда экономиканы реттеуші
рөлінде орын алып, қосымша қаржылық ресурстарға капиталды шоғырландырудың
икемді дамуына қатысты қажеттіліктерді қамтамасыз етеді.
Алайда кейбір жағдайларда нұсқалған қызмет түрлерін тәжірибелік
тұрғыда іске асыру нарық құрылдымындағы диспропорцияның тереңдеуіне
соғады, Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу барысында бұндай жайларға
назар аудардық, өндіріс саласынан капиталдың құйылымы айналым саласына
қауіпті мәнге ие болды, оның ішінде несиелік мекемелер үшін.
Нақты сол үшін де несиелік жүйені мемлекеттік реттеудің бірден–бір
маңызды міндеті – экономикалық алғышарттарды ұтымды анықтау мен несиелік
ресурстардың тартылуын ынталандыру мынадай салаларға, яғни аймақтарға,
қарқынды даму объективті тұрғыда ұлттық мүддемен ұштасатындай болуы шарт,
шаруашылықтың жекелеген субъектілерінің бас пайдасын ғана ойлау жақсылық
әкелмейді.
Айналымның шығынының үнемдері. Бұл қызметті тәжірибелік жүзеге асыру
міндетті түрде несиелік операциялардың экономикалық мәніне шығады, нақты
көзі ретінде қаржылық ресурстар, өнеркәсіптік және сауда капиталы
айналымында уақытша босайтын еркін қаражат көзі есептеледі. Шаруашылық
субъектілерінің ақшалай қаражатының шығындары мен түсімдерінің арасындағы
уақытша үзілісті шығын ғана емес, сол сияқты қаржылық ресурстар да
айқындайды.
Нақты сол үшін кең таралымға ие болған ссудалыр түрлері өзіндік
айналым қаражатының көздерінен шоғырланады, тәжірибелік тұрғыда
зайымшылардың барлық категориядағылары қолданыла алады, капитал айналымының
қарқындылығын қамтамасыз етіп, атап өтерлігі, айналымның шығынының жалпы
үнеміне де жол ашады.
Капитал шоғырланымы қарқындылығы. Өндірістің қаржылық жағдайы мен
төлем қабілеттілігі төмендейді. Тұрақты қаржылық жағдай өз кезегінде
өндірістік жоспарлардың орындалу барысына қалыпты түрде ықпал етеді және
өндірістің қажеттіліктерін қажетті ресурстармен қамтамасыз етеді.
Сол үшін қаржылық жағдай ақша ресурстарының шығыны мен түсімінің
жоспарлы түрде іске асуына бағытталып, есептік жүйенің орындалуына септігін
тигізеді, өзіндік және зайымдық капиталдың ұтымды пропорцияларына қол
жеткізу мақсатында анағұрлым нәтижелі әрекеттерге барады. Қаржылық
әрекеттердің басты мақсаты – қаржылық ресурстарды пайдалануды шешу,
қаржылық ресурстарды қайда, қалай орналастыру қажеттілігін және кіріс
алудың барысын қадағалау жолға қойылады.
Өндірістің тұрақты жағдайының кепілі және басты алғышарты тұрақтылық
болып саналады. Оған көптеген себептер ықпал етеді – ішкі және сыртқы:
өндіріс және арзан, сұранысқа ие өнімдерді шығару, сапалы әрекет; тауар
нарығындағы өндірістің берік жағдайы; өндірістің материалдық–техникалық
жабдықталуының жоғары деңгейі және алдыңғы қатарлы озық үлгідегі
технологияларды пайдалану; серіктестермен оңтайлы байланыс ; қаражат
айналымының ырғақтылығы; шаруашылық және қаржылық операциялардың
тиімділігі; өндірістік және қаржылық әрекеттерді жүзеге асырудағы
тәуекелдіктердің шағын көлемі.
Тауар айналымын қамтамасыз ету. Өндірістің қаражат жинағының негізгі
көзі – өнімдерді жүзеге асырудан түсімнің молдығы (жұмыс, қызмет), нақты
айтқанда, оның мынадай бөлігі, яғни материалдық, еңбек және қаражат шығынын
есептеуден өндіріске қалатын бөлігі. Сол үшін әр өндірістің маңызды міндеті
– кіріс көзін мол алу, шығынды артық шығармау, үнемдеу режимін ұстану,
қаражатты ұтымды да оңтайлы пайдалану. Өндіріске таза кірісті алу үшін тек
мына жағдайларда мүмкін болады – егер ол шығаратын өімдер мен атқаратын
қызмет түрлері қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыратын болса,
көпшіліктің сұраныстарын қанағаттандыратын болса.
Ғылыми–техникалық прогресті қарқынды ету. Тәуекелдіктің артуымен
банктің шынайы секторында зайымшылардың мониторинг жүйесі аясында қосымша
қаржылық коэффициенттерді қолдану іске асады (ликвидтілік коэффициенті,
әрекеттің тиімділігі, кірістілік), рейтингті иелік етудің қатаң жүйелері
енгізіледі, салалық лимиттер, ұзартылған мерзімдегі қарызы бар
зайымшылармен анағұрлым тиянақты жұмыс жүргізу.
Мәселе туындатып отырған несиелерге қатысты жұмыстар бойынша ішкі
құрылымдарды кеңейту мен белсенді етуден басқа, банктер қарым–қатынастарды
жандандырады, шетел банктерінің мәселе туындатып отырған активтердің
бөлігін сатып алуға қатысты ұсыныстарын қанағаттандыру жолында қадамдарға
орын береді, сол сияқты лайықты әдістер мен амалдарына лайықты жол береді.
Бұлардан басқа, банк секторын қолдаумен байланысты мемлекет жағынан да
қолдау тауып, көптеген банктердің мүдделі болуына жол ашылады. Негізінен,
бұл банк балансын мәселе туындатып отырған активтерден тазалауға қатысты,
сол сияқты тұрғындардың салым кепілдігінің сомасын арттырумен
ұштастырылады.
Банктік несиелеу несиелеудің қөатаң принциптерін ұстану арқылы жүзеге
асады, несиелік үдерісті ұйымдастырудың талаптары болады.
Несиелеу принциптеріне енеді
– кері қайтару мен шұғылдылық;
– экономиканың дамуының дағдарысты жадайында – банк клиенттерінің
ақша жинағын антиинфляциялық қорғау.
Егер ссуданы қолдану мерзімі бұзылса, онда несие мәні ақсайды, өз
тағайындалымын жояды.
Тәртіпті ұзақ мерзімді бұзу тәжірибесі өндірісті несиелендірудегі
шұғылдыққа нұқсан келтіреді және жекелеген салалар үшін тиімсіз, елдегі
ақша айналымына кері әсер етеді. Несиенің төленуі – бұл принцип банктен
алынған несие мөлшерін тікелей қайтаруға ғана бағытталып тұрған жоқ,
соныменбірге оларды пайдалануға құқық болады. Несие үшін төлемнің
экономикалық мәні зайымшы мен несие беруші арасынағы үрдістерге
негізделеді.
Қарастырылатын тәжірибелік принцип банк пайызының шамасының
тағайындалу үрдісінде орын алады, үш әрекет нысанға алынады:
- заңды және физикалық тұлғалардың кіріс бөлігін қайта реттеу;
- өндірісті реттеу және айналым ссудалық капиталды реттеу жолымен
салалық, салааралық және халықаралық деңгейде іске асады.
Несиенің қайтарылуы – бұл принцип несиегер алған қаржылық несие
ресурсының өз уақытында қайтарылуына қатысты жағдай. Ол несиені қайтаруда
тәжірибеде несиелік ссуданы ақша қараждатының лайықты сомасын тиісті
есепшотқа аудару жолымен және несиелік ұйымға өзі төлеу жолымен іске
асырады, бұның өзі банктің несиелік ресурстарының жандандырылуын қамтамасыз
етеді, банктің жарғылық әрекетінің жалғасымдылығы іске асырады. Несиені
қайтарудың экономикалық негізі – айналым қаражатының лайықты үрдіске енуі
және олардың міндетті түрде ссуданы қайтару ыңғайын қамтамасыз етуі. Несие
экономикалық категория ретінде басқа тауарлық–ақшалық қатынастардан ерекше,
бұнда аша қозғалысы кері қайтару ыңғайында іске асады. Кері қайтару –
несиенің қажетті шарты.
Несиенің шұғылдығы – бұл принцип зайымшының өзі қалаған уақытта емес,
нақты келісімшарт бойынша белгіленген уақытта қайтаруға бағытталған. Бұл
шарттың бұзылуы несиегер үшін зайымшыға банктің экономикалық санкцияларды
қолдану үшін жеткілікті негіз болып саналады, алынатын пайыздық мөлшерді
көтеру немесе әрі қарай сот тәртібімен орындалмаған талаптарды орындау
жалғасады.
Несиенің шұғылдығы несиені кері қайтарудың қажетті мөлшерін ұстанады.
Тағайындалған несиелеу мерзімі зайымшыда ссуда қаражатының орналасу шегімен
лайықтандырылады.
Егер ссуданы қолдану мерзімі бұзылса, онда несие мәні ақсайды, өз
тағайындалымын жояды. Тәртіпті ұзақ мерзімді бұзу тәжірибесі өндірісті
несиелендірудегі шұғылдыққа нұқсан келтіреді және жекелеген салалар үшін
тиімсіз, елдегі ақша айналымына кері әсер етеді.
Несиенің төленуі – бұл принцип банктен алынған несие мөлшерін тікелей
қайтаруға ғана бағытталып тұрған жоқ, соныменбірге оларды пайдалануға құқық
болады. Несие үшін төлемнің экономикалық мәні зайымшы мен несие беруші
арасынағы үрдістерге негізделеді. Қарастырылатын тәжірибелік принцип банк
пайызының шамасының тағайындалу үрдісінде орын алады, үш әрекет нысанға
алынады:
– заңды және физикалық тұлғалардың кіріс бөлігін қайта реттеу;
– өндірісті реттеу және айналым ссудалық капиталды реттеу жолымен
салалық, салааралық және халықаралық деңгейде іске асады.
– экономиканың дамуының дағдарысты жадайында – банк клиенттерінің ақша
жинағын қорғау.
– дифференцирлендіру;
– несиенің қамтамасыз етілуі;
– банк ссудаларының төлемділігі.
Несиені дифференцирлендіру байқатқандай, коммерциялық банктер өз
клиенттерінің ұсыныстарына бір жақты қарамауы шарт. Тәуекелдерді басқарудың
потенциалды маңызды құралдары алуан түрлі. Пайыз мөлшерлемесінің жоғарылауы
шындығында да көпшілік жағдайда жоғары мөлшерде несие ұсынуларымен
байланысты. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шағын кәсіпорындар мен
банктердің байланысы, осы жағдайда тәуекелді басқаруда бұл құрал өнімсіз
болып табылады. Бизнесті несиелеудегі тәуекелді басқарудың маңызды құралы
ретінде несиемен қамтамасыз ету тәжірибесін айтуға болады.
Банк ссудасының қоржынын әртараптандыру, яғни барлық назарды қатерге
аудартатын несиелеудің жоғарғы шегін белгілеу жолымен бір қарыз алушыға
берілетін несиенің мөлшерін кеміту. Бұл тәсілді банк клиентінің несиені
өтей алатын қабілетіне көзі жетпегенде, яғни, клиенттің несиені қайтаруына
сенімсіздік білдіргенде қолданады. Несиенің кемітілген мөлшері оның
қайтарылмай қалған жағдайында ысыраптың мөлшерін азайтуға себепші болады .
Несиені өтеу қабілетін, яғни қарыз алушының несиені өтей алатын
мүмкіндігін талдау, көптеген банктер осы әдісті қолданады. Өйткені, ол
несиенің қайтарылмай қалуынан орын алатын барлық ықтимал ысырапты
болдырмауға мүмкіндік береді.
Несиенің сан алуан әрекеттері, пішіндері бар. Мысалы, ссуда әр түрлі
ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қажеттіліктерді қанағаттандырады (шикізат
шығыны, материалдар мен жабдықтар шығыны). Несиені ішкі және сыртқы
экономикалық айналымда қызметке енгіуге болады, ақшалай және тауарлық
пішінде. Алайда қажеттілікке қатыссыз, оның мәні кейде басқа да үрдістермен
жетілдіріліп отырады.
Несиелік операциялардың орны мен рөлі қоғамның экономикалық саласында
ең алдымен оның атқаратын қызметіне қатысты. Несиенің қызметін
пайдалануүшін түрлі пішіндегі меншік сипатын иеленген өндірістер және қоғам
тұтасай алғанда өндірістің тиімділігіне қол жеткізеді, кірістің өсуіне жол
ашады. Несиенің қызметін анықтау үлкен тәжірибелік мәнге ие, бұның өзі оны
тиімді пайдалануға жол ашады.
Бұл принцип зайымшы мен несиегер арасындағы кіріске де қатысты. Осы
орайда үш негізгі қызмет туындайды:
– физикалық және заңды тұлғалардың кіріс бөлігін қайта бөлу;
– өндірісті реттеу және ссудалық капиталды салалық, салааралық және
халықаралық деңгейде қайта реттеу, бөлу арқылы айналымға енгізу;
– экономиканың дағдарысты кезеңдерінде – банк клиенттерінің ақшалай
жинағын антиинфляциялық қорғау.
Банк пайызының жүктемесі – несиенің өзіндік бағасы. Несиенің
төлемділігі өндірістің шаруашылық есебіне ыенталандыру әрекетін жасайды,
оларды өзіндік қаражат қорын арттыруға және тартылған қаражат көзін үнемдеу
әрекеттеріне бағытталады. Несиелік операциялар экономикада қандай рөл
атқаратынын аңғару үшін міндетті түрде несиелеу үдерісін ұйымдастыруды
қарастыру керек.
1.2 Несиелеу үдерісін ұйымдастыру және несиелік операцияларды
қамтамасыз етуы
Коммерциялық банктердің бірден–бір маңызды бағыттарының бірі –
несиелеу үдерісі. Латын тілінен аударғанда несиелеу мағынасы сену,
оның үстіне несиелеу қазіргі қазақстандық жағдайларда тәуекелді актив
операциялардың қатарынана орын алады, дұрыс ойластырылмаса, ликвидитілік
пен банкроттыққа соғады.
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелеу үдерістері арқылы елдің
қаржылық жүйесіндегі ақшалай қаражатты қайта бөлу, реттеу қызметі іске
қосылады. Шаруашылық субъектілерінің нарықтағы ақша айналымына сұранысы
коммерциялық банктерден еркін қаржылық ресурстарға деген сұраныстарды
қанғаттандыру арқылы өтеледі, өз кезегінде депозиттер нарығынан және жеке
салымдардан тартылған болып саналады.
Несиенің қайтарылуы – бұл принцип несиегер алған қаржылық несие
ресурсының өз уақытында қайтарылуына қатысты жағдай. Ол несиені қайтаруда
тәжірибеде несиелік ссуданы ақша қараждатының лайықты сомасын тиісті
есепшотқа аудару жолымен және несиелік ұйымға өзі төлеу жолымен іске
асырады, бұның өзі банктің несиелік ресурстарының жандандырылуын
қамтамасыз етеді, банктің жарғылық әрекетінің жалғасымдылығы іске асырады.
Несиені қайтарудың экономикалық негізі – айналым қаражатының лайықты
үрдіске енуі және олардың міндетті түрде ссуданы қайтару ыңғайын қамтамасыз
етуі. Несие экономикалық категория ретінде басқа тауарлық–ақшалық
қатынастардан ерекше, бұнда аша қозғалысы кері қайтару ыңғайында іске
асады. Кері қайтару – несиенің қажетті шарты.
Несие бойынша банктер жан–жақты жұмыс ретін атқарады. Несиелік
мониторинг Қазақстан Республикасының барлық банктеріне тән. Мониторинг
несиені берген күннен бастап, оны толық қайтарғанға дейін бақылауды және
қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін үнемі талдап отыруды, несие
сапасының төмендеуі немесе несиелік келісімшарттың бұзылуы анықталған
жағдайларда тиісті шаралар қолданылуды қамтитын банктің күнделікті жұмысы.
Несиелік мониторингті жүргізуге қатысты ақпарат көзіне мыналар жатады:
– банкте жинақталған қарыз алушы туралы ақпараттар;
– қарыз алушыдан алатын ақпараттар;
– өзге көздерден алынатын ақпараттар (жабдықталушылардан, сатып
алушылардан, өзге банктерден, қаржы ұйымдарынан, үшінші тұлғалардан).
Несиелеу үдерісі күрделі шара, өзара бірін–бірі толықтыратын
кезеңдерден тұрады, әрқайсысы лайықты есептеулер мен ара–тұра орын алатын
қателіктерден тұрады.
Несиелік үдерістің бірінші кезеңі – бағдарламалау, елдегі, аймақтағы
макроэкономикалық жағдайды бағалаумен байланысты, потенциалды зайымшылардың
жұмысына, ішінара несиелеудің таңдалған бағыттары талданады, банк
персоналының дайындығын тексеру – банкішілік нормативтік құжаттардың ссудал
алушылардың әр түрлі категориямларына қайсысы лайықты, соларды нақтылау.
Банк басшылары несиелік саясаттың меморандумын қабылдайды, (әдетте 1
жыл). Бұл құжатта жазылады:
– алдағы жылға банктің несиелік жұмысының негізгі бағыттары, несиелік
әрекеттің нақты көрсеткіштері (нормативтер мен лимиттер),
рентабелділіктің қажетті деңгейін қамтамасыз етумен және несиелік
тәуекелдіктен қорғанумен ұштастырылады;
– несие мен депозиттердың қатынасы;
– өзіндік капитал мен активтердің қатынасы;
– тұтастай алғандағы банк активтерінің қоржынының сегментінің лимиті;
– клиенттік лимиттер;
– акционерлер үшін (пайщылар үшін);
– ескілері үшін, клиенттердің өзара қарым–қатынастарының тарихына шолу;
– жаңа клиенттер үшін;
– банк клиенттері үшін;
– қамтамасыз ету жұмыстарын жүргізу бойынша талаптар (кепіл түрлері,
бағадағы маржа );
– құжаттандыру бойынша талаптар мен несие ережелерін назарда ұстау;
– несиелік маржаның жоспарланған деңгейі мен шешімдер қабыдаудың
механизмдері өзгерістерді қоса алғанда.
Келесі банкішілік нормативтік құжат үлгісі ереже – Несие ұсынудың
тәртібі туралы, онда көрініс алады:
– несиелік үдерісті ұйымдастыру;
– зайымшыдан талап етілетін құжаттар тізімі, несиелік келісімшарттардың
жобаларын дайындаудың стандарттары ;
– қамтамасыз етуді бағалауды жүргізу ережелері.
Бұл құжаттарды қабылдаудан кейін , несиелік үдеріс жағдайында банктің
несиелеудің екінші кезеңіне дайындығы туралы айтуға болады.
Екінші кезең – банк ссудасын ұсыну.
Несиенің мақсатты ерекшелігі. Несиелік операциялардың көптеген
түрлерінде таралады, несие алған тұлға төлеген қаражатты мақсатты пайдалану
көзделіп отырады. Тәжірибелік мәнге ие болған – несиелік келісімшарт,
ұсынылатын ссуданың нақты мақсатын тағайындайды, сонымен қоса банкті
бақылау үрдісінде зайымшының талапты орындауымен ұштасады. Аталмыш
міндеттемені бұзу ссудалық пайыздың артуына және айыппұл салуға жалғасады.
Несиенің кіріктірілген ерекшелігі – бұл принцип несиенің ұйымы
тарапынан кіріктірілген қарым–қатынасты анықтайды, потенциалды
зайымшылардың түрлі категорияларына лайықты. Тәжірибелік жүзеге асыру нақты
банктің жеке мүддесімен ұштасады, мемлекет тарапынан жүргізілген
орталықтандырылған саясатты жекелеген салаларда қолдау немесе әрекеттер
саласында (мысалы, шағын бизнесте). Банктер несиені ұсынуда уақытында
қайтара алатын клиенттермен жұмыс атқарады. Осы мақсаттарда банк несие
қабілетінің көрсеткіштер негізінде өндірістің қаржылық жағдайы анықталады,
оның үстіне несиені мерзімінде қайтару сенімділігіне ие болады. Банк
өндірістің балансын ликвидтілікке бағалайды, өндірістің өзіндік қаржы
көздері қамтамасыз етіледі; оның рентабелділік деңгейі мен даму
перспективасы назарда болады. Бұндай қосымша жұмысты атқару банкті өзін
тәуекелдіктен сақтандыруға жол салады, несиені уақтылы қайтармау жағдайын
реттейді.
Несие жіктелімі дәстүрлі түрде бірнеше базалық белгілер бойынша жүзеге
асады, маңыздысы несие ұсынушы мен зайымшы категориясы, сонымен қоса несие
ұсынатын тұлғаның жалпы жағдайы. Бұдан шығатын тұжырым, бірнеше бөлшектік
жіктелім айқын орын алады.
Несиелік үдерістің үшінші кезеңі – несиені пайдалануды бақылау.
Сондықтан кейінгі жылдар дамыған нарықтық қатынастары бар елдер
экономикасындағы өндірістің шоғырлануының жоғары деңгейімен сипатталады,
осы процестердің жаңа формаларының туындауына әкеледі, сонымен бірге ел
ішінде де, әлемдік қаржы нарықтарында да күшті позицияларды алатын алып
банктер тобының жедел өсуін туындатады.
Мамандандыру өз кезегінде банкке потенциалды клиенттердің жағдайын
терең тануға мүмкіндік береді, сол арқылы қомақты кіріс ала алады.
Нұсқалған принциптер бойынша ссудалық қоржынды басқаруда менеджерлер
тарапынан несиелік тәуекелдікті азайту мен несие қоржыны бойынша лайықты
кіріс мөлшерін енгізу нысанға алынады.
Бұл факторлар ықпалының деңгейі көбінесе заңды жолмен, тағайындалған
ережелерге сай, бекітілген нұсқауларға сәйкес және міндетті банк әрекеті
қағидаларына сай жалғасын табады.
Несиелік үдерістің бұл кезеңінің басты мақсаты – қарыз бойынша және
ссуданы жабу бойынша пайыздық төлемді жүйелі қамтамасыз ету.
Көптеген қауіпті белгілер бар, яғни зайымшының қаржылық жағдайы
нашарлауда, оған ұсынылған несие уақытында жабыла алмайды.Бұл қауіпті
белгілер мына жолмен анықтаады:
– қаржылық есепке талдау;
– қарызгермен жеке сөйлесу;
– үшінші жақтың мәліметтері;
– банктің басқа бөлімдерінен мәліметтер.
Банк басты назарды аударуы тиіс:
– ликвидтілік коэффициентінің төмендеуіне;
– қысқа мерзімді қарыздың пропорционалды емес негізде өсуі;
– мерзімі ұзартылған қарыздың артуы;
– сату көлемінің азаюы;
– қор айналымының баяулауы.
Банк үшін тұрақты түрде клиенттермен персоналды байланыстарды
жалғастырған жөн, компания мен олардың филиалдарын аралау, басшы
кадрлармен кездесу, тағайындалмаған жабдықтардың барысына назар аудару.
Банктік қызметкерлерді мына жайлар алаңдатады:
– банкпен қарым–қатынастың нашарлауы, ынтымақтастықтың болмауы;
– маңызды клиенттердің болмауы;
– қаржылық есептердің нашар құрылуы;
– негізделмеген тәуекелдіктерді қабылдау;
– кілтті қызметкерлерді алмастыру;
– несиегерлер тарапынан компания туралы сауалдарға жол беру;
– әлсіз операциялық бақылау.
Несиелік мониторингті жүргізуге қатысты ақпарат көзіне мыналар жатады:
– банкте жинақталған қарыз алушы туралы ақпараттар;
–қарыз алушыдан алатын ақпараттар;
– өзге көздерден алынатын ақпараттар (жабдықталушылардан, сатып
алушылардан, өзге банктерден, қаржы ұйымдарынан, үшінші тұлғалардан).
Ақпараттың толықтығына қарай несиелік мониторинг ағымдық және
тереңдетілген болып бөлінеді. Ағымдық мониторинг – ай сайын ағымдық
мониторинг есебі түрінде рәсімделетін, несиені қайтару кестесінің
орындалысы шегінде барлық несиелер бойынша жоспарлы түрде қарыз алушының
шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы ақпараттарды алу негізінде
жүргізілетін тексеру.
Егер клиентке жағдайды түзетуге болатыны түсіндірілсе, лайықты жоспар
бойынша әрекет жалғасып, онаң аясына енеді:
–активтерді сату;
– шығындарды қысқарту;
– маркетингтік стратегиялардың өзгерістері;
– кілтті орындарға жағңа тұлғаларды дайындау.
Кепілдік мәселесі де назарда болады, банк қызметкерлері тарапынан
қарастырылып, лайықты әрекеттер жалғасын табады. Бұдан шығатыны, ең
алдымен, құжаттарды тексеру, банктің кепіл бойынша сөзсіз құзырлық құқығы
бар екендігіне көз жеткізу: әдетте бұл қымбат бағалы және уақыт алатын
шара. Пайдалы нұсқа – кепілді сатуда зайымшымен ынтымақтастық.
Несиелік үдерістің төртінші кезеңі – банк ссудасының қайтарылуы.
Ссудалық операциялар қазіргі уақытта таза кірістің көп бөлігін
қамтамасыз етеді, ол коммерциялық банктер тарапынан іске асады. Олармен
бірге несиелеу негізгі тәуекелдікпен де байланысты, яғни банк операциялық
әрекеттер барысында жүйелі жұмыс құрылымын лайықты іске асырады.
Бұл жағдайларда маңыздысы тәуекелдік пен несие операциялары арасындағы
балансты табу, яғни қабылданған тәуекелдіктің ұтымды, оңтайлы болуы назарға
алынады, бақылануы тиіс, банктің қаржылық мүмскіндіктері лайықты
көрсеткіштерге қол жеткізуі тиіс, ал активтер – ликвидті және кірістің
лайықты деңгейін қамтамасыз етуі қажет.
Бұл мақсатқа қол жеткізу несиелік тәуекелдікті қонымды, оңтайлы,
тиімді басқарудың арқасында қол жеткізіледі.
Несиенің уақтылы қайтарылмауы салдарынан банкке елеулі шығын келеді,
ол әр түрлі жағдайлармен байланысты:
– банктің репутациясы түседі, мерзімі ұзартылған несиенің және
жабылмаған несиенің көп бөлігі салымшылардың сенімінің төмендеуіне соғады;
– әкімшілік шығындар артады, проблемалық ссудалары несиелік
персоналдан ерекше назарды талап етеді, өндірістік емес шығындарды қолдау
бағытында статус – кво құру;
– білікті мамандардың кету қаупі артады, оларды кіріс операциялары
барысынан ынталандыру мүмкіндіктерінің азаюынан,;
–өнімді емес активтерде қаражаттың тұрып қалуы;
Қателіктің жиі кездесетін түрі – банк персоналының несиелік
өтініштерді дұрыс қарастырмауы. Анағұрлым жиі орын алатын құқық
бұзушлықтар:
– зайымшыға қатысты қатал қарым–қатынастың болмауы;
– кәсіби тұрғыда жүргізілмеген талдау;
– ссуданың нашар құрылымдануы, несиелік қызметкердің өндірістің тұтыну
қабілеттілігімен, салалық ерекшелігімен таныс болмауы;
– ссуданы жеткіліксіз қамтамасыз етпеу (мысалы, кепіл бағасын көтеру)
– ссуданы құжаттаудағы қателіктер (банк мүдделерін қамтамасыз ететін
маңызды жағдайларды келісімшарттарда көрсету);
– ссуданы жабу барысында зайымшыларға нашар бақылаудың болуы
(компанияны лайықты тексермеу, қамтамасыз етуді лайықты іске асырмау).
Ссуда алушы компанияның тиімсіз жұмысы:
– әлсіз басшылық;
– өнімдердің сапасының нашарлауы және оларды нарықтан ығыстыру;
– тиімсіз маркетинг жарнамалық компанияның жоспарының болмауынан,
болашақ нарық бағалануы іске аспайды;
– компания қаржылық жағдайына әлсіз бақылау (дебиторлық қарыздың,
шығынның артуы).
Бұдан басқа да маңызды рөл атқаратын факторлар бар, банк бақылауынан
тыс: экономикалық конъюнктураның нашарлауы, саяси қозғалыстар, заңдардың
өзгерістері, технологиялық үзлістер.
Зайымшы қандай класқа енсе де, ол қайтару принциптерін сақтамай
несиені ала алмайды.
Несиенің қайтарылуы – бұл принцип несиегер алған қаржылық несие
ресурсының өз уақытында қайтарылуына қатысты жағдай. Ол несиені қайтаруда
тәжірибеде несиелік ссуданы ақша қаражатының лайықты сомасын тиісті
есепшотқа аудару жолымен және несиелік ұйымға өзі төлеу жолымен іске
асырады, бұның өзі банктің несиелік ресурстарының жандандырылуын
қамтамасыз етеді, банктің жарғылық әрекетінің жалғасымдылығы іске асырады.
Несиені қайтарудың экономикалық негізі – айналым қаражатының лайықты
үрдіске енуі және олардың міндетті түрде ссуданы қайтару ыңғайын қамтамасыз
етуі. Несие экономикалық категория ретінде басқа тауарлық–ақшалық
қатынастардан ерекше, бұнда аша қозғалысы кері қайтару ыңғайында іске
асады. Кері қайтару – несиенің қажетті шарты.
Несиенің шұғылдығы – бұл принцип зайымшының өзі қалаған уақытта емес,
нақты келісімшарт бойынша белгіленген уақытта қайтаруға бағытталған. Бұл
шарттың бұзылуы несиегер үшін зайымшыға банктің экономикалық санкцияларды
қолдану үшін жеткілікті негіз болып саналады, алынатын пайыздық мөлшерді
көтеру немесе әрі қарай сот тәртібімен орындалмаған талаптарды орындау
жалғасады.
Несиенің шұғылдығы несиені кері қайтарудың қажетті мөлшерін ұстанады.
Тағайындалған несиелеу мерзімі зайымшыда ссуда қаражатының орналасу шегімен
лайықтандырылады. Егер ссуданы қолдану мерзімі бұзылса, онда несие мәні
ақсайды, өз тағайындалымын жояды. Тәртіпті ұзақ мерзімді бұзу тәжірибесі
өндірісті несиелендірудегі шұғылдыққа нұқсан келтіреді және жекелеген
салалар үшін тиімсіз, елдегі ақша айналымына кері әсер етеді.
Міндетті түрде атап өтерлігі, шаруашылықтың нарықтық жағдайларында
шұғылдық принципі өзіндік ерекше мәнге ие болады. Оны сақтаудан ақша
қаражаттарын қоғамдық жүзеге асырудың қалыпты түрде әрекетке енуі жүзеге
асады.
Несиелік операциялармен, несиемен қамтамасыз етудің негізгі пішіндерін
қарастырамыз.
Біріншісі – кепілмен қамтамасыз ету. Кепіл мүлкі клиентте қамтамасыз
етудің бірден–бір кең таралған пішіні. Кепілді қамтамасыз етуде тек ссуданы
қайтару ғана емес, сол сияқты лайықты пайыздық көрсеткіштер мен орын алуы
ықтимал шығындардың міндеттемелерді орындамау жағдайында орын алуы
ұшырасады. Кепіл мүлікке қатысты (қозғалмалы және қозғалыссыз), бұдан
байқалатыны, несиегер – кепіл ұстаушы ретінде бұл мүлікті жүзеге асыру,
егер кепілмен қамтамасыз етілген жағдай орындалмаса. Кепіл заты кез келген
мүлік болып саналады, яғни Қазақстанның заңдарына сай кепілмен қамтамасыз
етіледі, сол сияқты құнды қағаздар мен мүліктік құқықтар ескеріледі. Кепіл
иесі кепіл затының иегері, меншік иесі ретінде толық шаруашылық әрекеттерін
іске асыра алады. Оның үстіне, кепіл ұсынушы қарызгер немесе үшінші жақ
тұлғасы болуы ықтимал. Толық шаруашылық істі жүргізу құқығы субъектілерге
мүлікпен иелік етуге, пайдалануға, қолдануға құқылы.
Кепіл кепіл ұстаушыға кепілге салынған жолдау мен жолдаусыз да орын
алуы ықтимал.
Кепіл ұсынушыда мүлікті қалдыру бірнеше пішінде жалғасады, олардың
негізгілері мыналар болып табылады:
–айналымдағы кепілдік тауары;
–тауар кепілдігі қайта өңдеуге;
–жылжымайтын мүлік кепілі.
Айналымға салынған кепілдік байқатқандай, зайымшы кепілге салынған
мүліктерді жүзеге асыруға құқылы, кепілді реттеу қызметі – ол ақша
қаражатын кері қайтару негізінде лайықты үрдісті жолға қоюмен ұштасады. Ол
қаражатты аккумуляциялауда көрініс алады, орналастыру жағдайларында.
Нақты бұл қызмет несиені өндірістер мен ұйымдарға уақытша ұсыну кезінде
көрініс алады, олардың ақша ресурсына деген қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталады. Зайымшы кепіл құндылықтарын сақтауға, лайықты
есеп жүргізуге міндетті, бұл үшін жауаптылыққа ие.
Тауар кепілдігі қайта өңдеуге қатысты байқатқандай, зайымшы өзінің
өндірісіне салынған шикізаттарды, материалдарды, жартылай фабрикаттарды
қайта өңдеуге құқылы, бірақ осы орайда кепілдік құқық дайындалған жартылай
фабрикаттарға қатысты таралады, аяқталмаған өндіріс, дайын өнімдер мен
артылған тауарларға қатысты да өрбиді.
Айналымдағы тауарға кепіл заты арқасында сауда және
жабдықтау–тұрмыстық ұйым–мекемелер несиеленеді. Тауар кепілдігі қайта
өңдеуге қатысты өнеркәсіптік, құрылыс, көлік, ауыл шаруашылығы өндірістер
несиеленеді.
Жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека) – ипотекалық несие тұрғын үй
құрылысына, жер сатып алуға ұсынылады. Оны коммерциялық банктер мен арнаулы
несие–қаржылық институттар ұсынады. Оның негізгі көзі – корпорациялар мен
банктердің ипотекалық облигациялар эмиссиясы. Ипотекалық несие ірі күрделі
шығындар үшін де алынады. Жаңа құрылысқа алу пайдалы. Осы орайда құрылыс
нысаны кепіл болады. Кепіл кезеңдік тұрғыда құжаттандырылады, нысан
құрылысы бойынша іске асады.
Кепілдің екінші түрі – кепіл ұстаушыда кепіл затын қалдыру, банк
әрекетінде бұған жақсы көзқараста, әсіресе, егер кепіл заты ретінде
ұсынылатын мүлік жылжымайтын мүлік болса. Бұл мынамен түсіндіріледі, кепіл
затын кепіл ұстаушыға жолдауда (банкке) соңғысы анағұрлым әрекеттік
бақылауды іске асырады, аталмыш мүлікке қатысты, бұдан басқа, банкте
ұсынылған несиеге қатысты мүмкіндіктер мол болады.
Кепілдіктің аталмыш түрі екі пішінде жалғасады:
– қатты кепіл;
– кепіл құқығы.
Қатты кепіл мүлікті банкке жолдаумен ұштастырылады, заңдық ережелер
бойынша жалғасын табады.
Кепіл құқығы – Қазақстан үшін жаңа әрекет, әзірше жеткілікті
өңделмеген және заңдық қатынастарда лайықты реттелмеген. Кепіл ретінде
төлемде құжаттар, яғни банкке жолдауды айғақтайтын құжаттық деректер, жеке
меншік нысанының құқықтарына қатысты айғақтар (өнеркәсіптік үлгідегі
авторлық құқық, тауарлық белгілер, ноу–хау, патенттер).
Құқық кепілшісі ретінде орын алатын тұлғаға салынатын кепіл зат орын
алады. Жал құқығы кепілдігі немесе басқа да құқық меншік иесінің
құптауынсыз іске аспайды, шаруашылық тұрғыдан иелік етуге рұқсат етілмейді.
Бірақ сонда да болса атап өтерлгі, кепіл оның классикалық түрінде банк үшін
әрдайым тиімді бола бермейді.
Екіншісі – кепілдікпен қамтамасыз ету. Кепілдік келісімшарты бойынша
кепіл болушы несиегер алдында басқа тұлғаны жауаптылыққа міндеттейді
(толықтай немесе ішінара) міндеттемелерді орындауға бағыттайды.
Зайымшы мен кепіл болушы несиегер алдында қарызгер ретінде жауап
береді. Несиегер алдында кепіл болушы қарызгер сияқты жауаптылығын
мойындауы шарт, пайыздың уақтылы төленбеуіне, қарызды қайтару бойынша сот
шығындарын қайтару және басқа да несиегер шығындарына байланысты істерге
ортақ болады, келісімшартта бұл талартар толықтай қарастырылады.
Кепіл болу жазбаша түрде келісімшартта толтырылады. Келісімшартта
банкпен екі арадыға лайықты шарттар орын алып, қарызгер несиегері мен оның
кепіл болатын тұлғасы арасында байланыс іске қосылады, қарызгердің
мекенжайы толық жазылып, банк–несиегердің мекені нұсқалады, сол сияқты
кепіл болушы тұлғаның міндеттемелері толықтай көрсетіледі (төлем сомасы мен
оның төлемнің жағдайлары), банк пен кепіл болушы арасындағы есептеулер
тәртібі орын алады.
Кепілділік тоқтатылады:
– оларға кепілдендірілген міндеттеме тоқтауда;
– басқа тұлғаға кепілдік міндеттемелердің ауыстырылуы, егер кепіл
болушы жаңа қарызгер үшін жауап беруде келісім бермесе;
– келісімшартта кепіл болушының мерзімінің аяқталуына қатысты.
Келісімшартта кепіл болушының мерзімінің аяқталуы көрсетілмесе, кепіл болу
тоқтатылады, егер несиегер кепіл болушыға іздестіру бір жыл көлемінде
жарияламаса, кепілдік міндеттемелері алынып тасталады;
– егер несиегер атқарудың лайықты түрінен бас тартса, ол кепіл
болушыға лайықтандырылады.
Кепіл болушыға қатысты іздестіру шаралары қозғалатын болса, (қарызгер
үшін міндеттемелерді атқарғаны үшін) несиегердің құқығы бұл міндеттеме
бойынша жалғасатын болады. Осылармен байланысты несиегер (банк) оған
құжаттарды ұсынуға міндетті, қарызгердің міндеттемелерін қанағаттандырушы
құжаттар, талаптарды қамтамасыз ететін құқықтар да жолданалды.
Үшінші – банктік кепілдікті қамтамасыз ету. Банктік кепілдік бір жақты
мәміле, соған сай гарант жазбаша міндеттемені жазып, несиегерге
келісімшартта құпталған ақша сомасын төлеу туралы құжаттарға қол қояды.
Оның үстіне, несиегерге лайықты (бенефициар үшін) банктік кепілдік бойынша
гарантқа қойылатын талаптар басқа тұлғаға тектен–текке алмастырылмайды
(егер кепілдікке қатысты қарастырылған бап болмаса) гарант жауаптылығы
кепілдік құжаттағы сомамен шектеледі, қарызгердің нақты қарыз құнынан
тәуелсіз (принципал)негізгі міндеттеме бойынша (егер бұл жай кепілдік
жүйед қарастырылса). Банктің кепілдігін алуда қарызгер (принципал)
комиссиялық сыйақыны гарантқа төлеуге міндетті.
Банктік кепілдік өз күшіне оны ұсынған күннен бастап кіріседі (егер ол
қарастырылмаса).
Кепіл міндеттері несиегер алдында (бенефициар) тоқталады:
–кепілдік ұсынылған бенефициарға лайықты соманың төленуі;
– белгілі мерзімнің аяқталуымен әрекеттердің іске аспауы;
– бенефициардың өз құқықтарынан бас тартуы ізінше .
Банктік кепілдік міндеттемелерді қамтамасыз етудің басқа түрлерінен
ерекшеленеді. Ең алдымен, банктік кепілдік міндетті болып саналады,
келісімшарттан тәуелсіз, орындалуын өзі қамтамасыз етеді. Яғни келісімшарт
бойынша іздеу уақытының аяқталуынан кейін, өз соңынан басқаша заңдық
міндеттермен ұштасатын әрекеттер жалғасады (әрекет мерзімнің аяқталуына
дейінгі уақыт аралығын қамтиды). Банктік кепілдік шақыртусыз (егер тек
гарант бұл байланысты қарастырғанда басқаша ұсынбаса.
Банк кепілдігінің ерекшелігі міндетті түрде кепіл болушы тұлға мен
принципал арасында жалғасатын әрекет (қарызгер). Қазақстан тәжірибесінде
қамтамасыз етудің әр түрлі пішіндері бар. Бұл тәжірибелерді талдау көптеген
кемшіліктер мен келеңсіздіктерді аңғартты, нәтижесінде, несиені қайтарудағы
екінші кепілдік механизмдері әрекетке лайықсыз және формальды болып
есептелді.
Қазір тәжірибеде қолданылып жүрген кепілдік механизмінің басты
кемшіліктері мыналар:
– клиенттің несие қабілеттілігіне қосымша талдаудың бағаланбауы мен
қамтамасыз ету пішіндерінің қайта бағалануы ақшалай ағынның нәтижесінде
іске асуда;
– мүліктің құрамын сапалы бақылауда лайықты механизмнің болмауы,
кепілге қатысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Коммерциялық банктің несиелік операцияларын басқару мен оларды
ұйымдастыру теориялық негіздері
1.1 Несие және несиелік операциялардың мәні
1.2 Несиелеу үдерісін ұйымдастыру және несиелік операцияларды
қамтамасыз етуы
1.3 Әр түрлі елдердегі несиелік операциялардың ерекшеліктері
2 Коммерциялық банктердің несиелік операцияларын басқаруға талдау
(Цеснабанк АҚ үлгісінде)
2.1 Цеснабанк АҚ–ның әрекеттерінің ерекшеліктері және оның
қаржылық көрсеткіштеріне талдау
2.2 Цеснабанк несиелік қоржынының жағдайын сараптау
2.3 Цеснабанк АҚ несиелеу бағдарламаларының ерекшеліктері
3 Несиелік операцияларды басқару үдерістерін жандандыру
3.1 Несиелік операцияларды басқару проблемалары және оларды шешудің
нақты жолдары
3.2 Зайымшының несие қабілеттілігін бағалау проблемалық несиелерді
азайтудың факторы ретінде
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
А қосымшасы Цеснабанк АҚ–ның 2010 жылы 31 желтоқсанына
Бірліскен қаржылық есебі
Ә қосымшасы Графикалық бөлім
Кіріспе
Қазіргі қазақстандық қоғамда коммерциялық банктердің рөлін қайта
бағалау қиын, өйткені ол қазіргі ақша шаруашылығының құрамдас бөлігі болып
саналады, олардың әрекеттері тұтыну өндірісімен тығыз байланысты.
Коммерциялық банк – бұл мекеме, басты қызметі – еркін қаражат қорын
экономикалық субъектілер мен экономикаға шоғырландырады. Бұл қызметтерді
жүзеге асыру несиелік потенциалдың қаражаттарын пайдалану мен қалыптастыру
сұрақтарын қозғайды. Несиелеу коммерциялық банктің актив операцияларының ең
тәуекелді және кірісті түрі болып саналады. Атап өтерлігі, егер банктің
мақсаты – көлемді кіріс алу болса, онда басты назарды несиелік
операцияларға аударады. Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу мақсатында
банк өзінің ресурстық базасын қалыптастыру мен оларды тиімді пайдалану
әрекеттерін басқарады.
Коммерциялық банктердің ресурстарын тиімді пайдалану және басқару –
бұл қазақстандық банк теориясында анағұрлым жеткілікті деңгейдегі күрделі
тақырып. Қазір әр банк өзінің ресурсты басқару жұмыстарын өзінше іске
асырады. Бұл банк жұмыс атқаратын нарықтың әр түрлі сегменттерімен қатысты,
ресурстарды басқарудың жалпыға мойындалған әдістерінің болмауымен де
қатысты. Сол үшін нарықтың әр қатысушысы аталмыш мәселені дайындауы тиіс,
осы кезеңде банк қызметінің нарықтағы жағдайы мен қызметінің ерекшеліктерін
ескереді.
Осы уақытқа дейін тартылған ресурстарға талдау жұмысына аса назар
аударылған жоқ, алайда жүйелі дағдарыс тұстарында банктер ресурстық базаны
сапалы қалыптастыруда келелі мәселелермен қақтығысты. Осылармен байланысты
ресурстық базаны, потенциалды өсіру сұрақтары және оларға талдау ерекше
өзектілік пен мәнділікке ие болдды. Банк ресурстарын қалыптастыру
ерекшеліктерін іске асыруда олардың үлесінің көп бөлігін тартылған және
зайымдық қаражаттар құрайды.
Пассив және актив операциялардың өзара тығыз байланыстылығы көп қырлы
мәнге ие. Егер ресурстар құны артатын болса, онда банктік маржа
қысқарады, кіріс азаяды, соның арқасында банкке капитал салымының анағұрлым
тиімді салаларын іздестіру қажеттілігі туындайды, сол арқылы істерін
дұрыстайды. Сол үшін міндетті түрде актив және пассив операцияларды шұғыл
реттеу керек.
Коммерциялық банктерде актив операцияларының құрылымына көптеген
факторлар ықпал етеді, олардың ішінде келесі түрлерін атап өөтуге болады:
банк стратегиясы, әрекет мотивациясы, менеджмент деңгейі. Банк
стратегиясынынң басты кепілі – мақсаттарды дұрыс қою мен оларға қол жеткізу
мақсатындағы лайықты құралдарды дұрыс таңдау.
Барлық банк несиелерінің жиынтығы несиелік қоржын ретінде
қарастырылады. Несиелік қоржын есебінен банктің резерв қорға есептелетін
таза кірісі қалыптасады, және банк акционерлерінің дивидендтерін төлеуге
жұмылдырылады. Соның өзінде несиелік қоржынның құрылымы мен сапасымен
несиелік қоржынымен несиелік тәуекелдіктер байланысты, яғни операциялық
әрекеттер үдерісінде белең алады – ликвидтілік тәуекелдігі (салымшылар
алдында банктің өзінің міндеттемелерін орындай алмау қабілеттілігі),
несиелік тәуекелдік (зайымшылардың негізгі қарызды және соған байланысты
пайыздық көрсеткіштерді жаба алмауы, пайыздық жүктемелердің тәуекелдігі
және т.б.). Сол үшін зайымшыларға тиянақты талдау жүргізу, зайымшыларды
іріктеу, несиені іріктеу жағдайлары, зайымшылардың қаржылық ахуалын тұрақты
бақылау, олардың қабілеттіктерін анықтау, (дайындығы) несиені жабуда
несиелік банк бөлімшелерінің бірден-бір маңызды қызметін құрайды.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері ретінде отандық
және шетел мамандарының, ғалымдарының зерттеулері арқау болды, банктік
менеджмент, атап айтқанда: Долан Э.Дж., Лаврушин О.И., Садвокасов К.К.
және басқалары.
Аталмыш жұмыстың мақсаты – коммерциялық банктің несиелік операцияларын
басқару мен әдістерін зерттеу және осының негізінде несиелік операцияларды
басқару үдерістерін жандандыру мен несиелік саясатты жүргізу. Бұл мақсатқа
қол жеткізу барысындағы міндеттер:
– несиелік операцияларды ұйымдастырудың мәніне теориялық қарым-
қатынасты тану, қарастыру;
– несиелік операцияларды басқару үдерісін қарастыру;
– несиелік операцияларды басқаруға талдау жүргізу;
– талдау негізінде ұсыныстар мен лайықты нұсқаулар дайындалады,
нәтижесінде сұрақтың тәжірибелік жағдайларын жақсартуға қол
жеткізіледі.
Зерттеу нысаны – ЦеснабанкАҚ-ның несиелік қоржыны.
Зерттеу пәні – Цеснабанк АҚ-ның несиелік операцияларын басқару
үдерісі.
Аталмыш дипломдық жұмыс нұсқаулық материалдар негізінде дайындалады,
Цеснабанктің АҚ несиелеу бойынша Ережелері, сол сияқты Қазақстанның
экономист–ғалымдарының жұмыстарын қарастыру негізінде істі сапалық жағынан
көтеру.
Зерттеудің ақпараттық-эмпирикалық базасы ретінде Цеснабанктің АҚ
қаржылық есебі, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің нұсқаулары,
Қазақстан Республикасының қаржылық нарықты бақылау мен реттеу бойынша
Агенттігінің және қаржылық мекемелердің құжаттары басшылыққа алынып,
Агенттіктің статистика материалдары, ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдар, мерзімдік экономикалық баспа деректері.
Жұмыстың әр түрлі кезеңінде фундаментальды, логикалық және
салыстырмалы талдау қолданылды, жинақтау мен жүйелі қарым-қатынас,
экономикалық-статистикалық талдау амалдары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибешілік мәнділігі мынада – ссуданы қамтамасыз
етудегі бағалаудың ұсынылған методологиясы актив операцияларын басқару
саясатының құралы ретінде зерттеу нысанында қолданылуы мүмкін, нәтижесінде
олардың тиімділігінің артуына ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мынада – әлем және Қазақстан
банктерінде актив операцияларын басқару механизмдерінің теориялық
негіздерін жүйелеу, банк менеджментінің осы саладағы мәселелерін айқындау,
сол негізде коммерциялық банктің несиелік операцияларын басқару істерін
жандандыру.
Атап өтерлігі, нарықтық экономика жағдайларында коммерциялық банкке
инвестициялық әрекеттерді жүзеге асырмай актив опперацияларын жүзеге сыру
мүмкін емес. Тек несиелік операцияларды жүзеге асыру лайықты несие алуға
жол салады, алайда тәуекелдіктің төмен деңгейіне қол жеткізу қиын, ссуданы
ұсына отырып, банктер тұрақты түрде оларды кері алатындығына үнемі сенімді
бола бермейді.
1 Коммерциялық банктің несиелік операцияларын басқару мен оларды
ұйымдастыру теориялық негіздері
2 Несие және несиелік операциялардың мәні
Ақшаның ізінше несиені иелік ету – адамзат үшін басты жаңалық болып
табылды. Несие – ссудалық капиталдың қозғалысы, қамтамаасыз етудің бастапқы
кезеңінде жүзеге асырылады, шұғылдылық, кері қайтару мен төлемділік
қамтамасыз етіледі. Несиенің арқсында жеке тұтынушылардың және шаруашылық
өкілдерін қанағаттандыру уақыты қысқарады.
Экономиканың дамуында несиенің рөлі кез келген мемлекетте несиелік
операциялардың рөлін анықтайды, яғни өз алдына координирленген банктік
әрекеттерді құрап, зайымшыға ссудалық несие ұсынуды ұйымдастыру шарасына
бағытталады, соған сай ссудалық капиталды зайымшының өзінің міндеттемелерін
орындап болғанға дейін жалғастыру көзделеді.
Несиелік операцияларды жүзеге асырумен коммерциялық банктер
айналысады. Ол шаруашылық субъектілерді, жеке тұлғаларды несиелеуді жүзеге
асырады, олардың есептік–кассалық қамтамаасыз етілу әрекеттерін жүзеге
асырады, несиелік үдеріс жалғасын табады. Несиелік үдеріс – несиелік
қатынастардың амалдары мен тәсілдері, белгілі бір қалыпты ыңғай алып,
аталмыш банк тарапынан іске асырылады.
Коммерциялық банктің басты мақсаты – кіріс көзін иелену. Атап
өтерлігі, бір ден–бір маңызды қызмет түрі – уақытша еркін қаражат көзін
мобилизациялау, экономиканы несиелеу.
Несиелеу несиелік ресурстар арқылы жүзеге асырылады, яғни қалыптасқан
жағдайларда белсенді актив операциялардың жүзеге асуына бағытталмайды,
бірақ қамтамасыз ету, шұғылдылық, кері қайтару мен төлемділік жағдайында
шаруашылық субъектілеріне ұсынылады.
Алайда шоғырланған қаражаттың барлығы бурдей банк тарапынан несие
ұсынуда қолданылады. Қаражат мөлшері, яғни актив операцияларды жүзеге
асыру үшін қажетті өз алдына несиелік потенциал құрайды – бұл тәуекелдікті,
ликвидтілікті ескере отырып қаражатты дұрыс шоғырландыру шамасы.
Коммерциялық банктерден басқа, несиелеу үдерісіне басқа да мекемелер
қатысады, несиелік жүйеге біріктірілген. Несиелік жүйе – ұйымдар мен
мекемелердің жиынтығы, яғни несиегер ұстанымы тұрғысынан несиелеу үдерісіне
араласады.
Несиелік операцияларды жүзеге асыруда банк несиені қайтара алмаудың
белгілі тәуекелдіктеріне назарға алады, ол несиелік тәуекелдік деп аталады,
өз алдына, қаржылық міндеттемелердің клиенттер тарапынан толықтай немесе
тіпті өтелмеуі салдарынан келісімшартта нұсқалғандай банк үшін шығын болып
саналады. Осылайша, несиелік тәуекелдік – бұл тәуекелдік, клиентке
байланысты, оның ынтасы мен өзінің банктің алдында тұрған міндеттемелерін
орындай алу мүмкіндіктеріне қатысты. Кешенді шаралар жиынтығы, банк
тарапынан іске асырылуда ең алдымен осы әрекеттердің алдын алып, несиелік
тәуекелдікті азайтуға бағытталады, несиелік саясат аясында атқарылатын
жұимыстар реті – банк шараларының кешенді қызметі, мақсаты – несиелік
операциялардың кірісті болуына жол салу мен несиелік тәуекелдікті азайту.
1-сурет – Несиелік жүйе
Несиелік қатынастарда кілтті рөлге ие болатын жағдай – зайымшының
несие қабілеттілігі, осы жағдай нарықтық экономика үшін нағыз өзекті ахуал
болып есептеледі. Қаржылық ресурстарды орталықтандыру жағдайларында
тауарлық–ақшалық қатынстар шектелген уақытта, алғышарт болып саналатыны –
несиелік үдерістерді басқарудың әкімшілік әдістері, ол өз мәнінде іске
аспаған, сол үшін қазіргі қазақстандық экономика жағдайында жаңа қатыстық
жүйе болып саналады. Несие қабілеттілік – зайымшының толықтай және
мерзімінде өзінің қарыздық міндеттемелерін орындай алу жағдайлары.
Банктік несие жан–жақтан қаражат көзін тартудың кең жолдарын ұсынады.
Банктердің бұндай әрекеттері маңызды мәнге ие, тартылған қаражаттың клемі
мына майдан хабардар етеді, қаражат селері оларды тауарға иелік ету үшін
қолданбас еді. Алайда аталмыш жағдайда зайымшыға қаражат ұсыну дегеніміз –
оған қажетті тауарларды алуға мүмкіндіктің туындауы. Басқаша айтқанда,
банктік несиені қолдану ақтық нәтижеде материалдық ресурстарды қайта
бөлуге әкеледі. Бұндай нәтиже банк несиесін пайдалануда олардың
шаруашылықта қайта бөлінуінің мәнін айғақтайды.
Бұның барлығы материалдық ресурстарды қайта бөлуде несиенің қатысуының
маңыздылығынан хабардар етеді. Алайда бұл мынадай несиелік қатынастардың
қажеттіліктерін алға тартады, атап айтқанда, ресурстарды мақсатты, ұтымды
пайдалану.Несиенің рөлінің бір көрінісі ретінде оның өнімдерді жүзеге асыру
мен өндірістің үздіксіз жұмыс жасауына ықпал етуді айтамыз.
Жүйелі түрде ағымдағы ақша түсімдері мен өндіріс шығындарының сәйкес
келмеуі арқасында қажетті тауарлық–материалдық құндылықтарды алуға қаражат
жеткіліксіз болады, қызмет төлемі мен соған негізделген үдерістерде бөгелу
сипат алады, сол сияқты өндірістің үздіксіз жалғасуы мен өнімдерді жүзеге
асыруға кедергі болады. Зайымдық қаражатты уақытша қажеттіліктерді өтеуде
ұсыну үздіксіз түрде зайымшылардан ақшаның ағынын қамтамасыз етеді, бұның
барлығы өндірістік үдерістің шығындарын болдырмау мен сол арқылы үздіксіз
еңбек жүйесі мен қарқындылықты қамтамасыз етеді.
Несиелік операциялар қаражатқа деген уақытша қажеттіліктерді
қанағаттандыруда да маңызды қызметке ие, өндірістің кезеңділігі мен
өнімдердің белгілі түрлерін жүзеге асырумен байланысты. Бұл арада маңызды
жай, несиелік операциялар қолайлы ахуалды өндірістің тиімді жұмсы үшін
ғана жолға қоймайды, сонымен бірге шаруашылықтың кезеңлдік салаларын
нығайтуға, ресурстарды экономикалық тұрғыда пайдалануға бағытталады, бұл
өндірістер өздерінің әрекеттерін шамалы қаражат есебінен де ұйымдастыруы
ықтимал, сол сияқты резервтерді азайту есебінен, оның ішінде олардың ақша
түріне қатысты істерінде.
Мемлекеттік емес типтегі банктік мекемелердің елде пайда болуымен ,
коммерциялық банктер, акционерлік қоғам мен пайлық серіктестіктердің
пішінінде ұйымдастырылған, коммерциялық принциптерге сүйеніп жұмыс
жасайтын, несиелік істі ұйымдастыру моделінің басталуы – бұлардың басты
ерекшеліктері – несиелік істерді ұйымдастыру мен тартылған депозиттер
ресурсы базасында іске асыру көзделеді.
Сол арқылы принципінде несиені шексіз ұсыну деген пікірді жоққа
шығарады, бұл мемлекеттік арнаулы банктер тарапынан тәжірибеге енген, оның
ішінде қайтарымсыз негізде, қаржылық үзілістер мен шаруашылықтың лайықсыз
түрлерін жабуға қатысты тек мөлшермен, айлықты есепке алу арқылы ұсынылады.
Несиелік істерді ұйымдастыру коммерциялық банк бастамаларында несиелеудің
өлшемдері мен әдістемесінде жаңаша қарым–қатынастарға әкелді, дәстүрлі
ережелерді қайта қарауға әкелді.
Несиенің және несиелік операциялардың рөлі мен орны қоғамның
экономикалық жүйесінде ең алдымен мынадай қызметтермен ұштастырылады.
Қайта бөлу бағытындағы қызметтер. Нарықтық экономика жағдайларында
ссудалық капитал нарығы өзіндік сорап түпрінде орын алады, уақытша еркін
қаражаттарды шаруашылық әрекеттердің бір түрінен басқа бағытқа жолдау
мақсатында әрекетке еніп, негізінен, жоғары кіріс көзін қамтамасыз ету
мақсатында жұмысқа енеді. Әр түрлі салалардағы кіріктірілген деңгейлерге
бағдар жасай отырып, жекелеген салалар мен аймақтарда экономиканы реттеуші
рөлінде орын алып, қосымша қаржылық ресурстарға капиталды шоғырландырудың
икемді дамуына қатысты қажеттіліктерді қамтамасыз етеді.
Алайда кейбір жағдайларда нұсқалған қызмет түрлерін тәжірибелік
тұрғыда іске асыру нарық құрылдымындағы диспропорцияның тереңдеуіне
соғады, Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу барысында бұндай жайларға
назар аудардық, өндіріс саласынан капиталдың құйылымы айналым саласына
қауіпті мәнге ие болды, оның ішінде несиелік мекемелер үшін.
Нақты сол үшін де несиелік жүйені мемлекеттік реттеудің бірден–бір
маңызды міндеті – экономикалық алғышарттарды ұтымды анықтау мен несиелік
ресурстардың тартылуын ынталандыру мынадай салаларға, яғни аймақтарға,
қарқынды даму объективті тұрғыда ұлттық мүддемен ұштасатындай болуы шарт,
шаруашылықтың жекелеген субъектілерінің бас пайдасын ғана ойлау жақсылық
әкелмейді.
Айналымның шығынының үнемдері. Бұл қызметті тәжірибелік жүзеге асыру
міндетті түрде несиелік операциялардың экономикалық мәніне шығады, нақты
көзі ретінде қаржылық ресурстар, өнеркәсіптік және сауда капиталы
айналымында уақытша босайтын еркін қаражат көзі есептеледі. Шаруашылық
субъектілерінің ақшалай қаражатының шығындары мен түсімдерінің арасындағы
уақытша үзілісті шығын ғана емес, сол сияқты қаржылық ресурстар да
айқындайды.
Нақты сол үшін кең таралымға ие болған ссудалыр түрлері өзіндік
айналым қаражатының көздерінен шоғырланады, тәжірибелік тұрғыда
зайымшылардың барлық категориядағылары қолданыла алады, капитал айналымының
қарқындылығын қамтамасыз етіп, атап өтерлігі, айналымның шығынының жалпы
үнеміне де жол ашады.
Капитал шоғырланымы қарқындылығы. Өндірістің қаржылық жағдайы мен
төлем қабілеттілігі төмендейді. Тұрақты қаржылық жағдай өз кезегінде
өндірістік жоспарлардың орындалу барысына қалыпты түрде ықпал етеді және
өндірістің қажеттіліктерін қажетті ресурстармен қамтамасыз етеді.
Сол үшін қаржылық жағдай ақша ресурстарының шығыны мен түсімінің
жоспарлы түрде іске асуына бағытталып, есептік жүйенің орындалуына септігін
тигізеді, өзіндік және зайымдық капиталдың ұтымды пропорцияларына қол
жеткізу мақсатында анағұрлым нәтижелі әрекеттерге барады. Қаржылық
әрекеттердің басты мақсаты – қаржылық ресурстарды пайдалануды шешу,
қаржылық ресурстарды қайда, қалай орналастыру қажеттілігін және кіріс
алудың барысын қадағалау жолға қойылады.
Өндірістің тұрақты жағдайының кепілі және басты алғышарты тұрақтылық
болып саналады. Оған көптеген себептер ықпал етеді – ішкі және сыртқы:
өндіріс және арзан, сұранысқа ие өнімдерді шығару, сапалы әрекет; тауар
нарығындағы өндірістің берік жағдайы; өндірістің материалдық–техникалық
жабдықталуының жоғары деңгейі және алдыңғы қатарлы озық үлгідегі
технологияларды пайдалану; серіктестермен оңтайлы байланыс ; қаражат
айналымының ырғақтылығы; шаруашылық және қаржылық операциялардың
тиімділігі; өндірістік және қаржылық әрекеттерді жүзеге асырудағы
тәуекелдіктердің шағын көлемі.
Тауар айналымын қамтамасыз ету. Өндірістің қаражат жинағының негізгі
көзі – өнімдерді жүзеге асырудан түсімнің молдығы (жұмыс, қызмет), нақты
айтқанда, оның мынадай бөлігі, яғни материалдық, еңбек және қаражат шығынын
есептеуден өндіріске қалатын бөлігі. Сол үшін әр өндірістің маңызды міндеті
– кіріс көзін мол алу, шығынды артық шығармау, үнемдеу режимін ұстану,
қаражатты ұтымды да оңтайлы пайдалану. Өндіріске таза кірісті алу үшін тек
мына жағдайларда мүмкін болады – егер ол шығаратын өімдер мен атқаратын
қызмет түрлері қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыратын болса,
көпшіліктің сұраныстарын қанағаттандыратын болса.
Ғылыми–техникалық прогресті қарқынды ету. Тәуекелдіктің артуымен
банктің шынайы секторында зайымшылардың мониторинг жүйесі аясында қосымша
қаржылық коэффициенттерді қолдану іске асады (ликвидтілік коэффициенті,
әрекеттің тиімділігі, кірістілік), рейтингті иелік етудің қатаң жүйелері
енгізіледі, салалық лимиттер, ұзартылған мерзімдегі қарызы бар
зайымшылармен анағұрлым тиянақты жұмыс жүргізу.
Мәселе туындатып отырған несиелерге қатысты жұмыстар бойынша ішкі
құрылымдарды кеңейту мен белсенді етуден басқа, банктер қарым–қатынастарды
жандандырады, шетел банктерінің мәселе туындатып отырған активтердің
бөлігін сатып алуға қатысты ұсыныстарын қанағаттандыру жолында қадамдарға
орын береді, сол сияқты лайықты әдістер мен амалдарына лайықты жол береді.
Бұлардан басқа, банк секторын қолдаумен байланысты мемлекет жағынан да
қолдау тауып, көптеген банктердің мүдделі болуына жол ашылады. Негізінен,
бұл банк балансын мәселе туындатып отырған активтерден тазалауға қатысты,
сол сияқты тұрғындардың салым кепілдігінің сомасын арттырумен
ұштастырылады.
Банктік несиелеу несиелеудің қөатаң принциптерін ұстану арқылы жүзеге
асады, несиелік үдерісті ұйымдастырудың талаптары болады.
Несиелеу принциптеріне енеді
– кері қайтару мен шұғылдылық;
– экономиканың дамуының дағдарысты жадайында – банк клиенттерінің
ақша жинағын антиинфляциялық қорғау.
Егер ссуданы қолдану мерзімі бұзылса, онда несие мәні ақсайды, өз
тағайындалымын жояды.
Тәртіпті ұзақ мерзімді бұзу тәжірибесі өндірісті несиелендірудегі
шұғылдыққа нұқсан келтіреді және жекелеген салалар үшін тиімсіз, елдегі
ақша айналымына кері әсер етеді. Несиенің төленуі – бұл принцип банктен
алынған несие мөлшерін тікелей қайтаруға ғана бағытталып тұрған жоқ,
соныменбірге оларды пайдалануға құқық болады. Несие үшін төлемнің
экономикалық мәні зайымшы мен несие беруші арасынағы үрдістерге
негізделеді.
Қарастырылатын тәжірибелік принцип банк пайызының шамасының
тағайындалу үрдісінде орын алады, үш әрекет нысанға алынады:
- заңды және физикалық тұлғалардың кіріс бөлігін қайта реттеу;
- өндірісті реттеу және айналым ссудалық капиталды реттеу жолымен
салалық, салааралық және халықаралық деңгейде іске асады.
Несиенің қайтарылуы – бұл принцип несиегер алған қаржылық несие
ресурсының өз уақытында қайтарылуына қатысты жағдай. Ол несиені қайтаруда
тәжірибеде несиелік ссуданы ақша қараждатының лайықты сомасын тиісті
есепшотқа аудару жолымен және несиелік ұйымға өзі төлеу жолымен іске
асырады, бұның өзі банктің несиелік ресурстарының жандандырылуын қамтамасыз
етеді, банктің жарғылық әрекетінің жалғасымдылығы іске асырады. Несиені
қайтарудың экономикалық негізі – айналым қаражатының лайықты үрдіске енуі
және олардың міндетті түрде ссуданы қайтару ыңғайын қамтамасыз етуі. Несие
экономикалық категория ретінде басқа тауарлық–ақшалық қатынастардан ерекше,
бұнда аша қозғалысы кері қайтару ыңғайында іске асады. Кері қайтару –
несиенің қажетті шарты.
Несиенің шұғылдығы – бұл принцип зайымшының өзі қалаған уақытта емес,
нақты келісімшарт бойынша белгіленген уақытта қайтаруға бағытталған. Бұл
шарттың бұзылуы несиегер үшін зайымшыға банктің экономикалық санкцияларды
қолдану үшін жеткілікті негіз болып саналады, алынатын пайыздық мөлшерді
көтеру немесе әрі қарай сот тәртібімен орындалмаған талаптарды орындау
жалғасады.
Несиенің шұғылдығы несиені кері қайтарудың қажетті мөлшерін ұстанады.
Тағайындалған несиелеу мерзімі зайымшыда ссуда қаражатының орналасу шегімен
лайықтандырылады.
Егер ссуданы қолдану мерзімі бұзылса, онда несие мәні ақсайды, өз
тағайындалымын жояды. Тәртіпті ұзақ мерзімді бұзу тәжірибесі өндірісті
несиелендірудегі шұғылдыққа нұқсан келтіреді және жекелеген салалар үшін
тиімсіз, елдегі ақша айналымына кері әсер етеді.
Несиенің төленуі – бұл принцип банктен алынған несие мөлшерін тікелей
қайтаруға ғана бағытталып тұрған жоқ, соныменбірге оларды пайдалануға құқық
болады. Несие үшін төлемнің экономикалық мәні зайымшы мен несие беруші
арасынағы үрдістерге негізделеді. Қарастырылатын тәжірибелік принцип банк
пайызының шамасының тағайындалу үрдісінде орын алады, үш әрекет нысанға
алынады:
– заңды және физикалық тұлғалардың кіріс бөлігін қайта реттеу;
– өндірісті реттеу және айналым ссудалық капиталды реттеу жолымен
салалық, салааралық және халықаралық деңгейде іске асады.
– экономиканың дамуының дағдарысты жадайында – банк клиенттерінің ақша
жинағын қорғау.
– дифференцирлендіру;
– несиенің қамтамасыз етілуі;
– банк ссудаларының төлемділігі.
Несиені дифференцирлендіру байқатқандай, коммерциялық банктер өз
клиенттерінің ұсыныстарына бір жақты қарамауы шарт. Тәуекелдерді басқарудың
потенциалды маңызды құралдары алуан түрлі. Пайыз мөлшерлемесінің жоғарылауы
шындығында да көпшілік жағдайда жоғары мөлшерде несие ұсынуларымен
байланысты. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шағын кәсіпорындар мен
банктердің байланысы, осы жағдайда тәуекелді басқаруда бұл құрал өнімсіз
болып табылады. Бизнесті несиелеудегі тәуекелді басқарудың маңызды құралы
ретінде несиемен қамтамасыз ету тәжірибесін айтуға болады.
Банк ссудасының қоржынын әртараптандыру, яғни барлық назарды қатерге
аудартатын несиелеудің жоғарғы шегін белгілеу жолымен бір қарыз алушыға
берілетін несиенің мөлшерін кеміту. Бұл тәсілді банк клиентінің несиені
өтей алатын қабілетіне көзі жетпегенде, яғни, клиенттің несиені қайтаруына
сенімсіздік білдіргенде қолданады. Несиенің кемітілген мөлшері оның
қайтарылмай қалған жағдайында ысыраптың мөлшерін азайтуға себепші болады .
Несиені өтеу қабілетін, яғни қарыз алушының несиені өтей алатын
мүмкіндігін талдау, көптеген банктер осы әдісті қолданады. Өйткені, ол
несиенің қайтарылмай қалуынан орын алатын барлық ықтимал ысырапты
болдырмауға мүмкіндік береді.
Несиенің сан алуан әрекеттері, пішіндері бар. Мысалы, ссуда әр түрлі
ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қажеттіліктерді қанағаттандырады (шикізат
шығыны, материалдар мен жабдықтар шығыны). Несиені ішкі және сыртқы
экономикалық айналымда қызметке енгіуге болады, ақшалай және тауарлық
пішінде. Алайда қажеттілікке қатыссыз, оның мәні кейде басқа да үрдістермен
жетілдіріліп отырады.
Несиелік операциялардың орны мен рөлі қоғамның экономикалық саласында
ең алдымен оның атқаратын қызметіне қатысты. Несиенің қызметін
пайдалануүшін түрлі пішіндегі меншік сипатын иеленген өндірістер және қоғам
тұтасай алғанда өндірістің тиімділігіне қол жеткізеді, кірістің өсуіне жол
ашады. Несиенің қызметін анықтау үлкен тәжірибелік мәнге ие, бұның өзі оны
тиімді пайдалануға жол ашады.
Бұл принцип зайымшы мен несиегер арасындағы кіріске де қатысты. Осы
орайда үш негізгі қызмет туындайды:
– физикалық және заңды тұлғалардың кіріс бөлігін қайта бөлу;
– өндірісті реттеу және ссудалық капиталды салалық, салааралық және
халықаралық деңгейде қайта реттеу, бөлу арқылы айналымға енгізу;
– экономиканың дағдарысты кезеңдерінде – банк клиенттерінің ақшалай
жинағын антиинфляциялық қорғау.
Банк пайызының жүктемесі – несиенің өзіндік бағасы. Несиенің
төлемділігі өндірістің шаруашылық есебіне ыенталандыру әрекетін жасайды,
оларды өзіндік қаражат қорын арттыруға және тартылған қаражат көзін үнемдеу
әрекеттеріне бағытталады. Несиелік операциялар экономикада қандай рөл
атқаратынын аңғару үшін міндетті түрде несиелеу үдерісін ұйымдастыруды
қарастыру керек.
1.2 Несиелеу үдерісін ұйымдастыру және несиелік операцияларды
қамтамасыз етуы
Коммерциялық банктердің бірден–бір маңызды бағыттарының бірі –
несиелеу үдерісі. Латын тілінен аударғанда несиелеу мағынасы сену,
оның үстіне несиелеу қазіргі қазақстандық жағдайларда тәуекелді актив
операциялардың қатарынана орын алады, дұрыс ойластырылмаса, ликвидитілік
пен банкроттыққа соғады.
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелеу үдерістері арқылы елдің
қаржылық жүйесіндегі ақшалай қаражатты қайта бөлу, реттеу қызметі іске
қосылады. Шаруашылық субъектілерінің нарықтағы ақша айналымына сұранысы
коммерциялық банктерден еркін қаржылық ресурстарға деген сұраныстарды
қанғаттандыру арқылы өтеледі, өз кезегінде депозиттер нарығынан және жеке
салымдардан тартылған болып саналады.
Несиенің қайтарылуы – бұл принцип несиегер алған қаржылық несие
ресурсының өз уақытында қайтарылуына қатысты жағдай. Ол несиені қайтаруда
тәжірибеде несиелік ссуданы ақша қараждатының лайықты сомасын тиісті
есепшотқа аудару жолымен және несиелік ұйымға өзі төлеу жолымен іске
асырады, бұның өзі банктің несиелік ресурстарының жандандырылуын
қамтамасыз етеді, банктің жарғылық әрекетінің жалғасымдылығы іске асырады.
Несиені қайтарудың экономикалық негізі – айналым қаражатының лайықты
үрдіске енуі және олардың міндетті түрде ссуданы қайтару ыңғайын қамтамасыз
етуі. Несие экономикалық категория ретінде басқа тауарлық–ақшалық
қатынастардан ерекше, бұнда аша қозғалысы кері қайтару ыңғайында іске
асады. Кері қайтару – несиенің қажетті шарты.
Несие бойынша банктер жан–жақты жұмыс ретін атқарады. Несиелік
мониторинг Қазақстан Республикасының барлық банктеріне тән. Мониторинг
несиені берген күннен бастап, оны толық қайтарғанға дейін бақылауды және
қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін үнемі талдап отыруды, несие
сапасының төмендеуі немесе несиелік келісімшарттың бұзылуы анықталған
жағдайларда тиісті шаралар қолданылуды қамтитын банктің күнделікті жұмысы.
Несиелік мониторингті жүргізуге қатысты ақпарат көзіне мыналар жатады:
– банкте жинақталған қарыз алушы туралы ақпараттар;
– қарыз алушыдан алатын ақпараттар;
– өзге көздерден алынатын ақпараттар (жабдықталушылардан, сатып
алушылардан, өзге банктерден, қаржы ұйымдарынан, үшінші тұлғалардан).
Несиелеу үдерісі күрделі шара, өзара бірін–бірі толықтыратын
кезеңдерден тұрады, әрқайсысы лайықты есептеулер мен ара–тұра орын алатын
қателіктерден тұрады.
Несиелік үдерістің бірінші кезеңі – бағдарламалау, елдегі, аймақтағы
макроэкономикалық жағдайды бағалаумен байланысты, потенциалды зайымшылардың
жұмысына, ішінара несиелеудің таңдалған бағыттары талданады, банк
персоналының дайындығын тексеру – банкішілік нормативтік құжаттардың ссудал
алушылардың әр түрлі категориямларына қайсысы лайықты, соларды нақтылау.
Банк басшылары несиелік саясаттың меморандумын қабылдайды, (әдетте 1
жыл). Бұл құжатта жазылады:
– алдағы жылға банктің несиелік жұмысының негізгі бағыттары, несиелік
әрекеттің нақты көрсеткіштері (нормативтер мен лимиттер),
рентабелділіктің қажетті деңгейін қамтамасыз етумен және несиелік
тәуекелдіктен қорғанумен ұштастырылады;
– несие мен депозиттердың қатынасы;
– өзіндік капитал мен активтердің қатынасы;
– тұтастай алғандағы банк активтерінің қоржынының сегментінің лимиті;
– клиенттік лимиттер;
– акционерлер үшін (пайщылар үшін);
– ескілері үшін, клиенттердің өзара қарым–қатынастарының тарихына шолу;
– жаңа клиенттер үшін;
– банк клиенттері үшін;
– қамтамасыз ету жұмыстарын жүргізу бойынша талаптар (кепіл түрлері,
бағадағы маржа );
– құжаттандыру бойынша талаптар мен несие ережелерін назарда ұстау;
– несиелік маржаның жоспарланған деңгейі мен шешімдер қабыдаудың
механизмдері өзгерістерді қоса алғанда.
Келесі банкішілік нормативтік құжат үлгісі ереже – Несие ұсынудың
тәртібі туралы, онда көрініс алады:
– несиелік үдерісті ұйымдастыру;
– зайымшыдан талап етілетін құжаттар тізімі, несиелік келісімшарттардың
жобаларын дайындаудың стандарттары ;
– қамтамасыз етуді бағалауды жүргізу ережелері.
Бұл құжаттарды қабылдаудан кейін , несиелік үдеріс жағдайында банктің
несиелеудің екінші кезеңіне дайындығы туралы айтуға болады.
Екінші кезең – банк ссудасын ұсыну.
Несиенің мақсатты ерекшелігі. Несиелік операциялардың көптеген
түрлерінде таралады, несие алған тұлға төлеген қаражатты мақсатты пайдалану
көзделіп отырады. Тәжірибелік мәнге ие болған – несиелік келісімшарт,
ұсынылатын ссуданың нақты мақсатын тағайындайды, сонымен қоса банкті
бақылау үрдісінде зайымшының талапты орындауымен ұштасады. Аталмыш
міндеттемені бұзу ссудалық пайыздың артуына және айыппұл салуға жалғасады.
Несиенің кіріктірілген ерекшелігі – бұл принцип несиенің ұйымы
тарапынан кіріктірілген қарым–қатынасты анықтайды, потенциалды
зайымшылардың түрлі категорияларына лайықты. Тәжірибелік жүзеге асыру нақты
банктің жеке мүддесімен ұштасады, мемлекет тарапынан жүргізілген
орталықтандырылған саясатты жекелеген салаларда қолдау немесе әрекеттер
саласында (мысалы, шағын бизнесте). Банктер несиені ұсынуда уақытында
қайтара алатын клиенттермен жұмыс атқарады. Осы мақсаттарда банк несие
қабілетінің көрсеткіштер негізінде өндірістің қаржылық жағдайы анықталады,
оның үстіне несиені мерзімінде қайтару сенімділігіне ие болады. Банк
өндірістің балансын ликвидтілікке бағалайды, өндірістің өзіндік қаржы
көздері қамтамасыз етіледі; оның рентабелділік деңгейі мен даму
перспективасы назарда болады. Бұндай қосымша жұмысты атқару банкті өзін
тәуекелдіктен сақтандыруға жол салады, несиені уақтылы қайтармау жағдайын
реттейді.
Несие жіктелімі дәстүрлі түрде бірнеше базалық белгілер бойынша жүзеге
асады, маңыздысы несие ұсынушы мен зайымшы категориясы, сонымен қоса несие
ұсынатын тұлғаның жалпы жағдайы. Бұдан шығатын тұжырым, бірнеше бөлшектік
жіктелім айқын орын алады.
Несиелік үдерістің үшінші кезеңі – несиені пайдалануды бақылау.
Сондықтан кейінгі жылдар дамыған нарықтық қатынастары бар елдер
экономикасындағы өндірістің шоғырлануының жоғары деңгейімен сипатталады,
осы процестердің жаңа формаларының туындауына әкеледі, сонымен бірге ел
ішінде де, әлемдік қаржы нарықтарында да күшті позицияларды алатын алып
банктер тобының жедел өсуін туындатады.
Мамандандыру өз кезегінде банкке потенциалды клиенттердің жағдайын
терең тануға мүмкіндік береді, сол арқылы қомақты кіріс ала алады.
Нұсқалған принциптер бойынша ссудалық қоржынды басқаруда менеджерлер
тарапынан несиелік тәуекелдікті азайту мен несие қоржыны бойынша лайықты
кіріс мөлшерін енгізу нысанға алынады.
Бұл факторлар ықпалының деңгейі көбінесе заңды жолмен, тағайындалған
ережелерге сай, бекітілген нұсқауларға сәйкес және міндетті банк әрекеті
қағидаларына сай жалғасын табады.
Несиелік үдерістің бұл кезеңінің басты мақсаты – қарыз бойынша және
ссуданы жабу бойынша пайыздық төлемді жүйелі қамтамасыз ету.
Көптеген қауіпті белгілер бар, яғни зайымшының қаржылық жағдайы
нашарлауда, оған ұсынылған несие уақытында жабыла алмайды.Бұл қауіпті
белгілер мына жолмен анықтаады:
– қаржылық есепке талдау;
– қарызгермен жеке сөйлесу;
– үшінші жақтың мәліметтері;
– банктің басқа бөлімдерінен мәліметтер.
Банк басты назарды аударуы тиіс:
– ликвидтілік коэффициентінің төмендеуіне;
– қысқа мерзімді қарыздың пропорционалды емес негізде өсуі;
– мерзімі ұзартылған қарыздың артуы;
– сату көлемінің азаюы;
– қор айналымының баяулауы.
Банк үшін тұрақты түрде клиенттермен персоналды байланыстарды
жалғастырған жөн, компания мен олардың филиалдарын аралау, басшы
кадрлармен кездесу, тағайындалмаған жабдықтардың барысына назар аудару.
Банктік қызметкерлерді мына жайлар алаңдатады:
– банкпен қарым–қатынастың нашарлауы, ынтымақтастықтың болмауы;
– маңызды клиенттердің болмауы;
– қаржылық есептердің нашар құрылуы;
– негізделмеген тәуекелдіктерді қабылдау;
– кілтті қызметкерлерді алмастыру;
– несиегерлер тарапынан компания туралы сауалдарға жол беру;
– әлсіз операциялық бақылау.
Несиелік мониторингті жүргізуге қатысты ақпарат көзіне мыналар жатады:
– банкте жинақталған қарыз алушы туралы ақпараттар;
–қарыз алушыдан алатын ақпараттар;
– өзге көздерден алынатын ақпараттар (жабдықталушылардан, сатып
алушылардан, өзге банктерден, қаржы ұйымдарынан, үшінші тұлғалардан).
Ақпараттың толықтығына қарай несиелік мониторинг ағымдық және
тереңдетілген болып бөлінеді. Ағымдық мониторинг – ай сайын ағымдық
мониторинг есебі түрінде рәсімделетін, несиені қайтару кестесінің
орындалысы шегінде барлық несиелер бойынша жоспарлы түрде қарыз алушының
шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы ақпараттарды алу негізінде
жүргізілетін тексеру.
Егер клиентке жағдайды түзетуге болатыны түсіндірілсе, лайықты жоспар
бойынша әрекет жалғасып, онаң аясына енеді:
–активтерді сату;
– шығындарды қысқарту;
– маркетингтік стратегиялардың өзгерістері;
– кілтті орындарға жағңа тұлғаларды дайындау.
Кепілдік мәселесі де назарда болады, банк қызметкерлері тарапынан
қарастырылып, лайықты әрекеттер жалғасын табады. Бұдан шығатыны, ең
алдымен, құжаттарды тексеру, банктің кепіл бойынша сөзсіз құзырлық құқығы
бар екендігіне көз жеткізу: әдетте бұл қымбат бағалы және уақыт алатын
шара. Пайдалы нұсқа – кепілді сатуда зайымшымен ынтымақтастық.
Несиелік үдерістің төртінші кезеңі – банк ссудасының қайтарылуы.
Ссудалық операциялар қазіргі уақытта таза кірістің көп бөлігін
қамтамасыз етеді, ол коммерциялық банктер тарапынан іске асады. Олармен
бірге несиелеу негізгі тәуекелдікпен де байланысты, яғни банк операциялық
әрекеттер барысында жүйелі жұмыс құрылымын лайықты іске асырады.
Бұл жағдайларда маңыздысы тәуекелдік пен несие операциялары арасындағы
балансты табу, яғни қабылданған тәуекелдіктің ұтымды, оңтайлы болуы назарға
алынады, бақылануы тиіс, банктің қаржылық мүмскіндіктері лайықты
көрсеткіштерге қол жеткізуі тиіс, ал активтер – ликвидті және кірістің
лайықты деңгейін қамтамасыз етуі қажет.
Бұл мақсатқа қол жеткізу несиелік тәуекелдікті қонымды, оңтайлы,
тиімді басқарудың арқасында қол жеткізіледі.
Несиенің уақтылы қайтарылмауы салдарынан банкке елеулі шығын келеді,
ол әр түрлі жағдайлармен байланысты:
– банктің репутациясы түседі, мерзімі ұзартылған несиенің және
жабылмаған несиенің көп бөлігі салымшылардың сенімінің төмендеуіне соғады;
– әкімшілік шығындар артады, проблемалық ссудалары несиелік
персоналдан ерекше назарды талап етеді, өндірістік емес шығындарды қолдау
бағытында статус – кво құру;
– білікті мамандардың кету қаупі артады, оларды кіріс операциялары
барысынан ынталандыру мүмкіндіктерінің азаюынан,;
–өнімді емес активтерде қаражаттың тұрып қалуы;
Қателіктің жиі кездесетін түрі – банк персоналының несиелік
өтініштерді дұрыс қарастырмауы. Анағұрлым жиі орын алатын құқық
бұзушлықтар:
– зайымшыға қатысты қатал қарым–қатынастың болмауы;
– кәсіби тұрғыда жүргізілмеген талдау;
– ссуданың нашар құрылымдануы, несиелік қызметкердің өндірістің тұтыну
қабілеттілігімен, салалық ерекшелігімен таныс болмауы;
– ссуданы жеткіліксіз қамтамасыз етпеу (мысалы, кепіл бағасын көтеру)
– ссуданы құжаттаудағы қателіктер (банк мүдделерін қамтамасыз ететін
маңызды жағдайларды келісімшарттарда көрсету);
– ссуданы жабу барысында зайымшыларға нашар бақылаудың болуы
(компанияны лайықты тексермеу, қамтамасыз етуді лайықты іске асырмау).
Ссуда алушы компанияның тиімсіз жұмысы:
– әлсіз басшылық;
– өнімдердің сапасының нашарлауы және оларды нарықтан ығыстыру;
– тиімсіз маркетинг жарнамалық компанияның жоспарының болмауынан,
болашақ нарық бағалануы іске аспайды;
– компания қаржылық жағдайына әлсіз бақылау (дебиторлық қарыздың,
шығынның артуы).
Бұдан басқа да маңызды рөл атқаратын факторлар бар, банк бақылауынан
тыс: экономикалық конъюнктураның нашарлауы, саяси қозғалыстар, заңдардың
өзгерістері, технологиялық үзлістер.
Зайымшы қандай класқа енсе де, ол қайтару принциптерін сақтамай
несиені ала алмайды.
Несиенің қайтарылуы – бұл принцип несиегер алған қаржылық несие
ресурсының өз уақытында қайтарылуына қатысты жағдай. Ол несиені қайтаруда
тәжірибеде несиелік ссуданы ақша қаражатының лайықты сомасын тиісті
есепшотқа аудару жолымен және несиелік ұйымға өзі төлеу жолымен іске
асырады, бұның өзі банктің несиелік ресурстарының жандандырылуын
қамтамасыз етеді, банктің жарғылық әрекетінің жалғасымдылығы іске асырады.
Несиені қайтарудың экономикалық негізі – айналым қаражатының лайықты
үрдіске енуі және олардың міндетті түрде ссуданы қайтару ыңғайын қамтамасыз
етуі. Несие экономикалық категория ретінде басқа тауарлық–ақшалық
қатынастардан ерекше, бұнда аша қозғалысы кері қайтару ыңғайында іске
асады. Кері қайтару – несиенің қажетті шарты.
Несиенің шұғылдығы – бұл принцип зайымшының өзі қалаған уақытта емес,
нақты келісімшарт бойынша белгіленген уақытта қайтаруға бағытталған. Бұл
шарттың бұзылуы несиегер үшін зайымшыға банктің экономикалық санкцияларды
қолдану үшін жеткілікті негіз болып саналады, алынатын пайыздық мөлшерді
көтеру немесе әрі қарай сот тәртібімен орындалмаған талаптарды орындау
жалғасады.
Несиенің шұғылдығы несиені кері қайтарудың қажетті мөлшерін ұстанады.
Тағайындалған несиелеу мерзімі зайымшыда ссуда қаражатының орналасу шегімен
лайықтандырылады. Егер ссуданы қолдану мерзімі бұзылса, онда несие мәні
ақсайды, өз тағайындалымын жояды. Тәртіпті ұзақ мерзімді бұзу тәжірибесі
өндірісті несиелендірудегі шұғылдыққа нұқсан келтіреді және жекелеген
салалар үшін тиімсіз, елдегі ақша айналымына кері әсер етеді.
Міндетті түрде атап өтерлігі, шаруашылықтың нарықтық жағдайларында
шұғылдық принципі өзіндік ерекше мәнге ие болады. Оны сақтаудан ақша
қаражаттарын қоғамдық жүзеге асырудың қалыпты түрде әрекетке енуі жүзеге
асады.
Несиелік операциялармен, несиемен қамтамасыз етудің негізгі пішіндерін
қарастырамыз.
Біріншісі – кепілмен қамтамасыз ету. Кепіл мүлкі клиентте қамтамасыз
етудің бірден–бір кең таралған пішіні. Кепілді қамтамасыз етуде тек ссуданы
қайтару ғана емес, сол сияқты лайықты пайыздық көрсеткіштер мен орын алуы
ықтимал шығындардың міндеттемелерді орындамау жағдайында орын алуы
ұшырасады. Кепіл мүлікке қатысты (қозғалмалы және қозғалыссыз), бұдан
байқалатыны, несиегер – кепіл ұстаушы ретінде бұл мүлікті жүзеге асыру,
егер кепілмен қамтамасыз етілген жағдай орындалмаса. Кепіл заты кез келген
мүлік болып саналады, яғни Қазақстанның заңдарына сай кепілмен қамтамасыз
етіледі, сол сияқты құнды қағаздар мен мүліктік құқықтар ескеріледі. Кепіл
иесі кепіл затының иегері, меншік иесі ретінде толық шаруашылық әрекеттерін
іске асыра алады. Оның үстіне, кепіл ұсынушы қарызгер немесе үшінші жақ
тұлғасы болуы ықтимал. Толық шаруашылық істі жүргізу құқығы субъектілерге
мүлікпен иелік етуге, пайдалануға, қолдануға құқылы.
Кепіл кепіл ұстаушыға кепілге салынған жолдау мен жолдаусыз да орын
алуы ықтимал.
Кепіл ұсынушыда мүлікті қалдыру бірнеше пішінде жалғасады, олардың
негізгілері мыналар болып табылады:
–айналымдағы кепілдік тауары;
–тауар кепілдігі қайта өңдеуге;
–жылжымайтын мүлік кепілі.
Айналымға салынған кепілдік байқатқандай, зайымшы кепілге салынған
мүліктерді жүзеге асыруға құқылы, кепілді реттеу қызметі – ол ақша
қаражатын кері қайтару негізінде лайықты үрдісті жолға қоюмен ұштасады. Ол
қаражатты аккумуляциялауда көрініс алады, орналастыру жағдайларында.
Нақты бұл қызмет несиені өндірістер мен ұйымдарға уақытша ұсыну кезінде
көрініс алады, олардың ақша ресурсына деген қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталады. Зайымшы кепіл құндылықтарын сақтауға, лайықты
есеп жүргізуге міндетті, бұл үшін жауаптылыққа ие.
Тауар кепілдігі қайта өңдеуге қатысты байқатқандай, зайымшы өзінің
өндірісіне салынған шикізаттарды, материалдарды, жартылай фабрикаттарды
қайта өңдеуге құқылы, бірақ осы орайда кепілдік құқық дайындалған жартылай
фабрикаттарға қатысты таралады, аяқталмаған өндіріс, дайын өнімдер мен
артылған тауарларға қатысты да өрбиді.
Айналымдағы тауарға кепіл заты арқасында сауда және
жабдықтау–тұрмыстық ұйым–мекемелер несиеленеді. Тауар кепілдігі қайта
өңдеуге қатысты өнеркәсіптік, құрылыс, көлік, ауыл шаруашылығы өндірістер
несиеленеді.
Жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека) – ипотекалық несие тұрғын үй
құрылысына, жер сатып алуға ұсынылады. Оны коммерциялық банктер мен арнаулы
несие–қаржылық институттар ұсынады. Оның негізгі көзі – корпорациялар мен
банктердің ипотекалық облигациялар эмиссиясы. Ипотекалық несие ірі күрделі
шығындар үшін де алынады. Жаңа құрылысқа алу пайдалы. Осы орайда құрылыс
нысаны кепіл болады. Кепіл кезеңдік тұрғыда құжаттандырылады, нысан
құрылысы бойынша іске асады.
Кепілдің екінші түрі – кепіл ұстаушыда кепіл затын қалдыру, банк
әрекетінде бұған жақсы көзқараста, әсіресе, егер кепіл заты ретінде
ұсынылатын мүлік жылжымайтын мүлік болса. Бұл мынамен түсіндіріледі, кепіл
затын кепіл ұстаушыға жолдауда (банкке) соңғысы анағұрлым әрекеттік
бақылауды іске асырады, аталмыш мүлікке қатысты, бұдан басқа, банкте
ұсынылған несиеге қатысты мүмкіндіктер мол болады.
Кепілдіктің аталмыш түрі екі пішінде жалғасады:
– қатты кепіл;
– кепіл құқығы.
Қатты кепіл мүлікті банкке жолдаумен ұштастырылады, заңдық ережелер
бойынша жалғасын табады.
Кепіл құқығы – Қазақстан үшін жаңа әрекет, әзірше жеткілікті
өңделмеген және заңдық қатынастарда лайықты реттелмеген. Кепіл ретінде
төлемде құжаттар, яғни банкке жолдауды айғақтайтын құжаттық деректер, жеке
меншік нысанының құқықтарына қатысты айғақтар (өнеркәсіптік үлгідегі
авторлық құқық, тауарлық белгілер, ноу–хау, патенттер).
Құқық кепілшісі ретінде орын алатын тұлғаға салынатын кепіл зат орын
алады. Жал құқығы кепілдігі немесе басқа да құқық меншік иесінің
құптауынсыз іске аспайды, шаруашылық тұрғыдан иелік етуге рұқсат етілмейді.
Бірақ сонда да болса атап өтерлгі, кепіл оның классикалық түрінде банк үшін
әрдайым тиімді бола бермейді.
Екіншісі – кепілдікпен қамтамасыз ету. Кепілдік келісімшарты бойынша
кепіл болушы несиегер алдында басқа тұлғаны жауаптылыққа міндеттейді
(толықтай немесе ішінара) міндеттемелерді орындауға бағыттайды.
Зайымшы мен кепіл болушы несиегер алдында қарызгер ретінде жауап
береді. Несиегер алдында кепіл болушы қарызгер сияқты жауаптылығын
мойындауы шарт, пайыздың уақтылы төленбеуіне, қарызды қайтару бойынша сот
шығындарын қайтару және басқа да несиегер шығындарына байланысты істерге
ортақ болады, келісімшартта бұл талартар толықтай қарастырылады.
Кепіл болу жазбаша түрде келісімшартта толтырылады. Келісімшартта
банкпен екі арадыға лайықты шарттар орын алып, қарызгер несиегері мен оның
кепіл болатын тұлғасы арасында байланыс іске қосылады, қарызгердің
мекенжайы толық жазылып, банк–несиегердің мекені нұсқалады, сол сияқты
кепіл болушы тұлғаның міндеттемелері толықтай көрсетіледі (төлем сомасы мен
оның төлемнің жағдайлары), банк пен кепіл болушы арасындағы есептеулер
тәртібі орын алады.
Кепілділік тоқтатылады:
– оларға кепілдендірілген міндеттеме тоқтауда;
– басқа тұлғаға кепілдік міндеттемелердің ауыстырылуы, егер кепіл
болушы жаңа қарызгер үшін жауап беруде келісім бермесе;
– келісімшартта кепіл болушының мерзімінің аяқталуына қатысты.
Келісімшартта кепіл болушының мерзімінің аяқталуы көрсетілмесе, кепіл болу
тоқтатылады, егер несиегер кепіл болушыға іздестіру бір жыл көлемінде
жарияламаса, кепілдік міндеттемелері алынып тасталады;
– егер несиегер атқарудың лайықты түрінен бас тартса, ол кепіл
болушыға лайықтандырылады.
Кепіл болушыға қатысты іздестіру шаралары қозғалатын болса, (қарызгер
үшін міндеттемелерді атқарғаны үшін) несиегердің құқығы бұл міндеттеме
бойынша жалғасатын болады. Осылармен байланысты несиегер (банк) оған
құжаттарды ұсынуға міндетті, қарызгердің міндеттемелерін қанағаттандырушы
құжаттар, талаптарды қамтамасыз ететін құқықтар да жолданалды.
Үшінші – банктік кепілдікті қамтамасыз ету. Банктік кепілдік бір жақты
мәміле, соған сай гарант жазбаша міндеттемені жазып, несиегерге
келісімшартта құпталған ақша сомасын төлеу туралы құжаттарға қол қояды.
Оның үстіне, несиегерге лайықты (бенефициар үшін) банктік кепілдік бойынша
гарантқа қойылатын талаптар басқа тұлғаға тектен–текке алмастырылмайды
(егер кепілдікке қатысты қарастырылған бап болмаса) гарант жауаптылығы
кепілдік құжаттағы сомамен шектеледі, қарызгердің нақты қарыз құнынан
тәуелсіз (принципал)негізгі міндеттеме бойынша (егер бұл жай кепілдік
жүйед қарастырылса). Банктің кепілдігін алуда қарызгер (принципал)
комиссиялық сыйақыны гарантқа төлеуге міндетті.
Банктік кепілдік өз күшіне оны ұсынған күннен бастап кіріседі (егер ол
қарастырылмаса).
Кепіл міндеттері несиегер алдында (бенефициар) тоқталады:
–кепілдік ұсынылған бенефициарға лайықты соманың төленуі;
– белгілі мерзімнің аяқталуымен әрекеттердің іске аспауы;
– бенефициардың өз құқықтарынан бас тартуы ізінше .
Банктік кепілдік міндеттемелерді қамтамасыз етудің басқа түрлерінен
ерекшеленеді. Ең алдымен, банктік кепілдік міндетті болып саналады,
келісімшарттан тәуелсіз, орындалуын өзі қамтамасыз етеді. Яғни келісімшарт
бойынша іздеу уақытының аяқталуынан кейін, өз соңынан басқаша заңдық
міндеттермен ұштасатын әрекеттер жалғасады (әрекет мерзімнің аяқталуына
дейінгі уақыт аралығын қамтиды). Банктік кепілдік шақыртусыз (егер тек
гарант бұл байланысты қарастырғанда басқаша ұсынбаса.
Банк кепілдігінің ерекшелігі міндетті түрде кепіл болушы тұлға мен
принципал арасында жалғасатын әрекет (қарызгер). Қазақстан тәжірибесінде
қамтамасыз етудің әр түрлі пішіндері бар. Бұл тәжірибелерді талдау көптеген
кемшіліктер мен келеңсіздіктерді аңғартты, нәтижесінде, несиені қайтарудағы
екінші кепілдік механизмдері әрекетке лайықсыз және формальды болып
есептелді.
Қазір тәжірибеде қолданылып жүрген кепілдік механизмінің басты
кемшіліктері мыналар:
– клиенттің несие қабілеттілігіне қосымша талдаудың бағаланбауы мен
қамтамасыз ету пішіндерінің қайта бағалануы ақшалай ағынның нәтижесінде
іске асуда;
– мүліктің құрамын сапалы бақылауда лайықты механизмнің болмауы,
кепілге қатысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz