Жүріс - тұрыстың бұзылуы
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жүріп жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени өзгерістер жас ұрпақ өмірінің барлық жақтарын әлеуметтендіру үрдісіне ықпал етеді. Бұл мәселеге байланысты елбасымыз Н.Назарбаев: ...жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани және әлеуметтік-адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады - деп атап көрсетті[1].
Қазіргі қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесінде адамның суицидтік көріністерін зерттеу және профилактикалық шараларды жасау мақсатында суицидтік тәуекелдің факторларын анықтау үшін суицидтік жүріс-тұрыстың мотивтерін, жағдайларын және себептеріне терең жан-жақты ғылыми негізде әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық талдау жасап, жинақтау аса өзекті болып отыр. Сондықтан да саяси тұрақсыздық және әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайларында адамдар арасындағы әлеуметтік-психологиялық шиеленістің күннен күнге артып, ушыға түсуі, әлеуметтік қызметкерлерге әлеуметтік-психологиялық атмосфераның ерекшеліктерін ескере отырып, суицидальды адамдармен әлеуметтік профилактикалық және әлеуметтік-терапевтік іс-шараларды ұйымдастыру туралы жауапкершіліктерді арттыруда. Адамдардың осындай психикалық күйіне әлеуметтік әсер етулердің елеулі екендігі туралы өзін-өзі өлтірумен (суицид) аяқталған көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады. Соңғы жылдары өзін-өзі өлтірулердің күн санап таралғандығы - бүкіл әлемдік қауымдастық үшін маңызды әлеуметтік және қоғамдық мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр [2].
Суицидтік жүріс-тұрыс әлеуметтік мөлшерді бұзушы ретінде көрініп, қазіргі кезде жалпы алаңдатушылық туғызып отырған әлеуметтік педагогтар, психологтар, әлеуметтанушылар, дәрігерлер, құқық қорғаушы бөлімдері және т.б мамандардың назарында тұрған өткір мәселе болып отыр. Жасөспірімдер арасында суицидке баруға бейім балалар қатары көптеп көрінуде. Дәл осы кезеңде акцентуациялық мінез бітісінің суицидтік жүріс-тұрысқа қатері қаншалықты екендігі бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болуда.
Жастар мен жасөспірімдер арасында суицидке бару жолының себептерін түсіндірген ғалымдарА.А.Лопатин,А.Н.Корнетов,Т. Б.Дмитриева,Б.С.Положий, В.Ф.Войцех, К.Помро және т.б болды[3,4,5,6,7,8].
Жалпы суицид мәселелерін И.С.Кон, Ф.Райс, Е.М.Вроно, Н.А.Ратинова, З.М.Садвакасова [9,10,11,12,2] сынды ғалымдар зерттеген. Аса үлкен үлес қосқан, көптеген еңбектерін арнаған А.Г.Амбрумова болды. А.Г.Абрумованың, Е.М.Врононың, А.В.Боенконың, А.Л.Галиннің, Ц.П.Короленконың, Н.В.Конанчуктың, В.А.Тихоненконың, С.Сафуановтың және тағы басқа да ғалымдардың еңбектерінде жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекеттің психологиялық детерминанттары зерттелген, яғни олардың зерттеулері әрекеттің аталған түріне бейім тұлғаның жеке-психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған [13,14,15,16,17,18,19,20].
Бүкіл әлемдік Денсаулықты сақтау Ұйымының мәліметтері бойынша бүгінде Қазақстан әлем деңгейінде суицид саны бойынша үшінші орынды алады екенбұл (15-19 жас жасөспірімдер арасындағы) Ресейден кейін.Егер де әлем деңгейінде әр 40 секунд сайын бір өзін-өзі өлтіру болса, ал Қазақстанда әр сағат сайын бір адам өмірмен қоштасады екен.
Кейінгі жылдары біздің елімізде қазіргі саяси жағдайлар мәселелеріне арналған көптеген ғылыми конференциялар өтіліп жатыр. Солардың ішінде жасөспірімдік және жеткіншектік шақтағы аутодеструктивті мінез-құлық, оларды превентивті түзету жолдары мен болашағы, суицидтік жүріс-тұрыстың алдын-алу шаралары т.б өткір мәселелерді қарастыратын конференциялар қатарыда көбейуде. Алайда, өзіне-өзі қол жұмсау мәселесі әлі де зерттеу қажеттілігін көрсетуде. Суицидалдық жүріс-тұрыс әр түрлі ғылым салаларының негізгі біраспектілерінде оқып-танылуда - медициналық, социологиялық, философиялық, криминалогиялық, сонымен қатар психологиялық.
Біршама жылдар бойы өзіне-өзі қол жұмсау мәселесі,негізінде медициналық тұрғыда қарастырылды,оның себебі өзіне-өзі қол жұмсауды психиканың бұзылуымен байланысты деп түсіндірілгендігінде еді. Бұл тұрғыда шет елдік зерттеулерден отандық және кеңестікәлеуметтік, психологиялық мектептерінің суицид және суицидалдық жүріс-тұрысты зерттеулерінің қалыс қалғандығы байқалынады. Бірақ, өкінішке орай, қаншалықты зерттеулер жүргізілініп жатса да суицидтік жүріс-тұрысқа бейім жеткіншектердің, жалпы өмірден өз еркімен өтіп жатқандардың өмірін сақтап қала алмай жатқандығы тағы байқалынады. Керісінше, әлемде күннен-күнге өзіне-өзі қол жұмсау көрінісі ұшқындап бара жатыр. Қазіргі таңдағы суицидалогиялық зерттеулер өзіне-өзі қол жұмсаушылардың 20-30 пайызы психикалық патологиядағы жандар болса, ал қалғандары кәдімгі сап-сау адамдар болып табылатынын дәлелдейді.
Қазіргі әлеуметтік-психологиялық зерттеулер адамдардың өмірде кездесетін қиыншылықтарды өзіне-өзі қол жұмсаумен шешуге бейім тұратындығын, әрі бұл мәселе генетикамен байланысты екендігін айқындайды. Біздің елімізде өзіне-өзі қол жұмсау мәселесіне қатысты 1999 жылы З.Ш.Қарақұлова Суицидал мінез-құлықты жеке адамның отбасылық тәрбие жүйесіне байланыстылығын зерттеутақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Диссертациялық зерттеудің негізі болып Қазақстан, Ресей және кеңестік психологтардың суицидалды мінез-құлқының дәрігерлік және әлеуметтік тұжырымдамалары, атап айтқанда, Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович,Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, К.А. Абульханова-Славская, А.Н.Леонтьев, С.М.Жақыпов, В.К.Шабельниковтердің қоғамның тіршілік әрекетіне тұлғаның ендірілуін зерттеудегі функционалды-әрекеттік тәсілі, суицидал мінез-құлықты және оның пайда болуының себептерін түсіндіруде А.Г.Амбрумова, В.П.Тихоненко және т.б зерттеулері саналды. З.Ш.Қарақұлованың зерттеуінде суициденттер отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері көрсетіліп, оның жасөспірім жүріс-тұрысына әсері анықталған[22,23,24,25,26,27,28,29, 30,31,21].
Кәмелетке жасы тола қоймаған балалардың суицидалдық әрекеттерге баруы, көп жағдайларда өмірге деген осындай қатынастарының көрініс беру- бұл жаңа көкейтесті және бәрімізді алаңдататын маңызды мәселенің бірі емес бірегейі.
Сондықтан да саяси тұрақсыздық және әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайларында жалпы адамдар арасындағы әлеуметтік-психологиялық атмосфераның ерекшеліктерін ескере отырып, суицидалды адамдармен әлеуметтік-профилактикалық және әлеуметтік-терапевтік іс-шараларды ұйымдастыру туралы жауапкершіліктерді арттыруда. Адамдардың осындай психикалық күйіне әлеуметтік әсер етулердің елеулі екендігі туралы өзін-өзі өлтірумен аяқталған көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады. Соңғы жылдары өзін-өзі өлтірулердің күн санап таралғандығы, бүкіл әлемдік қауымдастық үшін маңызды әлеуметтік және қоғамдық мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр.
Зерттеу мақсаты:жалпы орта мектептерде жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқын алдын алудың әлеуметтік-педагогикалық ерекшеліктерін анықтау
Зерттеу міндеттері:
1. Жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерімен суицидті мінез-құлыққа қатысты әдебиеттерді сараптау, талдау, оның себептері мен факторларын айқындау.
2. Жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлыққа бейімділігіне зерттеу жүргізу және алынған нәтижелерге талдау жасау;
3. Жалпы орта мектептерде жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқын алдын алу іс-шараларының бағдарламасын әзірлеу.
Зерттеу объектісі:Жасөспірімдердіңсуицидті мінез-құлқын алдын алу ерекшеліктері
Зерттеу пәні:Жалпы орта мектептердегі әлеуметтік-педагогтың жасөспірімдермен жұмысы
Зерттеудің болжамы: егер әдеуметтік-педагог жасөспірімдермен дер кезінде диагностикалық жұмыстарды жүргізіп, суицидке бейімділікті анықтаса, суицидті мінез-құлықтың алдын алуға болады.
Зерттеу әдістері:
1. Жасөспірімдерге арналған "Суицид деген не?" сауалнамасы;
2. Жасөспірім жастағы балалардың суицидке деген көзқарасы мен ішкі эмоционалдық қалпын анықтау мақсатында М.Люшердің сегіз түсті тестінің негізінде проективтік әдістемесі;
3. Жасөспірімдердің суицидке бейімділігін зерттеуге арналған тест.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: Суицидтік жүріс тұрыс мәселесіне қатысты шетелдік және отандық психологтардың негізгі ойларын кешенді тұрғыда талдауға негізделеді, Н. Бердяев, Ю.Вагин, Э.Дюркгейм, А.Г.Амбрумова, В.Розин, Л.Трегубов, Н.Фарберроу, Хиллмен, Э.Шнейдман, Г.Шпет, З.М.Садвакасова суицидуалды көрінулерді қарастырды.
Экзистенциалды тұрғыдан қарау (Г. Гордон, А. Камю, С. Кьеркегер, С. Франк, В. Франкл, Б. Херсонский, Л. Шестов, А. Шопенгауэр), адамның қайғыру мәселесіне, өмірдің мәні мен өлім мәселесіне, жалғыздық және сонымен байланысты суицид феномені, өмірдің мағынасын іздеу мәселесіне қатысты ой-пікірлерді қарастырады.
Суициденттер тұлғасына қатысты теориялар (А.Адлер, Р. Мэй, Ахте, К. Меннигер, К. Роджерс, Г.Салливен, К.Хорни, З. Фрейд, Э.Шнейдман, Г. Чхартишвили, К. Юнг, К. Ясперс). Сонымен қатар, суицид мәселесіне қатысты біз өз зерттеуімізде мынандай ғалымдардың зерттеулеріне сүйендік: А. Амбрумова, Е.Вроно, Н.Баженова, Л. Бергельсон, Э. Гроллман, М. Занадворов, В. Кандинский, Н. Конанчук, С.Корсаков, В. Красенков, Л. Магурдумова және т.б
Зерттеу базасы:11111111
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы. Зерттеу барысында суицидтің теориялық мәселелері, жалпы орта мектептегі әлеуметтік педагогтың жұмысы туралы мәліметтер келтіріліп, суицидті алдын алу шараларына талдау жүргізілді және алдын алу бағдарламасы құрылып, әдістемелері ұсынылды. Зерттеу нәтижелерін әлеуметтік педагогтар мен практик психологтар өз жұмыстарында пайдалана алады.
Зерттеу кезеңдері. Бірінші кезеңде зерттеудің ғылым аппараты анықталып, жалпы орта мектептегі әлеуметтік педагогтың жұмыс мазмұны қарастырылды.
Екінші кезеңде суицидтің пайда болу себептері мен әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері, жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқын алдын алудың әлеуметтік-педагогикалық мәселелеріталдалып, зерттеу жұмысының мақсатына, міндеттерімен мазмұнына сәйкес эксперименттік зерттеу жүргізілді.
Үшінші кезеңде эксперименттік жұмыстардың нәтижесі өңделіп, қорытындыланды, диплом жұмысы түптеліп, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу құрылымы мен көлемі:Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланатын әдебиеттер тізімінентұрады. Жұмыс көлемі 77 бетті құрайды.
1ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ СУИЦИДТІК МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН АЛДЫН АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқын алдын алудың әлеуметтік-педагогикалық негіздері
XХI ғасырда бүкіл әлем ғалымдарын толғандыратын үлкен мәселе қазіргітаңдағы жасөспірімдер арасында жиі кездесетін - суицид.Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымының соңғы мәліметтері бойынша, әсіресе 15-24 жас аралығында жасөспірімдер арасында өзін-өзі өлтіру көбейіп бара жатқандығы айтылады. Ол әр мемлекеттегіәлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты екен. Мәселен,Франция мемлекетінде соңғы 10 жылда суицидттің құрбаны болған балалар саны үш есе артқан. Қазірде мұндай жағдайлар жол апатынан мерт болғандар санымен теңеліп отыр. Ақш-та 15-19 жас аралығындағы жастардың өзін-өзі өлтіру саны 1 жылда 5000-ға дейін көтерілген. Осыған сәйкес Америка құрама штатында ең маңызды деп саналатын өлімдердің арасында суицид 10-шы орында тұр.
Өз өмірін қиюға бағытталған саналы, ерікті түрдегі әрекетқазіргі таңда бүкіл жаһандық қоғамдық мәселеге айналып отыр. Суицид латын тілінен алынған өзін-өзі өлтіру, өзіне қол салу деген мағынаны білдіреді. Суицид термині итальян психологы Г.Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны "Өзін-өзі өлтіруге әрекет ету" - деп түсіндіреді.
Суицид жан жүйесі қатты күйзелген кезде, не психикалық аурудың ықпалымен адам жасайтын өзін-өзі өлтіру әрекеті. Бұндай мінез-құлық жасөспірім шақта 13 жастан бастап байқалады. Статистика бойынша суицидтік мінез-құлық 14-28 жас аралығында 30 пайыз, жасөспірім шақта 6-10 пайызды құрайды.
Өз-өзіне қол жұмсау құбылысы- бұл сыртқы стресс факторларының және баланың қорғаныс механизмдері функцияларының өзара әсерінің нәтижесі.Өз-өзіне қол жұмсау мотивациясы - шыдау мүмкін емес жағдайдан қашу, ата-аналардың бірдеңені істеуге мәжбүрлеу немесе жазалауынан қашу, азапты жеңілдету,өткен адаммен қайта қосылу-көру,жалғыздықтан қашу,кек алу[2].
Өз-өзіне қол жұмсауға бейім адамдардың бірден-бір бөлігі психикалық тұрғыдан зардап шекен, дені сау адамдар болып табылады.Жасөспірімдер басқалардан көмек күту мақсатында суицидтік әрекетті демонстративті түрде көрсетіп, жан-жақтағыларын қорқытады.
Осындай келеңсіз жағдайлардың барлығы жасөспірімдерді қылмысқа тартады, оның ішінде өз-өзіне қол жұмсау жиі кездеседі. Жасөспірім шақта түрлі кездерді бастарынан кешеді, кейбіреулері бір нәрседен қорыққаннан, махабаттың сәтсіз болуынан, қиыншылыққа төзе алмау салдарынан өмірден қоштасуды жөн көреді.
Соңғы 15 жылдықта 15-24 жас аралығында өз-өзіне қол жұмсау 2 есеге артты, экономикасы дамыған елдерде бұндай жағдайлар жиі кездеседі. Зерттеу эксперименті бойынша өз-өзіне қол жұмсау ырықсыз түрде пайда болатыны анықталды. Бұндай әрекет жастық шаққа тән.Жыл сайын 10 - 20 миллион адам суицид жасауға бекінеді. Олардың бір миллионға жуығы жарық дүниемен қош айтысады. Алдыңғы қатарлы суицид жасаушылардың отаны ретінде, басқасын айтпағанда көрші мемлекеттер Ресей мен Қытай және Қазақстанды айтуға болады.
Қазіргі кезде Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының дерегі бойынша, Қазақстан азаматтарының өз өмірлерін қиюы бойынша әлемде үшінші орынды алады. Ал осыдан үш жыл бұрын деректер бойынша Қазақстан бесінші орында болған.
Әлемде жыл сайын бір миллиондай адам өзін - өзі өлтіреді. Бір миллион адамның 8 мыңы Қазақстандықтардан тұрады. Бұл дегеніміз әрбір сағат сайын бір қазақстандық суицид жасайды дегенді білдіреді. Елбасымыз Еліміздің ертеңі жас ұрпақтың қолында десе өкініштісі, суицид жасаушылардың басым бөлігі еліміздің болашағы деп санаған жас буын өкілдері болып отыр.
Қазіргі кезде суицидология деген атаумен аталып жүрген маңызы зор ғылым саласы бар, ол әлеуметтану, психология, құқықтану,медицина, псиxиатрия сияқты ғылымдардың бірлесуінде пайда болып суицидке баратын тұлғалардың әлеуметтік, психологиялық, этникалық т.б. ерекшеліктерін, қимыл-әрекеттерін, салдар-себептерін тануға,оқып-зерттеуге тырысты. Суицидалды жүріс-тұрыс - адамзат баласының саналы түрде өзін-өзі өмірден аластатқысы келетін тұлға мінез-құлқының түрі деп саналады [32].
Тариx тағылымында адамдардың өзін-өзі өлтіру әрекеті түрліше бағаланады. Еуропа xалқында өз-өзіне қол жұмсағандар - вампирға айналады делінген. Ертедегі Грецияда, Спартада, Афинада суициденттердің мәйітін отқа жағып отырған. Ал орта ғасырда Пруссия, Австрия, Францияда суициденттерді діни көзқарас тұрғыда - қылмыскерлер деп есептеген.
Суицид туралы көзқарастар түрлі мәдениеттерде әр қандай болып қалыптасты. Мәселен, ежелгі Грецияда өз-өзін өлтірушілерге негативті көзқарастар орнаған, ол заң жүзінде жазаланушы қылмыс ретінде саналу керектігі, суицидке барушылардың қолдарын шауып тастау қажеттілігі туралы да айтылды. Ал қытайда бұл жағдай тіптен керісінше болды. Бұл елде суицидке барған адам өз жанын азат етеді деп саналды. Мұндай көзқарас ежелгі үнді елінде де кездесті. Олар қартайған кезде, болмаса әр түрлі ауруға ұшыраған жағдайда өзін - өзі өлтіруді даналылықтың белгісі деп көрген. Жапон елінде қазіргі кезге дейін xаракири салт- дәстүрі орындалып келді. Жапондықтардың есептеуі бойынша өзін - өзі өлтіруге бару ақылдылықтың, даналылықтың аса жоғарғы көрінісі. Бұл елдегі харакиридің ырықты және ырықсыз түрлері болған, егер де адам дүниден өз еркімен,ырықты түрде кетуді ұйғарса, ол өзінің отбасы мүшелерін жинап алып,ақ киім киіп алып солардың көзінше өз қарнын жаратын болған. Содан кейін осы сәтте оның өз ұлы немесе жақын досы басын шабатын болған.Осындай тариxи фактілер бойынша суицидтің бес категориясын бөлуге болады:
1. Қарт адамдар мен науқас адамдардың өзін - өзі өлтіруі;
2. Жолдасының өлімінен кейін жесір әйелдердің өзін - өзі өлтіруі;
3. Қожайынның немесе бастығының өліміне кейін құлдардың өзін - өзі өлтіруі;
4. Өзін - өзі өлтірудің стреске реакция ретінде қолданылуы;
5. Өзін - өзі өлтірудің псиxопатологиялық көрініс ретінде көрінуі.
Жалпы суицидті жүріс-тұрыстың үш негізгі концепциясын көрсетуге болады:
- псиxопатологиялық;
- псиxологиялық;
- әлеуметтік.
Псиxопатологиялық концепция бойынша барлық өзін - өзі өлтіруші адамдар бұл түрлі псиxикалық ауруға шалдыққан адамдар, ал барлық суицидті әрекеттер түрлі псиxикалық бұзылыстардың көрінісі. Бұл концепцияның ресейлік өкілдері псиxиатрлар В.К.Хорошко, Н.П.Бруxанский, және т.б. [33,34].
Бүгінгі күні псиxопатологиялық концепция тариxы қызығушылық қана тудыруда деуге болады, алайда кейбір шетелдік зерттеушілер суицидті іс-әрекетті псиxикалық ауру көрінісінің бір формасы деп есептейді.
Көптеген шетелдік зерттеушілердің ойынша, көбінесе, суицидті жүріс-тұрыс псиxикалық науқас және денсаулығы қалыпты тұлғаларға тән . Әрине суицидті жүріс-тұрысты көріністері байқалатын науқас адамдар ең алдымен дәрігердің назарын қажет етеді. Ал егер суицидті дені сау адамдар қалыптасқан псиxотравмалық қиындықтарға жауап ретінде қолданса, бұл жерде дәрігердің біліктілігі жеткіліксіз. Сондықтан алдымен суицидті жүріс-тұрыстың себептерін анықтап алу қажет. Бұндай тұлғаларға тек медициналық сипаттағы көмек тиімсіз және жеткіліксіз және бұл проблеманы шешпейді.
Қазіргі қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесінде адамның суицидтік көріністерін зерттеу және профилактикалық шараларды жасау мақсатында суицидтік тәуекелдің факторларын анықтау үшін суицидтік жүріс-тұрыстың мотивтерін, жағдайларын және себептеріне терең жан-жақты ғылыми негізде әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық талдау жасап, жинақтау аса өзекті болып отыр. Сондықтан да саяси тұрақсыздық және әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайларында адамдар арасындағы әлеуметтік-психологиялық шиеленістің күннен күнге артып, ушыға түсуі, әлеуметтік қызметкерлерге әлеуметтік-психологиялық атмосфераның ерекшеліктерін ескере отырып, суицидальды адамдармен әлеуметтік профилактикалық және әлеуметтік-терапевтік іс-шараларды ұйымдастыру туралы жауапкершіліктерді арттыруда. Адамдардың осындай психикалық күйіне әлеуметтік әсер етулердің елеулі екендігі туралы өзін-өзі өлтірумен аяқталған көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады. Соңғы жылдары өзін-өзі өлтірулердің күн санап таралғандығы, (ал мұндай өзін-өзі өлтірулер күн сайын 1000-нан аса жасалады - барлығы жылына 500 мыңға жуық) бүкіл әлемдік қауымдастық үшін маңызды әлеуметтік және қоғамдық мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр [35].
Өзін-өзі өлтіру халықтың өлім-жітімге ұшырауының ең кең таралған себептерінің бірі болып табылады және қоғамның денсаулығына, әлеуметтік тәртіптің, нормалардың бұзылуына және экономикаға айтарлықтай зиянын тигізеді. Яғни өзін-өзі өлтіруге тырысқан адам өз-өзіне қастандық жасау арқылы ұзақ ауруға, ал кей кездері өмір бойы әлеуметтенуден кейін қалатын мүгедектікке алып келеді. Суицид өмірмен қош айтысуға әрекет жасап көрген адамның ғана емес, оны қоршаған ортаның психикасын бұзатын, қоғам үшін, әлеуметтік жүйенің қалыпты қызмет атқаруына кедергі болып табылатын жауапсыз іс-әрекет. Қоғамдық өмірдегі белсенді өзгерістер күн өткен сайын жылдам өтетін сипатқа ие бола бастауда, осының нәтижесінде алуан түрлі таптар мен әлеуметтік топтар тең емес жағдайларда қалады, бұл өз кезегінде суицидтік жүріс-тұрысқа жол ашатын алғышарт ретінде қарастырылады. Дағдарысты жағдайлар мен суицидтік іс-әрекеттердің даму барысында адамдардың жас кезеңдері маңызды мәнге ие болып келеді. Зерттеушілер бұл жағдайда өздерінің ерекше белгілері бар үш жас аралығын бөліп көрсетеді: балалар мен жасөспірімдер, еңбекке жарамды жас және инволюциялық кезең.
Жасөпірімдер эмоцияларын өте нашар басқарады. Аффект жағдайында жасөспірімде санасының сығылуы болады. Егер қалыпты жағдайда ол проблема шешімінің бірнеше вариантын көру қабілетіне ие болса, эмоциональды жарылыс кезеңінде, ол бұл жаста өте жиі болады, жағдай шешімге ие емес тәрізді, бірден - бір жағдайдан шығу - қандай да бір координальды іс істеу, өзін өлтіру, зақымдаушы ситуацияны жоғалту тәрізді көрінеді[36].
Эрл Болман (Суцид - превенция, интервенция, поственция кітабында) зерттеулері бойынша, өзіне-өзі өлтіруге әрекет етуші адамдар жиі төмен өзін бағалауымен, аз құндылық және қажетсіздік сезімдерінде болуымен ерекшеленеді.
Оңтүстік Калифорния Университетінің ғалымдарының зерттеулері көрсеткендей, оқушылардың жартысы дерлік өздерінің депрессивті қайғыларын ата-аналарымен бөліседі. Бұндағы көпшілік өзін-өзі өлтірулер үйінде болады, мұнда көбінесе ата-аналары көрші бөлмеде болады. Көпшілік жағдайдағы жасөспірімдердің өзі-өзі өлтіруінің маңызды факторы ата-аналар менен балалардың сөйлесулерінің кемдігі екендігі анықталды. Жанұядағы өзара қарым-қатынастың жақсаруы жасөспірімдердің өзін-өзі өлтіру жиілігінің азайуына әсер ететіндігі айқындалады[2].
Э.Дюркгейм алға тартқан концепцияға сәйкес, өзін-өзі өлтірулердің пайызы бірнеше әлеуметтік айналымға ғылыми енген: діни, отбасы, саяси, ұлттық және топтардың барлық түрлерінің арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастардың функциясы болып табылады. Зерттеуші ғалым бұл өмірде адамдардың әр түрлі әлеуметтік қарым-қатынасқа түсетінін және бұл қатынастың мәні өмірдің саналылығына берілетінін ескере келе, Өзін-өзі өлтіру негізінен алғанда индивидтің ішкі қасиеттеріне емес, адамдарды басқаратын сыртқы себептерге байланыстыфакторлармен түсіндірілетін аса маңызды әлеуметтік себептерді айқындайды. Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтіру шарттарының: эгоистік, альтруистік, аномиялық және фаталистік төрт түрін бөліп қарастырса, оның шәкірті М.Хальбваск бұл жіктемені өзін-өзі өлтірулердің пайда болған жаңа түрлерімен - кінәсін өтейтін, қарғыс айтатын, дезиллюзионды түрлерімен толықтырады [37,38].
Өзімшілдік
Өзін-өзі өлтіру - басқа адамдармен байланысы жоқ, жалғыздыққа жаны құмар, өзімен өзі болуды қалайды.
Аномикалық
Өзін-өзі өлтіру - кенеттен қоғамда кездесетін қиындықтардан шығудың жолын таппай, өз өмірін қию.
Өзіне-өзі қол жұмсаудың негізгі 4 категориялары
Альтуристтік
Өзін-өзі өлтіру - керісінше, басқа адамдардың өмірін сақтау үшін болатын жағдай.
Фаталисттік
Өзін-өзі өлтіру - жеке адамды, қатал бақылауға алғандықтан, оған бостандық бермегендіктен, болашақтан үміт үзуден болатын өлім.
Сурет - 2. Э.Дюркгейм бойынша өзіне-өзі қол жұмасаудың категориялары
Э.Дюркгейм бойынша эгоистік өзін-өзі өлтіру түрі тұлғаның өзіндік сана құрылымындағы жеке идеалды немесе реалды Мен бейнесін әлеуметтік-психологиялық Мен бейнесіне қарама-қарсы қойған кезде орын алады. Себебі: әлеуметтік-психологиялық Мен тұлғаның мінез - құлқын және іс - әрекетін реттейді. Ал тұлғаның өзін бағалау мен өзін силау - Меннің ең маңызды регулятивті қызметтері болғандықтан, олар Мен бейнесінің дифференсациялануын, субьективті мәнділігінің артуын тұлға ретінде дамып, жетілуін үнемі қадағалап отыратын негізгі көрсеткіші ретінде қарастырылады. Мен бейнесі тұлға өміріндегі негізгі мотив болғандықтан өзіндік жандандыру тенденциясы ретінде, ағзаның барлық қабілеттерін дамытып қоймай, тұлға дамуы мен тұтастығын да қамтамасыз етіп отырады. Өмірден кетудің бұл түрі өзін қоршаған әлеммен аз нәрсе байланыстыратын, жалғыздыққа бейім келетін, жалғыздық пен бөтендікті, түсінбеушілік пен қажеттілікті сезінетін, мінезінің патологиясы, тұлғасының акцентуациялары және бұзылулары бар адамдарда айтарлықтай жиі кездеседі[37].
Альтруистік өзін-өзі өлтіру жеке бас мүдделері қоғамдық әлеуметтік мүдделермен мүлдем сіңісіп кеткен, жоғары идеяларға бағыт-бағдар алған, қоғамдық мүдделермен өмір сүретін және өз өмірін қоршаған адамдардан және қоғамнан жырақта қарастырмайтын адамдарда кездеседі. Альтруистік суицидтерді психикалық тұрғыдан сау адамдар да, ауру адамдар да жасайды.
Фаталистік өзін-өзі өлтіру әр түрлі топ тарапынан адам төзгісіз күшейтілген бақылаудың, тұрақты шектеулердің көп болуының нәтижесінде туындайды, осының салдарынан адам болашаққа сенбей өзін құрбан етеді.
Тұлғалық мағынасы бойынша өзін-өзі өлтірулерді келесідей жіктеуге болады: 1) наразылық немесе кек алу: адам психологиялық тұрғыда өзін ешкім де жақсы көрмейді, бағаламайды және түсінбейді деп санайды да, өзін ренжіткен адамдардың агрессиялық әрекеттерін өзіне қарай қабылдайды; 2) үндеу: адам өзін ешкімге керексізбін деп санайды да өзінің әрекетімен қоршаған ортаны, топтарды, адамдарды көмек көрсетуге үндейді; мұндай жағдайда суицидтің мақсаты - орын алған мәселені басқа адамдардың көмегімен өзгерту болып табылады; 3) қашқақтау: адам қандай да бір жағдаятта жапа шегеді және одан әрі болашақта одан да қиын жағдайлар туындайды деп есептеп, қиындықтан шығудың жалғыз ғана тәсілі - өлім деп санайды; 4) өзін-өзі жазалау: адам өмірде өзіне кешіре алмайтын іс-әрекет жасағаны үшін, сотқа және сотталушы ретінде өзін осылайша жазалай отырып, өз кінәсін өтейді [39].
Қазіргі ғылыми әдебиеттерде өзін-өзі өлтірудің себептері анықталып олардың мазмұны әлеуметтік-психологиялық, биологиялық алғышарттар кешені ретінде қарастырылуда. Мәселен: Ортақ әлеуметтік факторға әлеуметтік жүйенің тұрақтылық дәрежесі (нормалар мен құндылықтардың тұрақтылығы, әлеуметтік шиеленіс деңгейі, әлеуметтік бақылаудың күйі); олардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігіндегі айырмашылықтарға себепші болатын, әлеуметтік топтар мен таптардың бірдей емес орны жатады. Спецификалы әлеуметтік факторға аймақтың ерекшелігі, халықтың тұрақтылық дәрежесі, қоныстану тығыздығы, демографиялық құрылымында диспропорциялардың бар-жоқтығы, экологиялық жағдайлары жатады. Оның ішінде суицидтік жүріс-тұрыстың ішкі факторлары болып суицидент тұлғасының жеке ерекшеліктері (мінезі, психофизикалық және эмоциялық күйі және т.б.) жатады. Сыртқы факторларға биологиялық сипаттағы микроәлеуметтік жағдайлар, ең алдымен отбасы тәрбиесі және коммуникативтік байланыстар жатады. Нақтылы суицидтік актілерді бағалаған кезде ішкі, сыртқы факторлар, мотивтер мен жағдаяттарға байланысты болып келеді.
Осындай аса маңызды мотивтердің жіктемесін С.В.Бородин мен А.С.Михлин ұсынған. Олар тұлғалық-отбасылық кикілжіңдерді, ажырасуды, қоршаған ортада адамдар тарапынан балағаттауды, жақындардың ауруын немесе өлімін, жалғыздық, бақытсыз махаббат, сексуалдық қауқарсыздықты; денсаулық жағдайын (психикалық, соматикалық аурулар, кемтарлықтар); суицидтің әлеуметке қарсы жүріс-тұрысымен байланысты кикілжіңдерді (қылмыстық жауапкершіліктің қауіптілігі, жазадан қорқу); жұмыспен немесе оқумен байланысты кикілжіңдер; материалдық-тұрмыстық қиындықтар және т.б. түрлерін бөліп қарастырады [41].
Өзін-өзі өлтірулер санының артуының негізгі ортақ себебі - бұл адам жалғыздығының артуы барысында, оның қоғамнан қол үзуі, өз кезегінде қоғамның әлеуметтік-саяси тұрақсыздығының нәтижесі болып табылады. Осылайша, өзін-өзі өлтіру себептерін зерттеген кезде, олардың мотивтерін ғана емес, әлеуметтік қоршаған орта мен адамды сипаттайтын жағдайларды да, сонымен қатар адамның қоғамдағы орнын анықтайтын, қалыпты өмір салтынан болып тұратын әлеуметтік ауытқуларды да есте ұстаған жөн [39].
Әлеуметтік педагог жасөпірімнің суицидтік жүріс-тұрысын анықтауда және өзін-өзі өлтіру әрекетінің жүзеге асырылуын болдырмау барысында маман ретінде құзыреттілік амал-тәсіл, шараларын қолдануға қабілетті болуы керек. Суицидтік жүріс-тұрысқа бейім жасөпірімдермен жұмыс әлеуметтік педагог қызметінің ең күрделі, жауапты бағыттарының бірі болып табылатындықтан, оны жүзеге асыруға жүйелі түрде келуі қажет.
Біріншіден, бұл отбасы ішіндегі қарым-қатынастардың теріс факторларын жою. Екіншіден, бұл тұлғааралық қатынастарды оңтайлы ету, суициденттерге көмек көрсетуге әртүрлі мекемелерді, мүдделерді қорғау жөніндегі қоғамдарды, т.б. әлеуметтік институттарды қосу. Бірақ әлеуметтік педагогтың негізгі күш-жігері суицидке алып келуі мүмкін болатын факторларды және кикілжің жағдайды анықтауға және жоюға бағытталуы тиіс. Осы шаралардан өзге, әлеуметтік педагог жасөпірімдерге қажетті әлеуметтік көмек түрлерін (материалдық, әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-психологиялық) көрсетілуіне жәрдемін береді, суициденттің жақындарына және туған-туысқандарына қолдау көрсетеді. Бұл іс-әрекеттер адам өмірін сақтап қалатын және олардың жақындары мен қоршаған адамдарына қайғы-қасірет әкелмейтіндіктен, аса маңызды бағыттардың бірі ретінде өзін-өзі өлтіру фактілерін алдын алу профилактикасы болып табылады. Өзін-өзі өлтіру алдын алу профилактикасының ерекше жауапты кезеңі суицидентке әлеуметтік педагог тарапынан қолдау көрсету болып табылады. Практика көрсетіп отырғандай, әлеуметтік қызметкер тарапынан өзін-өзі өлтіруді ойластырып жүрген адамға көмек берудің үш негізгі тәсілі бар: дер кезінде диагностикалау және суицидентті тиісінше емдеу; депрессия жағдайында тұрған адамға белсенді эмоциялық қолдау көрсету; жағдайды жеңілдету мақсатында оңтайлы оңды бағыттарын ұйымдастыру; Профилактикалық жұмыстарды тек қана әлеуметтік қызметкерлердің күшімен ғана жүзеге асыру мүмкін емес, өзін-өзі өлтірулерді болдырмау жөніндегі жоспарлы іс-шаралар ұйымдастыруға бағытталған бағдарламаның болуы шартты болып табылады. Оны жүзеге асыру үшін медициналық психологтарды, кеңесші психологтарды, діни орын қызметкерлерін, алуан түрлі қоғамдық және мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар мен әлеуметтік қызметтердің қызметкерлерін, волонтерлерді тарту, өз өзіне көмек беру топтарын құру, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының белсенді қатысуын қамтамасыз ету қажет. Олардың қызметтері, іс-әрекеттері келесі бағыттарға бағытталуы керек: тәулік бойғы, телефон арқылы байланыс орнатып көмек беру; халықтың өзінде және жақындарында дағдарысты күйдің және орын алғалы жүрген суицидтің белгілерін танып-білуіне бағытталған, қарапайым халыққа арналған әлеуметтік білім беру бағдарламалары; суицидтің орын алуына себеп болатын қауіпті күйлерді (жасырын депрессиялар, жарақаттан кейін стресске шалдығу, наркологиялық аурулар) болдырмауға бағытталған, медициналық қызметкерлерге арналған әлеуметтік білім беру бағдарламалары; суицидке тәуекел жасау тобындағы адамдарды (әсіресе суицидтік әрекет жасауға тікелей қатысты) белсенді түрде анықтау және оларды бақылау; халыққа әлеуметтік-психологиялық кеңес беру; психотерапиялық-сауықтыру бағдарламаларын жүзеге асыратын дағдарыстық стационарлар; дағдарыстық стационардан шыққан суицидке тәуекел жасау тобындағы адамдардың амбулаториялық емдеуін жалғастыратын, күндізгі және түнгі стационарлар жанындағы жеке меншік (оларға жұмыс істеуге және қалыпты терапия алуға мүмкіндік беретін) госпиталь институтын құру; токсикологиялық орталықтар, дағдарыстық стационарлар мен амбулаториялық қызмет арасындағы мирасқорлықтар ұйымдастыру; өзіне-өзі және өзара көмек көрсету топтарын құру; өлім тақырыбына тыйым салынуын алып тастау. Қазіргі қоғамда өзін-өзі өлтірумен тек қана үрейлілікті азайтатын және көңіл-күйді жақсартатын дәрілер тағайындау арқылы күресу мағынасыз, мәнсіз болғандықтан, суициденттерді емдеудегі медициналық-биологиялық амал-тәсілдің тек қосалқы, көмекші сипатқа ғана ие болып отырғаны белгілі. Бірақ, егер өзін-өзі өлтіру үшін жасалған әрекет невроздар, психопатиялар немесе өзге де психологиялық аурулар болған болып, адам өзінің жүріс-тұрысына бақылау жасауды қалпына келтіре алмаса, медицина қызметкерлеріні араласуы жоққа шығарылмайды. Жалпы медицина ғылымында жүргізілген практикада суицидтік пациенттердің профилактикасындағы, күйін бағалаудағы және оларды бақылаудағы, суицидке тәуелділікті болжау және бағалаудағы дәрігерлердің маман ретінде маңызды кәсіби рөлі дәлелденген. Сондықтан өзін-өзі өлтіру профилактикасының медициналық аспекті, бір жағынан, психиатриялық көмекті жалпы соматикалық емдеу мекемелерінің оған мұқтаж болып отырған пациенттеріне жақындастырудан, ал екінші жағынан - жалпы профиль дәрігерлерінің депрессиялы аурулардағы депрессияның және суицидтік құбылыстардың клиникасы мен терапиясы мәселелеріндегі ақпаратқа ие болу деңгейін арттырудан тұрады. Ал енді дәрігердің бақылауы және диагностикалық әңгімелесуі негізгі көмек болып табылады. Пациенттің бойынан депрессиялық бұзылуға шалдығудың және әсіресе суицидтік көріністердің табылуы дәрігерге айтарлықтай жауапкершілік жүктейді және оны психиатрдың кеңесіне жүгінуге мәжбүр етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде өзін-өзі өлтірудің алдын алу профилактикалық жұмысында акцентті коммуникативтік деңгейге көтеру, күш-жігерді потенциалды суициденттердің өзін-өзі өлтіру деңгейін төмендетуде маңызды рөл ойнауы мүмкін отбасыларымен, туған-туысқандарымен, көршілерімен әлеуметтік байланыстарын сақтауына бағыттау және суицидтің алдын алу жөніндегі дағдыларын жетілдіру ұсынылады [42].
Псиxологиялық концепция. Бұл концепцияға сәйкес тұлғаның суицидті тенденцияларының қалыптасуында басты орынға псиxологиялық факторлар ие. XХ-ғасырдың басында әйгілі психолог, психиатр Зигмунд Фрейд суицид мәселесі бойынша алғашқы псиxологиялық теория негізін салды. Зигмунд Фрейд адамның өз - өзін өлтіруге бағытталған агрессиясының рөлін көрсетті. Одан кейін американдық психиатр К.Меннингер Фрейд идеяларын өңдеді. Меннингердің ойы бойынша бүкіл суицидтер бір-бірімен байланысқан 3 санасыз себептерден болады: олар кек, жек көрушілік (өлтіру тілегі), депрессиялық күй, үмітсіздік (өлу тілегі), өзін - өзі кіналау (өліп қалу тілегі)[43].
Психолог-ғалымдар А.Г.Амбрумова, Е.М.Вроно жасөспірімдік кезеңдегі суицидті жүріс-тұрысқа тән тұлғалық ерекшеліктерді зерттеу нәтижесінде, олардың басым көпшілігіне импульсивтілік тән деп белгілеген. Сондай-ақ олар барлық өз-өздеріне қол жұмсауға баратын жасөспірімдер эмоционалды және де эксплозитивті тұрақсыздықпен сипатталады деп айтты. Mұндай жасөспірімдер көңіл - күйлерінің өзгеруі тез арада көрініс беретін мәнсіз әсерлерге бағынышты. Дау-дамайлы жағдайларда оларда қорқыныш, үрейлену сияқты элементтерімен байланысты шытырман күйлер, вегетативті бұзылыстар, ауытқулар (таxикардия, гипергидроз) пайда болады. [44].
Көптеген жасөспірімдерде эмоционалды тұрақсыздық,импульсивтілік тән болады. Мұндай қасиетті ұстанған жасөспірімдерде өзіндік талдау сезімі өрши түседі және соған қатысты өлім, өмір мәселелеріне деген қызығушылықтары жоғарылай түседі. Осындай бағыттағы философиялық сұрақтарға жауап іздеу әрекеттері күшейеді. Жасөспірімдер құндылықтарды асыра бағалауға бейім, олар қоғамнан өз орындарын іздейді, сәйкесінше өмір сүру мәнін түсінуге тырысады. Компремисске бармау, эгоцентризм, өмірлік тәжірибенің болмауы қарсылық көрсету реакциясы қалыптаспаған Мен мен олардың ойынша қатыгез, әділетсіз деп табылатын қоғамның арасындағы дау - жанжалды күшейтеді.
А.Е. Личко жасөспірімдік шақтағы суицидті акцентуация типтерімен байланысты болады деп есептеді. Автордың мәліметтері бойынша демонстративті суицидті жүріс-тұрысқа барған жасөспірімдердің 50% - ы истероидты, истероидты тұрақсыз, гипертимді - истероидты типтер, 32 % - ы эпилептоидты және эпилептоидты - истероидты акцентуациялы тұлғалар және 18% - ы өзге де мінез акцентуациялы типті тұлғалар [45].
Әлеуметтік концепция. Әлеуметтану саласында зерттеулер жүргізген көптеген ғалымдар әлеуметтік құрылым мен өмірлік құндылықтар суицид жиілігіне әсер ете алады деп сенеді. Француз әлеуметтанушысы Э.Дюркгейм өзін - өзі өлтіру жиілігі индивидтің өзін үлкен топтың бөлшегі ретінде сезінуінің деңгейімен байланысты деп есептейді. Ғалымның ойынша суицид адам әлеуметтік қарым - қатынастардың кемшілігін сезінген кезде орындалады. Қазіргі ғалымдар әлеуметтік фактор суицидті мінез - құлықтың себептері арасында ерекше орын алатынын растайды, бірақ өзін - өзі өлтіру проблемасын адамға әлеуметтік ортаның әсер етуі тұрғысынан ғана зерттеуді бір жақты деп санайды. Бұл концепцияның негізгі кемшілігі әлеуметтік ортадағы қарым - қатынастар жүйесінде тұлғаның рөлін бағаламау[37].
Әлеуметтік және псиxологиялық концепциялар А.Г.Амбрумованың еңбектерінде дамытылды. Бұл зерттеулерде суицидті жүріс-тұрыс микроәлеуметтік дау - жанжал жағдайындағы тұлғаның әлеуметтік - псиxологиялық дезадаптацияның нәтижесі деп қарастырылады. Автор дезадаптацияның объективті (нақты себептер) және субьективті (псиxологиялық қобалжулар) жақтарын бөлді. Дезатаптация сыртқы (экстроперсоналды) және ішкі (интроперсоналды) критерийлері болатын дау - жанжалмен байланысты. Сонымен қатар автор дезадаптация табалдырығы ұғымын енгізген. Дезадаптация табалдырығынан жоғары болатын дау - жанжал дағдарысты деп есептеледі [30].
А.Г.Амбрумова, В.А.Тиxоненко псиxикалық денсаулығы қалыпты ересектердің акцентуацияланған суицидті реакциялардың келесідей басты типтерін бөліп көрсетті: эгоцентрлік ауысу реакциялары, псиxалогиялар негативті интроперсоналды қарым - қатынас реакциялары. Жасөспірімдік кезеңде көбіне болатын эгоцентрлік ауысу реакциялары күрделі дау - жанжалға қысқа мезеттік жауап реакциясы ретінде көрінеді. Бұл кезеңде өлім туралы ойлар лезде пайда болады және өзге ойлардан басым болады. Суицидті ойлардың пайда болуынан оның жүзеге асуына дейінгі уақыт минуттармен өлшенеді де суицидті әрекетке талпынуға дейінгі кезең болмауы мүмкін [46].
А.Г. Амбрумова, Е.М. Вроно жасөспірімдік кезеңге тән суицидті қауіпті ситуациялық реакцияларды бөліп көрсеткен: депривация реакциясы, эксплозивті реакция және өзін - өзі жоюшылық реакциясы.
1. Депривация реакциясы. Кіші және орта жастағы пубертатты кезеңде (12 - 16 жас) байқалады. Эмоционалды белсенділіктің төмендеуімен, бұрынғы қызметке қызығушылықтың жоғалуымен, негативті түске боялған қобалжулармен сипатталады. Қобалжудың негізгі мазмұнын оқудағы үлгермеушіліктен қорқу құрайды. Суицидті жүріс-тұрыс тұрақты және айқын көрінетін өлім тілегімен сипатталады және бұл ситуация дау - жанжал шешімін тапқан кезде тез жоғалады.
2. Эксплозивті реакция үлкен жастағы пубертаттық кезеңде (16 - 18 жас) көрініс табады. Аффект күйі қысымдылық, қоршаған ортаға, әсіресе дау - жанжалға деген өшпенді қатынаспен, девиантты мінез - құлықтың өзге де формаларымен бірлікте көрінеді. Суицид аффект күйінің ең жоғарғы деңгейінде, дау - жанжалдың шыңында, қарсыластарының көзінше орындалады. Суицидті әрекетке ұмтылудан кейінгі кезеңде қайталанбалы суицидті әрекеттер болуы мүмкін, әсіресе егер жасөспірім алғашқы рет суицидті әрекет арқылы ситуацияның шешімін таба алмаған болса қайталау қаупі жоғарылай түседі.
3. Өзін - өзі жою реакциясы көбіне әлеуметтік және псиxикалық дамымаушылық сапалары бар жасөспірімдерде кездеседі (созылмалы соматикалық аурулар, интеллект деңгейінің қалыптыдан төмен болуы). Өмірлік стереотиптердің лезде ауысуынан пайда болады және қалыптасқан қиыншылықтардан кетуге деген талпыныстармен сипатталады. Жасөспірім мәнсіз сәтсіздік немесе дау - жанжал орын алса тығырыққа тіреледі. Мұндай жасөспірімдер тез сенгіш және олардың өзбеттілігі төмен болады. Олар суицидті жүріс-тұрысты қалыптасқан дау - жанжалды ситуациядан шығудың тәсілі ретінде бағалайды. Алайда кейде жасөспірімдер белсенді түрде көмек сұрап, өлімнен үрейленеді және өз әрекеттерінен қысылады.
Суицидалды жүріс-тұрысқа тұлғаның жастық ерекшелігі, жынысы, өмірлік ұстанымы, кәсіби ерекшелігі де ықпал бола алады. Әр жаса кезеңіне сәйкес суицидуалды белседілік тән болады. Оларды саралап қарастыратын болсақ былайша көрінеді. 12 жасқа дейін-балалық шақ, 12-17 жасқа дейін- жеткіншектік кезең, 17-29 жасқа дейін- жастар арасы, 30-35 жас аралығы- ересектер кезеңі, 55-70 жас арасы- қарттық кезең.
Статистикаға жүгінер болсақ 5 жасқа дейінгі балаларда суицидке бару мүлдем болмайды деп айтуға болады, әр түрлі отбасындағы қақтығыстарға байланысты 9 жасқа дейінгі балалардың 2,5 пайызы, 9-жастан ары қарай 70 пайызы суицидке баратынын айтуға болады. Суицидтің ең көп кездесетін шағы 15-24 жас аралығын құрайды екен. Суицидке бармастан бұрын, суициденттердің көбі дайындық кезеңі - суицидуалды кезеңінен өтеді, ол адамның бейімделу қабілетінің төмендеуімен сипатталады. Ол қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасызданғыш, эмоционалды тұрақсыз болуы т.б.[47].
Әлеуметтанушы Э. Дюркгейм суицид теориясына байланысты өзінің пікірін айтты. Адам белгілі бір мәселеге, тығырыққа тірелген кезде, сондай-ақ оны қоршаған орта немесе әлеуметтік топ одан бас тартқан кезде ол суицидке барады. Ғалым әлеуметтік байланыстардың ерекшеліктерін ескере отырып, суицидтің мынандай түрлерін ажыратып көрсетті: эгойстік және альтруистік. Сонымен қатар псиxопатологиялық жағдай негізінен жасөспірімдердің социолизация деңгейіне және қоғамдағы орнына да қатысты болады деген тұжырымға келеді [37].
А.Г.Амбрумова суицидуалды жүріс-тұрысы бар көптеген жасөспірімдерді зерттей келе, әсіресе 13-16 жас аралығындағы балалардың 51 пайызы суицидке баруға бейім екендігін анықтады. Бұл кездерде суицидке барған көп қыз балалардың дәрі-дәрмектер қабылдап, уланып өмірден өтсе, ұл балалардың басым көпшілігі асылып, болмаса тамырларын кесіп өледі. Ал 13 жастағы қыздардың суицидті себептері көп жағдайда жүкті болып қалуларына байланысты. Железова осы жастағылардың көпшілігінің мінез- құлқында ауытқулары бар және олардың 70 пайызы шизофрения ауруына шалдыққандар деп көрсеткен [30].
Психолог-ғалымдар А.Г. Амбрумова және В.А. Тихоненко суицидуалды әрекеттің 3 негізгі түрін бөліп көрсетеді. Біріншісі, шынайы әрекет, ал екіншісі жасырын, үшіншісі демонстративті - бопсалау [46]. Осының ішінде қоғамдық ортада көп кезедесетін демонстративті суицид - қоршаған адамдарға әсер ету мақсатына ие болып табылады. Мәселен: жағымсыз нәрселерден арылу, аяушылық, тілектестік тудыру немесе жай ғана өзіне назар аудару. Бұл кезде өмірден кетудің тек қана қауіпсіз тәсілдері (иық маңындағы қан тамырларын кесу, дәрі қабылдау, төменгі қабаттардан секіру және т.б.) таңдап алынады. Адам суицидтің қатаң бұл әрекетін, орыны мен уақытын басқалар дер кезінде байқап қалып, көмек көрсететіндей етіп алдын ала жоспарланған түрде таңдайды.
Шынайы
Жасырын
Демонстрат
Суицидтің түрлері
Сурет - 3. Суицидтің көріну түрлері
Шынайы - бұл жағдайда өмірге деген қызығушылығы таусылған адам өлімге өзін ұзақ дайындайды. Шынайы суицидке қашан да жабырқау дағдарыстық жағдай немесе өмірден бас кешу жайлы ой, өмір сүрудің мәні жайлы ойланып, күйзелу және өз өмірін қиюды армандау жатады. Шынайы суицидті іске асыру ұзақ уақытты талап етеді (бірнеше күннен айға дейін немесе одан да көп болуы мүмкін).
Жасырын - алдын ала ойластырылмайды, ол кенеттен пайда болады. Адам өзін өлімге арнайы дайындамайды. Тек саналы түрде тәуекелге бел буу күтпеген өлімге алып келеді. Ол кенеттен қатты психотравммадан туындайды.
Демонстративті суицид - өлім ниетімен байланысты емес, қайта өз проблемасына назар аудартудың әдіс-құралы, басқаларды көмекке шақыру. Біреуге бір нәрсе дәлелдеу үшін өз-өзіне қол жұмсайды. Демонстративті суицид - даулы жағдайды қолайлы жаққа өзгерту мақсатында өз өмірінің құндылығын сақтап қалу, өзіне көндіру іс-әрекеті (өзіне деген аяушылық туғызу, қиыншылықтардан құтылу). Демонстративті суицид кезінде адамдар өлімге жол бермеу керектігін түсінеді және өздерін құтқарып алатынына сенімдері мол болады.
А.Е. Личко мен А.А.Александров 13-18 жас аралығындағы балаларды зерттей келе, олардағы суицидтік жүріс-тұрыс көп жағдайда аффект кезінде көрінеді және де бұл жастағылардың өте сезімтал, сынғыш болатындығына байланысты суицид көптеп кездеседі деген қорытындыға келеді. Дегенмен де, көбінесе осы кезде жасөспірімдер арасында кездесетін суицид ол демонстративті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жүріп жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени өзгерістер жас ұрпақ өмірінің барлық жақтарын әлеуметтендіру үрдісіне ықпал етеді. Бұл мәселеге байланысты елбасымыз Н.Назарбаев: ...жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани және әлеуметтік-адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады - деп атап көрсетті[1].
Қазіргі қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесінде адамның суицидтік көріністерін зерттеу және профилактикалық шараларды жасау мақсатында суицидтік тәуекелдің факторларын анықтау үшін суицидтік жүріс-тұрыстың мотивтерін, жағдайларын және себептеріне терең жан-жақты ғылыми негізде әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық талдау жасап, жинақтау аса өзекті болып отыр. Сондықтан да саяси тұрақсыздық және әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайларында адамдар арасындағы әлеуметтік-психологиялық шиеленістің күннен күнге артып, ушыға түсуі, әлеуметтік қызметкерлерге әлеуметтік-психологиялық атмосфераның ерекшеліктерін ескере отырып, суицидальды адамдармен әлеуметтік профилактикалық және әлеуметтік-терапевтік іс-шараларды ұйымдастыру туралы жауапкершіліктерді арттыруда. Адамдардың осындай психикалық күйіне әлеуметтік әсер етулердің елеулі екендігі туралы өзін-өзі өлтірумен (суицид) аяқталған көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады. Соңғы жылдары өзін-өзі өлтірулердің күн санап таралғандығы - бүкіл әлемдік қауымдастық үшін маңызды әлеуметтік және қоғамдық мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр [2].
Суицидтік жүріс-тұрыс әлеуметтік мөлшерді бұзушы ретінде көрініп, қазіргі кезде жалпы алаңдатушылық туғызып отырған әлеуметтік педагогтар, психологтар, әлеуметтанушылар, дәрігерлер, құқық қорғаушы бөлімдері және т.б мамандардың назарында тұрған өткір мәселе болып отыр. Жасөспірімдер арасында суицидке баруға бейім балалар қатары көптеп көрінуде. Дәл осы кезеңде акцентуациялық мінез бітісінің суицидтік жүріс-тұрысқа қатері қаншалықты екендігі бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болуда.
Жастар мен жасөспірімдер арасында суицидке бару жолының себептерін түсіндірген ғалымдарА.А.Лопатин,А.Н.Корнетов,Т. Б.Дмитриева,Б.С.Положий, В.Ф.Войцех, К.Помро және т.б болды[3,4,5,6,7,8].
Жалпы суицид мәселелерін И.С.Кон, Ф.Райс, Е.М.Вроно, Н.А.Ратинова, З.М.Садвакасова [9,10,11,12,2] сынды ғалымдар зерттеген. Аса үлкен үлес қосқан, көптеген еңбектерін арнаған А.Г.Амбрумова болды. А.Г.Абрумованың, Е.М.Врононың, А.В.Боенконың, А.Л.Галиннің, Ц.П.Короленконың, Н.В.Конанчуктың, В.А.Тихоненконың, С.Сафуановтың және тағы басқа да ғалымдардың еңбектерінде жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекеттің психологиялық детерминанттары зерттелген, яғни олардың зерттеулері әрекеттің аталған түріне бейім тұлғаның жеке-психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған [13,14,15,16,17,18,19,20].
Бүкіл әлемдік Денсаулықты сақтау Ұйымының мәліметтері бойынша бүгінде Қазақстан әлем деңгейінде суицид саны бойынша үшінші орынды алады екенбұл (15-19 жас жасөспірімдер арасындағы) Ресейден кейін.Егер де әлем деңгейінде әр 40 секунд сайын бір өзін-өзі өлтіру болса, ал Қазақстанда әр сағат сайын бір адам өмірмен қоштасады екен.
Кейінгі жылдары біздің елімізде қазіргі саяси жағдайлар мәселелеріне арналған көптеген ғылыми конференциялар өтіліп жатыр. Солардың ішінде жасөспірімдік және жеткіншектік шақтағы аутодеструктивті мінез-құлық, оларды превентивті түзету жолдары мен болашағы, суицидтік жүріс-тұрыстың алдын-алу шаралары т.б өткір мәселелерді қарастыратын конференциялар қатарыда көбейуде. Алайда, өзіне-өзі қол жұмсау мәселесі әлі де зерттеу қажеттілігін көрсетуде. Суицидалдық жүріс-тұрыс әр түрлі ғылым салаларының негізгі біраспектілерінде оқып-танылуда - медициналық, социологиялық, философиялық, криминалогиялық, сонымен қатар психологиялық.
Біршама жылдар бойы өзіне-өзі қол жұмсау мәселесі,негізінде медициналық тұрғыда қарастырылды,оның себебі өзіне-өзі қол жұмсауды психиканың бұзылуымен байланысты деп түсіндірілгендігінде еді. Бұл тұрғыда шет елдік зерттеулерден отандық және кеңестікәлеуметтік, психологиялық мектептерінің суицид және суицидалдық жүріс-тұрысты зерттеулерінің қалыс қалғандығы байқалынады. Бірақ, өкінішке орай, қаншалықты зерттеулер жүргізілініп жатса да суицидтік жүріс-тұрысқа бейім жеткіншектердің, жалпы өмірден өз еркімен өтіп жатқандардың өмірін сақтап қала алмай жатқандығы тағы байқалынады. Керісінше, әлемде күннен-күнге өзіне-өзі қол жұмсау көрінісі ұшқындап бара жатыр. Қазіргі таңдағы суицидалогиялық зерттеулер өзіне-өзі қол жұмсаушылардың 20-30 пайызы психикалық патологиядағы жандар болса, ал қалғандары кәдімгі сап-сау адамдар болып табылатынын дәлелдейді.
Қазіргі әлеуметтік-психологиялық зерттеулер адамдардың өмірде кездесетін қиыншылықтарды өзіне-өзі қол жұмсаумен шешуге бейім тұратындығын, әрі бұл мәселе генетикамен байланысты екендігін айқындайды. Біздің елімізде өзіне-өзі қол жұмсау мәселесіне қатысты 1999 жылы З.Ш.Қарақұлова Суицидал мінез-құлықты жеке адамның отбасылық тәрбие жүйесіне байланыстылығын зерттеутақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Диссертациялық зерттеудің негізі болып Қазақстан, Ресей және кеңестік психологтардың суицидалды мінез-құлқының дәрігерлік және әлеуметтік тұжырымдамалары, атап айтқанда, Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович,Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, К.А. Абульханова-Славская, А.Н.Леонтьев, С.М.Жақыпов, В.К.Шабельниковтердің қоғамның тіршілік әрекетіне тұлғаның ендірілуін зерттеудегі функционалды-әрекеттік тәсілі, суицидал мінез-құлықты және оның пайда болуының себептерін түсіндіруде А.Г.Амбрумова, В.П.Тихоненко және т.б зерттеулері саналды. З.Ш.Қарақұлованың зерттеуінде суициденттер отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері көрсетіліп, оның жасөспірім жүріс-тұрысына әсері анықталған[22,23,24,25,26,27,28,29, 30,31,21].
Кәмелетке жасы тола қоймаған балалардың суицидалдық әрекеттерге баруы, көп жағдайларда өмірге деген осындай қатынастарының көрініс беру- бұл жаңа көкейтесті және бәрімізді алаңдататын маңызды мәселенің бірі емес бірегейі.
Сондықтан да саяси тұрақсыздық және әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайларында жалпы адамдар арасындағы әлеуметтік-психологиялық атмосфераның ерекшеліктерін ескере отырып, суицидалды адамдармен әлеуметтік-профилактикалық және әлеуметтік-терапевтік іс-шараларды ұйымдастыру туралы жауапкершіліктерді арттыруда. Адамдардың осындай психикалық күйіне әлеуметтік әсер етулердің елеулі екендігі туралы өзін-өзі өлтірумен аяқталған көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады. Соңғы жылдары өзін-өзі өлтірулердің күн санап таралғандығы, бүкіл әлемдік қауымдастық үшін маңызды әлеуметтік және қоғамдық мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр.
Зерттеу мақсаты:жалпы орта мектептерде жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқын алдын алудың әлеуметтік-педагогикалық ерекшеліктерін анықтау
Зерттеу міндеттері:
1. Жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерімен суицидті мінез-құлыққа қатысты әдебиеттерді сараптау, талдау, оның себептері мен факторларын айқындау.
2. Жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлыққа бейімділігіне зерттеу жүргізу және алынған нәтижелерге талдау жасау;
3. Жалпы орта мектептерде жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқын алдын алу іс-шараларының бағдарламасын әзірлеу.
Зерттеу объектісі:Жасөспірімдердіңсуицидті мінез-құлқын алдын алу ерекшеліктері
Зерттеу пәні:Жалпы орта мектептердегі әлеуметтік-педагогтың жасөспірімдермен жұмысы
Зерттеудің болжамы: егер әдеуметтік-педагог жасөспірімдермен дер кезінде диагностикалық жұмыстарды жүргізіп, суицидке бейімділікті анықтаса, суицидті мінез-құлықтың алдын алуға болады.
Зерттеу әдістері:
1. Жасөспірімдерге арналған "Суицид деген не?" сауалнамасы;
2. Жасөспірім жастағы балалардың суицидке деген көзқарасы мен ішкі эмоционалдық қалпын анықтау мақсатында М.Люшердің сегіз түсті тестінің негізінде проективтік әдістемесі;
3. Жасөспірімдердің суицидке бейімділігін зерттеуге арналған тест.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі: Суицидтік жүріс тұрыс мәселесіне қатысты шетелдік және отандық психологтардың негізгі ойларын кешенді тұрғыда талдауға негізделеді, Н. Бердяев, Ю.Вагин, Э.Дюркгейм, А.Г.Амбрумова, В.Розин, Л.Трегубов, Н.Фарберроу, Хиллмен, Э.Шнейдман, Г.Шпет, З.М.Садвакасова суицидуалды көрінулерді қарастырды.
Экзистенциалды тұрғыдан қарау (Г. Гордон, А. Камю, С. Кьеркегер, С. Франк, В. Франкл, Б. Херсонский, Л. Шестов, А. Шопенгауэр), адамның қайғыру мәселесіне, өмірдің мәні мен өлім мәселесіне, жалғыздық және сонымен байланысты суицид феномені, өмірдің мағынасын іздеу мәселесіне қатысты ой-пікірлерді қарастырады.
Суициденттер тұлғасына қатысты теориялар (А.Адлер, Р. Мэй, Ахте, К. Меннигер, К. Роджерс, Г.Салливен, К.Хорни, З. Фрейд, Э.Шнейдман, Г. Чхартишвили, К. Юнг, К. Ясперс). Сонымен қатар, суицид мәселесіне қатысты біз өз зерттеуімізде мынандай ғалымдардың зерттеулеріне сүйендік: А. Амбрумова, Е.Вроно, Н.Баженова, Л. Бергельсон, Э. Гроллман, М. Занадворов, В. Кандинский, Н. Конанчук, С.Корсаков, В. Красенков, Л. Магурдумова және т.б
Зерттеу базасы:11111111
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы. Зерттеу барысында суицидтің теориялық мәселелері, жалпы орта мектептегі әлеуметтік педагогтың жұмысы туралы мәліметтер келтіріліп, суицидті алдын алу шараларына талдау жүргізілді және алдын алу бағдарламасы құрылып, әдістемелері ұсынылды. Зерттеу нәтижелерін әлеуметтік педагогтар мен практик психологтар өз жұмыстарында пайдалана алады.
Зерттеу кезеңдері. Бірінші кезеңде зерттеудің ғылым аппараты анықталып, жалпы орта мектептегі әлеуметтік педагогтың жұмыс мазмұны қарастырылды.
Екінші кезеңде суицидтің пайда болу себептері мен әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері, жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқын алдын алудың әлеуметтік-педагогикалық мәселелеріталдалып, зерттеу жұмысының мақсатына, міндеттерімен мазмұнына сәйкес эксперименттік зерттеу жүргізілді.
Үшінші кезеңде эксперименттік жұмыстардың нәтижесі өңделіп, қорытындыланды, диплом жұмысы түптеліп, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу құрылымы мен көлемі:Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланатын әдебиеттер тізімінентұрады. Жұмыс көлемі 77 бетті құрайды.
1ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ СУИЦИДТІК МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН АЛДЫН АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқын алдын алудың әлеуметтік-педагогикалық негіздері
XХI ғасырда бүкіл әлем ғалымдарын толғандыратын үлкен мәселе қазіргітаңдағы жасөспірімдер арасында жиі кездесетін - суицид.Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымының соңғы мәліметтері бойынша, әсіресе 15-24 жас аралығында жасөспірімдер арасында өзін-өзі өлтіру көбейіп бара жатқандығы айтылады. Ол әр мемлекеттегіәлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты екен. Мәселен,Франция мемлекетінде соңғы 10 жылда суицидттің құрбаны болған балалар саны үш есе артқан. Қазірде мұндай жағдайлар жол апатынан мерт болғандар санымен теңеліп отыр. Ақш-та 15-19 жас аралығындағы жастардың өзін-өзі өлтіру саны 1 жылда 5000-ға дейін көтерілген. Осыған сәйкес Америка құрама штатында ең маңызды деп саналатын өлімдердің арасында суицид 10-шы орында тұр.
Өз өмірін қиюға бағытталған саналы, ерікті түрдегі әрекетқазіргі таңда бүкіл жаһандық қоғамдық мәселеге айналып отыр. Суицид латын тілінен алынған өзін-өзі өлтіру, өзіне қол салу деген мағынаны білдіреді. Суицид термині итальян психологы Г.Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны "Өзін-өзі өлтіруге әрекет ету" - деп түсіндіреді.
Суицид жан жүйесі қатты күйзелген кезде, не психикалық аурудың ықпалымен адам жасайтын өзін-өзі өлтіру әрекеті. Бұндай мінез-құлық жасөспірім шақта 13 жастан бастап байқалады. Статистика бойынша суицидтік мінез-құлық 14-28 жас аралығында 30 пайыз, жасөспірім шақта 6-10 пайызды құрайды.
Өз-өзіне қол жұмсау құбылысы- бұл сыртқы стресс факторларының және баланың қорғаныс механизмдері функцияларының өзара әсерінің нәтижесі.Өз-өзіне қол жұмсау мотивациясы - шыдау мүмкін емес жағдайдан қашу, ата-аналардың бірдеңені істеуге мәжбүрлеу немесе жазалауынан қашу, азапты жеңілдету,өткен адаммен қайта қосылу-көру,жалғыздықтан қашу,кек алу[2].
Өз-өзіне қол жұмсауға бейім адамдардың бірден-бір бөлігі психикалық тұрғыдан зардап шекен, дені сау адамдар болып табылады.Жасөспірімдер басқалардан көмек күту мақсатында суицидтік әрекетті демонстративті түрде көрсетіп, жан-жақтағыларын қорқытады.
Осындай келеңсіз жағдайлардың барлығы жасөспірімдерді қылмысқа тартады, оның ішінде өз-өзіне қол жұмсау жиі кездеседі. Жасөспірім шақта түрлі кездерді бастарынан кешеді, кейбіреулері бір нәрседен қорыққаннан, махабаттың сәтсіз болуынан, қиыншылыққа төзе алмау салдарынан өмірден қоштасуды жөн көреді.
Соңғы 15 жылдықта 15-24 жас аралығында өз-өзіне қол жұмсау 2 есеге артты, экономикасы дамыған елдерде бұндай жағдайлар жиі кездеседі. Зерттеу эксперименті бойынша өз-өзіне қол жұмсау ырықсыз түрде пайда болатыны анықталды. Бұндай әрекет жастық шаққа тән.Жыл сайын 10 - 20 миллион адам суицид жасауға бекінеді. Олардың бір миллионға жуығы жарық дүниемен қош айтысады. Алдыңғы қатарлы суицид жасаушылардың отаны ретінде, басқасын айтпағанда көрші мемлекеттер Ресей мен Қытай және Қазақстанды айтуға болады.
Қазіргі кезде Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының дерегі бойынша, Қазақстан азаматтарының өз өмірлерін қиюы бойынша әлемде үшінші орынды алады. Ал осыдан үш жыл бұрын деректер бойынша Қазақстан бесінші орында болған.
Әлемде жыл сайын бір миллиондай адам өзін - өзі өлтіреді. Бір миллион адамның 8 мыңы Қазақстандықтардан тұрады. Бұл дегеніміз әрбір сағат сайын бір қазақстандық суицид жасайды дегенді білдіреді. Елбасымыз Еліміздің ертеңі жас ұрпақтың қолында десе өкініштісі, суицид жасаушылардың басым бөлігі еліміздің болашағы деп санаған жас буын өкілдері болып отыр.
Қазіргі кезде суицидология деген атаумен аталып жүрген маңызы зор ғылым саласы бар, ол әлеуметтану, психология, құқықтану,медицина, псиxиатрия сияқты ғылымдардың бірлесуінде пайда болып суицидке баратын тұлғалардың әлеуметтік, психологиялық, этникалық т.б. ерекшеліктерін, қимыл-әрекеттерін, салдар-себептерін тануға,оқып-зерттеуге тырысты. Суицидалды жүріс-тұрыс - адамзат баласының саналы түрде өзін-өзі өмірден аластатқысы келетін тұлға мінез-құлқының түрі деп саналады [32].
Тариx тағылымында адамдардың өзін-өзі өлтіру әрекеті түрліше бағаланады. Еуропа xалқында өз-өзіне қол жұмсағандар - вампирға айналады делінген. Ертедегі Грецияда, Спартада, Афинада суициденттердің мәйітін отқа жағып отырған. Ал орта ғасырда Пруссия, Австрия, Францияда суициденттерді діни көзқарас тұрғыда - қылмыскерлер деп есептеген.
Суицид туралы көзқарастар түрлі мәдениеттерде әр қандай болып қалыптасты. Мәселен, ежелгі Грецияда өз-өзін өлтірушілерге негативті көзқарастар орнаған, ол заң жүзінде жазаланушы қылмыс ретінде саналу керектігі, суицидке барушылардың қолдарын шауып тастау қажеттілігі туралы да айтылды. Ал қытайда бұл жағдай тіптен керісінше болды. Бұл елде суицидке барған адам өз жанын азат етеді деп саналды. Мұндай көзқарас ежелгі үнді елінде де кездесті. Олар қартайған кезде, болмаса әр түрлі ауруға ұшыраған жағдайда өзін - өзі өлтіруді даналылықтың белгісі деп көрген. Жапон елінде қазіргі кезге дейін xаракири салт- дәстүрі орындалып келді. Жапондықтардың есептеуі бойынша өзін - өзі өлтіруге бару ақылдылықтың, даналылықтың аса жоғарғы көрінісі. Бұл елдегі харакиридің ырықты және ырықсыз түрлері болған, егер де адам дүниден өз еркімен,ырықты түрде кетуді ұйғарса, ол өзінің отбасы мүшелерін жинап алып,ақ киім киіп алып солардың көзінше өз қарнын жаратын болған. Содан кейін осы сәтте оның өз ұлы немесе жақын досы басын шабатын болған.Осындай тариxи фактілер бойынша суицидтің бес категориясын бөлуге болады:
1. Қарт адамдар мен науқас адамдардың өзін - өзі өлтіруі;
2. Жолдасының өлімінен кейін жесір әйелдердің өзін - өзі өлтіруі;
3. Қожайынның немесе бастығының өліміне кейін құлдардың өзін - өзі өлтіруі;
4. Өзін - өзі өлтірудің стреске реакция ретінде қолданылуы;
5. Өзін - өзі өлтірудің псиxопатологиялық көрініс ретінде көрінуі.
Жалпы суицидті жүріс-тұрыстың үш негізгі концепциясын көрсетуге болады:
- псиxопатологиялық;
- псиxологиялық;
- әлеуметтік.
Псиxопатологиялық концепция бойынша барлық өзін - өзі өлтіруші адамдар бұл түрлі псиxикалық ауруға шалдыққан адамдар, ал барлық суицидті әрекеттер түрлі псиxикалық бұзылыстардың көрінісі. Бұл концепцияның ресейлік өкілдері псиxиатрлар В.К.Хорошко, Н.П.Бруxанский, және т.б. [33,34].
Бүгінгі күні псиxопатологиялық концепция тариxы қызығушылық қана тудыруда деуге болады, алайда кейбір шетелдік зерттеушілер суицидті іс-әрекетті псиxикалық ауру көрінісінің бір формасы деп есептейді.
Көптеген шетелдік зерттеушілердің ойынша, көбінесе, суицидті жүріс-тұрыс псиxикалық науқас және денсаулығы қалыпты тұлғаларға тән . Әрине суицидті жүріс-тұрысты көріністері байқалатын науқас адамдар ең алдымен дәрігердің назарын қажет етеді. Ал егер суицидті дені сау адамдар қалыптасқан псиxотравмалық қиындықтарға жауап ретінде қолданса, бұл жерде дәрігердің біліктілігі жеткіліксіз. Сондықтан алдымен суицидті жүріс-тұрыстың себептерін анықтап алу қажет. Бұндай тұлғаларға тек медициналық сипаттағы көмек тиімсіз және жеткіліксіз және бұл проблеманы шешпейді.
Қазіргі қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесінде адамның суицидтік көріністерін зерттеу және профилактикалық шараларды жасау мақсатында суицидтік тәуекелдің факторларын анықтау үшін суицидтік жүріс-тұрыстың мотивтерін, жағдайларын және себептеріне терең жан-жақты ғылыми негізде әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық талдау жасап, жинақтау аса өзекті болып отыр. Сондықтан да саяси тұрақсыздық және әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайларында адамдар арасындағы әлеуметтік-психологиялық шиеленістің күннен күнге артып, ушыға түсуі, әлеуметтік қызметкерлерге әлеуметтік-психологиялық атмосфераның ерекшеліктерін ескере отырып, суицидальды адамдармен әлеуметтік профилактикалық және әлеуметтік-терапевтік іс-шараларды ұйымдастыру туралы жауапкершіліктерді арттыруда. Адамдардың осындай психикалық күйіне әлеуметтік әсер етулердің елеулі екендігі туралы өзін-өзі өлтірумен аяқталған көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады. Соңғы жылдары өзін-өзі өлтірулердің күн санап таралғандығы, (ал мұндай өзін-өзі өлтірулер күн сайын 1000-нан аса жасалады - барлығы жылына 500 мыңға жуық) бүкіл әлемдік қауымдастық үшін маңызды әлеуметтік және қоғамдық мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр [35].
Өзін-өзі өлтіру халықтың өлім-жітімге ұшырауының ең кең таралған себептерінің бірі болып табылады және қоғамның денсаулығына, әлеуметтік тәртіптің, нормалардың бұзылуына және экономикаға айтарлықтай зиянын тигізеді. Яғни өзін-өзі өлтіруге тырысқан адам өз-өзіне қастандық жасау арқылы ұзақ ауруға, ал кей кездері өмір бойы әлеуметтенуден кейін қалатын мүгедектікке алып келеді. Суицид өмірмен қош айтысуға әрекет жасап көрген адамның ғана емес, оны қоршаған ортаның психикасын бұзатын, қоғам үшін, әлеуметтік жүйенің қалыпты қызмет атқаруына кедергі болып табылатын жауапсыз іс-әрекет. Қоғамдық өмірдегі белсенді өзгерістер күн өткен сайын жылдам өтетін сипатқа ие бола бастауда, осының нәтижесінде алуан түрлі таптар мен әлеуметтік топтар тең емес жағдайларда қалады, бұл өз кезегінде суицидтік жүріс-тұрысқа жол ашатын алғышарт ретінде қарастырылады. Дағдарысты жағдайлар мен суицидтік іс-әрекеттердің даму барысында адамдардың жас кезеңдері маңызды мәнге ие болып келеді. Зерттеушілер бұл жағдайда өздерінің ерекше белгілері бар үш жас аралығын бөліп көрсетеді: балалар мен жасөспірімдер, еңбекке жарамды жас және инволюциялық кезең.
Жасөпірімдер эмоцияларын өте нашар басқарады. Аффект жағдайында жасөспірімде санасының сығылуы болады. Егер қалыпты жағдайда ол проблема шешімінің бірнеше вариантын көру қабілетіне ие болса, эмоциональды жарылыс кезеңінде, ол бұл жаста өте жиі болады, жағдай шешімге ие емес тәрізді, бірден - бір жағдайдан шығу - қандай да бір координальды іс істеу, өзін өлтіру, зақымдаушы ситуацияны жоғалту тәрізді көрінеді[36].
Эрл Болман (Суцид - превенция, интервенция, поственция кітабында) зерттеулері бойынша, өзіне-өзі өлтіруге әрекет етуші адамдар жиі төмен өзін бағалауымен, аз құндылық және қажетсіздік сезімдерінде болуымен ерекшеленеді.
Оңтүстік Калифорния Университетінің ғалымдарының зерттеулері көрсеткендей, оқушылардың жартысы дерлік өздерінің депрессивті қайғыларын ата-аналарымен бөліседі. Бұндағы көпшілік өзін-өзі өлтірулер үйінде болады, мұнда көбінесе ата-аналары көрші бөлмеде болады. Көпшілік жағдайдағы жасөспірімдердің өзі-өзі өлтіруінің маңызды факторы ата-аналар менен балалардың сөйлесулерінің кемдігі екендігі анықталды. Жанұядағы өзара қарым-қатынастың жақсаруы жасөспірімдердің өзін-өзі өлтіру жиілігінің азайуына әсер ететіндігі айқындалады[2].
Э.Дюркгейм алға тартқан концепцияға сәйкес, өзін-өзі өлтірулердің пайызы бірнеше әлеуметтік айналымға ғылыми енген: діни, отбасы, саяси, ұлттық және топтардың барлық түрлерінің арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастардың функциясы болып табылады. Зерттеуші ғалым бұл өмірде адамдардың әр түрлі әлеуметтік қарым-қатынасқа түсетінін және бұл қатынастың мәні өмірдің саналылығына берілетінін ескере келе, Өзін-өзі өлтіру негізінен алғанда индивидтің ішкі қасиеттеріне емес, адамдарды басқаратын сыртқы себептерге байланыстыфакторлармен түсіндірілетін аса маңызды әлеуметтік себептерді айқындайды. Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтіру шарттарының: эгоистік, альтруистік, аномиялық және фаталистік төрт түрін бөліп қарастырса, оның шәкірті М.Хальбваск бұл жіктемені өзін-өзі өлтірулердің пайда болған жаңа түрлерімен - кінәсін өтейтін, қарғыс айтатын, дезиллюзионды түрлерімен толықтырады [37,38].
Өзімшілдік
Өзін-өзі өлтіру - басқа адамдармен байланысы жоқ, жалғыздыққа жаны құмар, өзімен өзі болуды қалайды.
Аномикалық
Өзін-өзі өлтіру - кенеттен қоғамда кездесетін қиындықтардан шығудың жолын таппай, өз өмірін қию.
Өзіне-өзі қол жұмсаудың негізгі 4 категориялары
Альтуристтік
Өзін-өзі өлтіру - керісінше, басқа адамдардың өмірін сақтау үшін болатын жағдай.
Фаталисттік
Өзін-өзі өлтіру - жеке адамды, қатал бақылауға алғандықтан, оған бостандық бермегендіктен, болашақтан үміт үзуден болатын өлім.
Сурет - 2. Э.Дюркгейм бойынша өзіне-өзі қол жұмасаудың категориялары
Э.Дюркгейм бойынша эгоистік өзін-өзі өлтіру түрі тұлғаның өзіндік сана құрылымындағы жеке идеалды немесе реалды Мен бейнесін әлеуметтік-психологиялық Мен бейнесіне қарама-қарсы қойған кезде орын алады. Себебі: әлеуметтік-психологиялық Мен тұлғаның мінез - құлқын және іс - әрекетін реттейді. Ал тұлғаның өзін бағалау мен өзін силау - Меннің ең маңызды регулятивті қызметтері болғандықтан, олар Мен бейнесінің дифференсациялануын, субьективті мәнділігінің артуын тұлға ретінде дамып, жетілуін үнемі қадағалап отыратын негізгі көрсеткіші ретінде қарастырылады. Мен бейнесі тұлға өміріндегі негізгі мотив болғандықтан өзіндік жандандыру тенденциясы ретінде, ағзаның барлық қабілеттерін дамытып қоймай, тұлға дамуы мен тұтастығын да қамтамасыз етіп отырады. Өмірден кетудің бұл түрі өзін қоршаған әлеммен аз нәрсе байланыстыратын, жалғыздыққа бейім келетін, жалғыздық пен бөтендікті, түсінбеушілік пен қажеттілікті сезінетін, мінезінің патологиясы, тұлғасының акцентуациялары және бұзылулары бар адамдарда айтарлықтай жиі кездеседі[37].
Альтруистік өзін-өзі өлтіру жеке бас мүдделері қоғамдық әлеуметтік мүдделермен мүлдем сіңісіп кеткен, жоғары идеяларға бағыт-бағдар алған, қоғамдық мүдделермен өмір сүретін және өз өмірін қоршаған адамдардан және қоғамнан жырақта қарастырмайтын адамдарда кездеседі. Альтруистік суицидтерді психикалық тұрғыдан сау адамдар да, ауру адамдар да жасайды.
Фаталистік өзін-өзі өлтіру әр түрлі топ тарапынан адам төзгісіз күшейтілген бақылаудың, тұрақты шектеулердің көп болуының нәтижесінде туындайды, осының салдарынан адам болашаққа сенбей өзін құрбан етеді.
Тұлғалық мағынасы бойынша өзін-өзі өлтірулерді келесідей жіктеуге болады: 1) наразылық немесе кек алу: адам психологиялық тұрғыда өзін ешкім де жақсы көрмейді, бағаламайды және түсінбейді деп санайды да, өзін ренжіткен адамдардың агрессиялық әрекеттерін өзіне қарай қабылдайды; 2) үндеу: адам өзін ешкімге керексізбін деп санайды да өзінің әрекетімен қоршаған ортаны, топтарды, адамдарды көмек көрсетуге үндейді; мұндай жағдайда суицидтің мақсаты - орын алған мәселені басқа адамдардың көмегімен өзгерту болып табылады; 3) қашқақтау: адам қандай да бір жағдаятта жапа шегеді және одан әрі болашақта одан да қиын жағдайлар туындайды деп есептеп, қиындықтан шығудың жалғыз ғана тәсілі - өлім деп санайды; 4) өзін-өзі жазалау: адам өмірде өзіне кешіре алмайтын іс-әрекет жасағаны үшін, сотқа және сотталушы ретінде өзін осылайша жазалай отырып, өз кінәсін өтейді [39].
Қазіргі ғылыми әдебиеттерде өзін-өзі өлтірудің себептері анықталып олардың мазмұны әлеуметтік-психологиялық, биологиялық алғышарттар кешені ретінде қарастырылуда. Мәселен: Ортақ әлеуметтік факторға әлеуметтік жүйенің тұрақтылық дәрежесі (нормалар мен құндылықтардың тұрақтылығы, әлеуметтік шиеленіс деңгейі, әлеуметтік бақылаудың күйі); олардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігіндегі айырмашылықтарға себепші болатын, әлеуметтік топтар мен таптардың бірдей емес орны жатады. Спецификалы әлеуметтік факторға аймақтың ерекшелігі, халықтың тұрақтылық дәрежесі, қоныстану тығыздығы, демографиялық құрылымында диспропорциялардың бар-жоқтығы, экологиялық жағдайлары жатады. Оның ішінде суицидтік жүріс-тұрыстың ішкі факторлары болып суицидент тұлғасының жеке ерекшеліктері (мінезі, психофизикалық және эмоциялық күйі және т.б.) жатады. Сыртқы факторларға биологиялық сипаттағы микроәлеуметтік жағдайлар, ең алдымен отбасы тәрбиесі және коммуникативтік байланыстар жатады. Нақтылы суицидтік актілерді бағалаған кезде ішкі, сыртқы факторлар, мотивтер мен жағдаяттарға байланысты болып келеді.
Осындай аса маңызды мотивтердің жіктемесін С.В.Бородин мен А.С.Михлин ұсынған. Олар тұлғалық-отбасылық кикілжіңдерді, ажырасуды, қоршаған ортада адамдар тарапынан балағаттауды, жақындардың ауруын немесе өлімін, жалғыздық, бақытсыз махаббат, сексуалдық қауқарсыздықты; денсаулық жағдайын (психикалық, соматикалық аурулар, кемтарлықтар); суицидтің әлеуметке қарсы жүріс-тұрысымен байланысты кикілжіңдерді (қылмыстық жауапкершіліктің қауіптілігі, жазадан қорқу); жұмыспен немесе оқумен байланысты кикілжіңдер; материалдық-тұрмыстық қиындықтар және т.б. түрлерін бөліп қарастырады [41].
Өзін-өзі өлтірулер санының артуының негізгі ортақ себебі - бұл адам жалғыздығының артуы барысында, оның қоғамнан қол үзуі, өз кезегінде қоғамның әлеуметтік-саяси тұрақсыздығының нәтижесі болып табылады. Осылайша, өзін-өзі өлтіру себептерін зерттеген кезде, олардың мотивтерін ғана емес, әлеуметтік қоршаған орта мен адамды сипаттайтын жағдайларды да, сонымен қатар адамның қоғамдағы орнын анықтайтын, қалыпты өмір салтынан болып тұратын әлеуметтік ауытқуларды да есте ұстаған жөн [39].
Әлеуметтік педагог жасөпірімнің суицидтік жүріс-тұрысын анықтауда және өзін-өзі өлтіру әрекетінің жүзеге асырылуын болдырмау барысында маман ретінде құзыреттілік амал-тәсіл, шараларын қолдануға қабілетті болуы керек. Суицидтік жүріс-тұрысқа бейім жасөпірімдермен жұмыс әлеуметтік педагог қызметінің ең күрделі, жауапты бағыттарының бірі болып табылатындықтан, оны жүзеге асыруға жүйелі түрде келуі қажет.
Біріншіден, бұл отбасы ішіндегі қарым-қатынастардың теріс факторларын жою. Екіншіден, бұл тұлғааралық қатынастарды оңтайлы ету, суициденттерге көмек көрсетуге әртүрлі мекемелерді, мүдделерді қорғау жөніндегі қоғамдарды, т.б. әлеуметтік институттарды қосу. Бірақ әлеуметтік педагогтың негізгі күш-жігері суицидке алып келуі мүмкін болатын факторларды және кикілжің жағдайды анықтауға және жоюға бағытталуы тиіс. Осы шаралардан өзге, әлеуметтік педагог жасөпірімдерге қажетті әлеуметтік көмек түрлерін (материалдық, әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-психологиялық) көрсетілуіне жәрдемін береді, суициденттің жақындарына және туған-туысқандарына қолдау көрсетеді. Бұл іс-әрекеттер адам өмірін сақтап қалатын және олардың жақындары мен қоршаған адамдарына қайғы-қасірет әкелмейтіндіктен, аса маңызды бағыттардың бірі ретінде өзін-өзі өлтіру фактілерін алдын алу профилактикасы болып табылады. Өзін-өзі өлтіру алдын алу профилактикасының ерекше жауапты кезеңі суицидентке әлеуметтік педагог тарапынан қолдау көрсету болып табылады. Практика көрсетіп отырғандай, әлеуметтік қызметкер тарапынан өзін-өзі өлтіруді ойластырып жүрген адамға көмек берудің үш негізгі тәсілі бар: дер кезінде диагностикалау және суицидентті тиісінше емдеу; депрессия жағдайында тұрған адамға белсенді эмоциялық қолдау көрсету; жағдайды жеңілдету мақсатында оңтайлы оңды бағыттарын ұйымдастыру; Профилактикалық жұмыстарды тек қана әлеуметтік қызметкерлердің күшімен ғана жүзеге асыру мүмкін емес, өзін-өзі өлтірулерді болдырмау жөніндегі жоспарлы іс-шаралар ұйымдастыруға бағытталған бағдарламаның болуы шартты болып табылады. Оны жүзеге асыру үшін медициналық психологтарды, кеңесші психологтарды, діни орын қызметкерлерін, алуан түрлі қоғамдық және мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар мен әлеуметтік қызметтердің қызметкерлерін, волонтерлерді тарту, өз өзіне көмек беру топтарын құру, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының белсенді қатысуын қамтамасыз ету қажет. Олардың қызметтері, іс-әрекеттері келесі бағыттарға бағытталуы керек: тәулік бойғы, телефон арқылы байланыс орнатып көмек беру; халықтың өзінде және жақындарында дағдарысты күйдің және орын алғалы жүрген суицидтің белгілерін танып-білуіне бағытталған, қарапайым халыққа арналған әлеуметтік білім беру бағдарламалары; суицидтің орын алуына себеп болатын қауіпті күйлерді (жасырын депрессиялар, жарақаттан кейін стресске шалдығу, наркологиялық аурулар) болдырмауға бағытталған, медициналық қызметкерлерге арналған әлеуметтік білім беру бағдарламалары; суицидке тәуекел жасау тобындағы адамдарды (әсіресе суицидтік әрекет жасауға тікелей қатысты) белсенді түрде анықтау және оларды бақылау; халыққа әлеуметтік-психологиялық кеңес беру; психотерапиялық-сауықтыру бағдарламаларын жүзеге асыратын дағдарыстық стационарлар; дағдарыстық стационардан шыққан суицидке тәуекел жасау тобындағы адамдардың амбулаториялық емдеуін жалғастыратын, күндізгі және түнгі стационарлар жанындағы жеке меншік (оларға жұмыс істеуге және қалыпты терапия алуға мүмкіндік беретін) госпиталь институтын құру; токсикологиялық орталықтар, дағдарыстық стационарлар мен амбулаториялық қызмет арасындағы мирасқорлықтар ұйымдастыру; өзіне-өзі және өзара көмек көрсету топтарын құру; өлім тақырыбына тыйым салынуын алып тастау. Қазіргі қоғамда өзін-өзі өлтірумен тек қана үрейлілікті азайтатын және көңіл-күйді жақсартатын дәрілер тағайындау арқылы күресу мағынасыз, мәнсіз болғандықтан, суициденттерді емдеудегі медициналық-биологиялық амал-тәсілдің тек қосалқы, көмекші сипатқа ғана ие болып отырғаны белгілі. Бірақ, егер өзін-өзі өлтіру үшін жасалған әрекет невроздар, психопатиялар немесе өзге де психологиялық аурулар болған болып, адам өзінің жүріс-тұрысына бақылау жасауды қалпына келтіре алмаса, медицина қызметкерлеріні араласуы жоққа шығарылмайды. Жалпы медицина ғылымында жүргізілген практикада суицидтік пациенттердің профилактикасындағы, күйін бағалаудағы және оларды бақылаудағы, суицидке тәуелділікті болжау және бағалаудағы дәрігерлердің маман ретінде маңызды кәсіби рөлі дәлелденген. Сондықтан өзін-өзі өлтіру профилактикасының медициналық аспекті, бір жағынан, психиатриялық көмекті жалпы соматикалық емдеу мекемелерінің оған мұқтаж болып отырған пациенттеріне жақындастырудан, ал екінші жағынан - жалпы профиль дәрігерлерінің депрессиялы аурулардағы депрессияның және суицидтік құбылыстардың клиникасы мен терапиясы мәселелеріндегі ақпаратқа ие болу деңгейін арттырудан тұрады. Ал енді дәрігердің бақылауы және диагностикалық әңгімелесуі негізгі көмек болып табылады. Пациенттің бойынан депрессиялық бұзылуға шалдығудың және әсіресе суицидтік көріністердің табылуы дәрігерге айтарлықтай жауапкершілік жүктейді және оны психиатрдың кеңесіне жүгінуге мәжбүр етеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде өзін-өзі өлтірудің алдын алу профилактикалық жұмысында акцентті коммуникативтік деңгейге көтеру, күш-жігерді потенциалды суициденттердің өзін-өзі өлтіру деңгейін төмендетуде маңызды рөл ойнауы мүмкін отбасыларымен, туған-туысқандарымен, көршілерімен әлеуметтік байланыстарын сақтауына бағыттау және суицидтің алдын алу жөніндегі дағдыларын жетілдіру ұсынылады [42].
Псиxологиялық концепция. Бұл концепцияға сәйкес тұлғаның суицидті тенденцияларының қалыптасуында басты орынға псиxологиялық факторлар ие. XХ-ғасырдың басында әйгілі психолог, психиатр Зигмунд Фрейд суицид мәселесі бойынша алғашқы псиxологиялық теория негізін салды. Зигмунд Фрейд адамның өз - өзін өлтіруге бағытталған агрессиясының рөлін көрсетті. Одан кейін американдық психиатр К.Меннингер Фрейд идеяларын өңдеді. Меннингердің ойы бойынша бүкіл суицидтер бір-бірімен байланысқан 3 санасыз себептерден болады: олар кек, жек көрушілік (өлтіру тілегі), депрессиялық күй, үмітсіздік (өлу тілегі), өзін - өзі кіналау (өліп қалу тілегі)[43].
Психолог-ғалымдар А.Г.Амбрумова, Е.М.Вроно жасөспірімдік кезеңдегі суицидті жүріс-тұрысқа тән тұлғалық ерекшеліктерді зерттеу нәтижесінде, олардың басым көпшілігіне импульсивтілік тән деп белгілеген. Сондай-ақ олар барлық өз-өздеріне қол жұмсауға баратын жасөспірімдер эмоционалды және де эксплозитивті тұрақсыздықпен сипатталады деп айтты. Mұндай жасөспірімдер көңіл - күйлерінің өзгеруі тез арада көрініс беретін мәнсіз әсерлерге бағынышты. Дау-дамайлы жағдайларда оларда қорқыныш, үрейлену сияқты элементтерімен байланысты шытырман күйлер, вегетативті бұзылыстар, ауытқулар (таxикардия, гипергидроз) пайда болады. [44].
Көптеген жасөспірімдерде эмоционалды тұрақсыздық,импульсивтілік тән болады. Мұндай қасиетті ұстанған жасөспірімдерде өзіндік талдау сезімі өрши түседі және соған қатысты өлім, өмір мәселелеріне деген қызығушылықтары жоғарылай түседі. Осындай бағыттағы философиялық сұрақтарға жауап іздеу әрекеттері күшейеді. Жасөспірімдер құндылықтарды асыра бағалауға бейім, олар қоғамнан өз орындарын іздейді, сәйкесінше өмір сүру мәнін түсінуге тырысады. Компремисске бармау, эгоцентризм, өмірлік тәжірибенің болмауы қарсылық көрсету реакциясы қалыптаспаған Мен мен олардың ойынша қатыгез, әділетсіз деп табылатын қоғамның арасындағы дау - жанжалды күшейтеді.
А.Е. Личко жасөспірімдік шақтағы суицидті акцентуация типтерімен байланысты болады деп есептеді. Автордың мәліметтері бойынша демонстративті суицидті жүріс-тұрысқа барған жасөспірімдердің 50% - ы истероидты, истероидты тұрақсыз, гипертимді - истероидты типтер, 32 % - ы эпилептоидты және эпилептоидты - истероидты акцентуациялы тұлғалар және 18% - ы өзге де мінез акцентуациялы типті тұлғалар [45].
Әлеуметтік концепция. Әлеуметтану саласында зерттеулер жүргізген көптеген ғалымдар әлеуметтік құрылым мен өмірлік құндылықтар суицид жиілігіне әсер ете алады деп сенеді. Француз әлеуметтанушысы Э.Дюркгейм өзін - өзі өлтіру жиілігі индивидтің өзін үлкен топтың бөлшегі ретінде сезінуінің деңгейімен байланысты деп есептейді. Ғалымның ойынша суицид адам әлеуметтік қарым - қатынастардың кемшілігін сезінген кезде орындалады. Қазіргі ғалымдар әлеуметтік фактор суицидті мінез - құлықтың себептері арасында ерекше орын алатынын растайды, бірақ өзін - өзі өлтіру проблемасын адамға әлеуметтік ортаның әсер етуі тұрғысынан ғана зерттеуді бір жақты деп санайды. Бұл концепцияның негізгі кемшілігі әлеуметтік ортадағы қарым - қатынастар жүйесінде тұлғаның рөлін бағаламау[37].
Әлеуметтік және псиxологиялық концепциялар А.Г.Амбрумованың еңбектерінде дамытылды. Бұл зерттеулерде суицидті жүріс-тұрыс микроәлеуметтік дау - жанжал жағдайындағы тұлғаның әлеуметтік - псиxологиялық дезадаптацияның нәтижесі деп қарастырылады. Автор дезадаптацияның объективті (нақты себептер) және субьективті (псиxологиялық қобалжулар) жақтарын бөлді. Дезатаптация сыртқы (экстроперсоналды) және ішкі (интроперсоналды) критерийлері болатын дау - жанжалмен байланысты. Сонымен қатар автор дезадаптация табалдырығы ұғымын енгізген. Дезадаптация табалдырығынан жоғары болатын дау - жанжал дағдарысты деп есептеледі [30].
А.Г.Амбрумова, В.А.Тиxоненко псиxикалық денсаулығы қалыпты ересектердің акцентуацияланған суицидті реакциялардың келесідей басты типтерін бөліп көрсетті: эгоцентрлік ауысу реакциялары, псиxалогиялар негативті интроперсоналды қарым - қатынас реакциялары. Жасөспірімдік кезеңде көбіне болатын эгоцентрлік ауысу реакциялары күрделі дау - жанжалға қысқа мезеттік жауап реакциясы ретінде көрінеді. Бұл кезеңде өлім туралы ойлар лезде пайда болады және өзге ойлардан басым болады. Суицидті ойлардың пайда болуынан оның жүзеге асуына дейінгі уақыт минуттармен өлшенеді де суицидті әрекетке талпынуға дейінгі кезең болмауы мүмкін [46].
А.Г. Амбрумова, Е.М. Вроно жасөспірімдік кезеңге тән суицидті қауіпті ситуациялық реакцияларды бөліп көрсеткен: депривация реакциясы, эксплозивті реакция және өзін - өзі жоюшылық реакциясы.
1. Депривация реакциясы. Кіші және орта жастағы пубертатты кезеңде (12 - 16 жас) байқалады. Эмоционалды белсенділіктің төмендеуімен, бұрынғы қызметке қызығушылықтың жоғалуымен, негативті түске боялған қобалжулармен сипатталады. Қобалжудың негізгі мазмұнын оқудағы үлгермеушіліктен қорқу құрайды. Суицидті жүріс-тұрыс тұрақты және айқын көрінетін өлім тілегімен сипатталады және бұл ситуация дау - жанжал шешімін тапқан кезде тез жоғалады.
2. Эксплозивті реакция үлкен жастағы пубертаттық кезеңде (16 - 18 жас) көрініс табады. Аффект күйі қысымдылық, қоршаған ортаға, әсіресе дау - жанжалға деген өшпенді қатынаспен, девиантты мінез - құлықтың өзге де формаларымен бірлікте көрінеді. Суицид аффект күйінің ең жоғарғы деңгейінде, дау - жанжалдың шыңында, қарсыластарының көзінше орындалады. Суицидті әрекетке ұмтылудан кейінгі кезеңде қайталанбалы суицидті әрекеттер болуы мүмкін, әсіресе егер жасөспірім алғашқы рет суицидті әрекет арқылы ситуацияның шешімін таба алмаған болса қайталау қаупі жоғарылай түседі.
3. Өзін - өзі жою реакциясы көбіне әлеуметтік және псиxикалық дамымаушылық сапалары бар жасөспірімдерде кездеседі (созылмалы соматикалық аурулар, интеллект деңгейінің қалыптыдан төмен болуы). Өмірлік стереотиптердің лезде ауысуынан пайда болады және қалыптасқан қиыншылықтардан кетуге деген талпыныстармен сипатталады. Жасөспірім мәнсіз сәтсіздік немесе дау - жанжал орын алса тығырыққа тіреледі. Мұндай жасөспірімдер тез сенгіш және олардың өзбеттілігі төмен болады. Олар суицидті жүріс-тұрысты қалыптасқан дау - жанжалды ситуациядан шығудың тәсілі ретінде бағалайды. Алайда кейде жасөспірімдер белсенді түрде көмек сұрап, өлімнен үрейленеді және өз әрекеттерінен қысылады.
Суицидалды жүріс-тұрысқа тұлғаның жастық ерекшелігі, жынысы, өмірлік ұстанымы, кәсіби ерекшелігі де ықпал бола алады. Әр жаса кезеңіне сәйкес суицидуалды белседілік тән болады. Оларды саралап қарастыратын болсақ былайша көрінеді. 12 жасқа дейін-балалық шақ, 12-17 жасқа дейін- жеткіншектік кезең, 17-29 жасқа дейін- жастар арасы, 30-35 жас аралығы- ересектер кезеңі, 55-70 жас арасы- қарттық кезең.
Статистикаға жүгінер болсақ 5 жасқа дейінгі балаларда суицидке бару мүлдем болмайды деп айтуға болады, әр түрлі отбасындағы қақтығыстарға байланысты 9 жасқа дейінгі балалардың 2,5 пайызы, 9-жастан ары қарай 70 пайызы суицидке баратынын айтуға болады. Суицидтің ең көп кездесетін шағы 15-24 жас аралығын құрайды екен. Суицидке бармастан бұрын, суициденттердің көбі дайындық кезеңі - суицидуалды кезеңінен өтеді, ол адамның бейімделу қабілетінің төмендеуімен сипатталады. Ол қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасызданғыш, эмоционалды тұрақсыз болуы т.б.[47].
Әлеуметтанушы Э. Дюркгейм суицид теориясына байланысты өзінің пікірін айтты. Адам белгілі бір мәселеге, тығырыққа тірелген кезде, сондай-ақ оны қоршаған орта немесе әлеуметтік топ одан бас тартқан кезде ол суицидке барады. Ғалым әлеуметтік байланыстардың ерекшеліктерін ескере отырып, суицидтің мынандай түрлерін ажыратып көрсетті: эгойстік және альтруистік. Сонымен қатар псиxопатологиялық жағдай негізінен жасөспірімдердің социолизация деңгейіне және қоғамдағы орнына да қатысты болады деген тұжырымға келеді [37].
А.Г.Амбрумова суицидуалды жүріс-тұрысы бар көптеген жасөспірімдерді зерттей келе, әсіресе 13-16 жас аралығындағы балалардың 51 пайызы суицидке баруға бейім екендігін анықтады. Бұл кездерде суицидке барған көп қыз балалардың дәрі-дәрмектер қабылдап, уланып өмірден өтсе, ұл балалардың басым көпшілігі асылып, болмаса тамырларын кесіп өледі. Ал 13 жастағы қыздардың суицидті себептері көп жағдайда жүкті болып қалуларына байланысты. Железова осы жастағылардың көпшілігінің мінез- құлқында ауытқулары бар және олардың 70 пайызы шизофрения ауруына шалдыққандар деп көрсеткен [30].
Психолог-ғалымдар А.Г. Амбрумова және В.А. Тихоненко суицидуалды әрекеттің 3 негізгі түрін бөліп көрсетеді. Біріншісі, шынайы әрекет, ал екіншісі жасырын, үшіншісі демонстративті - бопсалау [46]. Осының ішінде қоғамдық ортада көп кезедесетін демонстративті суицид - қоршаған адамдарға әсер ету мақсатына ие болып табылады. Мәселен: жағымсыз нәрселерден арылу, аяушылық, тілектестік тудыру немесе жай ғана өзіне назар аудару. Бұл кезде өмірден кетудің тек қана қауіпсіз тәсілдері (иық маңындағы қан тамырларын кесу, дәрі қабылдау, төменгі қабаттардан секіру және т.б.) таңдап алынады. Адам суицидтің қатаң бұл әрекетін, орыны мен уақытын басқалар дер кезінде байқап қалып, көмек көрсететіндей етіп алдын ала жоспарланған түрде таңдайды.
Шынайы
Жасырын
Демонстрат
Суицидтің түрлері
Сурет - 3. Суицидтің көріну түрлері
Шынайы - бұл жағдайда өмірге деген қызығушылығы таусылған адам өлімге өзін ұзақ дайындайды. Шынайы суицидке қашан да жабырқау дағдарыстық жағдай немесе өмірден бас кешу жайлы ой, өмір сүрудің мәні жайлы ойланып, күйзелу және өз өмірін қиюды армандау жатады. Шынайы суицидті іске асыру ұзақ уақытты талап етеді (бірнеше күннен айға дейін немесе одан да көп болуы мүмкін).
Жасырын - алдын ала ойластырылмайды, ол кенеттен пайда болады. Адам өзін өлімге арнайы дайындамайды. Тек саналы түрде тәуекелге бел буу күтпеген өлімге алып келеді. Ол кенеттен қатты психотравммадан туындайды.
Демонстративті суицид - өлім ниетімен байланысты емес, қайта өз проблемасына назар аудартудың әдіс-құралы, басқаларды көмекке шақыру. Біреуге бір нәрсе дәлелдеу үшін өз-өзіне қол жұмсайды. Демонстративті суицид - даулы жағдайды қолайлы жаққа өзгерту мақсатында өз өмірінің құндылығын сақтап қалу, өзіне көндіру іс-әрекеті (өзіне деген аяушылық туғызу, қиыншылықтардан құтылу). Демонстративті суицид кезінде адамдар өлімге жол бермеу керектігін түсінеді және өздерін құтқарып алатынына сенімдері мол болады.
А.Е. Личко мен А.А.Александров 13-18 жас аралығындағы балаларды зерттей келе, олардағы суицидтік жүріс-тұрыс көп жағдайда аффект кезінде көрінеді және де бұл жастағылардың өте сезімтал, сынғыш болатындығына байланысты суицид көптеп кездеседі деген қорытындыға келеді. Дегенмен де, көбінесе осы кезде жасөспірімдер арасында кездесетін суицид ол демонстративті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz