Ақтөбе облысындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
Мазмұны
Қысқартылған сөздер тізімі
3
Кіріспе
4
1 Халықты әлеуметтік қорғаудың ғылыми теориялық негіздері
1.1Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мәні және құрылымы
7
1.2Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру 11
принциптері
1.3Әлеуметтік қорғау жүйесінің шет елдік тәжірибесі 15
2 Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің
қазіргі жағдайын және негізгі көрсеткіштерін талдау
2.1Қазақстан Республикасы тұрғындарының өмір сүру деңгейі мен 20
қазіргі жағдайын талдау
2.2Ақтөбе облысындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі 32
жағдайын талдау
2.3Ақтөбе облысындағы әлеуметтік қолдау көрсету және жұмыспен 44
қамтамасыз ету бағдарламаларын талдау
3 Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
дамыту және жетілдіру бағыттары
3.1Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
дамыту жолдары 47
3.2Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
дамытудың негізгі бағыттары 52
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Қосымшалар 64
Қысқартылған сөздер тізімі
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымына
КМ - Күнкөріс минимумы
ТТБ - Төменгі тұтыну бюджеті
ЖМБ - Жоғары молшылық бюджеті
FGT - Foster - Greer - Thorbeke index
АӘК - Атаулы әлеуметтік көмек
ХЕҰ - Халықаралық еңбек ұйымы
БҰҰ - біріккен ұлттар ұйымы
АҚШ - Америка Құрамы Штаты
ҚР - Қазақстан Республикасы
ХЕҰ - Халықаралық еңбек ұйымы
ДДҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЗТМО - Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықта
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім
ӨСИИ - өмір сапасының интегралдық индикаторы
АЕТҚ - aзық-түлік емec тayapлар мeн қызметтер
АСҚ - aзық-түлік себетінің құны;
ТКДШ - Төмeн күнкөріс деңгейінің шамасы;
ХӘҚА - Халықаралық әлеуметтік қамсыздандыру ассоциациясы
АЕК - Aйлық есептік көрсеткіштен
ЖИТС - Жұқтырылған имунн тапшылығының синдромы
МӘСҚ - Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының
қоғамдық-саяси және экономикалық өмірінде әлеуметтік саланы өзгерткен мәнді
өзгерістер болды. Аталмыш жаңа экономикалық жүйеде халықтың әлеуметтік
деңгейін көтерілуі ұлттық экономиканың тиімділігі мен өсуін қамтамасыз
ететін басты фактор болып саналады.
Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы халыққа жолдауында ұлттың саулығына ерекше
көңіл бөліп ерекше атады [1].
Әлеуметтік жағдайы бар әлемнің көптеген елдері сияқты Қазақстан да БҰҰ
мыңжылдық Деклорациясына қол қойды және сол арқылы мыңжылдық
табалдырығындағы даму саласындағы БҰҰ Мақсаттарын орындауға міндеттеме
алды.
Әлеуметтік мемлекеттің басты мақсаты - әлеуметтік нарықтық
шаруашылықты құру, ол экономикалық және қоғамдық дамуының өз кезегінде
нарықты өзін-өзі реттеу мен мемлекеттік араласу, шаруашылық еркіндігі мен
мемлекеттік әлеуметтік кепілдіктер арасындағы балансты табады. Бұл үшін
экономикалық, қаржылық және әлеуметтік саясаттарды үйлесімді байланыстыру
қажет.
Мемлекеттің барлық іс-әрекеттері – салықтар, жәрдем қаржылары, демеу
қаржылары, бюджеттік ақша-несие саясаты, зейнетақымен қамтамасыз ету және
тағы басқа адамзат дамуына ықпалын тигізеді. Сондықтан дамудың әр түрлі
деңгейінде мемлекет халықты толғандырған мәселелерден тыс қала алмайды және
қалуға тиіс емес. Мемлекеттің бұл ролі әлеуметтік саясат пен әлеуметтік
салаға қатысты түрлі бағдарламалардың қабылданып, жүзеге асырылуынан
көрінеді.
Қазақстан өз азаматтарына өмірдің жоғары стандарттарын жасай отыра,
әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына енуі тиіс. Біз бұған
халқымыз бен экономикамыз бәсекеге қабілетті болған жағдайда қол
жеткіземіз - деп Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың
2005 жылдың 18 ақпанындағы халыққа жолдауында анықталған болатын[2].
Әлеуметтік бағытталған нарықтық экономиканы құру тиімді әлеуметтік
саясатты жүзеге асыруға қатысты.Әлеуметтік қорғау жүйесін құру – әлеуметтік
саясаттың негізгі функцияларының бірі болып табылады.
Қазіргі жағдайда халықты әлеуметтік қолдаудың жаңа ұйымдық құқықтық
формаларын дамыту қажет.Халықты әлеуметтік қорғау конституция шегінде
қоғамның өз азаматтары алдындағы белгілі міндеттері ретінде анықталады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі осы міндеттерді орындауға бағытталған шаралар
жүйесі болып табылады.
Тұрғындардың өндіріс, үлестіру, ауыстыру мен тұтыну саласындағы
негізгі құқықтарын жүзеге асыру, нарықтық экономика жағдайында оның
тәуекелділігін төмендету экономика саласындағы әлеуметтік саясаттың негізі
болып табылатын әлеуметтік қорғау жүйесіне байланысты. Қазақстанда
экономикалық реформалар жүргізу кезінде экономиканы дамыту және тұрғындарды
әлеуметтік қорғау арасында байланысты нығайтуға сұраныс өсті.
Қазіргі кезде дамудың әлеуметтік бағытын көптеген елдер өз құқықтық-
нормативтік құжаттарында заңды түрде бекітті. Ол мемлекеттер әлеуметтік
саясатты жүзеге асыруға, оның ішінде: азаматтардың жұмыспен қамтамасыз
етілуіне қамқорлық көрсетеді, денсаулық сақтау мен білім жүйелерін қол
жетерліктей жүйеге келтіруге, тұрғындардың аз қамтылған бөлігіне әлеуметтік
қолдау құрылымын дамытуға, кедейшілікпен және қылмыскерлікпен күресуге,
қоғамдық – саяси және де ұлтаралық келіспеушіліктерге жол бермеуге
ұмтылады.
Қазақстан Республикасы бірінші орынға адам факторын, тұрғындардың
жағдайын, адамдар денсаулығын, жанұяға қамқорлығын қоя отырып, әлеуметтік –
бағытталған экономика құруға ұмтылады. Осы аталғандардың барлығы мемлекет
Констиутциясында былай деп айтылған: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, құқықтық және де әлеуметтік мемлекет деп бекітеді.
Елбасымыз өзінің 2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
жолдауында айтқандай: Мемлекет тарапынан халықты әлеуметтік қолдау ол
нысаналы әрі атаулы сипат алған жағдайда ғана нәтижелі
болады[3]. Мемлекет қоғамның осындай көмекке шынында зәру мүшелерін
қолдауға міндетті және сол үшін жауапкершілікті іс жүзінде өзіне алып
отыр, олар, ең алдымен: балалар, көп балалы аналар, ардагерлер, мүгедектер.
Ең пәрменді әлеуметтік саясат өнімді еңбекке ынталандыру және жаңа жұмыс
орындарын жасақтау болып келді, әрі солай болып қала береді. Біз, ең
алдымен, қандай да бір себептермен жұмысынан айрылып қалған адамдардың
еңбекке оралуына нақты мүмкіндіктер туғызуымыз, олардың жаңа мамандық
алуына жағдай жасауымыз керек. Сонымен қатар жастар ортасында жұмысшы
мамандықтарының, әсіресе өнеркәсіптегі мамандықтың беделін асырып, кеңінен
насихаттауды қайтадан қолға алуымыз қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - әлеуметтік қорғау жүйесі туралы
теориялық материалдар негізінде тәжірибелік маңыздылығын анықтап, оны
тиімді пайдалану әдістерін қарастыру болып табылады. Қазақстан
Республикасының қоғамдық дамуындағы қазіргі әлеуметтік-экономикалық
шарттарында әзірге әлеуметтік қорғаудың кей бөліктерінде сәйкессіздік болып
отыр. Бұл орташа өмір сүру деңгейінің төмен болуына, әлеуметтік қамтамасыз
ету рөлін арттыруға, әлеуметтік- экономикалық және демографиялық
процестерге, қоғамдағы саяси тұрақтылық пен азаматтық әлемге үлкен әсер
етуші себептердің бірі.
Дипломдық жұмыстың міндеті - халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мәні
және құрлымы, халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыттары, Ақтөбе
облысындағы тұрғындарды әлеуметтік қорғау жолдары және оның даму бағыттары,
Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін арттыру
жолдары.
Зерттеу обьектісі - Ақтөбе облысындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесі
болып табылады.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін зерттеу.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жалпы сондай-ақ, С.С. Мәуленов, С.Қ.
Бекмолдин, Е.Қ. Құдайбергенов, К.Р.Нургалиев, А.К. Нургалиев, Е.М.Арынов,
П.Исахова сияқты ғалымдардың және басқа авторлардың ғылыми еңбектерінде
зерттелген.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығымен тәжірибелік мәні автормен
берілген Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
дамыту және жетілдіру бағыттары бойынша ұсыныстарын және оның нәтижесін
жоғары және орта оқу орындарында осы тақырыпқа қатысты пәндерге қосымша
материал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеудің мақсатымен, міндеттерімен
анықталып, тақырыпты ашуға негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан, қысқартылған сөзер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мәні және
құрылымы, халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру
принциптері, әлеуметтік қорғау жүйесінің шет елдік тәжірибесі
қарастырылады
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасы тұрғындарының өмір сүру
деңгейі мен қазіргі жағдайы, Ақтөбе облысындағы халықты әлеуметтік қорғау
жүйесінің қазіргі жағдайы, Ақтөбе облысындағы әлеуметтік қолдау көрсету
және жұмыспен қамтамасыз ету бағдарламаларын талданады.
Үшінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін дамыту жолдары, Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін дамытудың негізгі бағыттары қарастырылып, талқыланады.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Азаматттық Кодексі, Қазақстан Республикасының Әлеуметтік
қорғау туралы заңы, әлеуметтік қорғау мәселесіне қатысты отандық және
шетелдік ғалым еңбектері, мерзімдік баспасөз материалдары және
Қазақстан Республикасының Статистика Агентігінің сандық мәліметтері
қолданылды, Ақтөбе облыстық сандық статистика мәліметтері қолданылған.
1 Халықты әлеуметтік қорғаудың ғылыми теориялық негіздері
1.1. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мәні және құрылымы
Әлеуметтік қорғау – бұл елде бір жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылуы) және өзге де
заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын, әрі
лайықты ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен
өзін табыс пен қамтамасыз ете
алмайтын азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың
белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе. Қазақстан мүше болып
табылатын халықаралық еңбек ұйымының анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау
жүйесіне мынадай шаралар шешімі кіреді:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қателердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтарды белгілі және медициналық көмек сияқты негізгі құқтар мен
қызметтерге жеткізу
Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, әлеуметтік қорғаудың неғұрлым
тиімді және кешенді жүйелері, әдетте:
1) Мемлекеттік жәрдемақылар;
2) Міндетті әлеуметтік сақтандыру;
3) Жинақтаушы зейнетақымен қамсыздандыру;
4) Әлеуметтік көмек сияқты негізгі элементтерді қамтиды деген
қорытынды жасауға болады.
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғауға жататын жағдайлар
туындаған кезде барлық азаматтарды кепілдікті төлемдермен белгілі бір
деңгейде қамтамасыз етуге арналған.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі әр азаматтың зейнетақы жинақтарын жасау
процесін реттеуге арналған.
Әлеуметтік көмек азаматтардың жекелеген санаттарын бюджеттің қаражаты
есебінен қосымша қорғауға арналған[4].
Соңғы жылдарда экономикадағы қолайлы өзгерістер және тұрақты өсуді
қамтамасыз ету жөнінде қабылданып жатқан шаралар әлеуметтік қорғаудың
кешенді жүйесін құруды қолға алуға мүмкіндік беріп отыр.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды
қолдау немесе қоғамдағы әлеуметтік таптардың арасындағы қатынастарды
реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің
жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау(сурет 1).
Ескерту –автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 1. Әлеуметтік қорғау функциялары
Әлеуметтік сала мен адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ
мерзімді басымдық болып табылады.
Қоғамда тұрақты қалыптасып отырған бірқатар анықтамаларға тоқтала
кеткен жөн.
Кедейлік – бұл халықтың белгілі санаты алғашқы кезектегі қажеттілігін
қанағаттандыруда қиындық көретін және қоғам өміріне қатысу мүмкіндігінен
айрылған әлеуметтік – экономикалық құбылыс.
Кедейлер – бұл кедейлік шегінен төмен немесе соған тең орташа жан
басылық табыстары бар азаматтар санаты.
Кедейлік шегі – кірістің адамның ең аз қажетін қанағаттандыру үшін
қажетті шегі. Кедейліктің шегі ең төменгі күн көріс деңгейі негізінде
белгіленеді және аз қамтамасыз етілген адамдарға мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек (АӘК) көрсету кезінде өлшем ретінде пайдаланылады.
Атаулы әлеуметтік көмек – белгіленген кедейлік шегінен төмен айлық
орташа жан басы табыстары бар адамдарға мемлекет ұсынатын төлем.
Экономикалық функция – тұрғындардың өмірлік деңгейін көтеру үшін
тұрақты экономикалық өсуге бағытталған.
Әлеуметтік функция – адамның өмірлік деңгейін жақсы тұрмысын
жоғарылатуға әлеуметтік қорғауды бағыттау, халықтың әлеуметтік осал бөлігін
өмір сүру кепілдігін қамтамасыз ету болып табылады.
Талдамалық функция – халықтың өмірлік деңгейін жүйелік талдауды аштық
пен өзге де әлеуметтік салдарлар үшін әлеуметтік көмекке мұқтаж топтарды,
аумақтарды анықтау мақсатында қолданылады.
Технологиялық функция – барлық еңбек сияқты әлеуметтік қорғау белгілі
бір кезеңдерден, операциялардан құралатын технологиялардан тұрады.
Ақпараттық функция – азаматтарға өзінің қызығушылығын қорғау бойынша
адамның құқықтары мен мүмкіндіктері туралы, Қазақстанның және оның
аймақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы олардың нәтижелері туралы
толық және сенімді ақпараттарды ұсыну кепілдігінің жүйесін құруға
бағытталған.
Еңбек функциясы – бұл нақты мақсаты, заты және құралы болатын нақты
еңбек. Әлеуметтік қорғау функциясын орындайтын әлеуметтік институттар
жоғары біліктілікті еңбек ресурстарымен қамтылуы тиіс.
Әлеуметтік қорғау функциясы – нақты әлеуметтік, экономикалық, саяси
жағдайларға байланысты өзгеруі мүмкін. Қазақстанда өтпелі кезеңде ең
алдымен әлеуметтік қорғаудың құндылықты функциясы өзіндік күшке
бағытталады. Нарықтық қатынастарда халыққа қойылған жағдайды жанға
бататындай бастан кешіруге мүмкіндік беретін ерекше қызметті өтемақы
функциясы алады. Көптеген өркениетті елдерде белсенділікті ынталандыру
функциясы орындайды. Ынталандыру барлық әлеуметтік топтар және азаматтар
өзіндік экономикалық жағдайларын жасауға бағытталған. Сонымен бірге,
бейімдеуші функциясы жаңа қоғамдық нақтылыққа халықтың әр қилы санаттарын
бейімдеуді қамтамасыз етеді[5].
Әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі түрлеріне төмендегілер
жатады:
1. Ақшалай зейнетақы.
2. Жәрдем ақы.
Зейнетақы – материалдық қамсыздандыру үшін қарттарға, мүгедектерге,
көп жылғы сіңірген еңбек үшін және асыраушысынан айырылған жағдайда әр
азаматқа тағайындалған ақша төлемі.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әр түрлі жәрдемақылар маңызды орын
алады. Оларға мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар, мемлекеттік арнайы
жәрдемақылар, еңбекке уақытша жарамсыздық, жүктілік және босану бойынша
және тағы басқа әлеуметтік жәрдемақылар мен өтемақылар, жеңілдіктер жатады.
Әлеуметтік қамсыздандыруды экономикалық құбылыс ретінде неғұрлым ерекше
белгілерін ажыратып көрсететін негізгілеріне төмендегілер жатады:
1. Әлеуметтік қамсыздандырудың обьектісі – қоғамның еңбекке жарамсыз
мүшелері, оның қатарында уақытша еңбекке жарамсыз мүшелері де кіреді.
2. Еңбекке жарамсыздарды қамсыздандыру үшін құрал көздері ретінде қоғамдық
тұтыну қорлары қызмет атқарады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі өзара байланысқан элементтер жиынтығын,
нарыққа өтудің өтпелі кезең қиыншылықтарын жеңілдетуге, сонымен қатар
барлық халық топтарының іскерлік белсенділігін ынталандыруға бағытталған.
Халықтарды әлеуметтік қорғауды реттеу механизмі болып әлеуметтік
кепілдіктер жүйесі, еңбекақы кепілдігі, зейнетақы, жәрдемақы, аз
қамсыздандырылған отбасыларына тегін минималды әлеуметтік көмек көрсету
табылады. Әлеуметтік қорғау жүйесінің ең негізгі мәселесі тұрғындардың өмір
сүру деңгейінің мөлшерін және тұрғындарға мемлекеттік қолдау көрсету
жүйесін жақсарту болып табылады. Ол үшін келесідегідей міндеттерді қолдау
қажет:
1. Атаулы қолдау көрсету (Белгілі себептермен өзін-өзі қамсыздандыра
алмайтын азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету).
2. Барлық тұрғын халыққа тиісті әлеуметтік көмек көрсету.
3. Осы сала бойынша бөлінген қаржылырды тиімді пайдалану.
Жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген жанұяларды қолдау мағынасында,
жанұясында балалары, білімгерлері, зейнеткерлері мен мүгедектері және
жұмыссыз тұлғалары бар немесе олардың табыстары бекітілген күн көріс
деңгейінен төмен болған жанұяларға әлеуметтік жәрдемақы төлеуді енгізу.
Негізгі бағыт жұмыссыз тұрғындарды әлеуметтік қорғау болып табылады.
Әлеуметтік қамсыздандыру ақшалай төлем түрінде (зейнетақылар, жәрдемақылар,
компенсациялар), медициналық көмек түрінде, жеңілдіктер беру арқылы,
әлеуметтк инфрақұрлым обьектілерін құру арқылы көрсетіледі [6].
Әлеуметтік қамсыздандыру иесі – Республикалық деңгейде, жергігікті
деңгейде және шаруашылық білім деңгейінде қалыптасады.
Республикалық деңгей – осы қоғамның барлық қатысушыларына әлеуметтік
кепілдікпен қамсыздандыру және оны бақылау. Оған келесі табыс деңгейлерінің
кепілдемелері қосалады: минималды айлық жалақы, қызметкерлердің еңбекақы
мөлшері, зейнетақы және тағы да басқаларды.
Жергілікті деңгейде - әлеуметтік және демографиялық ерекшеліктерді
есепке ала отырып, әлеуметтік қорғау жүйесін қамтамасыз ету.
Еңбекші топтың деңгейіне мекеменің өзіндік қорлары, зейнетақы және
әлеуметтік кепілдемелер мен жеңілдіктер есебінен қалыптастыруды негіздейді.
Әлеуметтік қамсыздандыру шығындарының қаржыландыру қөздеріне мыналар
кіреді:
• бюджеттік зейнетақы қорының құралдарынан;
• әлеуметтік сақтандыру қорынан;
• кәсіпорын мен ұйымдардың өз еркімен келген салымдарынан;
• қайырымдылық қорлары және тағы басқа да қорлардан.
Еңбек ету қабілетінен және асыраушысынан айырылу жағдайында әлеуметтік
қорғауға мынадай құрлымдарды енгізуді көздейді:
1. Барлық азаматтарға бюджет қаражаты есебінен бірдей деңгейде
жәрдемақы беру (әлеуметтік қатерлердің түріне қарай ).
3.Ресми жұмыс істейтін қызметкерлерге міндетті әлеуметтік сақтандыру
жүйесінен зейнеткерлік жасына жеткенге немесе сақтандыру төлемдерін беруге
негіз болған жағдайлар тоқталғанға дейін қосымша төлем беру.
2. Еңбек міндеттерін атқару кезінде жазатайым оқиғанің және кәсіби аурудың
салдарынан еңбек қабілетінен айырған және асыраушысынан айырылған
жағдайда сақтандыру ұйымынан төлем беру түрінде оны зейнеткерлік жасқа
толғанға немесе сақтандыру төлемдерін беруге негіз болғаннан кейін
жағдайлар тоқталғанға дейінгі қосымша қорғау көзделеді.
Күн-көрістің ең төменгі деңгейі немесе өмір сүру минимумы деп – адамның
өмір сүруін және оның жұмыс күшін қалпына келтіруді сүйемелдеуге қажетті
ақшалай қаржы деңгейін айтамыз. Қоғам дамуы жағдайындағы күн көру деңгейі
өмір деңгейінің қоғамға қажетті төменгі шекарасын анықтайды. Күн-көрістің
ең төменгі деңгейі келесідегідей формуламен есептеледі:
Σ Х. Э. Қ = МШө.қ.+ ТҚ өқ + РШөқ. (1)
Мұнда: Σ Х.Э.Қ.- халықтың экономикалық қатынастар дәрежесі (күн-көру
минимумынан экономикалық-әлеуметтік дәрежесіне дейін);
МШө.қ – материал шығындарының өзіндік құны;
Т.Қө.қ – тұрмыстық қызметтің өзіндік құны;
Р.Шө.қ – рухани шығындардың өзіндік құны.
Қартайған кездегі әлеуметтік қорғау ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінің
өлшемдері жетілдірілетін болады. Зейнетақы төлемдерінің мөлшері арттырылған
кезде зейнеткерлікке шығу кезеңі ескеріледі. Ынтымақтастықты жүйеден
төленетін зейнетақы мөлшері тұтыну бағаларының өсуі және зейнетақы мен
қамсыздандыру туралы заңында белгіленген төлемдер бойынша шектеулер
ескеріле отырып, өсірілетін болады.
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру принциптері
Бұл жүйе өзара байланысқан элементтер жиынтығын, нарыққа өтудің өтпелі
кезең қиыншылықтарын жеңілдетуге, сонымен қатар барлық халық топтарының
іскерлік белсенділігін ынталандыруға бағытталған.
Ең алдымен әлеуметтік қорғау жүйесі қоғамның ең қорғансыз бөлігі –
қарттар, мүгедектер, көп балалы отбасылар, жетімдер, ауруларды қорғауды
көздейді. Бұл зейнетақыны индексациялау, жәрдемақыны, түскі астар беру тағы
басқадай көмек түрлері жолымен жүзеге асырылады. Аталған қоғамдық топтарды
қолдау үшін қайырымдылық қорлар мен ұйымдардың, мемлекеттік және
коммерциялық кәсіпорындардың, жеке азаматтардың көмегі маңызды рөл
атқарады.
Екіншіден, мемлекеттік сектордан босаған жұмысшыларды қабылдай
алатындай ұсақ және орта кәсіпорындардың дамуына мемлекет қажетті шараларды
жасауға мүдделі және міндетті.
Үшіншіден, мемлекет, одан кейін кәсіпкерлік құрылымдар, мамандықты
ауыстыру немесе жұмыстан босатудың өндірістік немесе экономикалық
себептеріне байланысты белгілі мөлшерде материалдық ресурстар шығындарын
көтеру қажет.
Төртіншіден, мемлекет, жалпы адамдық мораль қалыптарына, салт-
дәстүрге, мәдениетке және т.б. қайшы келмейтін заңдар жүйесін жасап, олар
өз кезегінде әр азаматқа тіршілік түрін таңдау мүмкіндігін қамтамасыз етуі
қажет[7].
Әлеуметтік қорғаудың үлгілері:
• Неміс үлгісі — адам өзінің белсенді шағында төлеген ақшадан
аударылымына сәйкес әлеуметтік құқығы қамтамасыз етіледі. Мүмкіндігі
шектеулі отбасыларының барлығына арналған түрлі мемлекеттік
бағдарламалар бар;
• Ағылшын үлгісі – қандай да бір санатқа жатсын, жатпасын, әлеуметтік
жәрдемнің минимум өлшемі қарастырылған.
Кейде әлеуметтік қорғауды тым тар ұғымда түсінеді: белгілі бір кірісі
бар тұрғындар белгілі себептермен өзін-өзі асырай алмаған жағдайда деп
түсінеді: жұмыссыздар, мүгедектер, ауыр науқастар, жетімдер, қариялар,
жалғызбасты аналар, көпбалалы отбасылар. Қандай жағдай болмасын, әлеуметтік
қорғаудың басты қағидалары — адамгершілік, адрестілік, кешенділік, жеке
тұлғаның құқығын, бостандығын сақтау болып табылады.
Әлеуметтік қорғаудың негізгі үш түрі: әлеуметтік қамтамасыз ету,
әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмек.
Әлеуметтік қамсыздандыру — мемлекеттің әлеуметтік саясатын білдірудің
түрі. Ол мемлекеттік бюджет қаражатымен белгілі бір санаттағы азаматтарды
материалдық қамсыздандыруға және азаматтық әлеуметтік ахуалын басқа қоғам
мүшесімен теңдестіру мақсатында мемлекет тарапынан елеулі оқиға (оның даму
кезеңінде) болып табылған жағдай туындағанда бюджеттен тыс арнайы қорлардан
қаражат бөлуге бағытталған.
Әлеуметтік кепілдіктер -азаматтарға ұсынылатын әлеуметтік игіліктер
және көрсетілетін қызметтер, яғни тексеру қажеттілігі мен еңбек салымының
есебінсіз, бөлу қағидасы негізінде, қолда бар қоғамдық игіліктерді
мұқтаждығы бойынша үлестіру.
Әлеуметтік сақтандыру - әлеуметтік қорғау жүйесі. Оның міндеті —
экономикалық белсенді азаматтардың конституциялық құқығын қамсыздандыруды
жүзеге асыру – қартайғанда, ауруға шалдыққанда, жартылай немесе толық
еңбекке жарамдылығынан айырылғанда, асыраушысынан айырылғанда, жұмыссыз
қалғанда материалдық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Әлеуметтік көмек - ол ақшалай көмек және заттай көмек. Негізінен
бюджеттен және өз еркімен жасалған қайырымдылықтан қаржыландырылып, ауыр
материалдық жағдайдағы адамдарға төленеді. Олардың кірісі негізінде, өмір
сүруге қажетті қаражатына қарай, сондай-ақ кірісі тексерілмей, белгілі бір
өлшемдеріне қарай әлеуметтік көмек көрсетіледі. Және де халықтың бір бөлігі
көмек көрсету бағдарламасының игілігін пайдаланады деп білеміз.
Әлеуметтік жұмыстың субъектілері - осы жұмысты жүргізетін адамдар мен
ұйымдар. Мемлекетттік органдардың әлеуметтік қорғауы арқылы әлеуметтік
саясатты жүргізетін жалпы мемлекет.
Әлеуметтік қорғаудың түрлері
1. Мемлекеттік құрылым:
• Қолжетімді денсаулық сақтау;
• Жеңілдіктер;
• Қолжетімді білім беру;
• Зейнетақымен қамсыздандыру;
• Әлеуметтік қызмет көрсету жүйесі және әлеуметтік көмек ұсыну;
• Әлеуметтік қолдау көрсету шаралары;
2. Мемлекеттік емес құрылымы:
• Ерікті әлеуметтік сақтандыру;
• Қайырымдылық;
• Денсаулық сақтаудың жеке меншік жүйесі және т.б.
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық, саяси, құқықтық механиздерінің
негізінде әр түрлі принциптер (қағидалар) жатады. Бұл принциптер
мемлекеттің өзінің азаматтарының өмірлік деңгейін қолдауда жауапкершілік
дәрежесін көрсетеді.Нарықтық экономиканы әлеуметтік бағыттау жағдайында
әлеуметтік қорғау жүйесі келесі принциптерге сүйенеді және оларды
келесідей бөлуге болады: жалпы, арнаулы (Сурет 2).
Ескерту - автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 2. Әлеуметтік қорғаудың принциптері
а) Экономика мен саясатты әлеуметтік қорғау жүйесінің өзара
байланыстыру принциптері.
Жалпы тарихымыз көрсеткендей, кедейшілікпен күресудің негізгі қаруы
орташа тұтыну деңгейін өсуге мүмкіндік беретін экономикалық өсу мен
минималды өмірлік деңгей болып табылады. Саясаткерлер кедейлерге әлеуметтік
көмек көрсету бойынша шараларды анықтайды, ал өз кезегінде кез келген
өкіметтің тағдыры әлеуметтік орта мен жалпы экономикада іс-әрекет жағдайына
байланысты.
ә) Әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуы мен дамуының баяулық принципі.
Дамыған елдердегі қолданылып жатқан әлеуметтік қорғау жүйесі– ұзақ
жылдардағы дамудың нәтижесі. Олардың қалыптасуы эволюциялық жолмен жүзеге
асырылады. Көрсетілетін әлеуметтік көмек көлемінің ұлғаюы экономикалық
өсумен бірге жүреді. Сондықтан да ұзақ уақытқа еркін және қоғамдық
құрылысты сақтап қалу үшін әлеуметтік саясаттың еркіндігін бекітуге
ұмтылуға тырысу керек.
б) Әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі баламалық принципі.
Бұл принцип әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі оның жеке
құраушыларының негізінде (қаржыландыру, ұйымдастырушылық құрылым,
әлеуметтік қорғауға жататын тұлғалар шеңбері, әлеуметтік қорғаудың көлемі
мен фомасы) “маневрдың” еркіндігінде көрсетіледі. Бұл құраушылар өзара
тығыз байланысты және оларды бөліп қарауға болмайды.
в) Өкілеттіліктердің шектілік принципі.
Әлеуметтік көмек мемлекеттік, аймақтық және жергілікті деңгейлерінде
жүзеге асырылады.
г) Әлеуметтік қорғау жүйесінің өзін-өзі басқару принципі.
Оның мәні мынада: өзін-өзі басқару органдарының тікелей мемлекеттік
басқару жүйесінен бөлінуі, яғни әлеуметтік қорғау жүйесі құралдарының
мақсатты қолданылуы мен қоғамдық шиеленістердің әлсіреуін жүзеге асыру.
д) шығындарға қатысу принципі.
Белгілі әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру азаматтардың жеке
құралдарының қатысуымен іске асырылады.
е) превенция принципі.
Әлеуметтік көмекті беру қажеттілігінен құтылу үшін апатты әлеуметтік
жағдайдың туындауын ескерту (денсаулық сақтауда алдын-алу шаралары,
өндірісте қайғылы оқиғаны болдырмау, әлеуметтік оңалтулар).
ж) сақтандыру принципі.
Сақтандыру – нарықтық экономика жағдайында халықты әлеуметтік қорғаудың
ең тиімді құралы. Адамдар мүмкін немесе болмай қоймайтын сипатты
жағдайларды алдын ала жеткілікті ойламайды. Олар жиі жағдайларда мұндай
жағдайлардың өршуіне байланысты істелінетін толық шығындар көлемін дер
кезінде таба алмайды және ақша қаражаттарын жинамайды немесе жиналған қаржы
жеткіліксіз болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет жұмыскерлерді сақтандыру
бағдарламалары арқылы мәжбүрлі сақтандыру жолымен жағдайды жеңілдетуге
мүмкіндік береді. Ал әлеуметтік көмекті қаржыландыру арнайы сақтандыру
төлемдері есебімен іске асырылады.
з) бірыңғай әлеуметтік кеңістік принципі.
Мемлекет халықты әлеуметтік қорғауда бірыңғай стандарттар жасап,
еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақылар, стипендиялар, медициналық қызметтер,
білім беру, экологиялық қорғау мәселелерін құқықтық база негізінде амалға
асырады.
и) әлеуметтік қамсыздандыру принципі.
Салықтар есебінен әлеуметтік жәрдем көрсету, мәселен соғыс құрбандарын
немесе балаларды қамсыздандыру.
1.3. Әлеуметтік қорғау жүйесінің шет елдік тәжірибесі
Халықты әлеуметтік қорғау өркениетті мемлекеттің әлеуметтік саясатының
негізгі белгісі болып табылады. 1601 жылы Ағылшын патшайымы Елизаветта
кедейлер туралы заңға қол қойды.
Осы аталмыш заң, The Act tor of Citizens мемлекеттік әлеуметтік
қорғаудың бастамасы болды және кедейлерге көмек көрсетуде мешіттердің
қайырымдылық көрсету қызметінен мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларының
басым болуына жағдай жасады. Қазіргі заманғы модельдерді классификациялау
кезінде әлеуметтік қорғаудың әртүрлі негізде қалыптасатынын байқауға
болады[7].
Әлеуметтік қорғаудың келесідей модельдерін қарастырамыз.
Маргинальды модель.
Бұл АҚШ-тың қолданатын моделі болып табылады. Маргинальды модельдің
негізінде қоғамның 23 бөлігі өздігінен қажеттігін қамтамасыз ететін және
халықтың қамтылмаған бөлігін қолдайтын американдық қоғам жатыр.
Берілген модель тарихи жағдайда қалыптасты. Модельде ұлттың
менталитетінде қалыптасқан қоғамның құрылуының ерекшеліктері көрсетіледі,
яғни, жекелік көзқарас, өзіндік күшке тіреу, американдық тұрғындардың
мемлекеттік құрылымдардың күштеуін төмендетуге ұмтылады. Әлеуметтік
қорғаудың бұл моделі күрделі болғанымен, өте икемді келеді. Оның негізгі
ерекшелігі – орталықсыздандырылу болып табылады. Ол федералды немесе
штаттардың заңдылықтарымен қабылданған әртүрлі бағдарламалардан тұрады.
АҚШ-тағы мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі 2 негізгі нысанда
жүргізіледі: әлеуметтік сақтандыру мен мемлекеттік көмек. Ол бір-бірімен
қаржыландыру көздері бойынша ажыратылады. Әлеуметтік сақтандыру бойынша
төлемдер әлеуметтік сақтандыруға мақсатты салықтар есебінен жиналған
сақтандыру қорларынан төленсе, мемлекеттік көмек бюджет қорлары есебінен
төленеді.
Жұмыссыздық бойынша сақтандыру федералды-штатты негізде жүзеге
асырылады. Жұмыссыздық бойынша сақтандырудың жалпы принциптері федералды
заңмен бекітілсе, штаттардың заңдары сақтандыруға жататын тұлғалар
категорияларын, жәрдемақы мөлшерін және төлеу ретін анықтайды. Жұмыссыздық
бойынша сақтандыру қорлары кәсіпкерлердің еңбекақы төлемдеріне пайыздық
қатынасымен анықталатын мөлшерде қалыптастырады. Мемлекеттік көмек жүйесі
отбасылар мен тұлғалардың табыстары кедейлік шегінен төмен болғанда
төленеді. Көмекке адамдар арнаулы салықтар төлемейді. Бұл көмекті
алушылардың 20 пайызы зейнеткерлер, 50 пайызы көп балалы отбасылар.
Кедейлер үшін жәрдемақы мөлшері сақтандыру жүйесі бойынша төлемнен орташа
алғанда 3 есе төмен .
Мемлекеттік көмек шеңберінде бірқатар бағдарламалар жүзеге асырылады:
кепілді табысты қамсыздандыру бағдарламасы, балалы отбасыларға көмек
бағдарламасы, өндірістік көмек, тұрғын үй жәрдемақысы. Республикалық
партиялардың өкімет басына келу жылдарында әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесінің реформасы туралы заң қабылданды. Оның негізгі мақсаты –
мемлекеттік көмектен бас тартуды ынталандыру.
Қайта үйлестіру моделі.
Бұл модельдің американдық модельдерден ерекшелігі, ол әлеуметтік
әділдік пен ынтымақтастыққа сүйенеді және халықтың аз қамтамасыз етілген
топтарын біріктіру, табыстарын теңестіруді көздейді .
Шведтік модель тұрғысынан қарағанда, өндірістің орталықсыздандырылған
нарық жүйесі тиімді, мемлекет фирмалардың өндірістік әрекетіне араласпайды,
ал еңбек нарығындағы белсенді саясат нарықтық экономикада әлеуметтік
шығындарды төмендетуі қажет. Оның мәні, жеке сектордағы өндірістің
максималды өсуінен мемлекеттің салық жүйесі арқылы неғұрлым көп пайданы
халықтың өмірлік деңгейін көтеруге бағыттау болып табылады.
Әлеуметтік саясатта 2 басты мақсат бар: толық жұмысбастылық және
табыстарды теңестіру. Толық жұмысбастылықтың мақсаты ретінде
жұмысбастылықты қолдау, жұмысшы күшін қайта даярлау мен жоғары кәсіби
оқытуға басымды назар аударылады.
Табыстарды теңестіру табыс салығының прогрессивті жүйесінің әрекеті
нәтижесінде іске асады. Халықтың ересек жұмыспен қамтылғандардың үлес
салмағының өсуі бойынша Швеция әлемде алғашқы орынға ие. Табыспен
қамтамасыз ету үшін күресудің келесі түрі – пассивті көмек,
жәрдемақылар.Ресми мәліметтер бойынша әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің
мақсаты – науқасқа медициналық көмек көрсету, қарттық, қайғылы оқиға,
өндірістік себептер бойынша науқастану және жұмыссыздық жағдайында
адамды экономикалық қорғаумен қамтамасыз ету
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі кәсіпкерлердің жалдамалы емес
жұмыскерлердің жарналарынан пайыз бойынша табыстарынан құралған мемлекеттік
және жергілікті бюджеттен қаржыландырылады.
Әлеуметтік сақтандыруда 3 негізгі бағытты бөліп көрсетуге болады:
науқастық бойынша сақтандыру жүйесі, міндетті медициналық сақтандыру,
ұлттық зейнетақы жүйесі. Ал жергілікті басқару органдар тарапынан тұрғын үй
жәрдемақысы беріледі.
Көптеген елдерде ұлттық әлеуметтік қорлар жұмыс берушілер мен
жұмыскерлер жарнасынан қалыптасса, Швеция бұл жарналарды тек жұмыс
берушілер, ал Дания әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру негізінен
мемлекеттік қорлардан жүзеге асырады. Төменде көрсетілген 1-ші кестеден
көруге болады.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты теңдікті қамтамасыз ету болып
табылады және бұл мақсат нарықтық экономикалық елдерде әртүрлі жүргізіледі.
Кесте 1
2016 жылы Еуро одақта әлеуметтік қамсыздандыру қорларына
заңдылықтармен қарастырылған жарналар (жалпы табысынан %)
Елдер Жалдамалы жұмыскер Жұмыс беруші барлығы
Австрия 20 27 44
Бельгия 13 25-31 38-44
Дания 0 1,5-2,5 1,5-2,5
Италия 10 44-46 54-56
Ирландия 8 12 20
Нидерланды 41 12 53
Испания 8 32 40
Германия 19 21 40
Швеция 0 38-39 38-39
Ескерту- Зерттеу материалдары бойынша автормен құрастырылған
Соның ішінде, Германияда әлеуметтік саясатты келесі бағыттар арқылы
жүзеге асыру жөн деп есептейді: жұмыскерлерді қорғау – еңбек нарығын реттеу
– басқаруда жұмыскерлердің құқығын қорғау – әлеуметтік қорғау жүйесін құру
– әлеуметтік көмек – тұрғын үй саясаты – жанұяны қорғау, жастар мен
қарттарға жәрдем беру – орта кластарға әлеуметтік қолдау, сонымен бірге
тұтынушыларды қорғау.
Егер өтпелі экономикалы ел үшін ұзақ мерзімді басымдықты әлеуметтік
саясат өңделсе, онда екі негізгі бағытты бөліп көрсету керек: еңбек
қатынастарын реттеу және кедейлік шегіндегі тұлғаларға ең төменгі күн көріс
деңгейін қамтамасыз ету.
Германияда ұзақ уақыт бойы табысы төмен тұлғалар мемлекеттен ақшалай
субсидиялар алған, бірақ бұл субсидиялар мүлікті иеленуге емес, ақшалай
салымдарды құру үшін қолданылады.Қоғамның басты міндеті – ауыр материалдық
жағдайға ұшыраған адамды қорғау болып табылады. Бұл мына жағдайларда
туындауы мүмкін:
• Егер адам денсаулығына, қайғылы жағдайға, жұмысты жоғалтуына немесе
қартаюына байланысты табыстың бір бөлігінен немесе барлығынан
айырылғанда;
• Егер адам жалғыз асыраушысынан айырылса және т.б.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі ең алдымен адамдарға жоғарыда
көрсетілген жағдайларда көмектесуге мүмкіндік береді. Материалдық жағдай
басқа да нашарлауы мүмкін:
- егер семьяда балалар болса, түскен кіріске оларды асырауы керек;
- азамат төтенше жағдайлар салдарынан қатты зардап шегуі мүмкін.
Мұндай жағдайда Германияда (және басқа елдерде) жанұяны қолдау
жүйесі белгіленеді (балаларға арналған жәрдемақы, салық
жеңілдіктері) және дамыған әлеуметтік (компенсация) өтеу жүйесі
(соғыста құрбан болғандардың өтемі және соғыста қайтыс
болғандардың отбасы мүшелеріне өтем).
Адамға көмек тек қана ол өзін асырай алмағанда берілуі керек, бірақ
мүмкіндігінше адам өзін-өзі қанағаттандыруы қажет.
Екінші міндет – мұқтаж адамдарға көмек жоғарыда көрсетілген мысалда
тек белгілі себептермен әлеуметтік жағдай нашарлағандағы жағдайға жатады.
Материалдық көмек, адамның кедейлік шегінде болғанына қарамастан беріледі.
Бірақ бұл жүйе барлық жағдайды қамти алмайды. Сондықтан кедейлік шегін
белгілеу үшін “төмен күн көріс” шегі белгіленеді. Егер адамдар төменгі күн
көріс шегі болмаса, өзін-өзі асырай алмаса және көмектесетін ешкімі
болмаса, онда ол көмек алады, алайда, төменгі күн көріс деген не, кім және
қандай түрде материалдық көмек алу керектігін анықтау керек. Америкада,
мысалы, материалдық көмек көбінесе заттай, мысалы азық-түлік беріледі, ал
Европа мемлекеттерінде (Германия) ақшалай беріледі.
Әлеуметтік көмекті жүзеге асыру принциптері:
Әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру. Мұнда қаржыландырудың 3 моделін
немесе принципін көрсетуге болады:
1) сақтандыру жүйесінің шеңберінде тұлғалар жарналарды төлей отырып
сақтандыру қоғамдарын ұйымдастырады және заңдылықтарға сәйкес қайғылы
оқиға, сақтандыру оқиғасы пайда болғанда ақшалай өтемдерді алуға құқылы.
2) Әлеуметтік қамсыздандыру шеңберінде адам материалдық көмек алуға құқығы
бар, бірақ бұл жарналарды уақытылы төлеу негізінде емес, адамның күрделі
материалдық залалдарды бастап кешіргенде жүзеге асырылады және әлеуметтік
көмек мемлекеттік бюджеттен, яғни салық жинақтары есебінен
қаржыландырылады.
3) Әлеуметтік қамсыздандырудың принципіне сәйкес адам жарналарды төлеу
немесе төлемеуге тәуелсіз, егер қажет жағдайда болса, онда материалдық
көмек алады. Төлемдер жалпы бюджет қорларынан төленеді[8].
Германияда міндетті сақтандыру жүйесі жақсы жолға қойылған. Ол
көбінесе көлікті сақтандыру, медициналық сақтандыру, басқа да әлеуметтік
сақтандыру. Сонымен, Германия тәжірибесі көрсеткендей, әлеуметтік қоғау
жүйесі қазіргі нарықтық экономикалық талаптарға сай келеді және оны өзге
елдерде пайдалану оң нәтиже берері сөзсіз.
Қорыта келгенде, халықты әлеуметтік қорғаудың ғылыми теориялық
негіздеріне сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: тұрғындарды
әлеуметтiк қорғаудың жоғарғы деңгейi қоғамның тұрақты түрде дамуының
көрсеткiшi болып табылады. Бүгінгі күндері Қазақстанда халықты әлеуметтік
қорғаудың және халыққа әлеуметтік кепілдік берудің жаңа механизмдері
қалыптасуда.
Әлеуметтік нормативтер жалпы мемлекет, өндіріс әртүрлі әлеуметтік
топтар мен еңбек ұжымдары деңгейінде анықталып, бекітіледі. Әлеуметтік
нормативтер жүйесін үш салаға бөліп қарастыруға болады:
1) тұрғындардың барлығына ортақ әлеуметтік - экономикалық кепілдіктер мен
әлеуметтік қорғаулар;
2) қоғамның экономикалық белсенді мүшелеріне, яғни еңбекпен қамтылғандар
мен уақытша жұмыссыздарға арналған әлеуметгік кепілдіктер мен қорғау
шаралары;
3) қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің мүддесін қорғайтын және оларға
белгілі мөлшерде әлеуметтік кепілдік беретін мемлекет шаралары.
Енді Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың қандай деңгейде
екендігін анықтау үшін әлеуметтік көрсеткіштер негізінде тұрғындардың
әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі жағдайына және негізгі
көрсеткіштеріне талдау жүргіземіз.
2 Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің
қазіргі жағдайын және негізгі көрсеткіштерін талдау
2.1 Қазақстан Республикасы тұрғындарының өмір сүру деңгейі мен қазіргі
жағдайын талдау
Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңінде республикадағы әлеуметтік саясаттың
ең маңызды міндеті тұрғындардың өмір сүру деңгейімен сапасының өсуінен
көрініс табады. Өмір сүру деңгейінің төмендеуі өтпелі кезеңнің 90-
жылдарының бірінші жартысында обьективті қиындықтармен байланысты орын
алды.
Алайда, соңғы жылдары Қазақстанда өмір сүру деңгейінің өсімі байқалды.
Тұрғындардың өмір сүру деңгейіне сипаттама беру үшін, келесі әлеуметтік-
экономикалық индикаторларды ұсынамын, яғни бұл тұрғындардың негізгі санақ
көрсеткіштері. Индикаторлар белгілі бір саладағы тенденцияларды анықтайды
және түзетуді қажет ететін және мақсаттар мен іс-шараларды салыстыруға және
соларға қол жеткізуге мүмкіндік беретін салалар жөнінде белгі береді. 2005
жылдан бастап әлеуметтік индикатор – адам денсаулығын сақтау және оның
тұрмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажетті ең төменгі тұтынушы
кәрзеңкесі құнының негізінде анықталатын ең төмен күнкөріс деңгейі болып
табылады. Зейнетақы мөлшерін анықтау, әлеуметтік көмек беру ең төмен
күнкөріс деңгейі негізінде жүзеге асырылады.
2017 жылдың 3 тоқсанындағы Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша
халықтың атаулы ақшалай табыстарын бағалау қорытындысына тоқталсақ:
2017 жылдың III тоқсанында халықтың орта есеппен жан басына
шаққандағы атаулы ақшалай табыстары 81 117 теңгені құрады және 2016 жылдың
III тоқсанымен салыстырғанда 6,5%-ға өсті. Осы кезеңдегі тұтыну тауарлары
мен қызметтері бағасының 7,0%-ға өсімі кезінде халықтың нақты ақшалай
табыстары 0,5%-ға төмендеді [9].
2017 жылдың III тоқсанында халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы
атаулы ақшалай табыстарының мөлшері бойынша жоғары мәні Атырау облысында
байқалып отыр, онда көрсеткіш орташа республикалық деңгейден 1,8 есеге
асқандығы байқалды.Табысы ең төмен өңірлер болып Оңтүстік Қазақстан және
Жамбыл облыстары белгіленді, осы өңірлерде халықтың табыс мөлшері орташа
республикалық деңгейден 54-66% төмен.
2017 жылдың III тоқсанында өңірлер бойынша халықтың орта есеппен жан
басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстардың ең жоғары және ең төменгі
шамасы арасындағы айырмашылығы 3,4 есені құрады (2016 жылғы III тоқсанда –
3,5 есе).
2017 жылдың 3 тоқсанында өңірлер бойынша халықтың орта есеппен жан
басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстардың ең жоғары және ең төменгі
шамасы арасындағы арақатынас 1,1 есені құрады (2017 жылғы 3 тоқсанда – 1,1
есе).Төменде көрсетілген 2-ші кестеден көруге болады.
Кесте 2
Халықтың атаулы және нақты ақшалай табыстары (бағалау)
Халықтың орта есеппен жан 2017 жылғы III тоқсан, %-бен
басына шаққандағы атаулы
ақшалай табыстары, теңге
2017 жылғы II 2016 жылғы III
тоқсанға тоқсанға
2017 2017 2016 атаулы нақты атаулы нақты
жылғы жылғы жылғы
III II тоқсанIII
тоқсан тоқсан
Қазақстан 81 80 76 101,2 100,5 106,5 99,5
Республикасы 117 156 196
Ақмола 74 72 65 102,8 101,5 113,4 105,3
041 039 280
Ақтөбе 70 69 66 102,2 101,9 105,8 100,0
635 134 767
Алматы 67 65 62 104,1 103,5 108,3 101,7
752 064 568
Атырау 146 137 842 147 279106,1 104,5 99,3 91,1
238
Батыс 81 82 78 98,5 97,3 102,9 96,6
Қазақстан 214 456 916
Жамбыл 53 52 46 102,3 101,3 115,0 107,3
873 659 864
Қарағанды 80 77 72 102,8 102,5 111,2 104,5
119 938 052
Қостанай 75 73 66 103,3 102,9 114,8 106,9
830 390 064
Қызылорда 61 62 56 98,8 98,0 108,8 101,5
599 317 615
Маңғыстау 108 102 111 410106,0 104,5 97,8 92,0
978 851
Оңтүстік 43 45 42 95,6 94,8 102,5 95,8
Қазақстан 509 530 456
Павлодар 83 80 75 102,5 102,1 109,4 101,8
054 997 892
Солтүстік 70 66 64 106,6 105,7 109,8 101,2
Қазақстан 606 241 313
Шығыс 71 69 65 103,2 102,8 110,0 102,9
Қазақстан 827 577 316
Астана қаласы 129 129 129 799100,0 99,0 99,4 92,1
043 094
Алматы қаласы 123 128 121 16796,1 95,6 102,0 95,5
639 704
Max 146 238 137 842 147 279 106,6 105,7 115,0 107,3
Min 43 509 45 530 42 456 95,6 94,8 97,8 91,1
Max Min, есе3,4 3,0 3,5 1,1 1,1 1,2 1,2
Ескерту- ҚР статистикалық басқармасы мәліметтерінен алынған
2017 жылғы желтоқсанда Қазақстанда күнкөрістің ең төменгі деңгейі 22,1
мың теңгені құрады. 2018 жылы ең төменгі күнкөріс деңгейі 16 пайызға өседі
деп мәлімдейді ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау вице-министрі
Светлана Жақыпова. Ведомствоның мәліметінше, 2017 жылдың екінші тоқсанында
Оңтүстік Қазақстанда (4,9пайыз) және Жамбыл (3,9пайыз) облыстарында
кедейлік деңгейі өскен Төмендегі 3-ші суреттен көруге болады..
Қазақстанның төмен табысы ЕАЭО елдерінде тек Қырғызстаннан ғана жоғары
тұр.
Қазақстанның шетелдермен салыстырмалы ең төменгі жалақысы берілген.
Қазақстанның ең төмен жалақысы – Еуразиялық экономикалық одақ елдеріндегі
(ЕАЭО) ең аз жалақылардың бірі болып табылады. Елімізде 2018 жылы ең аз
жалақы мөлшері 14 пайызға өсіп, 24 459 теңгеден 28 284 теңгеге дейін
артты.
Ескерту - ҚР статистикалық басқармасы мәліметтерінен алынған
Сурет 3. Ең төмен күнкөріс деңгейі
Бірақ әлі де 100 долларға жеткен жоқ. Көрші ел 17 доллар жалақысымен ең
төменгі көрсеткішке ие. 2017 жылдың қараша айында Қырғызстан үкіметі
елдегі ең аз жалақы ең төменгі күнкөріс деңгейінен 4-5 есе аз екеніне
алаңдады. ЕАЭО елдерінің ішінде ең төменгі жалақы көрсеткіші Ресейде ең
жоғары, оның мөлшері 164,6 долларды құрайды. Бұл көрсеткіш Белоруссияда
154,6 доллар көлемінде. Арменияда минималды жалақы 100 доллардан асады.
Бұдан басқа, АҚШ-тың әр штатында әртүрлі ең төмен жалақы деңгейі бар.
Америкалықтар қазақстандықтардың бір айлық табысын, орта есеппен, бір апта
ішінде таба алады. Төменде көрсетілген 4-ші суреттен көруге болады.
Қыркүйек айындағы жан басына шаққандағы орташа ақшалай табыстардың
көлемі бойынша Атырау облысы, Алматы және Астана қалалары алдыңғы қатарда,
мұнда осы көрсеткіш орташа республикалық деңгейден 2,1 -1,7 есеге артық.
Ал, табыстары ең төмен өңірлер қатарында Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және
Алматы облыстары белгіленді, осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартылған сөздер тізімі
3
Кіріспе
4
1 Халықты әлеуметтік қорғаудың ғылыми теориялық негіздері
1.1Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мәні және құрылымы
7
1.2Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру 11
принциптері
1.3Әлеуметтік қорғау жүйесінің шет елдік тәжірибесі 15
2 Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің
қазіргі жағдайын және негізгі көрсеткіштерін талдау
2.1Қазақстан Республикасы тұрғындарының өмір сүру деңгейі мен 20
қазіргі жағдайын талдау
2.2Ақтөбе облысындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі 32
жағдайын талдау
2.3Ақтөбе облысындағы әлеуметтік қолдау көрсету және жұмыспен 44
қамтамасыз ету бағдарламаларын талдау
3 Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
дамыту және жетілдіру бағыттары
3.1Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
дамыту жолдары 47
3.2Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
дамытудың негізгі бағыттары 52
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Қосымшалар 64
Қысқартылған сөздер тізімі
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымына
КМ - Күнкөріс минимумы
ТТБ - Төменгі тұтыну бюджеті
ЖМБ - Жоғары молшылық бюджеті
FGT - Foster - Greer - Thorbeke index
АӘК - Атаулы әлеуметтік көмек
ХЕҰ - Халықаралық еңбек ұйымы
БҰҰ - біріккен ұлттар ұйымы
АҚШ - Америка Құрамы Штаты
ҚР - Қазақстан Республикасы
ХЕҰ - Халықаралық еңбек ұйымы
ДДҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЗТМО - Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықта
ЖІӨ - Жалпы ішкі өнім
ӨСИИ - өмір сапасының интегралдық индикаторы
АЕТҚ - aзық-түлік емec тayapлар мeн қызметтер
АСҚ - aзық-түлік себетінің құны;
ТКДШ - Төмeн күнкөріс деңгейінің шамасы;
ХӘҚА - Халықаралық әлеуметтік қамсыздандыру ассоциациясы
АЕК - Aйлық есептік көрсеткіштен
ЖИТС - Жұқтырылған имунн тапшылығының синдромы
МӘСҚ - Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының
қоғамдық-саяси және экономикалық өмірінде әлеуметтік саланы өзгерткен мәнді
өзгерістер болды. Аталмыш жаңа экономикалық жүйеде халықтың әлеуметтік
деңгейін көтерілуі ұлттық экономиканың тиімділігі мен өсуін қамтамасыз
ететін басты фактор болып саналады.
Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы халыққа жолдауында ұлттың саулығына ерекше
көңіл бөліп ерекше атады [1].
Әлеуметтік жағдайы бар әлемнің көптеген елдері сияқты Қазақстан да БҰҰ
мыңжылдық Деклорациясына қол қойды және сол арқылы мыңжылдық
табалдырығындағы даму саласындағы БҰҰ Мақсаттарын орындауға міндеттеме
алды.
Әлеуметтік мемлекеттің басты мақсаты - әлеуметтік нарықтық
шаруашылықты құру, ол экономикалық және қоғамдық дамуының өз кезегінде
нарықты өзін-өзі реттеу мен мемлекеттік араласу, шаруашылық еркіндігі мен
мемлекеттік әлеуметтік кепілдіктер арасындағы балансты табады. Бұл үшін
экономикалық, қаржылық және әлеуметтік саясаттарды үйлесімді байланыстыру
қажет.
Мемлекеттің барлық іс-әрекеттері – салықтар, жәрдем қаржылары, демеу
қаржылары, бюджеттік ақша-несие саясаты, зейнетақымен қамтамасыз ету және
тағы басқа адамзат дамуына ықпалын тигізеді. Сондықтан дамудың әр түрлі
деңгейінде мемлекет халықты толғандырған мәселелерден тыс қала алмайды және
қалуға тиіс емес. Мемлекеттің бұл ролі әлеуметтік саясат пен әлеуметтік
салаға қатысты түрлі бағдарламалардың қабылданып, жүзеге асырылуынан
көрінеді.
Қазақстан өз азаматтарына өмірдің жоғары стандарттарын жасай отыра,
әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына енуі тиіс. Біз бұған
халқымыз бен экономикамыз бәсекеге қабілетті болған жағдайда қол
жеткіземіз - деп Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың
2005 жылдың 18 ақпанындағы халыққа жолдауында анықталған болатын[2].
Әлеуметтік бағытталған нарықтық экономиканы құру тиімді әлеуметтік
саясатты жүзеге асыруға қатысты.Әлеуметтік қорғау жүйесін құру – әлеуметтік
саясаттың негізгі функцияларының бірі болып табылады.
Қазіргі жағдайда халықты әлеуметтік қолдаудың жаңа ұйымдық құқықтық
формаларын дамыту қажет.Халықты әлеуметтік қорғау конституция шегінде
қоғамның өз азаматтары алдындағы белгілі міндеттері ретінде анықталады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі осы міндеттерді орындауға бағытталған шаралар
жүйесі болып табылады.
Тұрғындардың өндіріс, үлестіру, ауыстыру мен тұтыну саласындағы
негізгі құқықтарын жүзеге асыру, нарықтық экономика жағдайында оның
тәуекелділігін төмендету экономика саласындағы әлеуметтік саясаттың негізі
болып табылатын әлеуметтік қорғау жүйесіне байланысты. Қазақстанда
экономикалық реформалар жүргізу кезінде экономиканы дамыту және тұрғындарды
әлеуметтік қорғау арасында байланысты нығайтуға сұраныс өсті.
Қазіргі кезде дамудың әлеуметтік бағытын көптеген елдер өз құқықтық-
нормативтік құжаттарында заңды түрде бекітті. Ол мемлекеттер әлеуметтік
саясатты жүзеге асыруға, оның ішінде: азаматтардың жұмыспен қамтамасыз
етілуіне қамқорлық көрсетеді, денсаулық сақтау мен білім жүйелерін қол
жетерліктей жүйеге келтіруге, тұрғындардың аз қамтылған бөлігіне әлеуметтік
қолдау құрылымын дамытуға, кедейшілікпен және қылмыскерлікпен күресуге,
қоғамдық – саяси және де ұлтаралық келіспеушіліктерге жол бермеуге
ұмтылады.
Қазақстан Республикасы бірінші орынға адам факторын, тұрғындардың
жағдайын, адамдар денсаулығын, жанұяға қамқорлығын қоя отырып, әлеуметтік –
бағытталған экономика құруға ұмтылады. Осы аталғандардың барлығы мемлекет
Констиутциясында былай деп айтылған: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, құқықтық және де әлеуметтік мемлекет деп бекітеді.
Елбасымыз өзінің 2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
жолдауында айтқандай: Мемлекет тарапынан халықты әлеуметтік қолдау ол
нысаналы әрі атаулы сипат алған жағдайда ғана нәтижелі
болады[3]. Мемлекет қоғамның осындай көмекке шынында зәру мүшелерін
қолдауға міндетті және сол үшін жауапкершілікті іс жүзінде өзіне алып
отыр, олар, ең алдымен: балалар, көп балалы аналар, ардагерлер, мүгедектер.
Ең пәрменді әлеуметтік саясат өнімді еңбекке ынталандыру және жаңа жұмыс
орындарын жасақтау болып келді, әрі солай болып қала береді. Біз, ең
алдымен, қандай да бір себептермен жұмысынан айрылып қалған адамдардың
еңбекке оралуына нақты мүмкіндіктер туғызуымыз, олардың жаңа мамандық
алуына жағдай жасауымыз керек. Сонымен қатар жастар ортасында жұмысшы
мамандықтарының, әсіресе өнеркәсіптегі мамандықтың беделін асырып, кеңінен
насихаттауды қайтадан қолға алуымыз қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - әлеуметтік қорғау жүйесі туралы
теориялық материалдар негізінде тәжірибелік маңыздылығын анықтап, оны
тиімді пайдалану әдістерін қарастыру болып табылады. Қазақстан
Республикасының қоғамдық дамуындағы қазіргі әлеуметтік-экономикалық
шарттарында әзірге әлеуметтік қорғаудың кей бөліктерінде сәйкессіздік болып
отыр. Бұл орташа өмір сүру деңгейінің төмен болуына, әлеуметтік қамтамасыз
ету рөлін арттыруға, әлеуметтік- экономикалық және демографиялық
процестерге, қоғамдағы саяси тұрақтылық пен азаматтық әлемге үлкен әсер
етуші себептердің бірі.
Дипломдық жұмыстың міндеті - халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мәні
және құрлымы, халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыттары, Ақтөбе
облысындағы тұрғындарды әлеуметтік қорғау жолдары және оның даму бағыттары,
Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін арттыру
жолдары.
Зерттеу обьектісі - Ақтөбе облысындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесі
болып табылады.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін зерттеу.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жалпы сондай-ақ, С.С. Мәуленов, С.Қ.
Бекмолдин, Е.Қ. Құдайбергенов, К.Р.Нургалиев, А.К. Нургалиев, Е.М.Арынов,
П.Исахова сияқты ғалымдардың және басқа авторлардың ғылыми еңбектерінде
зерттелген.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығымен тәжірибелік мәні автормен
берілген Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
дамыту және жетілдіру бағыттары бойынша ұсыныстарын және оның нәтижесін
жоғары және орта оқу орындарында осы тақырыпқа қатысты пәндерге қосымша
материал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеудің мақсатымен, міндеттерімен
анықталып, тақырыпты ашуға негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан, қысқартылған сөзер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мәні және
құрылымы, халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру
принциптері, әлеуметтік қорғау жүйесінің шет елдік тәжірибесі
қарастырылады
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасы тұрғындарының өмір сүру
деңгейі мен қазіргі жағдайы, Ақтөбе облысындағы халықты әлеуметтік қорғау
жүйесінің қазіргі жағдайы, Ақтөбе облысындағы әлеуметтік қолдау көрсету
және жұмыспен қамтамасыз ету бағдарламаларын талданады.
Үшінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін дамыту жолдары, Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін дамытудың негізгі бағыттары қарастырылып, талқыланады.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Азаматттық Кодексі, Қазақстан Республикасының Әлеуметтік
қорғау туралы заңы, әлеуметтік қорғау мәселесіне қатысты отандық және
шетелдік ғалым еңбектері, мерзімдік баспасөз материалдары және
Қазақстан Республикасының Статистика Агентігінің сандық мәліметтері
қолданылды, Ақтөбе облыстық сандық статистика мәліметтері қолданылған.
1 Халықты әлеуметтік қорғаудың ғылыми теориялық негіздері
1.1. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мәні және құрылымы
Әлеуметтік қорғау – бұл елде бір жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылуы) және өзге де
заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын, әрі
лайықты ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен
өзін табыс пен қамтамасыз ете
алмайтын азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың
белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе. Қазақстан мүше болып
табылатын халықаралық еңбек ұйымының анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау
жүйесіне мынадай шаралар шешімі кіреді:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қателердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтарды белгілі және медициналық көмек сияқты негізгі құқтар мен
қызметтерге жеткізу
Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, әлеуметтік қорғаудың неғұрлым
тиімді және кешенді жүйелері, әдетте:
1) Мемлекеттік жәрдемақылар;
2) Міндетті әлеуметтік сақтандыру;
3) Жинақтаушы зейнетақымен қамсыздандыру;
4) Әлеуметтік көмек сияқты негізгі элементтерді қамтиды деген
қорытынды жасауға болады.
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғауға жататын жағдайлар
туындаған кезде барлық азаматтарды кепілдікті төлемдермен белгілі бір
деңгейде қамтамасыз етуге арналған.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі әр азаматтың зейнетақы жинақтарын жасау
процесін реттеуге арналған.
Әлеуметтік көмек азаматтардың жекелеген санаттарын бюджеттің қаражаты
есебінен қосымша қорғауға арналған[4].
Соңғы жылдарда экономикадағы қолайлы өзгерістер және тұрақты өсуді
қамтамасыз ету жөнінде қабылданып жатқан шаралар әлеуметтік қорғаудың
кешенді жүйесін құруды қолға алуға мүмкіндік беріп отыр.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды
қолдау немесе қоғамдағы әлеуметтік таптардың арасындағы қатынастарды
реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің
жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау(сурет 1).
Ескерту –автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 1. Әлеуметтік қорғау функциялары
Әлеуметтік сала мен адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ
мерзімді басымдық болып табылады.
Қоғамда тұрақты қалыптасып отырған бірқатар анықтамаларға тоқтала
кеткен жөн.
Кедейлік – бұл халықтың белгілі санаты алғашқы кезектегі қажеттілігін
қанағаттандыруда қиындық көретін және қоғам өміріне қатысу мүмкіндігінен
айрылған әлеуметтік – экономикалық құбылыс.
Кедейлер – бұл кедейлік шегінен төмен немесе соған тең орташа жан
басылық табыстары бар азаматтар санаты.
Кедейлік шегі – кірістің адамның ең аз қажетін қанағаттандыру үшін
қажетті шегі. Кедейліктің шегі ең төменгі күн көріс деңгейі негізінде
белгіленеді және аз қамтамасыз етілген адамдарға мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек (АӘК) көрсету кезінде өлшем ретінде пайдаланылады.
Атаулы әлеуметтік көмек – белгіленген кедейлік шегінен төмен айлық
орташа жан басы табыстары бар адамдарға мемлекет ұсынатын төлем.
Экономикалық функция – тұрғындардың өмірлік деңгейін көтеру үшін
тұрақты экономикалық өсуге бағытталған.
Әлеуметтік функция – адамның өмірлік деңгейін жақсы тұрмысын
жоғарылатуға әлеуметтік қорғауды бағыттау, халықтың әлеуметтік осал бөлігін
өмір сүру кепілдігін қамтамасыз ету болып табылады.
Талдамалық функция – халықтың өмірлік деңгейін жүйелік талдауды аштық
пен өзге де әлеуметтік салдарлар үшін әлеуметтік көмекке мұқтаж топтарды,
аумақтарды анықтау мақсатында қолданылады.
Технологиялық функция – барлық еңбек сияқты әлеуметтік қорғау белгілі
бір кезеңдерден, операциялардан құралатын технологиялардан тұрады.
Ақпараттық функция – азаматтарға өзінің қызығушылығын қорғау бойынша
адамның құқықтары мен мүмкіндіктері туралы, Қазақстанның және оның
аймақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы олардың нәтижелері туралы
толық және сенімді ақпараттарды ұсыну кепілдігінің жүйесін құруға
бағытталған.
Еңбек функциясы – бұл нақты мақсаты, заты және құралы болатын нақты
еңбек. Әлеуметтік қорғау функциясын орындайтын әлеуметтік институттар
жоғары біліктілікті еңбек ресурстарымен қамтылуы тиіс.
Әлеуметтік қорғау функциясы – нақты әлеуметтік, экономикалық, саяси
жағдайларға байланысты өзгеруі мүмкін. Қазақстанда өтпелі кезеңде ең
алдымен әлеуметтік қорғаудың құндылықты функциясы өзіндік күшке
бағытталады. Нарықтық қатынастарда халыққа қойылған жағдайды жанға
бататындай бастан кешіруге мүмкіндік беретін ерекше қызметті өтемақы
функциясы алады. Көптеген өркениетті елдерде белсенділікті ынталандыру
функциясы орындайды. Ынталандыру барлық әлеуметтік топтар және азаматтар
өзіндік экономикалық жағдайларын жасауға бағытталған. Сонымен бірге,
бейімдеуші функциясы жаңа қоғамдық нақтылыққа халықтың әр қилы санаттарын
бейімдеуді қамтамасыз етеді[5].
Әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі түрлеріне төмендегілер
жатады:
1. Ақшалай зейнетақы.
2. Жәрдем ақы.
Зейнетақы – материалдық қамсыздандыру үшін қарттарға, мүгедектерге,
көп жылғы сіңірген еңбек үшін және асыраушысынан айырылған жағдайда әр
азаматқа тағайындалған ақша төлемі.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әр түрлі жәрдемақылар маңызды орын
алады. Оларға мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар, мемлекеттік арнайы
жәрдемақылар, еңбекке уақытша жарамсыздық, жүктілік және босану бойынша
және тағы басқа әлеуметтік жәрдемақылар мен өтемақылар, жеңілдіктер жатады.
Әлеуметтік қамсыздандыруды экономикалық құбылыс ретінде неғұрлым ерекше
белгілерін ажыратып көрсететін негізгілеріне төмендегілер жатады:
1. Әлеуметтік қамсыздандырудың обьектісі – қоғамның еңбекке жарамсыз
мүшелері, оның қатарында уақытша еңбекке жарамсыз мүшелері де кіреді.
2. Еңбекке жарамсыздарды қамсыздандыру үшін құрал көздері ретінде қоғамдық
тұтыну қорлары қызмет атқарады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі өзара байланысқан элементтер жиынтығын,
нарыққа өтудің өтпелі кезең қиыншылықтарын жеңілдетуге, сонымен қатар
барлық халық топтарының іскерлік белсенділігін ынталандыруға бағытталған.
Халықтарды әлеуметтік қорғауды реттеу механизмі болып әлеуметтік
кепілдіктер жүйесі, еңбекақы кепілдігі, зейнетақы, жәрдемақы, аз
қамсыздандырылған отбасыларына тегін минималды әлеуметтік көмек көрсету
табылады. Әлеуметтік қорғау жүйесінің ең негізгі мәселесі тұрғындардың өмір
сүру деңгейінің мөлшерін және тұрғындарға мемлекеттік қолдау көрсету
жүйесін жақсарту болып табылады. Ол үшін келесідегідей міндеттерді қолдау
қажет:
1. Атаулы қолдау көрсету (Белгілі себептермен өзін-өзі қамсыздандыра
алмайтын азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету).
2. Барлық тұрғын халыққа тиісті әлеуметтік көмек көрсету.
3. Осы сала бойынша бөлінген қаржылырды тиімді пайдалану.
Жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген жанұяларды қолдау мағынасында,
жанұясында балалары, білімгерлері, зейнеткерлері мен мүгедектері және
жұмыссыз тұлғалары бар немесе олардың табыстары бекітілген күн көріс
деңгейінен төмен болған жанұяларға әлеуметтік жәрдемақы төлеуді енгізу.
Негізгі бағыт жұмыссыз тұрғындарды әлеуметтік қорғау болып табылады.
Әлеуметтік қамсыздандыру ақшалай төлем түрінде (зейнетақылар, жәрдемақылар,
компенсациялар), медициналық көмек түрінде, жеңілдіктер беру арқылы,
әлеуметтк инфрақұрлым обьектілерін құру арқылы көрсетіледі [6].
Әлеуметтік қамсыздандыру иесі – Республикалық деңгейде, жергігікті
деңгейде және шаруашылық білім деңгейінде қалыптасады.
Республикалық деңгей – осы қоғамның барлық қатысушыларына әлеуметтік
кепілдікпен қамсыздандыру және оны бақылау. Оған келесі табыс деңгейлерінің
кепілдемелері қосалады: минималды айлық жалақы, қызметкерлердің еңбекақы
мөлшері, зейнетақы және тағы да басқаларды.
Жергілікті деңгейде - әлеуметтік және демографиялық ерекшеліктерді
есепке ала отырып, әлеуметтік қорғау жүйесін қамтамасыз ету.
Еңбекші топтың деңгейіне мекеменің өзіндік қорлары, зейнетақы және
әлеуметтік кепілдемелер мен жеңілдіктер есебінен қалыптастыруды негіздейді.
Әлеуметтік қамсыздандыру шығындарының қаржыландыру қөздеріне мыналар
кіреді:
• бюджеттік зейнетақы қорының құралдарынан;
• әлеуметтік сақтандыру қорынан;
• кәсіпорын мен ұйымдардың өз еркімен келген салымдарынан;
• қайырымдылық қорлары және тағы басқа да қорлардан.
Еңбек ету қабілетінен және асыраушысынан айырылу жағдайында әлеуметтік
қорғауға мынадай құрлымдарды енгізуді көздейді:
1. Барлық азаматтарға бюджет қаражаты есебінен бірдей деңгейде
жәрдемақы беру (әлеуметтік қатерлердің түріне қарай ).
3.Ресми жұмыс істейтін қызметкерлерге міндетті әлеуметтік сақтандыру
жүйесінен зейнеткерлік жасына жеткенге немесе сақтандыру төлемдерін беруге
негіз болған жағдайлар тоқталғанға дейін қосымша төлем беру.
2. Еңбек міндеттерін атқару кезінде жазатайым оқиғанің және кәсіби аурудың
салдарынан еңбек қабілетінен айырған және асыраушысынан айырылған
жағдайда сақтандыру ұйымынан төлем беру түрінде оны зейнеткерлік жасқа
толғанға немесе сақтандыру төлемдерін беруге негіз болғаннан кейін
жағдайлар тоқталғанға дейінгі қосымша қорғау көзделеді.
Күн-көрістің ең төменгі деңгейі немесе өмір сүру минимумы деп – адамның
өмір сүруін және оның жұмыс күшін қалпына келтіруді сүйемелдеуге қажетті
ақшалай қаржы деңгейін айтамыз. Қоғам дамуы жағдайындағы күн көру деңгейі
өмір деңгейінің қоғамға қажетті төменгі шекарасын анықтайды. Күн-көрістің
ең төменгі деңгейі келесідегідей формуламен есептеледі:
Σ Х. Э. Қ = МШө.қ.+ ТҚ өқ + РШөқ. (1)
Мұнда: Σ Х.Э.Қ.- халықтың экономикалық қатынастар дәрежесі (күн-көру
минимумынан экономикалық-әлеуметтік дәрежесіне дейін);
МШө.қ – материал шығындарының өзіндік құны;
Т.Қө.қ – тұрмыстық қызметтің өзіндік құны;
Р.Шө.қ – рухани шығындардың өзіндік құны.
Қартайған кездегі әлеуметтік қорғау ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінің
өлшемдері жетілдірілетін болады. Зейнетақы төлемдерінің мөлшері арттырылған
кезде зейнеткерлікке шығу кезеңі ескеріледі. Ынтымақтастықты жүйеден
төленетін зейнетақы мөлшері тұтыну бағаларының өсуі және зейнетақы мен
қамсыздандыру туралы заңында белгіленген төлемдер бойынша шектеулер
ескеріле отырып, өсірілетін болады.
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оны жүзеге асыру принциптері
Бұл жүйе өзара байланысқан элементтер жиынтығын, нарыққа өтудің өтпелі
кезең қиыншылықтарын жеңілдетуге, сонымен қатар барлық халық топтарының
іскерлік белсенділігін ынталандыруға бағытталған.
Ең алдымен әлеуметтік қорғау жүйесі қоғамның ең қорғансыз бөлігі –
қарттар, мүгедектер, көп балалы отбасылар, жетімдер, ауруларды қорғауды
көздейді. Бұл зейнетақыны индексациялау, жәрдемақыны, түскі астар беру тағы
басқадай көмек түрлері жолымен жүзеге асырылады. Аталған қоғамдық топтарды
қолдау үшін қайырымдылық қорлар мен ұйымдардың, мемлекеттік және
коммерциялық кәсіпорындардың, жеке азаматтардың көмегі маңызды рөл
атқарады.
Екіншіден, мемлекеттік сектордан босаған жұмысшыларды қабылдай
алатындай ұсақ және орта кәсіпорындардың дамуына мемлекет қажетті шараларды
жасауға мүдделі және міндетті.
Үшіншіден, мемлекет, одан кейін кәсіпкерлік құрылымдар, мамандықты
ауыстыру немесе жұмыстан босатудың өндірістік немесе экономикалық
себептеріне байланысты белгілі мөлшерде материалдық ресурстар шығындарын
көтеру қажет.
Төртіншіден, мемлекет, жалпы адамдық мораль қалыптарына, салт-
дәстүрге, мәдениетке және т.б. қайшы келмейтін заңдар жүйесін жасап, олар
өз кезегінде әр азаматқа тіршілік түрін таңдау мүмкіндігін қамтамасыз етуі
қажет[7].
Әлеуметтік қорғаудың үлгілері:
• Неміс үлгісі — адам өзінің белсенді шағында төлеген ақшадан
аударылымына сәйкес әлеуметтік құқығы қамтамасыз етіледі. Мүмкіндігі
шектеулі отбасыларының барлығына арналған түрлі мемлекеттік
бағдарламалар бар;
• Ағылшын үлгісі – қандай да бір санатқа жатсын, жатпасын, әлеуметтік
жәрдемнің минимум өлшемі қарастырылған.
Кейде әлеуметтік қорғауды тым тар ұғымда түсінеді: белгілі бір кірісі
бар тұрғындар белгілі себептермен өзін-өзі асырай алмаған жағдайда деп
түсінеді: жұмыссыздар, мүгедектер, ауыр науқастар, жетімдер, қариялар,
жалғызбасты аналар, көпбалалы отбасылар. Қандай жағдай болмасын, әлеуметтік
қорғаудың басты қағидалары — адамгершілік, адрестілік, кешенділік, жеке
тұлғаның құқығын, бостандығын сақтау болып табылады.
Әлеуметтік қорғаудың негізгі үш түрі: әлеуметтік қамтамасыз ету,
әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмек.
Әлеуметтік қамсыздандыру — мемлекеттің әлеуметтік саясатын білдірудің
түрі. Ол мемлекеттік бюджет қаражатымен белгілі бір санаттағы азаматтарды
материалдық қамсыздандыруға және азаматтық әлеуметтік ахуалын басқа қоғам
мүшесімен теңдестіру мақсатында мемлекет тарапынан елеулі оқиға (оның даму
кезеңінде) болып табылған жағдай туындағанда бюджеттен тыс арнайы қорлардан
қаражат бөлуге бағытталған.
Әлеуметтік кепілдіктер -азаматтарға ұсынылатын әлеуметтік игіліктер
және көрсетілетін қызметтер, яғни тексеру қажеттілігі мен еңбек салымының
есебінсіз, бөлу қағидасы негізінде, қолда бар қоғамдық игіліктерді
мұқтаждығы бойынша үлестіру.
Әлеуметтік сақтандыру - әлеуметтік қорғау жүйесі. Оның міндеті —
экономикалық белсенді азаматтардың конституциялық құқығын қамсыздандыруды
жүзеге асыру – қартайғанда, ауруға шалдыққанда, жартылай немесе толық
еңбекке жарамдылығынан айырылғанда, асыраушысынан айырылғанда, жұмыссыз
қалғанда материалдық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Әлеуметтік көмек - ол ақшалай көмек және заттай көмек. Негізінен
бюджеттен және өз еркімен жасалған қайырымдылықтан қаржыландырылып, ауыр
материалдық жағдайдағы адамдарға төленеді. Олардың кірісі негізінде, өмір
сүруге қажетті қаражатына қарай, сондай-ақ кірісі тексерілмей, белгілі бір
өлшемдеріне қарай әлеуметтік көмек көрсетіледі. Және де халықтың бір бөлігі
көмек көрсету бағдарламасының игілігін пайдаланады деп білеміз.
Әлеуметтік жұмыстың субъектілері - осы жұмысты жүргізетін адамдар мен
ұйымдар. Мемлекетттік органдардың әлеуметтік қорғауы арқылы әлеуметтік
саясатты жүргізетін жалпы мемлекет.
Әлеуметтік қорғаудың түрлері
1. Мемлекеттік құрылым:
• Қолжетімді денсаулық сақтау;
• Жеңілдіктер;
• Қолжетімді білім беру;
• Зейнетақымен қамсыздандыру;
• Әлеуметтік қызмет көрсету жүйесі және әлеуметтік көмек ұсыну;
• Әлеуметтік қолдау көрсету шаралары;
2. Мемлекеттік емес құрылымы:
• Ерікті әлеуметтік сақтандыру;
• Қайырымдылық;
• Денсаулық сақтаудың жеке меншік жүйесі және т.б.
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық, саяси, құқықтық механиздерінің
негізінде әр түрлі принциптер (қағидалар) жатады. Бұл принциптер
мемлекеттің өзінің азаматтарының өмірлік деңгейін қолдауда жауапкершілік
дәрежесін көрсетеді.Нарықтық экономиканы әлеуметтік бағыттау жағдайында
әлеуметтік қорғау жүйесі келесі принциптерге сүйенеді және оларды
келесідей бөлуге болады: жалпы, арнаулы (Сурет 2).
Ескерту - автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 2. Әлеуметтік қорғаудың принциптері
а) Экономика мен саясатты әлеуметтік қорғау жүйесінің өзара
байланыстыру принциптері.
Жалпы тарихымыз көрсеткендей, кедейшілікпен күресудің негізгі қаруы
орташа тұтыну деңгейін өсуге мүмкіндік беретін экономикалық өсу мен
минималды өмірлік деңгей болып табылады. Саясаткерлер кедейлерге әлеуметтік
көмек көрсету бойынша шараларды анықтайды, ал өз кезегінде кез келген
өкіметтің тағдыры әлеуметтік орта мен жалпы экономикада іс-әрекет жағдайына
байланысты.
ә) Әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуы мен дамуының баяулық принципі.
Дамыған елдердегі қолданылып жатқан әлеуметтік қорғау жүйесі– ұзақ
жылдардағы дамудың нәтижесі. Олардың қалыптасуы эволюциялық жолмен жүзеге
асырылады. Көрсетілетін әлеуметтік көмек көлемінің ұлғаюы экономикалық
өсумен бірге жүреді. Сондықтан да ұзақ уақытқа еркін және қоғамдық
құрылысты сақтап қалу үшін әлеуметтік саясаттың еркіндігін бекітуге
ұмтылуға тырысу керек.
б) Әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі баламалық принципі.
Бұл принцип әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі оның жеке
құраушыларының негізінде (қаржыландыру, ұйымдастырушылық құрылым,
әлеуметтік қорғауға жататын тұлғалар шеңбері, әлеуметтік қорғаудың көлемі
мен фомасы) “маневрдың” еркіндігінде көрсетіледі. Бұл құраушылар өзара
тығыз байланысты және оларды бөліп қарауға болмайды.
в) Өкілеттіліктердің шектілік принципі.
Әлеуметтік көмек мемлекеттік, аймақтық және жергілікті деңгейлерінде
жүзеге асырылады.
г) Әлеуметтік қорғау жүйесінің өзін-өзі басқару принципі.
Оның мәні мынада: өзін-өзі басқару органдарының тікелей мемлекеттік
басқару жүйесінен бөлінуі, яғни әлеуметтік қорғау жүйесі құралдарының
мақсатты қолданылуы мен қоғамдық шиеленістердің әлсіреуін жүзеге асыру.
д) шығындарға қатысу принципі.
Белгілі әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру азаматтардың жеке
құралдарының қатысуымен іске асырылады.
е) превенция принципі.
Әлеуметтік көмекті беру қажеттілігінен құтылу үшін апатты әлеуметтік
жағдайдың туындауын ескерту (денсаулық сақтауда алдын-алу шаралары,
өндірісте қайғылы оқиғаны болдырмау, әлеуметтік оңалтулар).
ж) сақтандыру принципі.
Сақтандыру – нарықтық экономика жағдайында халықты әлеуметтік қорғаудың
ең тиімді құралы. Адамдар мүмкін немесе болмай қоймайтын сипатты
жағдайларды алдын ала жеткілікті ойламайды. Олар жиі жағдайларда мұндай
жағдайлардың өршуіне байланысты істелінетін толық шығындар көлемін дер
кезінде таба алмайды және ақша қаражаттарын жинамайды немесе жиналған қаржы
жеткіліксіз болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет жұмыскерлерді сақтандыру
бағдарламалары арқылы мәжбүрлі сақтандыру жолымен жағдайды жеңілдетуге
мүмкіндік береді. Ал әлеуметтік көмекті қаржыландыру арнайы сақтандыру
төлемдері есебімен іске асырылады.
з) бірыңғай әлеуметтік кеңістік принципі.
Мемлекет халықты әлеуметтік қорғауда бірыңғай стандарттар жасап,
еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақылар, стипендиялар, медициналық қызметтер,
білім беру, экологиялық қорғау мәселелерін құқықтық база негізінде амалға
асырады.
и) әлеуметтік қамсыздандыру принципі.
Салықтар есебінен әлеуметтік жәрдем көрсету, мәселен соғыс құрбандарын
немесе балаларды қамсыздандыру.
1.3. Әлеуметтік қорғау жүйесінің шет елдік тәжірибесі
Халықты әлеуметтік қорғау өркениетті мемлекеттің әлеуметтік саясатының
негізгі белгісі болып табылады. 1601 жылы Ағылшын патшайымы Елизаветта
кедейлер туралы заңға қол қойды.
Осы аталмыш заң, The Act tor of Citizens мемлекеттік әлеуметтік
қорғаудың бастамасы болды және кедейлерге көмек көрсетуде мешіттердің
қайырымдылық көрсету қызметінен мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларының
басым болуына жағдай жасады. Қазіргі заманғы модельдерді классификациялау
кезінде әлеуметтік қорғаудың әртүрлі негізде қалыптасатынын байқауға
болады[7].
Әлеуметтік қорғаудың келесідей модельдерін қарастырамыз.
Маргинальды модель.
Бұл АҚШ-тың қолданатын моделі болып табылады. Маргинальды модельдің
негізінде қоғамның 23 бөлігі өздігінен қажеттігін қамтамасыз ететін және
халықтың қамтылмаған бөлігін қолдайтын американдық қоғам жатыр.
Берілген модель тарихи жағдайда қалыптасты. Модельде ұлттың
менталитетінде қалыптасқан қоғамның құрылуының ерекшеліктері көрсетіледі,
яғни, жекелік көзқарас, өзіндік күшке тіреу, американдық тұрғындардың
мемлекеттік құрылымдардың күштеуін төмендетуге ұмтылады. Әлеуметтік
қорғаудың бұл моделі күрделі болғанымен, өте икемді келеді. Оның негізгі
ерекшелігі – орталықсыздандырылу болып табылады. Ол федералды немесе
штаттардың заңдылықтарымен қабылданған әртүрлі бағдарламалардан тұрады.
АҚШ-тағы мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі 2 негізгі нысанда
жүргізіледі: әлеуметтік сақтандыру мен мемлекеттік көмек. Ол бір-бірімен
қаржыландыру көздері бойынша ажыратылады. Әлеуметтік сақтандыру бойынша
төлемдер әлеуметтік сақтандыруға мақсатты салықтар есебінен жиналған
сақтандыру қорларынан төленсе, мемлекеттік көмек бюджет қорлары есебінен
төленеді.
Жұмыссыздық бойынша сақтандыру федералды-штатты негізде жүзеге
асырылады. Жұмыссыздық бойынша сақтандырудың жалпы принциптері федералды
заңмен бекітілсе, штаттардың заңдары сақтандыруға жататын тұлғалар
категорияларын, жәрдемақы мөлшерін және төлеу ретін анықтайды. Жұмыссыздық
бойынша сақтандыру қорлары кәсіпкерлердің еңбекақы төлемдеріне пайыздық
қатынасымен анықталатын мөлшерде қалыптастырады. Мемлекеттік көмек жүйесі
отбасылар мен тұлғалардың табыстары кедейлік шегінен төмен болғанда
төленеді. Көмекке адамдар арнаулы салықтар төлемейді. Бұл көмекті
алушылардың 20 пайызы зейнеткерлер, 50 пайызы көп балалы отбасылар.
Кедейлер үшін жәрдемақы мөлшері сақтандыру жүйесі бойынша төлемнен орташа
алғанда 3 есе төмен .
Мемлекеттік көмек шеңберінде бірқатар бағдарламалар жүзеге асырылады:
кепілді табысты қамсыздандыру бағдарламасы, балалы отбасыларға көмек
бағдарламасы, өндірістік көмек, тұрғын үй жәрдемақысы. Республикалық
партиялардың өкімет басына келу жылдарында әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесінің реформасы туралы заң қабылданды. Оның негізгі мақсаты –
мемлекеттік көмектен бас тартуды ынталандыру.
Қайта үйлестіру моделі.
Бұл модельдің американдық модельдерден ерекшелігі, ол әлеуметтік
әділдік пен ынтымақтастыққа сүйенеді және халықтың аз қамтамасыз етілген
топтарын біріктіру, табыстарын теңестіруді көздейді .
Шведтік модель тұрғысынан қарағанда, өндірістің орталықсыздандырылған
нарық жүйесі тиімді, мемлекет фирмалардың өндірістік әрекетіне араласпайды,
ал еңбек нарығындағы белсенді саясат нарықтық экономикада әлеуметтік
шығындарды төмендетуі қажет. Оның мәні, жеке сектордағы өндірістің
максималды өсуінен мемлекеттің салық жүйесі арқылы неғұрлым көп пайданы
халықтың өмірлік деңгейін көтеруге бағыттау болып табылады.
Әлеуметтік саясатта 2 басты мақсат бар: толық жұмысбастылық және
табыстарды теңестіру. Толық жұмысбастылықтың мақсаты ретінде
жұмысбастылықты қолдау, жұмысшы күшін қайта даярлау мен жоғары кәсіби
оқытуға басымды назар аударылады.
Табыстарды теңестіру табыс салығының прогрессивті жүйесінің әрекеті
нәтижесінде іске асады. Халықтың ересек жұмыспен қамтылғандардың үлес
салмағының өсуі бойынша Швеция әлемде алғашқы орынға ие. Табыспен
қамтамасыз ету үшін күресудің келесі түрі – пассивті көмек,
жәрдемақылар.Ресми мәліметтер бойынша әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің
мақсаты – науқасқа медициналық көмек көрсету, қарттық, қайғылы оқиға,
өндірістік себептер бойынша науқастану және жұмыссыздық жағдайында
адамды экономикалық қорғаумен қамтамасыз ету
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі кәсіпкерлердің жалдамалы емес
жұмыскерлердің жарналарынан пайыз бойынша табыстарынан құралған мемлекеттік
және жергілікті бюджеттен қаржыландырылады.
Әлеуметтік сақтандыруда 3 негізгі бағытты бөліп көрсетуге болады:
науқастық бойынша сақтандыру жүйесі, міндетті медициналық сақтандыру,
ұлттық зейнетақы жүйесі. Ал жергілікті басқару органдар тарапынан тұрғын үй
жәрдемақысы беріледі.
Көптеген елдерде ұлттық әлеуметтік қорлар жұмыс берушілер мен
жұмыскерлер жарнасынан қалыптасса, Швеция бұл жарналарды тек жұмыс
берушілер, ал Дания әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру негізінен
мемлекеттік қорлардан жүзеге асырады. Төменде көрсетілген 1-ші кестеден
көруге болады.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты теңдікті қамтамасыз ету болып
табылады және бұл мақсат нарықтық экономикалық елдерде әртүрлі жүргізіледі.
Кесте 1
2016 жылы Еуро одақта әлеуметтік қамсыздандыру қорларына
заңдылықтармен қарастырылған жарналар (жалпы табысынан %)
Елдер Жалдамалы жұмыскер Жұмыс беруші барлығы
Австрия 20 27 44
Бельгия 13 25-31 38-44
Дания 0 1,5-2,5 1,5-2,5
Италия 10 44-46 54-56
Ирландия 8 12 20
Нидерланды 41 12 53
Испания 8 32 40
Германия 19 21 40
Швеция 0 38-39 38-39
Ескерту- Зерттеу материалдары бойынша автормен құрастырылған
Соның ішінде, Германияда әлеуметтік саясатты келесі бағыттар арқылы
жүзеге асыру жөн деп есептейді: жұмыскерлерді қорғау – еңбек нарығын реттеу
– басқаруда жұмыскерлердің құқығын қорғау – әлеуметтік қорғау жүйесін құру
– әлеуметтік көмек – тұрғын үй саясаты – жанұяны қорғау, жастар мен
қарттарға жәрдем беру – орта кластарға әлеуметтік қолдау, сонымен бірге
тұтынушыларды қорғау.
Егер өтпелі экономикалы ел үшін ұзақ мерзімді басымдықты әлеуметтік
саясат өңделсе, онда екі негізгі бағытты бөліп көрсету керек: еңбек
қатынастарын реттеу және кедейлік шегіндегі тұлғаларға ең төменгі күн көріс
деңгейін қамтамасыз ету.
Германияда ұзақ уақыт бойы табысы төмен тұлғалар мемлекеттен ақшалай
субсидиялар алған, бірақ бұл субсидиялар мүлікті иеленуге емес, ақшалай
салымдарды құру үшін қолданылады.Қоғамның басты міндеті – ауыр материалдық
жағдайға ұшыраған адамды қорғау болып табылады. Бұл мына жағдайларда
туындауы мүмкін:
• Егер адам денсаулығына, қайғылы жағдайға, жұмысты жоғалтуына немесе
қартаюына байланысты табыстың бір бөлігінен немесе барлығынан
айырылғанда;
• Егер адам жалғыз асыраушысынан айырылса және т.б.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі ең алдымен адамдарға жоғарыда
көрсетілген жағдайларда көмектесуге мүмкіндік береді. Материалдық жағдай
басқа да нашарлауы мүмкін:
- егер семьяда балалар болса, түскен кіріске оларды асырауы керек;
- азамат төтенше жағдайлар салдарынан қатты зардап шегуі мүмкін.
Мұндай жағдайда Германияда (және басқа елдерде) жанұяны қолдау
жүйесі белгіленеді (балаларға арналған жәрдемақы, салық
жеңілдіктері) және дамыған әлеуметтік (компенсация) өтеу жүйесі
(соғыста құрбан болғандардың өтемі және соғыста қайтыс
болғандардың отбасы мүшелеріне өтем).
Адамға көмек тек қана ол өзін асырай алмағанда берілуі керек, бірақ
мүмкіндігінше адам өзін-өзі қанағаттандыруы қажет.
Екінші міндет – мұқтаж адамдарға көмек жоғарыда көрсетілген мысалда
тек белгілі себептермен әлеуметтік жағдай нашарлағандағы жағдайға жатады.
Материалдық көмек, адамның кедейлік шегінде болғанына қарамастан беріледі.
Бірақ бұл жүйе барлық жағдайды қамти алмайды. Сондықтан кедейлік шегін
белгілеу үшін “төмен күн көріс” шегі белгіленеді. Егер адамдар төменгі күн
көріс шегі болмаса, өзін-өзі асырай алмаса және көмектесетін ешкімі
болмаса, онда ол көмек алады, алайда, төменгі күн көріс деген не, кім және
қандай түрде материалдық көмек алу керектігін анықтау керек. Америкада,
мысалы, материалдық көмек көбінесе заттай, мысалы азық-түлік беріледі, ал
Европа мемлекеттерінде (Германия) ақшалай беріледі.
Әлеуметтік көмекті жүзеге асыру принциптері:
Әлеуметтік төлемдерді қаржыландыру. Мұнда қаржыландырудың 3 моделін
немесе принципін көрсетуге болады:
1) сақтандыру жүйесінің шеңберінде тұлғалар жарналарды төлей отырып
сақтандыру қоғамдарын ұйымдастырады және заңдылықтарға сәйкес қайғылы
оқиға, сақтандыру оқиғасы пайда болғанда ақшалай өтемдерді алуға құқылы.
2) Әлеуметтік қамсыздандыру шеңберінде адам материалдық көмек алуға құқығы
бар, бірақ бұл жарналарды уақытылы төлеу негізінде емес, адамның күрделі
материалдық залалдарды бастап кешіргенде жүзеге асырылады және әлеуметтік
көмек мемлекеттік бюджеттен, яғни салық жинақтары есебінен
қаржыландырылады.
3) Әлеуметтік қамсыздандырудың принципіне сәйкес адам жарналарды төлеу
немесе төлемеуге тәуелсіз, егер қажет жағдайда болса, онда материалдық
көмек алады. Төлемдер жалпы бюджет қорларынан төленеді[8].
Германияда міндетті сақтандыру жүйесі жақсы жолға қойылған. Ол
көбінесе көлікті сақтандыру, медициналық сақтандыру, басқа да әлеуметтік
сақтандыру. Сонымен, Германия тәжірибесі көрсеткендей, әлеуметтік қоғау
жүйесі қазіргі нарықтық экономикалық талаптарға сай келеді және оны өзге
елдерде пайдалану оң нәтиже берері сөзсіз.
Қорыта келгенде, халықты әлеуметтік қорғаудың ғылыми теориялық
негіздеріне сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: тұрғындарды
әлеуметтiк қорғаудың жоғарғы деңгейi қоғамның тұрақты түрде дамуының
көрсеткiшi болып табылады. Бүгінгі күндері Қазақстанда халықты әлеуметтік
қорғаудың және халыққа әлеуметтік кепілдік берудің жаңа механизмдері
қалыптасуда.
Әлеуметтік нормативтер жалпы мемлекет, өндіріс әртүрлі әлеуметтік
топтар мен еңбек ұжымдары деңгейінде анықталып, бекітіледі. Әлеуметтік
нормативтер жүйесін үш салаға бөліп қарастыруға болады:
1) тұрғындардың барлығына ортақ әлеуметтік - экономикалық кепілдіктер мен
әлеуметтік қорғаулар;
2) қоғамның экономикалық белсенді мүшелеріне, яғни еңбекпен қамтылғандар
мен уақытша жұмыссыздарға арналған әлеуметгік кепілдіктер мен қорғау
шаралары;
3) қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің мүддесін қорғайтын және оларға
белгілі мөлшерде әлеуметтік кепілдік беретін мемлекет шаралары.
Енді Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың қандай деңгейде
екендігін анықтау үшін әлеуметтік көрсеткіштер негізінде тұрғындардың
әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі жағдайына және негізгі
көрсеткіштеріне талдау жүргіземіз.
2 Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің
қазіргі жағдайын және негізгі көрсеткіштерін талдау
2.1 Қазақстан Республикасы тұрғындарының өмір сүру деңгейі мен қазіргі
жағдайын талдау
Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңінде республикадағы әлеуметтік саясаттың
ең маңызды міндеті тұрғындардың өмір сүру деңгейімен сапасының өсуінен
көрініс табады. Өмір сүру деңгейінің төмендеуі өтпелі кезеңнің 90-
жылдарының бірінші жартысында обьективті қиындықтармен байланысты орын
алды.
Алайда, соңғы жылдары Қазақстанда өмір сүру деңгейінің өсімі байқалды.
Тұрғындардың өмір сүру деңгейіне сипаттама беру үшін, келесі әлеуметтік-
экономикалық индикаторларды ұсынамын, яғни бұл тұрғындардың негізгі санақ
көрсеткіштері. Индикаторлар белгілі бір саладағы тенденцияларды анықтайды
және түзетуді қажет ететін және мақсаттар мен іс-шараларды салыстыруға және
соларға қол жеткізуге мүмкіндік беретін салалар жөнінде белгі береді. 2005
жылдан бастап әлеуметтік индикатор – адам денсаулығын сақтау және оның
тұрмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажетті ең төменгі тұтынушы
кәрзеңкесі құнының негізінде анықталатын ең төмен күнкөріс деңгейі болып
табылады. Зейнетақы мөлшерін анықтау, әлеуметтік көмек беру ең төмен
күнкөріс деңгейі негізінде жүзеге асырылады.
2017 жылдың 3 тоқсанындағы Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша
халықтың атаулы ақшалай табыстарын бағалау қорытындысына тоқталсақ:
2017 жылдың III тоқсанында халықтың орта есеппен жан басына
шаққандағы атаулы ақшалай табыстары 81 117 теңгені құрады және 2016 жылдың
III тоқсанымен салыстырғанда 6,5%-ға өсті. Осы кезеңдегі тұтыну тауарлары
мен қызметтері бағасының 7,0%-ға өсімі кезінде халықтың нақты ақшалай
табыстары 0,5%-ға төмендеді [9].
2017 жылдың III тоқсанында халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы
атаулы ақшалай табыстарының мөлшері бойынша жоғары мәні Атырау облысында
байқалып отыр, онда көрсеткіш орташа республикалық деңгейден 1,8 есеге
асқандығы байқалды.Табысы ең төмен өңірлер болып Оңтүстік Қазақстан және
Жамбыл облыстары белгіленді, осы өңірлерде халықтың табыс мөлшері орташа
республикалық деңгейден 54-66% төмен.
2017 жылдың III тоқсанында өңірлер бойынша халықтың орта есеппен жан
басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстардың ең жоғары және ең төменгі
шамасы арасындағы айырмашылығы 3,4 есені құрады (2016 жылғы III тоқсанда –
3,5 есе).
2017 жылдың 3 тоқсанында өңірлер бойынша халықтың орта есеппен жан
басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстардың ең жоғары және ең төменгі
шамасы арасындағы арақатынас 1,1 есені құрады (2017 жылғы 3 тоқсанда – 1,1
есе).Төменде көрсетілген 2-ші кестеден көруге болады.
Кесте 2
Халықтың атаулы және нақты ақшалай табыстары (бағалау)
Халықтың орта есеппен жан 2017 жылғы III тоқсан, %-бен
басына шаққандағы атаулы
ақшалай табыстары, теңге
2017 жылғы II 2016 жылғы III
тоқсанға тоқсанға
2017 2017 2016 атаулы нақты атаулы нақты
жылғы жылғы жылғы
III II тоқсанIII
тоқсан тоқсан
Қазақстан 81 80 76 101,2 100,5 106,5 99,5
Республикасы 117 156 196
Ақмола 74 72 65 102,8 101,5 113,4 105,3
041 039 280
Ақтөбе 70 69 66 102,2 101,9 105,8 100,0
635 134 767
Алматы 67 65 62 104,1 103,5 108,3 101,7
752 064 568
Атырау 146 137 842 147 279106,1 104,5 99,3 91,1
238
Батыс 81 82 78 98,5 97,3 102,9 96,6
Қазақстан 214 456 916
Жамбыл 53 52 46 102,3 101,3 115,0 107,3
873 659 864
Қарағанды 80 77 72 102,8 102,5 111,2 104,5
119 938 052
Қостанай 75 73 66 103,3 102,9 114,8 106,9
830 390 064
Қызылорда 61 62 56 98,8 98,0 108,8 101,5
599 317 615
Маңғыстау 108 102 111 410106,0 104,5 97,8 92,0
978 851
Оңтүстік 43 45 42 95,6 94,8 102,5 95,8
Қазақстан 509 530 456
Павлодар 83 80 75 102,5 102,1 109,4 101,8
054 997 892
Солтүстік 70 66 64 106,6 105,7 109,8 101,2
Қазақстан 606 241 313
Шығыс 71 69 65 103,2 102,8 110,0 102,9
Қазақстан 827 577 316
Астана қаласы 129 129 129 799100,0 99,0 99,4 92,1
043 094
Алматы қаласы 123 128 121 16796,1 95,6 102,0 95,5
639 704
Max 146 238 137 842 147 279 106,6 105,7 115,0 107,3
Min 43 509 45 530 42 456 95,6 94,8 97,8 91,1
Max Min, есе3,4 3,0 3,5 1,1 1,1 1,2 1,2
Ескерту- ҚР статистикалық басқармасы мәліметтерінен алынған
2017 жылғы желтоқсанда Қазақстанда күнкөрістің ең төменгі деңгейі 22,1
мың теңгені құрады. 2018 жылы ең төменгі күнкөріс деңгейі 16 пайызға өседі
деп мәлімдейді ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау вице-министрі
Светлана Жақыпова. Ведомствоның мәліметінше, 2017 жылдың екінші тоқсанында
Оңтүстік Қазақстанда (4,9пайыз) және Жамбыл (3,9пайыз) облыстарында
кедейлік деңгейі өскен Төмендегі 3-ші суреттен көруге болады..
Қазақстанның төмен табысы ЕАЭО елдерінде тек Қырғызстаннан ғана жоғары
тұр.
Қазақстанның шетелдермен салыстырмалы ең төменгі жалақысы берілген.
Қазақстанның ең төмен жалақысы – Еуразиялық экономикалық одақ елдеріндегі
(ЕАЭО) ең аз жалақылардың бірі болып табылады. Елімізде 2018 жылы ең аз
жалақы мөлшері 14 пайызға өсіп, 24 459 теңгеден 28 284 теңгеге дейін
артты.
Ескерту - ҚР статистикалық басқармасы мәліметтерінен алынған
Сурет 3. Ең төмен күнкөріс деңгейі
Бірақ әлі де 100 долларға жеткен жоқ. Көрші ел 17 доллар жалақысымен ең
төменгі көрсеткішке ие. 2017 жылдың қараша айында Қырғызстан үкіметі
елдегі ең аз жалақы ең төменгі күнкөріс деңгейінен 4-5 есе аз екеніне
алаңдады. ЕАЭО елдерінің ішінде ең төменгі жалақы көрсеткіші Ресейде ең
жоғары, оның мөлшері 164,6 долларды құрайды. Бұл көрсеткіш Белоруссияда
154,6 доллар көлемінде. Арменияда минималды жалақы 100 доллардан асады.
Бұдан басқа, АҚШ-тың әр штатында әртүрлі ең төмен жалақы деңгейі бар.
Америкалықтар қазақстандықтардың бір айлық табысын, орта есеппен, бір апта
ішінде таба алады. Төменде көрсетілген 4-ші суреттен көруге болады.
Қыркүйек айындағы жан басына шаққандағы орташа ақшалай табыстардың
көлемі бойынша Атырау облысы, Алматы және Астана қалалары алдыңғы қатарда,
мұнда осы көрсеткіш орташа республикалық деңгейден 2,1 -1,7 есеге артық.
Ал, табыстары ең төмен өңірлер қатарында Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және
Алматы облыстары белгіленді, осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz