Балалардың ойлау әрекетін дамытуға ықпал ету
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ш.Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Математика сабақтарында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру жолдары.
5В010100- мамандығы бойынша - Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу
Орындаған Калауова Г.С.
Ғылыми жетекшісі
Аға оқытушы Алиаскарова С.М.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі Мельникова Т.Н.
Көкшетау 2014
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Анықтамалар мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін дамытудың ғылыми теориялық негіздері
0.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділік мәселесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
0.2 Танымдық әрекет, танымдық белсенділік ұғымдарына сипаттама ... ... ... ... .16
0.3 Мектеп жасына дейінгі балаларға математика элементтерін оқыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың математика сабағында танымдық белсенділігін дамыту жолдары
3.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың математика пәні бойынша білімдерін меңгеру деңгейін диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды санауға үйрету көмекші құралдар жасау және оларды пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.3 Эксперименттік тәжірибе жұмысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..76
Қосымша
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға, бағдарламаларға сілтеме жасалған:
1. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Негізгі ережелері. Алматы: РОНД, 2002.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы ∕∕Егемен Қазақстан. - 2009 ж. ақпан.
3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. Негізгі ережелер. Астана: 2009.
Анықтамалар
Танымдық белсенділік деп балалардың жеке және жас ерекшеліктерін есепке ала отырып ұйымдастырылған таным үрдісінде пайда болатын, бекітілетін, дамитын жеке тұлғалық қасиет ретінде анықтауға болады.
Іс-әрекетке психологиялық сөздікте мынадай анықтама береді: жеке адамдардың өзара әрекеттестігі белсенділік жүйесін ұйымдастырады, өндірістегі материалдық және рухани мәдениет нысандарын мақсатқа сәйкес бағыттайды.
Қабылдау - сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын мида тұтастай, зат формасында бейнелеу.
Түйсік - айналадағы заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттерін мида бейнелендіретін психикалық процесс.
Зейін - жан қуаттарының объектілердің біріне бағытталып, шоғырлануы.
Ес - адамның жиған-терген білімін, тәжірибесін сақтауды қамтамасыз ететін жан қуаты.
Ойлау - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының бір-бірімен өзара байланыс, қатынастарын мида жалпылай және жанама сөз арқылы бейнелей алу.
Кіріспе
Зерттеу көкейтестілігі: Біздер жаңа XXІ ғасырда өмір сүре бастадық. Қазақта "Елу жылда ел жаңа", - деген тұжырым бар десек, XXІ ғасыр да өзімен талай өзгерістерді, жаңалықтарды әкелуде. Осы тұрғыдан XXІ ғасыр жаһандану талаптарымен ерекшеленеді. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауында - жаһандану кезеңі - адамзаттың біртұтас ақпарат және коммуникациялар кеңістігінде жан-жақты бірігуімен, бүкіл планетаның біртұтас экономикалық рынокқа айналуымен, жаһандық тіпті, "шекарасыз әлем" деген ұғыммен де байланыстырады. Әрине, жаһандану бір жылда бола қалған дүние емес. Қазақстан дамуының басты шарты - қоғам мүшелерінің білім деңгейінің артуына тікелей байланысты екенін атап, адамның өмір бойы білім алуына жағдай туғызуымыз керек және білімнің біртұтастығын сақтай отырып, жас ұрпақтың бойында өзіндік бағдарын айқындауға мүмкіндік беретін, табысты өмір сүруге жол ашатын құзырлылыққа жеткізетін кәсіби құзіреттіліктерді қалыптастыру қажет деп айтқан болатын (1).
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың: Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауында еліміз дамуының жаңа кезеңінің келесі он жылға арналған бағыт-бағдарын айқындап берген болатын. Осыған орай бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана мен психология қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеп өсіру - отбасының, балабақшаның, барша халықтың міндеті. Замана алға қойған бұл міндеттерді өз мәнінде шешу үшін мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру мазмұнын түбегейлі жаңарту көзделуде. Қазіргі өмірдің өзінен туындап отырған талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үзіліссіз тәрбие негізінің бастау бұлағы - мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс - тәсілмен берілетін тәлім-тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан-жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады (2).
Мектепке дейінгі білім беру тұлғаның негізі қаланатын үздіксіз білім беру жүйесіндегі алғашқы сатысы және ажырамас құрылымдық бөлігі. Осы ретте мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту қазіргі өзгеріп тұрған әлемде табысты бейімделуге қабілетті бала тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін жағдайлар жасайды. Уақытында алынған мектепке дейінгі білімнің әр бала үшін де, еліміздің әл-ауқаты үшін де өмірлік маңызды мәні бар.(3).
Мектепке дейінгі білім беру уақыты бала дамуының анағұрлым белсенді кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде мектепке дейінгі жастағы балалардың ұлттық рухани-мәдени құндылықтар негізінде дене, жүйке психикалық, ой-өрісі сияқты өмірлік дағдылары қалыптасады. Бала дамуының сензитивтік кезеңі, психика өзінің екі даму кезеңінен өтетін аралықта баланы жан-жақты педагогикалық-психологиялық сүйемелдеу маңызды.(4.7-9б).
Балабақша - бұл балдырғандардың ойын дамытуға, оқуға құлшынысын арттыруға, мінез-құлқын көпшілік ортада ұстай білуге, әдептілікке, имандылыққа, жоғары адамгершілікке баулитын, сөйтіп отбасымен қатар жасөспірімдердің қабілет-дарындарының дамып, жан-жақты жетілулеріне тікелей ықпал ететін әлеуметтік институт.
Балабақшада тәрбиеленуші тұлға бұл - балдырған, бүлдіршін. Балдырған - сәби жасынан асқан ойын дамытуға, білуге ұмтылған, мінез-құлқынан әдептілік, имандылық көріністері сүйсіндіретін бала, өсер ұрпақ. Балдырған шақта баланың қызығушылығы, әсерленгіштігі айрықша болады да, тәрбиені, білімді тез қабылдайды. Оқуға, ойнауға, ізденуге құмар болады, әдептілігі қалыптасады. Осыған қарай балдырған тәрбиесі балабақшадан терең әлеуметтік, рухани-моральдық тәрбие мен білім беруді талап етеді.(5.5-6)
Мектепке дейінгі тәрбие мәселесіне пікір білдіріп, қоғамдық ойдың тамызығы болған алғашқы басылымдарға имене тұрып тұңғыш өлең-жырларын, көкейде жүрген арманды ойлары мен тілектерін ұсынған, оқыған алғашқы қарлығаштар - сауатты қазақ қыздары еді. Бұл қатарда: Н.Құлжанова, С.Есова, А.Оразбаева, Н.Арықова, М.Хакімжанов, М.Бегалиева, Ә.Кемелова, М.Шонанова, т.б атап айтуға болады. Мектепке дейінгі тәрбиенің негізін қалауда Н.Құлжанованың еңбегі ерекше, оның педагогикалық ойлы пікірлерінің медицина ілімімен сабақтасуы оның нағыз ғалымдылығын дәлелдейді. Оның Мектептен бұрынғы тәрбие, Баланың аурулары, Баланың күтімі, т.б еңбектері бүгінгі күнде бала тәрбиесінде маңызын жойған жоқ.
Әлемдік білім кеңістігінде мектепке дейінгі педагогиканың мәселелерін шешуде тәрбиелеу мен білім берудің жаңаша жетілдірілген әдіс-тәсілдерін іздестіру, үнемі жаңалыққа жол ашу бағыттары қарастырылуда. Осы орайда Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбиені ғылыми-теориялық, педагогикалық, әдістемелік тұрғыдан негіздеуде Ыбырай Алтынсарин атындағы білім академиясы тарапынан ұзақ жылдар бойы ғылыми зерттеулер жүргізіліп келді. Оқытудың жаңа бағыттары мен технологиясын іздеу, тәжірибеге енгізу нәтижесінде әдістемелік жұмыстар жүйелене түсуде. Ең негізгі мәселе - педагогикалық ұжымның кәсіптік шеберлігін арттыру, әр тәрбиешінің шығармашылық дамуына жағдай туғызу, озат тәжірибені пайдалана білу, тәрбиелеу ісін демократияландыру. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік стандарттары мен оқу-әдістемелік кешендердің дайындалуы осының айғағы.(6.10-15)
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылады. Бала - біздің болашағымыз. Олай болса, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі.
Сондықтан, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мақсаты - баланың жеке басының қалыптасуы мен жан-жақты дамуы болып отыр. Осыны негізге ала отырып, біз өзіміздің тақырыбымызды Математика сабақтарында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру жолдары деп алдық.
Зерттеудің мақсаты: Математика сабақтарында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық процестерін дамыту жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеті:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін математика сабақтары арқылы арттырудың тиімді жолдарын анықтау;
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттырудың тиімді әдіс-тәсілдерін балалардың жас және жеке ерекшеліктерін ескере отырып, дұрыс пайдалану жолын табу;
3. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін математика сабақтарында арттырудың тиімді әдіс-тәсілдерін дұрыс пайдалана білуді болашақ мамандарға ұсыну.
Зерттеудің объектісі: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық процестерін математика сабақтарында оқыту үрдісі
Зерттеудің пәні: Мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың танымдық процестерін дамыту жолдары.
Ғылыми болжам: Егер тәрбиеші математика сабақтарында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық процестерін дамытудың әртүрлі жолдарын тиімді пайдалана білсе, онда бұл жастағы балалардың танымдық деңгейі арта түседі.
Ғылыми жаңалығы: математика - танымдық қызығушылықтың негізі болып табылатын ойлау процестерінің дамуында үлкен мүмкіншіліктерге ие.
Практикалық маңыздылығы: мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін математика сабақтарында арттырудың тиімді әдіс-тәсілдері, әдістемелік құралдар, негізінен ойындар мен сабақ үлгілері ұсынылады.
Теориялық және әдіснамалық негіздері:
Зерттеуде пайдаланылған әдіс пен әдістемелер: Л.И.Орлова, А.Қ.Әбілдаева, Э.Қ.Қабылова ұсынған әдістемелік құрал.
Тәжірибелік база: Көкшетау қаласы білім бөлімінің №5 Қуаныш мектеп-бақшасы мемлекеттік мекемесі.
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін дамытудың ғылыми теориялық негіздері
3.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділік мәселесінің зерттелуі
Педагогика және психология ғылымдарына сүйенетін болсақ, оқыту үрдісінде негізгі орынды танымдық әрекет алады. Оқу әрекетінің нәтижелі болуы белгілі дағды мен іскерлікті меңгеруді ғана қажет етпейді, мақсатқа сәйкес туындайтын міндеттерді жүзеге асыратын түрткілер мен қажеттіліктердің пайда болуымен сипатталады. Мұндағы басты нәрсе баланың оқи білуі ғана емес, оқығысы келуіне байланысты, яғни таным әрекетінің басымдық алуына байланысты. Таным мен танымдық белсенділікті қалыптастыру мәселесіне психологтер, педагогтер, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Таным адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат заттарын өңдеуден, зат қасиеттерін өңдірісте пайдаланудан бастау алады. Объектіні түйсіне отырып, адам оны өзінің ұзақ мерзім бойы өңдеуі мен пайдалануының үйреншікті тәсілдерімен толықтырады, осылайша бұл объект адам әрекетінің мақсаты ретінде танылады.
Адам өзін қоршаған ортаны, әлеуметтік дүниені, табиғи әлемді танып білу барысында олардың ішкі қасиетін анықтап, даму заңдылықтарын біледі, ондағы өзінің орнын біліп, басқа адамдармен қарым-қатынасын анықтайды. Осылардың негізінде өзі белсенді іс-әрекетке араласады, өзінің сұранымын, қажеттілігін қанағаттандырады. Олардың өзара маңызды байланыстары танып-білуші субъектіден тәуелсіз өмір сүреді. Заттар мен оның қасиеттерін түйсік, қабылдау және ақыл-ой арқылы таныпбілуге болады.
Әл-Фарабидің пікірінше, таным үрдісі екі сатыдан: сезімдік және ойлау сатыларынан тұрады. Олар шындықтың түрлі жақтарын бейнелейді. Сезімдік таным шындықтың сыртқы өзгеріп отыратын жағын сипаттайтын болса, ойлау заттың ішкі сырын, мәнін ашады. Таным теориясы саласында Әл-Фараби ғарыштық әрекет және белсенді ақыл дегенді қолданды. Ол сыртқы дүниемен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс таным логикасының іргетасы болып табылатынын дәлелдеді.
Ал қазақ философиясының таным теориясы саласынадғы дүниетанымдық көзқарасқа келсек, А.Құнанбаев адамның танымдық қасиетінің табиғаты туралы 31-ші сөзінде: естіген нәрсені ұмытпасқа төрт түрлі себеп бар: әуелі - көкірегі ояу байлаулы берік болмақ керек, екінші - сол нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғыну керек, үшіншіден - сол нәрсені бірнеше уақыт қайталап, ойланып, көңілге бекіту керек деген тұжырым жасаған.
Бұдан шығатын қорытынды, таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның заттар мен құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі шынайы білімге айналады.(7, 15,19 б.)
Белсенділікке байланысты педагогикалық көзқарас ежелгі дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне ежелгі грек ойшылдары Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен білім алуының маңыздылығын жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды екендігін негіздеген. Олардың пікірінше, өзіндік іс-әрекет нәтижесінде балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі артады. Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысаны болып келді.
Осындай психологиялық-педагогикалық көзқарасты Ы.Алтынсаринның еңбектерінен көре аламыз.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой-әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің оқу-тәрбие жүйесіндегі рөліне айрықша орын береді. Алтынсариннің пікірінше, педагогтардың жұмысындағы ең жақсысы - тиімді оқыту әдістерін таба білуінде.
Қазіргі кезеңде баланың оқу-танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттырудың тиімді құралдарының бірі баланың өзіндік жұмысы болып табылады. Т.Сабыров, М.Құдайқұлов, А.Әбілқасымованың жастардың өздігінен білім алу әрекеті жайлы, С.Ұзақбаева, Б.Мұқанова, А.Илясова, О.Сыздықов т.б. ғалымдардың оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде жазған еңбектері бар.(8)
Баланың жас кезінен-ақ танымдық әлемін кеңейту, сол бағытта әрекет ету маңыздылығын Абай Құнанбаевтың еңбектерінен де көруге болады. Мысалы, Абайдың Жетінші қара сөзінде: Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі - білсем екен деп, не көрсе соған талыпынып,жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, даусына ұмтылып, онан ержеткіңінкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да, тұра жүгіріп, Ол немене?, Бұл немене? деп, Ол неге үйтеді?, Бұл неге бүйтеді? деп, көз көрген құмары, білсем екен, үйренсем екен деген.(9. 40 б.)
Таным үрдісін тануда ғалым А.Әбілқасова мынадай пікір айтқан: Таным - әрекет түрлерінің бірі болғандықтан, таным барысындағы қиындықтарды жеңу жөніндегі ерік-күші таным әрекетінің мақсатын кімнің алға қоятынына елеулі дәрежеде деп жормалдауға болады.(10)
А.Едігенова бойынша баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүреді. Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. Алты жастағы балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрселер оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге құмартады. Күн сайын олардың алдына жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтардың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
В.С.Мухина бойынша мектеп жасына дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балаларда мінез-құлық мотивациясы: мінез-құлықтың саналы регуляциясы күшейеді, мотивтер мен қажеттіліктер көлемі ұлғаяды, рухани және материалды қажеттіліктер сферасы кеңейеді, қарым-қатынасқа деген қажеттілік, жетістікке жету, басқарушылыққа қажеттілік сияқты әлеуметтік қажеттіліктер нығая түседі. Көп білу, басқалардан жоғары болу, өзі жасай алу сияқты қарапайым қажеттіліктер пайда болады. (11. 79б.)
Т.Рибоның айтуы бойынша, баланың шығармашылық қабілеті тәжірибелілігіне байланысты дамиды деп тұжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезең - қиялдың тез дамитын уақыты. (12)
Сондықтан қиялдың дамудың төрт ерекше кезеңдерге бөлуге болады (2 жастан 6-7 жасқа дейінгі аралықта):
1. Бірінші кезең баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір заттан басқа затты көре бастауы);
2. Екінші кезең - қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
3. Үшінші кезең - ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі,
4. Төртінші кезең - бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың басталуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы).
О.М.Дьяченко мен А.И.Кирилованың тәжірибелік зерттеулерінде бала дамуында қиялдың екі түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады. Танымдық қиялдың басты міндеті - ақиқат өмірдің белгілі бір түрде бейнеленуі. Сезімдік қиял, белгілі бір жағдайға байланысты қайшылық болғанда, баланың өзіндік Мені қалыптасқанда және оның құрастырудағы бір механизм болады. Е.Е.Кравцованың зерттеуінде қиялдың даму қызметінде үш компонентті бөліп көрсетті:
1. Көрнекілікке сүйену;
2. Өткен тәжірибесін қолдану;
3. Ерекше ішкі позицияны қолдану. (13.14)
Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял - қоғамдық тәжірибені меңгерудегі алғышарттары болып келеді, өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті, эстетикалық идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды. Баланың қиялы ересектерге қарағанда әлсіз. Л.С.Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала қиялының дамуы біртіңдеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда болатын барлық образдар, қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де, баланың өмірден көрген-білгенінен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір жағдайларды өзіндік қабылдаумен түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген таңқаларлықтай болып естіледі.
С.Л.Рубинштейннің айтуы бойынша Қиял - бұл образдық форманы іске асыру, өзгеріске енгізу деп түсіндіреді. Л.С.Выготский мен А.Н.Леонтьев қиялдың ерекшелігіне қарай оған арнайы психикалық процесс деп қарауға мән береді. (15)
Атақты психолог Л.С.Выготский баланың қиялы біртіңдеп өмір тәжірибесінің молаюына байланысты қалыптасады деген қорытындыға келеді.
Қазіргі кездегі психолгтар мен педагогтар баланың жеке басының дамуындағы қиялдың маңыздылығының ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауда жағдай жасау, яғни, еркіндік беру керектігін айтады. Сонымен қиялдың дамуы төмендегідей үш компоненттен тұрады:
1. Бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені ойластыруға мүмкіндік береді.
2. Екінші дәрежеде баланың өткен тәжірибесімен байланысты, бірақ сонда да заттық байланыстың рөлі бар.
3. Үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан қиялдың қозғалысының жоғарғы формасы - ой-пікірден оның іске асуына байланысты. (15. 41б.)
В.С.Мухина теориясы бойынша өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайтын сананың белгілер функциясымен байланысты. Белгілер функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа баламалармен және олардың бейнелеулерімен алмастырудан тілдік, математикалық және басқа белгілерді пайдалануға, ойлаудың логикалық формаларын меңгеруге әкеледі. Екінші желі нақтылы бұйымдарды, оқиғаларды қиял арқылы толықтыру мен алмастыру мүмкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне, жинақталған түсініктердің материалынан жаңа бейнелер құруға жетелейді.
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай. Ойын үстінде қалыптасқан қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің түрлеріне де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда қиял неғұрлым айқын байқалады. (11. 96б.)
Сондай-ақ мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері ретінде анықтауға болатын бағдарлау іс-әрекеттерінің ерекше формалары ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат ала алмайды. Бала бірдеңеге назар аударарлықтай, көргені мен естігенін жадында сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-әрекетерді игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі кезеңде қалыптаса бастайды.
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін, үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б. ой желісін құру сияқты жаңа ерекше міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады. Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы әрекеттері қалыптаса бастайды. (11. 91б.)
Мектепке дейінгі кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға және осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталады. Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе пайда болысымен-ақ баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан балалардың ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады.
Д.Б.Эльконин пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, 5-6 жасқа жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұны ойында адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-тегжейлерін бөліп алады.
Бірақ мектепке дейінгі кезеңде зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш рет өз зейінін меңгере білуінде, оны саналы түрде белгілі заттарға, құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып, соларға зейін қоя білуінде. Мектепке дейінгі шақ ішінде өз зейінін ұйымдастыру үшін сөзді пайдалану күрт өседі. Мұны, атап айтқанда, мектепке дейінгі ересектер үлкеннің нұсқауы бойынша тапсырманы орындағанда мектепке дейінгі кішкентайларға қарағанда нұсқауды 10-12 рет жиі қайталайды. Сонымен, баланың мінез-құлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне байланысты мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін қалыптасады.
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі шақта балалар ықтиярлы зейінді меңгере бастаса да, бүкіл мектепке дейінгі балалық шақта ықтиярсыз зейін басым болып қала береді. Балаларға өздері үшін бір текті әрі тартымды шамалы іс-әрекетке зейін қою қиынға түседі, сонымен бірге ойын процесінде немесе әсерлі сезімге бөлерліктей тапсырмаларды шешерде олар едәуір ұзақ уақыт бойы ықыласты болып жүреді. Мектеп жасына дейінгі бала зейінінің ерекшелігі мектепке дейін оқыту ықтиярлы зейінге үнемі күш салуды талап ететін тапсырмалар бойынша құрылуы мүмкін емес себептердің бірі болып саналады. Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет формаларын жиі өзгерту балалардың зейінін айтарлықтай жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндік береді. (11. 77б.)
Сенсорлық даму, бала заттардың түсін, пішінін, мөлшерін және олардың кеңітіктегі орналасуын айырып қана қоймай, оларды мөлшеріне қарай сәйкестендіріп (үлкен, кіші, аз, көп) анықтай алады.
Зейін тікелей қызығушылықпен байланысты (ырықсыз зейін), өйткені қызықты іске бала көңілі тез ауады. Егер алты жасар бала ойынмен айналысқан болса, ол алаңдамай екі, тіпті үш сағат ойнай береді. Алайда, бұлай зейінді шоғырландыру - баланың айналысқан нәрсесіне қызығушылығынан туындайды. Балаға зейінін тәрбиелеуде көмектесу қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы баланың зейінін ұйымдастыра алады. Оларға біркелкі жалықтыратын және тартымдылығы аз іс-әрекетпен айналысу өте қиын. Зейннің бұл ерекшелігі сабақтарда ойын элементтерін енгізуге және іс-әрекет түрлерін жеткілікті ауыстырып отыруға негізгі себеп болып табылады.(11. 89б.)
К.Д.Ушинский Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен қатар, оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды талап ету керек, бұл жұмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын теңестіру арқылы еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, балада белсенді зейін шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек, - деп көрсетеді. Оқушылардың зейінін дұрыс қалыптастыруда мұғалімнің жеке басының үлгі-өнегесінің маңызы да зор. (13)
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі шақ есте сақтау мен еске түсіру қабілеттілігінің пәрменді дамуымен сипатталады. Адамдар, оқиғалар есте сақталатын кезең мектепке дейінгі шақта анықталмаған мерзімге ығысады. Шындығында, бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірдеңені еске түсіру қиын немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе мектепке дейінгі ересектерге тән. Мектеп жасына дейінгі баланың есі негізінен, ықтиярсыз сипатта болады. Бұл бала көбіне өзінің алдына бір нәрсені есінде қалдыру үшін саналы мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Есте сақату мен еске түсіру баланың еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге асады әрі іс-әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есінде сақтайды.
Заттарды, картиналарды, сөздерді ықтиярсыз есте сақтаудың сапасы, баланың осыларға қаншалықты әсерлі іс-әрекет істеуіне іс-әрекет процесінде оларды егжей-тегжейлі қабылдау, ойластыру, топтастыру қандай дәрежеде өтетіндігіне байланысты. Мысалы, суреттерді жай ғана қарап шыққанда оларды баланың есінде сақтау анағұрлым нашар болады, ал осы суреттерді, өз орныдарына, мысалы, бақшаға, ас үйге, балалар бөлмесіне, қораға дәл келетін жеке заттарды қою ұсынылғанда бала олрады есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте сқатау баланың орындайтын қабылдау және іс-әрекеттерінің жанама қосымпша нәтижесі болып табылады.(11. 91б.)
Мектепке дейінгі жастағылардың ықтиярсыз есте сақтауы мен ықтиярсыз еске түсіруі - ес жұмысының бірден-бір түрі. Бала бірдеңені есте сақтау немесе еске түсіру жөнінде алдына әлі мақсат қояды, ал бұл үшін арнаулы тәсілдерді қолдануды білмейді. Мысалы, үш жастағы балаларға суреттер тобының біреуін сұрағанда балалардың басым көпшілігі өзін мүлде бірдей ұстады. Суретке көз жүгіртіп өткеннен кейін бала оны шетке ығыстырып қойып, үлкен адамннан басқа суретті көрсетуді сұрады. Кейбір балалар бейнеленген заттар жөнінде әңгімелеп беруге тырысты, суретке байланысты өткен тәжірибенің жағдайларын еске түсірді. (Көзілдірікті көзге киеді. Мынау - көбелек, құрт деп аталады т.б.). Әйтсе де есте сақтауға бағытталған балалардың ешбір іс-әрекеттері байқалмады.(16)
Естің ықтиярлы формаларын меңгеру бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың біріншісінде әлі қажетті тәсілдерді меңгере алмай тұрып бала есте сақтау мен еске түсіру міндетінің өзін бөле бастайды. Мұнда еске тұһүсіру міндеті бұрын бөлінеді, өйткені бала алдымен дәл еске түсіруді, елестетуді қажет ететін ахуалдарға кездеседі. Бұған дейін ол нені қабылдап, жасағанын көрсететін іс-әрекеті білуі керек. Есте сақтау міндеті еске түсіру тәжірибесінің нәтижесәінде пайда болады. (11. 79б.)
Мектепке дейінгі жас - естің қарқынды даму жасы. Ес - бала үшін маңызды оқиғалар мен мәліметтерді жадында қалдырады және сақтайды.
Сондай-ақ мектепке дейінгі балалардың ойлау үрдісіне тоқталсақ, ойлау - тіл дамуы және ғылыми ұғымдарды меңгеру бірлігінде дамиды. Баланың сау психикасының ерекшелігі - танымдық белсенділігі. Ойлау - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс қатынастарының адам миында жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. Ақыл-ой жағынан бала қаншалықты пәрменді болса, ол соншалықты көп сұрақтар қояды және оның сұрақтары соншалықты алуан түрлі болады. Бала заттың бейнесін ғана епмес, оның қимыл-қозғалыстары туралы да ойлайды. Бейнелі ойлау - алты жасар бала ойлауының негізгі түрі. Әрине, ол жекелеген жағдайларға логикалық ойлауды да орнындай алады, бірақ та бұл жаста көрнекілікке сүйенген оқыту басымырақ болады. Мұның өзі осы жастағы балалардың естері еріксіз жақсы дамиды. Ерікті естері жаңа ғана қалыптасады. Сондықтан жақсы қабылдап алған заттардың түсін есінде жақсы сақтайды. Көру және есту елестері көрген нәрселердің мазмұнымен байланысты болады.(17.18)
Мектепке түсу балалардың логикалық есін дамытуда үлкен рөл атқарады. Оқушылардың есін тәрбиелеуде де мұғалім олардың жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс жүргізеді. Кіші мектеп жасындағы балалары оқу тәсілін өз бетімен таңдап ала алмайтындықтан мұғалім үйге тапсырма бергенде, материалды қалай оқу керектігін балаларға ұдайы ескертуі керек. Оқулықтардың бәрінде мәтінді қалай оқу, тапсырманы қалай орындау керектігі айтылған. Бірақ баланың назары кейде бұған жөнді түсе қоймайды. Мұғалім мұны қатты ескерген жөн.
Мектепке дейінгі балалық шақта заттардың, құбылыстардың, іс-әрекеттердің арасындағы байланыстар мен қатынастарды бөлу мен пайдалануды талап ететін күрделі де сан алуан міндеттерді баланың шешуіне тура келеді. Ойында, сурет салуда, құрастыруда, жапсыруда, оқу және еңбек тапсырмаларын орындауда бала үйреніп алған іс-әрекеттерді жай ғана пайдаланып қана қоймайды, жаңа нәтижелер ала отырып олардың тұрақты түрін өзгертеді. Мектеп жасына дейінгі балалар өздерін қызықтырған мәселелерді түсіну үшін өзіндік эксперименттер жасауға кіріседі, құбылыстарды бақылайды, оларды талқыға салып, қорытындылар жасайды және басқа байланыстар мен қатынастарды түсінуді, осы байланыстар мен қатынастар туралы білімді жаңа жағдайларда қолдана білуді талап етеді. Осы жастағы балалардың жылдың соңына дейін абстрактылы логикалық ойлауы жақсы дами түседі. Бірақ тәжірибе түрінде, бала затты көрмей тұрса, берген сұраққа толық жауап бере алмайды. Бала ойлаудың барлық операцияларын жақсы қабылдауға тиіс.(16.18)
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші рөл атқарады. Бала ойлауын дамыту үшін мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Ой тәрбиесі адамның психологиясын жан-жақты етіп тәрбиелеумен ұштасып жатады.
Таным әрекетінің бірі - қабылдау. Тілдік мәліметтерді және жазылымдағы қатысымдық тұлғаларды ұғыну қабылдаудан басталады. Тілді меңгеру барысында тіл үйренуші есту, көру, сезу арқылы дыбыстарды, сөздерді, сөйлемді қабылдауға үйренеді. Бала қоршаған ортаны жақсы қабылдауға тиіс.
Д.Б.Эльконин бойынша кіші мектеп жасындағы баланың танымдық үрдістердің дамуына келсек, олардың оқу ісіндегі қабылдауы - формамен түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Мысалы, түрлі түсті құмыра салу үшін, олар форма, көлем жағынан әртүрлі болып келеді. Төменгі сыныптарда оқитын балалардың қабылдауында төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде де болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын, олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады. Мұндай қабылдауда белсенділік жағы аз болады. Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы қателер азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік белгісін ұққысы келеді, оның мәніне ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу принципіне зер сала бастайды. Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің көрінуімен ұштасады. Алайда, байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып оқушыларында да бар. Байқау - белсенді ой-әрекетінің балада дамып келе жатқандығының көрінісі.
Мектепке дейінгі балалардың тәрбиесімен айналысатын педагогтар мен тәрбиешілер, ата-аналар балалармен жылдың қай мезгілінде болмасын далаға шығып, серуендегенде, әртүрлі ойын ойнағанда осы ойланту әдісіне баса көңіл бөлуі қажет. Бала бойына ерекше әсер етіп түрткі болатын айналадағы өлі және тірі табиғаттардың сан түрлі құбылстары.
К.Д.Ушинский - баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның өзіндік логикалық ойын, сөз қорының, санасының жетілуіне әсері мол екенін көрсеткен. Логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың келешекте рухының жоғары болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және оны дәлелдеп беруге жетелейді.(19)
Балалардың психикасын эксперимент қолданып зерттеуге еңбек сіңірген психологтар: А. Бине (1857-1911), В.Штерн (1871-1938), Е.Кофка (1886-1941), Ж.Пиаже (1896-1980) болатын.
4.1 Танымдық әрекет, танымдық белсенділік ұғымдарына сипаттама
Таным - күрделі процесс, онда өзара тығыз байланысты екі компонентті бөліп көрсетуге болады.
Біріншісі - жеке мәліметтер, фактілер, әлем оқиғалары және ойлау процестерінен тұратын ақпарат, ақпаратты алу және қайта жасау үшін қажет.
Екіншісі - адамның ақпаратқа қатынасы. Таным компоненттері ажырағысыз бірлікте және өзара байланысты екені анық.
Таным процесі адам өмірінің барлық кезеңінде жүзеге асады. Әдетте мектепке дейінгі балалық шақ кезеңі ерекше орын алады. Осы шақта әлем туралы негізгі ұғымдар қалыптасады; таным және танымдық қызығушылықтардың жаңа тәсілдері пайда болады; қоршаған шындықты эмоционалды-сезімдік деңгейде тани алу жүзеге асады. (20)
Баланың танымдық дамуы оның білімі және әлем туралы түсініктерімен байланысты. Баланың танымдық даму жетістіктері танымдық қабілеттерді қамтамасыз етеді, яғни психикалық процестер, оның көмегімен бала әлемді, өзін және басқа адамдарды таниды. Осындай қабілеттіліктерге түйсік, ес, зейін, ойлау және қиял жатады. Олар ақыл-ойдың жемісті дамуының кепілі болып табылады.
Қабылдау. Қоршаған әлем туралы ақпараттың шамамен 80%-ын бала көру арқылы қабылдайды. Мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда көріп түйсіну және қабылдаудың рөлі зор. Балаларда барлық талдағыштардың түрлері едәуір қалыптасқан, олардың негізінде сезімталдық түрлері дами түседі. Қабылдаудың дамуы мектеп жасына дейінгі балаларға объектінің қасиеттерін тануға, бір затты екіншісінен ажыратуға, олардың арасындағы байланыс және арақатынастың бар екенін анықтауға мүмкінідік береді.
Түйсік. Адамдар өздерін қоршаған әлемді түйсік арқылы сезеді, танып-біледі. Баланың сенсорлық дамуы - бұл сезім мүшелері жұмысы негізінде қоршаған ортаны тану тәсілі. Түйсік бізге қоршаған орта құбылыстарының әртүрлілігі туралы түсінік береді және заттардың толық бейнесін қалыптастыруға көмектеседі. Сонымен, көріп қабылдау қоршаған орта объектілерін түсі, түрі, мөлшері бойынша ажыратуға көмектеседі. Тері арқылы қабылдауға тактильді (фактурасы - тегіскедір-бұдырлы, қаттыжұмсақ бойынша әртүрлі заттарды) түйсіну, сипап сезу (затты ұстап - жалпақкөлемді формаларын анықтау) түйсіну, температуралық түйсінулер жатады.
Сенсорлық даму, бір жағынан, баланың ақыл-ой дамуының негізін құрайды, екінші жағынан, өзінше маңызы бар, себебі толық қабылдау бала балабақшада, мектепте және басқа да еңбек іс-әрекеттеріне нәтижелі үйрету үшін қажет. (21)
Қоршаған орта заттары мен құбылыстарды қабылдау танымнан басталады. Танымның басқа да барлық формалары - ес, ойлау, қиял - бейнелің қабылдау негізінде жасалады, олардың өңдеу нәижесі болып табылады.
Ес. Мектепке дейінгі кезең есте сақтау және қайта жаңғырту қабілеттерін дамытуды күшейтумен сипатталады. Ес мектепке дейінгі балаларда ырықты сипат түрінде болады. Балалар өз алдарына есте сақтау міндетін қоя алмайды және ересектер мұндай тапсырманы қайта жаңғыртпайды. Сондықтан жаңа білімнің бала үшін қандай да бір маңызы болуы керек - осы ақпарат оның қызығушылығын қаншалықты оята алса, оны соншалықты жақсы есте сақтайды. Есті дамыту және ынталандыруға арнайы жаттығулар мен ойындар ықпал етеді.
Зейін. Қажетті ақпаратты алу және артығын ығыстыру үдерісін сипаттайтын маңызды қасиет. Ол нақты қасиеттерге ие: көлемі, тұрақтылығы, шоғырлануы, таңдамалылығы, бөлінуі, алмасуы және ырықтылығы. Айтылған қасиеттердің әрбіреуі бұзылса, баланың мінез-құлқы мен іс-әрекетінде ауытқушылықтар болады.
№
Зейін ауытқушылығы
Баланың мінез-құлқындағы ауытқулар
1
Зейіннің көлемі жеткіліксіз
Бала бір уақытта зейінін бірнеше заттарға шоғырландырып, оларды ойында сақтай алмайды.
2
Зейіннің шоғырлануы және тұрақтылығы жеткіліксіз
Балаға зейінін ештеңеге алаңдатпай және ұзақ сақтау қиын.
3
Зейіннің таңдамалылығы жеткіліксіз
Бала зейінін берілген тапсырманы орындау үшін тек қажет материалдарға ғана шоғырландыра алмайды.
4
Зейінін ауыстыру нашар дамыған
Балаға іс-әрекеттің бір түрінен екінші түріне ауысу қиын.
5
Зейін бөлу қабілеті нашар дамыған
Бала бір уақытта бірнеше жұмысты нәтижелі(қатесіз) орындай алмайды.
6
Зейін ырықтылығы жеткіліксіз
Бала зейінін өтініш жасағанда шоғырландыруға қиналады.
Осындай кемшіліктерді болдырмау үшін арнайы ұйымдастырылған жұмыстар қажет. Мұндай жұмыс екі бағыт бойынша жүруі тиіс:
1. Зейіннің негізгі қасиеттерін жаттықтыратын арнайы жаттығуларды қолдану.
2. Жеке тұлға қасиеті ретінде зейінділікті қалыптастыру.(22)
Ойлау. Баланың ойлауы - ересектердің ойлауынан ерекшеленетін басты күрделі процесс. Балалардың ойлауы белгілі кезеңдерде қалыптасады:
1-кезең. Көрнекілік-әрекетті ойлау. Бала өз іс-әрекетінде қарапайым тапсырмаларды орындайды - айналдырады, тартады, ашады, басады, т.б. Іс жүзінде ол себеп-салдар байланыстарды анықтайды, өзінше жасап көреді, қателеседі.
2-кезең. Көрнекілік-бейнелі (нақты-заттық) ойлау. Бұл кезеңде балаға қолымен әрекет жасаудың қажеті жоқ, ол егер қандай да бір әрекет жасаса, не болатынын бейнелі (көрнекілі) елестетуге қабілетті.
3-кезең. Сөздік-логикалық (абстрактілі-логикалық) ойлау. Балалар үшін ең күрделі - ойлау процесі. Мұнда бала нақты бейнелермен емес, керісінше, күрделі анық түсініктермен, айтылған сөздермен әрекет жасайды. Мысалы, кіші мектеп жасына дейінгі бала мысық сөзін естігенде өз мысығын көз алдына елестетеді және басқа мысықтың аты да мысық екен деп таңырқауы мүмкін. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар мысық ұғымын жалпылай алады. Сөйлеуі-логикалық ойлауы дамыған бала уақыт және кеңістік сияқты абстрактілі ұғымдармен әрекет жасауға қабілетті.
Негізгі кез келген толық құнды ойлау процесінің ең аз дегенде үш әмбебап құрастырушысы бар:
* қарапайым ойлау операцияларының қалыптасуының жоғары деңгейі (талдау, жинақтау, салыстыру, маңыздысын бөліп көрсету және т.б.);
* әртүрлі болжамдардың басым көпшілігі іс жүзінде көрінетін, шешімдердің көптеген нұсқаларын іске асыруда, қалыптан тыс ойларды еркін ұсынуда және біріншіден екіншісіне ауысудағы ойлаудың белсенділік, тәуекелділік жоғары деңгейі;
* айқын құбылыста ерекшеленетін нақты бағдардың, талдап қорытудың сызбасын қолданудағы, ойлаудың өзіндік тәсілін түсінудегі және оларды бақылау кезіндегі ойлау ұйымдасушылығының және мақсаттылығының жоғары деңгейі. (23)
Қиял. Мектепке дейінгі ересек жастағы кезеңде қиял функциялары аса белсенді дамуымен ерекшеленеді. Ол еңжар арманшылдыққа ұласып кетпей, шындық өмірді қиялданумен ауыстырып алмай тұрғанда, қоршаған ортаны жақсы тануға, жеке тұлғаның өзіндік ашылуына және өзіндік жетілуіне көмектесуі керек.
Бес-алты (5-6) жастағы баланың танымдық қабілеті және интеллектуалды іскерлік деңгейі саналы және терең қабылдауға, қоршаған орта туралы түскен ақпаратты және реттеуге көмектеседі. Бес-алты (5-6) жастағы бала батыл түрде кеңістік пен уақытты кесіп өтеді, оған барлығы қызықты, оны барлығы қызықтырады және назарын аудартады.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда:
* өз ой-өріс кеңейтуге тырысу;
* дүниедегі бар байланыс пен қатынасты айқындау мен жете ұғыну тілегі;
* өзінің қоршаған ортамен қатынас қажеттілігін бекіту байқалады.
Өзіндік ұмтылу, тілек, қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың көпшілігінде танымның әртүрлі құралдары мен тәсілдері болады:
* әрекет ету және өзінің практикалық тәжірибесі (оларды жеткілікті жақсы мнңгерген);
* сөздері, яғни ересектердің әңгімелері;
* кітап, теледидар және басқа да жаңа білім көздері.
Тәрбиеші түрлі заттар мен қоршаған орта құбылыстарын, табиғаттың әртүрлі дыбыстарын тануда таңдануды сезінуге, оларда болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Математика сабақтарында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру жолдары.
5В010100- мамандығы бойынша - Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу
Орындаған Калауова Г.С.
Ғылыми жетекшісі
Аға оқытушы Алиаскарова С.М.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі Мельникова Т.Н.
Көкшетау 2014
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Анықтамалар мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін дамытудың ғылыми теориялық негіздері
0.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділік мәселесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
0.2 Танымдық әрекет, танымдық белсенділік ұғымдарына сипаттама ... ... ... ... .16
0.3 Мектеп жасына дейінгі балаларға математика элементтерін оқыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың математика сабағында танымдық белсенділігін дамыту жолдары
3.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың математика пәні бойынша білімдерін меңгеру деңгейін диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды санауға үйрету көмекші құралдар жасау және оларды пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.3 Эксперименттік тәжірибе жұмысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..76
Қосымша
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға, бағдарламаларға сілтеме жасалған:
1. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Негізгі ережелері. Алматы: РОНД, 2002.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы ∕∕Егемен Қазақстан. - 2009 ж. ақпан.
3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. Негізгі ережелер. Астана: 2009.
Анықтамалар
Танымдық белсенділік деп балалардың жеке және жас ерекшеліктерін есепке ала отырып ұйымдастырылған таным үрдісінде пайда болатын, бекітілетін, дамитын жеке тұлғалық қасиет ретінде анықтауға болады.
Іс-әрекетке психологиялық сөздікте мынадай анықтама береді: жеке адамдардың өзара әрекеттестігі белсенділік жүйесін ұйымдастырады, өндірістегі материалдық және рухани мәдениет нысандарын мақсатқа сәйкес бағыттайды.
Қабылдау - сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын мида тұтастай, зат формасында бейнелеу.
Түйсік - айналадағы заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттерін мида бейнелендіретін психикалық процесс.
Зейін - жан қуаттарының объектілердің біріне бағытталып, шоғырлануы.
Ес - адамның жиған-терген білімін, тәжірибесін сақтауды қамтамасыз ететін жан қуаты.
Ойлау - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының бір-бірімен өзара байланыс, қатынастарын мида жалпылай және жанама сөз арқылы бейнелей алу.
Кіріспе
Зерттеу көкейтестілігі: Біздер жаңа XXІ ғасырда өмір сүре бастадық. Қазақта "Елу жылда ел жаңа", - деген тұжырым бар десек, XXІ ғасыр да өзімен талай өзгерістерді, жаңалықтарды әкелуде. Осы тұрғыдан XXІ ғасыр жаһандану талаптарымен ерекшеленеді. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауында - жаһандану кезеңі - адамзаттың біртұтас ақпарат және коммуникациялар кеңістігінде жан-жақты бірігуімен, бүкіл планетаның біртұтас экономикалық рынокқа айналуымен, жаһандық тіпті, "шекарасыз әлем" деген ұғыммен де байланыстырады. Әрине, жаһандану бір жылда бола қалған дүние емес. Қазақстан дамуының басты шарты - қоғам мүшелерінің білім деңгейінің артуына тікелей байланысты екенін атап, адамның өмір бойы білім алуына жағдай туғызуымыз керек және білімнің біртұтастығын сақтай отырып, жас ұрпақтың бойында өзіндік бағдарын айқындауға мүмкіндік беретін, табысты өмір сүруге жол ашатын құзырлылыққа жеткізетін кәсіби құзіреттіліктерді қалыптастыру қажет деп айтқан болатын (1).
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың: Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауында еліміз дамуының жаңа кезеңінің келесі он жылға арналған бағыт-бағдарын айқындап берген болатын. Осыған орай бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана мен психология қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеп өсіру - отбасының, балабақшаның, барша халықтың міндеті. Замана алға қойған бұл міндеттерді өз мәнінде шешу үшін мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру мазмұнын түбегейлі жаңарту көзделуде. Қазіргі өмірдің өзінен туындап отырған талаптарды орындау, жаңашылдыққа жаршы болу үзіліссіз тәрбие негізінің бастау бұлағы - мектепке дейінгі ұйымдардан басталғаны орынды. Бала тәрбиесі отбасынан бастау алады десек те, ғылымға негізделген әдіс - тәсілмен берілетін тәлім-тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, мектепте жан-жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы өшпестей із қалдырады (2).
Мектепке дейінгі білім беру тұлғаның негізі қаланатын үздіксіз білім беру жүйесіндегі алғашқы сатысы және ажырамас құрылымдық бөлігі. Осы ретте мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту қазіргі өзгеріп тұрған әлемде табысты бейімделуге қабілетті бала тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін жағдайлар жасайды. Уақытында алынған мектепке дейінгі білімнің әр бала үшін де, еліміздің әл-ауқаты үшін де өмірлік маңызды мәні бар.(3).
Мектепке дейінгі білім беру уақыты бала дамуының анағұрлым белсенді кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде мектепке дейінгі жастағы балалардың ұлттық рухани-мәдени құндылықтар негізінде дене, жүйке психикалық, ой-өрісі сияқты өмірлік дағдылары қалыптасады. Бала дамуының сензитивтік кезеңі, психика өзінің екі даму кезеңінен өтетін аралықта баланы жан-жақты педагогикалық-психологиялық сүйемелдеу маңызды.(4.7-9б).
Балабақша - бұл балдырғандардың ойын дамытуға, оқуға құлшынысын арттыруға, мінез-құлқын көпшілік ортада ұстай білуге, әдептілікке, имандылыққа, жоғары адамгершілікке баулитын, сөйтіп отбасымен қатар жасөспірімдердің қабілет-дарындарының дамып, жан-жақты жетілулеріне тікелей ықпал ететін әлеуметтік институт.
Балабақшада тәрбиеленуші тұлға бұл - балдырған, бүлдіршін. Балдырған - сәби жасынан асқан ойын дамытуға, білуге ұмтылған, мінез-құлқынан әдептілік, имандылық көріністері сүйсіндіретін бала, өсер ұрпақ. Балдырған шақта баланың қызығушылығы, әсерленгіштігі айрықша болады да, тәрбиені, білімді тез қабылдайды. Оқуға, ойнауға, ізденуге құмар болады, әдептілігі қалыптасады. Осыған қарай балдырған тәрбиесі балабақшадан терең әлеуметтік, рухани-моральдық тәрбие мен білім беруді талап етеді.(5.5-6)
Мектепке дейінгі тәрбие мәселесіне пікір білдіріп, қоғамдық ойдың тамызығы болған алғашқы басылымдарға имене тұрып тұңғыш өлең-жырларын, көкейде жүрген арманды ойлары мен тілектерін ұсынған, оқыған алғашқы қарлығаштар - сауатты қазақ қыздары еді. Бұл қатарда: Н.Құлжанова, С.Есова, А.Оразбаева, Н.Арықова, М.Хакімжанов, М.Бегалиева, Ә.Кемелова, М.Шонанова, т.б атап айтуға болады. Мектепке дейінгі тәрбиенің негізін қалауда Н.Құлжанованың еңбегі ерекше, оның педагогикалық ойлы пікірлерінің медицина ілімімен сабақтасуы оның нағыз ғалымдылығын дәлелдейді. Оның Мектептен бұрынғы тәрбие, Баланың аурулары, Баланың күтімі, т.б еңбектері бүгінгі күнде бала тәрбиесінде маңызын жойған жоқ.
Әлемдік білім кеңістігінде мектепке дейінгі педагогиканың мәселелерін шешуде тәрбиелеу мен білім берудің жаңаша жетілдірілген әдіс-тәсілдерін іздестіру, үнемі жаңалыққа жол ашу бағыттары қарастырылуда. Осы орайда Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбиені ғылыми-теориялық, педагогикалық, әдістемелік тұрғыдан негіздеуде Ыбырай Алтынсарин атындағы білім академиясы тарапынан ұзақ жылдар бойы ғылыми зерттеулер жүргізіліп келді. Оқытудың жаңа бағыттары мен технологиясын іздеу, тәжірибеге енгізу нәтижесінде әдістемелік жұмыстар жүйелене түсуде. Ең негізгі мәселе - педагогикалық ұжымның кәсіптік шеберлігін арттыру, әр тәрбиешінің шығармашылық дамуына жағдай туғызу, озат тәжірибені пайдалана білу, тәрбиелеу ісін демократияландыру. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік стандарттары мен оқу-әдістемелік кешендердің дайындалуы осының айғағы.(6.10-15)
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылады. Бала - біздің болашағымыз. Олай болса, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі.
Сондықтан, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мақсаты - баланың жеке басының қалыптасуы мен жан-жақты дамуы болып отыр. Осыны негізге ала отырып, біз өзіміздің тақырыбымызды Математика сабақтарында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру жолдары деп алдық.
Зерттеудің мақсаты: Математика сабақтарында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық процестерін дамыту жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеті:
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін математика сабақтары арқылы арттырудың тиімді жолдарын анықтау;
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттырудың тиімді әдіс-тәсілдерін балалардың жас және жеке ерекшеліктерін ескере отырып, дұрыс пайдалану жолын табу;
3. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін математика сабақтарында арттырудың тиімді әдіс-тәсілдерін дұрыс пайдалана білуді болашақ мамандарға ұсыну.
Зерттеудің объектісі: Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық процестерін математика сабақтарында оқыту үрдісі
Зерттеудің пәні: Мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың танымдық процестерін дамыту жолдары.
Ғылыми болжам: Егер тәрбиеші математика сабақтарында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық процестерін дамытудың әртүрлі жолдарын тиімді пайдалана білсе, онда бұл жастағы балалардың танымдық деңгейі арта түседі.
Ғылыми жаңалығы: математика - танымдық қызығушылықтың негізі болып табылатын ойлау процестерінің дамуында үлкен мүмкіншіліктерге ие.
Практикалық маңыздылығы: мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін математика сабақтарында арттырудың тиімді әдіс-тәсілдері, әдістемелік құралдар, негізінен ойындар мен сабақ үлгілері ұсынылады.
Теориялық және әдіснамалық негіздері:
Зерттеуде пайдаланылған әдіс пен әдістемелер: Л.И.Орлова, А.Қ.Әбілдаева, Э.Қ.Қабылова ұсынған әдістемелік құрал.
Тәжірибелік база: Көкшетау қаласы білім бөлімінің №5 Қуаныш мектеп-бақшасы мемлекеттік мекемесі.
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
белсенділігін дамытудың ғылыми теориялық негіздері
3.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділік мәселесінің зерттелуі
Педагогика және психология ғылымдарына сүйенетін болсақ, оқыту үрдісінде негізгі орынды танымдық әрекет алады. Оқу әрекетінің нәтижелі болуы белгілі дағды мен іскерлікті меңгеруді ғана қажет етпейді, мақсатқа сәйкес туындайтын міндеттерді жүзеге асыратын түрткілер мен қажеттіліктердің пайда болуымен сипатталады. Мұндағы басты нәрсе баланың оқи білуі ғана емес, оқығысы келуіне байланысты, яғни таным әрекетінің басымдық алуына байланысты. Таным мен танымдық белсенділікті қалыптастыру мәселесіне психологтер, педагогтер, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Таным адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат заттарын өңдеуден, зат қасиеттерін өңдірісте пайдаланудан бастау алады. Объектіні түйсіне отырып, адам оны өзінің ұзақ мерзім бойы өңдеуі мен пайдалануының үйреншікті тәсілдерімен толықтырады, осылайша бұл объект адам әрекетінің мақсаты ретінде танылады.
Адам өзін қоршаған ортаны, әлеуметтік дүниені, табиғи әлемді танып білу барысында олардың ішкі қасиетін анықтап, даму заңдылықтарын біледі, ондағы өзінің орнын біліп, басқа адамдармен қарым-қатынасын анықтайды. Осылардың негізінде өзі белсенді іс-әрекетке араласады, өзінің сұранымын, қажеттілігін қанағаттандырады. Олардың өзара маңызды байланыстары танып-білуші субъектіден тәуелсіз өмір сүреді. Заттар мен оның қасиеттерін түйсік, қабылдау және ақыл-ой арқылы таныпбілуге болады.
Әл-Фарабидің пікірінше, таным үрдісі екі сатыдан: сезімдік және ойлау сатыларынан тұрады. Олар шындықтың түрлі жақтарын бейнелейді. Сезімдік таным шындықтың сыртқы өзгеріп отыратын жағын сипаттайтын болса, ойлау заттың ішкі сырын, мәнін ашады. Таным теориясы саласында Әл-Фараби ғарыштық әрекет және белсенді ақыл дегенді қолданды. Ол сыртқы дүниемен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс таным логикасының іргетасы болып табылатынын дәлелдеді.
Ал қазақ философиясының таным теориясы саласынадғы дүниетанымдық көзқарасқа келсек, А.Құнанбаев адамның танымдық қасиетінің табиғаты туралы 31-ші сөзінде: естіген нәрсені ұмытпасқа төрт түрлі себеп бар: әуелі - көкірегі ояу байлаулы берік болмақ керек, екінші - сол нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғыну керек, үшіншіден - сол нәрсені бірнеше уақыт қайталап, ойланып, көңілге бекіту керек деген тұжырым жасаған.
Бұдан шығатын қорытынды, таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның заттар мен құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі шынайы білімге айналады.(7, 15,19 б.)
Белсенділікке байланысты педагогикалық көзқарас ежелгі дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне ежелгі грек ойшылдары Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен білім алуының маңыздылығын жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды екендігін негіздеген. Олардың пікірінше, өзіндік іс-әрекет нәтижесінде балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі артады. Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысаны болып келді.
Осындай психологиялық-педагогикалық көзқарасты Ы.Алтынсаринның еңбектерінен көре аламыз.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой-әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің оқу-тәрбие жүйесіндегі рөліне айрықша орын береді. Алтынсариннің пікірінше, педагогтардың жұмысындағы ең жақсысы - тиімді оқыту әдістерін таба білуінде.
Қазіргі кезеңде баланың оқу-танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттырудың тиімді құралдарының бірі баланың өзіндік жұмысы болып табылады. Т.Сабыров, М.Құдайқұлов, А.Әбілқасымованың жастардың өздігінен білім алу әрекеті жайлы, С.Ұзақбаева, Б.Мұқанова, А.Илясова, О.Сыздықов т.б. ғалымдардың оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде жазған еңбектері бар.(8)
Баланың жас кезінен-ақ танымдық әлемін кеңейту, сол бағытта әрекет ету маңыздылығын Абай Құнанбаевтың еңбектерінен де көруге болады. Мысалы, Абайдың Жетінші қара сөзінде: Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі - білсем екен деп, не көрсе соған талыпынып,жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, даусына ұмтылып, онан ержеткіңінкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да, тұра жүгіріп, Ол немене?, Бұл немене? деп, Ол неге үйтеді?, Бұл неге бүйтеді? деп, көз көрген құмары, білсем екен, үйренсем екен деген.(9. 40 б.)
Таным үрдісін тануда ғалым А.Әбілқасова мынадай пікір айтқан: Таным - әрекет түрлерінің бірі болғандықтан, таным барысындағы қиындықтарды жеңу жөніндегі ерік-күші таным әрекетінің мақсатын кімнің алға қоятынына елеулі дәрежеде деп жормалдауға болады.(10)
А.Едігенова бойынша баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүреді. Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. Алты жастағы балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрселер оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге құмартады. Күн сайын олардың алдына жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтардың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
В.С.Мухина бойынша мектеп жасына дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балаларда мінез-құлық мотивациясы: мінез-құлықтың саналы регуляциясы күшейеді, мотивтер мен қажеттіліктер көлемі ұлғаяды, рухани және материалды қажеттіліктер сферасы кеңейеді, қарым-қатынасқа деген қажеттілік, жетістікке жету, басқарушылыққа қажеттілік сияқты әлеуметтік қажеттіліктер нығая түседі. Көп білу, басқалардан жоғары болу, өзі жасай алу сияқты қарапайым қажеттіліктер пайда болады. (11. 79б.)
Т.Рибоның айтуы бойынша, баланың шығармашылық қабілеті тәжірибелілігіне байланысты дамиды деп тұжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезең - қиялдың тез дамитын уақыты. (12)
Сондықтан қиялдың дамудың төрт ерекше кезеңдерге бөлуге болады (2 жастан 6-7 жасқа дейінгі аралықта):
1. Бірінші кезең баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір заттан басқа затты көре бастауы);
2. Екінші кезең - қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
3. Үшінші кезең - ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі,
4. Төртінші кезең - бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың басталуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы).
О.М.Дьяченко мен А.И.Кирилованың тәжірибелік зерттеулерінде бала дамуында қиялдың екі түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады. Танымдық қиялдың басты міндеті - ақиқат өмірдің белгілі бір түрде бейнеленуі. Сезімдік қиял, белгілі бір жағдайға байланысты қайшылық болғанда, баланың өзіндік Мені қалыптасқанда және оның құрастырудағы бір механизм болады. Е.Е.Кравцованың зерттеуінде қиялдың даму қызметінде үш компонентті бөліп көрсетті:
1. Көрнекілікке сүйену;
2. Өткен тәжірибесін қолдану;
3. Ерекше ішкі позицияны қолдану. (13.14)
Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял - қоғамдық тәжірибені меңгерудегі алғышарттары болып келеді, өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті, эстетикалық идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды. Баланың қиялы ересектерге қарағанда әлсіз. Л.С.Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала қиялының дамуы біртіңдеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда болатын барлық образдар, қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де, баланың өмірден көрген-білгенінен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір жағдайларды өзіндік қабылдаумен түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген таңқаларлықтай болып естіледі.
С.Л.Рубинштейннің айтуы бойынша Қиял - бұл образдық форманы іске асыру, өзгеріске енгізу деп түсіндіреді. Л.С.Выготский мен А.Н.Леонтьев қиялдың ерекшелігіне қарай оған арнайы психикалық процесс деп қарауға мән береді. (15)
Атақты психолог Л.С.Выготский баланың қиялы біртіңдеп өмір тәжірибесінің молаюына байланысты қалыптасады деген қорытындыға келеді.
Қазіргі кездегі психолгтар мен педагогтар баланың жеке басының дамуындағы қиялдың маңыздылығының ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауда жағдай жасау, яғни, еркіндік беру керектігін айтады. Сонымен қиялдың дамуы төмендегідей үш компоненттен тұрады:
1. Бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені ойластыруға мүмкіндік береді.
2. Екінші дәрежеде баланың өткен тәжірибесімен байланысты, бірақ сонда да заттық байланыстың рөлі бар.
3. Үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан қиялдың қозғалысының жоғарғы формасы - ой-пікірден оның іске асуына байланысты. (15. 41б.)
В.С.Мухина теориясы бойынша өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайтын сананың белгілер функциясымен байланысты. Белгілер функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа баламалармен және олардың бейнелеулерімен алмастырудан тілдік, математикалық және басқа белгілерді пайдалануға, ойлаудың логикалық формаларын меңгеруге әкеледі. Екінші желі нақтылы бұйымдарды, оқиғаларды қиял арқылы толықтыру мен алмастыру мүмкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне, жинақталған түсініктердің материалынан жаңа бейнелер құруға жетелейді.
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай. Ойын үстінде қалыптасқан қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің түрлеріне де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда қиял неғұрлым айқын байқалады. (11. 96б.)
Сондай-ақ мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері ретінде анықтауға болатын бағдарлау іс-әрекеттерінің ерекше формалары ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат ала алмайды. Бала бірдеңеге назар аударарлықтай, көргені мен естігенін жадында сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-әрекетерді игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі кезеңде қалыптаса бастайды.
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін, үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б. ой желісін құру сияқты жаңа ерекше міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады. Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы әрекеттері қалыптаса бастайды. (11. 91б.)
Мектепке дейінгі кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға және осылар арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталады. Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе пайда болысымен-ақ баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан балалардың ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады.
Д.Б.Эльконин пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, 5-6 жасқа жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұны ойында адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-тегжейлерін бөліп алады.
Бірақ мектепке дейінгі кезеңде зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш рет өз зейінін меңгере білуінде, оны саналы түрде белгілі заттарға, құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып, соларға зейін қоя білуінде. Мектепке дейінгі шақ ішінде өз зейінін ұйымдастыру үшін сөзді пайдалану күрт өседі. Мұны, атап айтқанда, мектепке дейінгі ересектер үлкеннің нұсқауы бойынша тапсырманы орындағанда мектепке дейінгі кішкентайларға қарағанда нұсқауды 10-12 рет жиі қайталайды. Сонымен, баланың мінез-құлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне байланысты мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін қалыптасады.
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі шақта балалар ықтиярлы зейінді меңгере бастаса да, бүкіл мектепке дейінгі балалық шақта ықтиярсыз зейін басым болып қала береді. Балаларға өздері үшін бір текті әрі тартымды шамалы іс-әрекетке зейін қою қиынға түседі, сонымен бірге ойын процесінде немесе әсерлі сезімге бөлерліктей тапсырмаларды шешерде олар едәуір ұзақ уақыт бойы ықыласты болып жүреді. Мектеп жасына дейінгі бала зейінінің ерекшелігі мектепке дейін оқыту ықтиярлы зейінге үнемі күш салуды талап ететін тапсырмалар бойынша құрылуы мүмкін емес себептердің бірі болып саналады. Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері, іс-әрекет формаларын жиі өзгерту балалардың зейінін айтарлықтай жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндік береді. (11. 77б.)
Сенсорлық даму, бала заттардың түсін, пішінін, мөлшерін және олардың кеңітіктегі орналасуын айырып қана қоймай, оларды мөлшеріне қарай сәйкестендіріп (үлкен, кіші, аз, көп) анықтай алады.
Зейін тікелей қызығушылықпен байланысты (ырықсыз зейін), өйткені қызықты іске бала көңілі тез ауады. Егер алты жасар бала ойынмен айналысқан болса, ол алаңдамай екі, тіпті үш сағат ойнай береді. Алайда, бұлай зейінді шоғырландыру - баланың айналысқан нәрсесіне қызығушылығынан туындайды. Балаға зейінін тәрбиелеуде көмектесу қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы баланың зейінін ұйымдастыра алады. Оларға біркелкі жалықтыратын және тартымдылығы аз іс-әрекетпен айналысу өте қиын. Зейннің бұл ерекшелігі сабақтарда ойын элементтерін енгізуге және іс-әрекет түрлерін жеткілікті ауыстырып отыруға негізгі себеп болып табылады.(11. 89б.)
К.Д.Ушинский Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен қатар, оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды талап ету керек, бұл жұмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын теңестіру арқылы еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, балада белсенді зейін шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек, - деп көрсетеді. Оқушылардың зейінін дұрыс қалыптастыруда мұғалімнің жеке басының үлгі-өнегесінің маңызы да зор. (13)
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі шақ есте сақтау мен еске түсіру қабілеттілігінің пәрменді дамуымен сипатталады. Адамдар, оқиғалар есте сақталатын кезең мектепке дейінгі шақта анықталмаған мерзімге ығысады. Шындығында, бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірдеңені еске түсіру қиын немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе мектепке дейінгі ересектерге тән. Мектеп жасына дейінгі баланың есі негізінен, ықтиярсыз сипатта болады. Бұл бала көбіне өзінің алдына бір нәрсені есінде қалдыру үшін саналы мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Есте сақату мен еске түсіру баланың еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге асады әрі іс-әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есінде сақтайды.
Заттарды, картиналарды, сөздерді ықтиярсыз есте сақтаудың сапасы, баланың осыларға қаншалықты әсерлі іс-әрекет істеуіне іс-әрекет процесінде оларды егжей-тегжейлі қабылдау, ойластыру, топтастыру қандай дәрежеде өтетіндігіне байланысты. Мысалы, суреттерді жай ғана қарап шыққанда оларды баланың есінде сақтау анағұрлым нашар болады, ал осы суреттерді, өз орныдарына, мысалы, бақшаға, ас үйге, балалар бөлмесіне, қораға дәл келетін жеке заттарды қою ұсынылғанда бала олрады есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте сқатау баланың орындайтын қабылдау және іс-әрекеттерінің жанама қосымпша нәтижесі болып табылады.(11. 91б.)
Мектепке дейінгі жастағылардың ықтиярсыз есте сақтауы мен ықтиярсыз еске түсіруі - ес жұмысының бірден-бір түрі. Бала бірдеңені есте сақтау немесе еске түсіру жөнінде алдына әлі мақсат қояды, ал бұл үшін арнаулы тәсілдерді қолдануды білмейді. Мысалы, үш жастағы балаларға суреттер тобының біреуін сұрағанда балалардың басым көпшілігі өзін мүлде бірдей ұстады. Суретке көз жүгіртіп өткеннен кейін бала оны шетке ығыстырып қойып, үлкен адамннан басқа суретті көрсетуді сұрады. Кейбір балалар бейнеленген заттар жөнінде әңгімелеп беруге тырысты, суретке байланысты өткен тәжірибенің жағдайларын еске түсірді. (Көзілдірікті көзге киеді. Мынау - көбелек, құрт деп аталады т.б.). Әйтсе де есте сақтауға бағытталған балалардың ешбір іс-әрекеттері байқалмады.(16)
Естің ықтиярлы формаларын меңгеру бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың біріншісінде әлі қажетті тәсілдерді меңгере алмай тұрып бала есте сақтау мен еске түсіру міндетінің өзін бөле бастайды. Мұнда еске тұһүсіру міндеті бұрын бөлінеді, өйткені бала алдымен дәл еске түсіруді, елестетуді қажет ететін ахуалдарға кездеседі. Бұған дейін ол нені қабылдап, жасағанын көрсететін іс-әрекеті білуі керек. Есте сақтау міндеті еске түсіру тәжірибесінің нәтижесәінде пайда болады. (11. 79б.)
Мектепке дейінгі жас - естің қарқынды даму жасы. Ес - бала үшін маңызды оқиғалар мен мәліметтерді жадында қалдырады және сақтайды.
Сондай-ақ мектепке дейінгі балалардың ойлау үрдісіне тоқталсақ, ойлау - тіл дамуы және ғылыми ұғымдарды меңгеру бірлігінде дамиды. Баланың сау психикасының ерекшелігі - танымдық белсенділігі. Ойлау - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс қатынастарының адам миында жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. Ақыл-ой жағынан бала қаншалықты пәрменді болса, ол соншалықты көп сұрақтар қояды және оның сұрақтары соншалықты алуан түрлі болады. Бала заттың бейнесін ғана епмес, оның қимыл-қозғалыстары туралы да ойлайды. Бейнелі ойлау - алты жасар бала ойлауының негізгі түрі. Әрине, ол жекелеген жағдайларға логикалық ойлауды да орнындай алады, бірақ та бұл жаста көрнекілікке сүйенген оқыту басымырақ болады. Мұның өзі осы жастағы балалардың естері еріксіз жақсы дамиды. Ерікті естері жаңа ғана қалыптасады. Сондықтан жақсы қабылдап алған заттардың түсін есінде жақсы сақтайды. Көру және есту елестері көрген нәрселердің мазмұнымен байланысты болады.(17.18)
Мектепке түсу балалардың логикалық есін дамытуда үлкен рөл атқарады. Оқушылардың есін тәрбиелеуде де мұғалім олардың жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс жүргізеді. Кіші мектеп жасындағы балалары оқу тәсілін өз бетімен таңдап ала алмайтындықтан мұғалім үйге тапсырма бергенде, материалды қалай оқу керектігін балаларға ұдайы ескертуі керек. Оқулықтардың бәрінде мәтінді қалай оқу, тапсырманы қалай орындау керектігі айтылған. Бірақ баланың назары кейде бұған жөнді түсе қоймайды. Мұғалім мұны қатты ескерген жөн.
Мектепке дейінгі балалық шақта заттардың, құбылыстардың, іс-әрекеттердің арасындағы байланыстар мен қатынастарды бөлу мен пайдалануды талап ететін күрделі де сан алуан міндеттерді баланың шешуіне тура келеді. Ойында, сурет салуда, құрастыруда, жапсыруда, оқу және еңбек тапсырмаларын орындауда бала үйреніп алған іс-әрекеттерді жай ғана пайдаланып қана қоймайды, жаңа нәтижелер ала отырып олардың тұрақты түрін өзгертеді. Мектеп жасына дейінгі балалар өздерін қызықтырған мәселелерді түсіну үшін өзіндік эксперименттер жасауға кіріседі, құбылыстарды бақылайды, оларды талқыға салып, қорытындылар жасайды және басқа байланыстар мен қатынастарды түсінуді, осы байланыстар мен қатынастар туралы білімді жаңа жағдайларда қолдана білуді талап етеді. Осы жастағы балалардың жылдың соңына дейін абстрактылы логикалық ойлауы жақсы дами түседі. Бірақ тәжірибе түрінде, бала затты көрмей тұрса, берген сұраққа толық жауап бере алмайды. Бала ойлаудың барлық операцияларын жақсы қабылдауға тиіс.(16.18)
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші рөл атқарады. Бала ойлауын дамыту үшін мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Ой тәрбиесі адамның психологиясын жан-жақты етіп тәрбиелеумен ұштасып жатады.
Таным әрекетінің бірі - қабылдау. Тілдік мәліметтерді және жазылымдағы қатысымдық тұлғаларды ұғыну қабылдаудан басталады. Тілді меңгеру барысында тіл үйренуші есту, көру, сезу арқылы дыбыстарды, сөздерді, сөйлемді қабылдауға үйренеді. Бала қоршаған ортаны жақсы қабылдауға тиіс.
Д.Б.Эльконин бойынша кіші мектеп жасындағы баланың танымдық үрдістердің дамуына келсек, олардың оқу ісіндегі қабылдауы - формамен түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Мысалы, түрлі түсті құмыра салу үшін, олар форма, көлем жағынан әртүрлі болып келеді. Төменгі сыныптарда оқитын балалардың қабылдауында төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде де болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын, олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады. Мұндай қабылдауда белсенділік жағы аз болады. Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы қателер азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік белгісін ұққысы келеді, оның мәніне ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу принципіне зер сала бастайды. Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің көрінуімен ұштасады. Алайда, байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып оқушыларында да бар. Байқау - белсенді ой-әрекетінің балада дамып келе жатқандығының көрінісі.
Мектепке дейінгі балалардың тәрбиесімен айналысатын педагогтар мен тәрбиешілер, ата-аналар балалармен жылдың қай мезгілінде болмасын далаға шығып, серуендегенде, әртүрлі ойын ойнағанда осы ойланту әдісіне баса көңіл бөлуі қажет. Бала бойына ерекше әсер етіп түрткі болатын айналадағы өлі және тірі табиғаттардың сан түрлі құбылстары.
К.Д.Ушинский - баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның өзіндік логикалық ойын, сөз қорының, санасының жетілуіне әсері мол екенін көрсеткен. Логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың келешекте рухының жоғары болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және оны дәлелдеп беруге жетелейді.(19)
Балалардың психикасын эксперимент қолданып зерттеуге еңбек сіңірген психологтар: А. Бине (1857-1911), В.Штерн (1871-1938), Е.Кофка (1886-1941), Ж.Пиаже (1896-1980) болатын.
4.1 Танымдық әрекет, танымдық белсенділік ұғымдарына сипаттама
Таным - күрделі процесс, онда өзара тығыз байланысты екі компонентті бөліп көрсетуге болады.
Біріншісі - жеке мәліметтер, фактілер, әлем оқиғалары және ойлау процестерінен тұратын ақпарат, ақпаратты алу және қайта жасау үшін қажет.
Екіншісі - адамның ақпаратқа қатынасы. Таным компоненттері ажырағысыз бірлікте және өзара байланысты екені анық.
Таным процесі адам өмірінің барлық кезеңінде жүзеге асады. Әдетте мектепке дейінгі балалық шақ кезеңі ерекше орын алады. Осы шақта әлем туралы негізгі ұғымдар қалыптасады; таным және танымдық қызығушылықтардың жаңа тәсілдері пайда болады; қоршаған шындықты эмоционалды-сезімдік деңгейде тани алу жүзеге асады. (20)
Баланың танымдық дамуы оның білімі және әлем туралы түсініктерімен байланысты. Баланың танымдық даму жетістіктері танымдық қабілеттерді қамтамасыз етеді, яғни психикалық процестер, оның көмегімен бала әлемді, өзін және басқа адамдарды таниды. Осындай қабілеттіліктерге түйсік, ес, зейін, ойлау және қиял жатады. Олар ақыл-ойдың жемісті дамуының кепілі болып табылады.
Қабылдау. Қоршаған әлем туралы ақпараттың шамамен 80%-ын бала көру арқылы қабылдайды. Мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда көріп түйсіну және қабылдаудың рөлі зор. Балаларда барлық талдағыштардың түрлері едәуір қалыптасқан, олардың негізінде сезімталдық түрлері дами түседі. Қабылдаудың дамуы мектеп жасына дейінгі балаларға объектінің қасиеттерін тануға, бір затты екіншісінен ажыратуға, олардың арасындағы байланыс және арақатынастың бар екенін анықтауға мүмкінідік береді.
Түйсік. Адамдар өздерін қоршаған әлемді түйсік арқылы сезеді, танып-біледі. Баланың сенсорлық дамуы - бұл сезім мүшелері жұмысы негізінде қоршаған ортаны тану тәсілі. Түйсік бізге қоршаған орта құбылыстарының әртүрлілігі туралы түсінік береді және заттардың толық бейнесін қалыптастыруға көмектеседі. Сонымен, көріп қабылдау қоршаған орта объектілерін түсі, түрі, мөлшері бойынша ажыратуға көмектеседі. Тері арқылы қабылдауға тактильді (фактурасы - тегіскедір-бұдырлы, қаттыжұмсақ бойынша әртүрлі заттарды) түйсіну, сипап сезу (затты ұстап - жалпақкөлемді формаларын анықтау) түйсіну, температуралық түйсінулер жатады.
Сенсорлық даму, бір жағынан, баланың ақыл-ой дамуының негізін құрайды, екінші жағынан, өзінше маңызы бар, себебі толық қабылдау бала балабақшада, мектепте және басқа да еңбек іс-әрекеттеріне нәтижелі үйрету үшін қажет. (21)
Қоршаған орта заттары мен құбылыстарды қабылдау танымнан басталады. Танымның басқа да барлық формалары - ес, ойлау, қиял - бейнелің қабылдау негізінде жасалады, олардың өңдеу нәижесі болып табылады.
Ес. Мектепке дейінгі кезең есте сақтау және қайта жаңғырту қабілеттерін дамытуды күшейтумен сипатталады. Ес мектепке дейінгі балаларда ырықты сипат түрінде болады. Балалар өз алдарына есте сақтау міндетін қоя алмайды және ересектер мұндай тапсырманы қайта жаңғыртпайды. Сондықтан жаңа білімнің бала үшін қандай да бір маңызы болуы керек - осы ақпарат оның қызығушылығын қаншалықты оята алса, оны соншалықты жақсы есте сақтайды. Есті дамыту және ынталандыруға арнайы жаттығулар мен ойындар ықпал етеді.
Зейін. Қажетті ақпаратты алу және артығын ығыстыру үдерісін сипаттайтын маңызды қасиет. Ол нақты қасиеттерге ие: көлемі, тұрақтылығы, шоғырлануы, таңдамалылығы, бөлінуі, алмасуы және ырықтылығы. Айтылған қасиеттердің әрбіреуі бұзылса, баланың мінез-құлқы мен іс-әрекетінде ауытқушылықтар болады.
№
Зейін ауытқушылығы
Баланың мінез-құлқындағы ауытқулар
1
Зейіннің көлемі жеткіліксіз
Бала бір уақытта зейінін бірнеше заттарға шоғырландырып, оларды ойында сақтай алмайды.
2
Зейіннің шоғырлануы және тұрақтылығы жеткіліксіз
Балаға зейінін ештеңеге алаңдатпай және ұзақ сақтау қиын.
3
Зейіннің таңдамалылығы жеткіліксіз
Бала зейінін берілген тапсырманы орындау үшін тек қажет материалдарға ғана шоғырландыра алмайды.
4
Зейінін ауыстыру нашар дамыған
Балаға іс-әрекеттің бір түрінен екінші түріне ауысу қиын.
5
Зейін бөлу қабілеті нашар дамыған
Бала бір уақытта бірнеше жұмысты нәтижелі(қатесіз) орындай алмайды.
6
Зейін ырықтылығы жеткіліксіз
Бала зейінін өтініш жасағанда шоғырландыруға қиналады.
Осындай кемшіліктерді болдырмау үшін арнайы ұйымдастырылған жұмыстар қажет. Мұндай жұмыс екі бағыт бойынша жүруі тиіс:
1. Зейіннің негізгі қасиеттерін жаттықтыратын арнайы жаттығуларды қолдану.
2. Жеке тұлға қасиеті ретінде зейінділікті қалыптастыру.(22)
Ойлау. Баланың ойлауы - ересектердің ойлауынан ерекшеленетін басты күрделі процесс. Балалардың ойлауы белгілі кезеңдерде қалыптасады:
1-кезең. Көрнекілік-әрекетті ойлау. Бала өз іс-әрекетінде қарапайым тапсырмаларды орындайды - айналдырады, тартады, ашады, басады, т.б. Іс жүзінде ол себеп-салдар байланыстарды анықтайды, өзінше жасап көреді, қателеседі.
2-кезең. Көрнекілік-бейнелі (нақты-заттық) ойлау. Бұл кезеңде балаға қолымен әрекет жасаудың қажеті жоқ, ол егер қандай да бір әрекет жасаса, не болатынын бейнелі (көрнекілі) елестетуге қабілетті.
3-кезең. Сөздік-логикалық (абстрактілі-логикалық) ойлау. Балалар үшін ең күрделі - ойлау процесі. Мұнда бала нақты бейнелермен емес, керісінше, күрделі анық түсініктермен, айтылған сөздермен әрекет жасайды. Мысалы, кіші мектеп жасына дейінгі бала мысық сөзін естігенде өз мысығын көз алдына елестетеді және басқа мысықтың аты да мысық екен деп таңырқауы мүмкін. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар мысық ұғымын жалпылай алады. Сөйлеуі-логикалық ойлауы дамыған бала уақыт және кеңістік сияқты абстрактілі ұғымдармен әрекет жасауға қабілетті.
Негізгі кез келген толық құнды ойлау процесінің ең аз дегенде үш әмбебап құрастырушысы бар:
* қарапайым ойлау операцияларының қалыптасуының жоғары деңгейі (талдау, жинақтау, салыстыру, маңыздысын бөліп көрсету және т.б.);
* әртүрлі болжамдардың басым көпшілігі іс жүзінде көрінетін, шешімдердің көптеген нұсқаларын іске асыруда, қалыптан тыс ойларды еркін ұсынуда және біріншіден екіншісіне ауысудағы ойлаудың белсенділік, тәуекелділік жоғары деңгейі;
* айқын құбылыста ерекшеленетін нақты бағдардың, талдап қорытудың сызбасын қолданудағы, ойлаудың өзіндік тәсілін түсінудегі және оларды бақылау кезіндегі ойлау ұйымдасушылығының және мақсаттылығының жоғары деңгейі. (23)
Қиял. Мектепке дейінгі ересек жастағы кезеңде қиял функциялары аса белсенді дамуымен ерекшеленеді. Ол еңжар арманшылдыққа ұласып кетпей, шындық өмірді қиялданумен ауыстырып алмай тұрғанда, қоршаған ортаны жақсы тануға, жеке тұлғаның өзіндік ашылуына және өзіндік жетілуіне көмектесуі керек.
Бес-алты (5-6) жастағы баланың танымдық қабілеті және интеллектуалды іскерлік деңгейі саналы және терең қабылдауға, қоршаған орта туралы түскен ақпаратты және реттеуге көмектеседі. Бес-алты (5-6) жастағы бала батыл түрде кеңістік пен уақытты кесіп өтеді, оған барлығы қызықты, оны барлығы қызықтырады және назарын аудартады.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда:
* өз ой-өріс кеңейтуге тырысу;
* дүниедегі бар байланыс пен қатынасты айқындау мен жете ұғыну тілегі;
* өзінің қоршаған ортамен қатынас қажеттілігін бекіту байқалады.
Өзіндік ұмтылу, тілек, қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың көпшілігінде танымның әртүрлі құралдары мен тәсілдері болады:
* әрекет ету және өзінің практикалық тәжірибесі (оларды жеткілікті жақсы мнңгерген);
* сөздері, яғни ересектердің әңгімелері;
* кітап, теледидар және басқа да жаңа білім көздері.
Тәрбиеші түрлі заттар мен қоршаған орта құбылыстарын, табиғаттың әртүрлі дыбыстарын тануда таңдануды сезінуге, оларда болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz