Қазақстанның Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен сауда байланысы
Мазмұны
Кіріспе
4
1 Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық байланыстары
1.1 Халықаралық экономикалық байланыстың түсінігі
9
1.2 Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің ынтымақтастығы
13
1.3 Халықаралық экономикалық байланыстарды нысандары мен әдістері
18
2 Қазақстан Республикасының Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен экономиккалық байланыстарының қазіргі жағдайы
2.1 Қазақстан экономикасының дамуы
23
2.2 Қазақстанның Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен сауда байланысы
33
3 Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық байланысын жетілдіру жолдары мен қазіргі мәселелері
3.1 Қазақстанда халықаралық қатынастарды дамыту жолдары
46
3.2 Халықаралық байланыс саласындағы мәселелер
51
Қорытынды
56
Қолданылған әдебиеттер тізімі
58
Қосымшалар
61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен кең ауқымды және өзара тиiмдi сауда-экономикалық ынтымақтастықты нығайту Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыстарын дамытудың жалпы стратегиясының басты бағыттарының бiрi болып табылады.
Бүгiнгi күнi Оңтүстік Шығыс Азия елдері Қазақстанның негiзгi сауда-экономикалық әрiптестерiнiң бiрi болып табылады. Алайда екi ел арасындағы сыртқы сауда айналымының оң өсу серпiнiне қарамастан, өзара сауда көлемi екi елдiң мүмкiндiктерiн көрсетпейдi және тұтастай алғанда, сауда саласындағы екi жақты қатынастар деңгейi мемлекеттердiң қолдағы әлеуетiне сәйкес келмейдi.
Қазақстанның шекара маңы аудандарын дамытудың әлеуетi инвестициялық ахуалдың ерекшелiктерiмен, игерiлетiн нарықтың өндiрiстiк факторларының құнымен және мемлекеттiк шекараны кесіп өтумен байланысты транзакциялық шығындармен, көлiк жағдайлары, шекаралық өтпелердiң және кедендiк бекеттердiң инфрақұрылымымен айқындалады.
Бұл аспектiлер өңiрлердiң де, сол сияқты тұтастай алғанда елдiң де әлеуметтiк-экономикалық дамуының құрамдас бөлiгi ретiнде, шекара маңы аумақтарының экономикасын көтеру мақсатында Қазақстан Республикасында шекара маңы ынтымақтастығына қарым-қатынасты өзгертудiң қажеттiлiгiн айқындайды.
Қазiргi уақытта республиканың әлеуетi халықаралық жүк ағындары жүйесiнде толық көлемде әрекет етпейді, негізгi халықаралық көлiк дәлiздерінің мамандануы соңына дейiн қалыптастырылмаған, елдiң аумағы бойынша көлiк жүк ағындарын толыққанды қалыптастыруды қамтамасыз етуге арналған халықаралық стандарттарға сәйкес көлiк жолдарының сервистiк қызметтерi мен сапасының деңгейiн арттыру талап етiледi.
Көлiк дәлiздерiнің қызметi халықаралық бизнес, трансұлттық компаниялар, отандық және шетелдiк инвесторлар өкiлдерiнiң неғұрлым көп санын, ең алдымен, бизнестi жүргiзудiң өзiнiң либералдық жағдайларымен, әсіресе елдің орта және шағын кәсіпкерлiгін ойдағыдай дамыту үшiн қажеттi нарықтық шығындарды барынша азайтумен тартады.
Еуропаның, Шығыс және Оңтүстік – Шығыс Азияның сыйымды және серпінді дамушы нарықтары арасында Еуразия құрлығының орталығында орналасқан Қазақстанның экономикасы көбінесе транзиттік мүмкіндіктердің жоғары әлеуетін тиімді пайдалануға тәуелді болып келеді. Республиканың көлік жүйесінің дамуына елдің үлкен территориясы (2725 мың км), халықтың шашыраңқы орналасуы (орташа шамамен 6 адам км2–ден аз), шикізаттық өндірістік ресурстарының біршама бір жерге орналастырылуы және т.б. әсер етеді.
Халықаралық талдау орталықтарының бағалаулары бойынша Оңтүстік-Шығыс және Шығыс Азия – Еуропа бағыттары бойынша транзиттік ағымдар 330 - 400 млрд. АҚШ долларына бағаланады, олардың 20% Ресей Федерациясы мен Қазақстанның территориясы арқылы өтуі керек. Бірақ Қазақстан әртүрлі себептерге байланысты аталған әлеуетті 10%-дан аз пайдаланады. Қазіргі уақытта шамамен 1,5 млрд. АҚШ долларын құрайтын ішкі тасымалдардың көлемі 2010 ж. экономиканың индикативті даму жоспарына сәйкес 8 - 9% - ға артып, 3,6 млрд. АҚШ долларына дейін өсуі мүмкін.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ұлттық деңгейде көлік жүйелерінің дұрыс емес дамуы өндіріс пен қызмет көрсету салаларындағы жоғары шығындардың өтелмеуіне, шаруашылық қызметтің барлық салаларының дамуының тоқырауына, аймақтардың өзара байланысының және еңбек ресурстарының жылжуының шектелуіне әкеледі. Транзитті-көлік мүмкіндіктерін тиімді пайдалану экономиканың ұқсас салалары мен орталарының жедел дамуын ынталандырады. Экономика мен көлік кешенінің дамуы диалектикалық бірлік пен бір-біріне объективті тәуелділікте болғандықтан да, Қазақстанның әлемдік көлік жүйесіне интеграциясы жолында мемлекеттің көліктік стратегиясын таңдауы қазіргі сатыдағы алдыңғы қатарлы міндеттердің бірі болып табылады.
Қазақстанның көліктік қызмет нарығын қалыптастыру үрдісінің күрделілігі және оның әлемдік жүйеге интеграциясы берілген ғылыми зерттеудің өзектілігін негіздейді және тұрақты экономикалық өсудің стратегиясын жасап шығаруды жүзеге асыру үшін маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықаралық интеграциялық үрдістердің теориялық-әдістемелік аспектілеріне отандық және шетелдік авторлардың ғылыми жұмыстарының біршамасы арналған. Олардың ішінен А.Маршалл, Дж. М.Кейнс, Дж. Гэлбрайт, Л.Туроу, Г.Мюрдаль, Д.Рикардо, А.Смит, Р.Вернон, П.Кругман, М.Портер, В.Леонтьев, Б.Олин, Э.Хекшер және т.б. ғалым-экономисттерді атауға болады. Аталған еңбектерде әлемдік шаруашылық байланыстардың ғаламдануы жағдайында интеграциялық үрдістердің жалпы теориялық мәселелері қарастырылған.
Мемлекеттердің халықаралық экономикалық интеграциясының маңызды бағыттарының бірі ретінде қызмет көрсету саласының қалыптасуы мен дамуы мәселелеріне Е.Ф.Авдокушиннің, Г.А.Гранбергтің, Б.Г.Дякиннің, А.Н.Козыревтің, Э.Г.Кочетовтың, А.А.Кочетковтың, В.М.Кутовтың, Н.М.Мухитдинованың, В.Е.Рыбалкиннің, Б.Н.Смитиенконың, Ю.А. Щербанинің, И.П. Фаминскийдің және басқа ғалым экономистердің жұмыстары арналған.
Жалпы экономикалық интеграцияның және Қазақстан республикасындағы көлік қызметтері нарығының объектісі ретінде көлік қызметтері нарығының қазіргі жағдайының маңызды ғылыми зерттеулері атап айтқанда, Е.М.Арыновтың, Н.К.Исингариннің, Е.Д.Атамқұловтың, Х.З.Арбатиевтің, Қ.Қ.Жанғаскиннің, Ю.Н.Лавришенконың, В.М. Лившицтің, К.Мадалиевтің, Ы.Ташбаевтың, Л.Ф.Сухованың, Х.С.Карибжановтың, Г.И.Тулеугалиевтің т.б жұмыстарында қарастырылған.
Қызмет көрсету саласындағы халықаралық интеграциялық үрдістерді түбегейлі түрде зерттеумен айналысатын отандық және шетелдік авторлардың еңбектерінің көптігіне қарамастан, аталған мәселенің көптеген аспектілері жеткілікті түрде зерттелмеген, жоғарыда аталған үрдістердің жүзеге асырылу механизмі мен мәнін түсінудің теориялық және әдістемелік негіздерінде зерттеуді қажет ететін мәселелер бар. Көлік қызметтері саласындағы елдің экономикалық интеграциясының теориялық және тәжірибелік аспектілерінің Қазақстанда жеткілікті зерттелмеуі аталған мәселенің теориясы мен тәжірибесін тереңдетіп зерттеу қажеттілігін алға қояды.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан Республикасының Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен халықаралық экономикалық байланысын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Халықаралық экономикалық байланыстың түсінігін зерттеу;
2. Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің ынтымақтастығын қарастыру;
3. Халықаралық экономикалық байланыстарды нысандары мен әдістерін анықтау;
4. Қазақстан экономикасының дамуын зерттеу;
5. Қазақстанның Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен сауда байланысын анықтау;
6. Қазақстанда халықаралық қатынастарды дамыту жолдарын анықтау;
7. Халықаралық байланыс саласындағы мәселелерді зерттеу.
Жұмыстың зерттеу нысаны - Қазақстан Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен арадағы өзара тиімді экономикалық ынтымақтастық пен стратегиялық серіктестігі болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізі - халықаралық экономикалық интеграцияның, атап айтқанда, интеграциялық үрдістердің дамуының басымды бағыттары.
Зерттеу кезінде әртүрлі әдістер мен тәсілдер қолданылды: абстрактілі –логикалық әдістердің ғылыми тәсілдердің жиынтығы, экономика-статистикалық, бағдарламалық-мақсатты әдістер, сонымен қатар салыстыру, жинақтау, экспертті бағалаулар мен болжау әдістері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегіше сипатталады:
- Сыртқы экономикалық байланыстардың мәнділігі мен принциптерін сипаттайтын теориялық қағидалар тереңдетіле түсті. Сыртқы экономикалық байланыстардың тұрпаты мен түрлерін классификациялау нақтыланды.
- Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің сыртқы экономикалық байланыстарының негізгі даму үрдістері мен ерекшеліктері айқындалды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдамалар. Зерттеу нәтижесінде қорғауға төмендегідей нәтижелер шығарылды:
3 Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің арасындағы экономикалық байланысы ашылды.
4 Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің сауда-экономикалық ынтымақтастығын толық ауқымда дамыту және сыртқы нарықтарға шығуды қалыптастыру ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық байланыстары
1.1 Халықаралық экономикалық байланыстың түсінігі
Халықаралық экономикалық катынастың дәстүрлі ең кең дамыған нысанына - сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы сауданың ролі ерекше маңызды. Сыртқы сауда — тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт) құралады. Әрбір елдің сыртқы саудасының нәтижесі сауда балансынан көрінеді. Егер шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса активті сауда балансы дейміз. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын құрайды.
Американ ғалымы Дис Сакстың пікірінше: "қандай бір ел болмасын, оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ" 1, 186 б.
Халықаралық сауда- еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың өзара экономикалық тәуелділігі. Ғылыми-техникалық прогрестің ықпалын экономикада жүріп жатқан құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы ұлтық шаруашылықтардың қарым-қатынасын күшейтеді. Мұның өзі халықаралық, сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады. Дүниежүзілік сауданың қарқынды және өскелең дамып келе жатқан секторы-өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды тауарлар.
Халықаралық саудада жедел дамып келе жатқая саланың бірі-химиялық өнімдеу саудасы. Энерторесурстар мен шикізатқа сұраныстың көбейгенімен, шикізат саудысының қарқыны дүниежүзілік сауда қарқынынан едәуір төмен. Мұның себебі: біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді ұлғайтуды; екіншіден, щшикізаттың өзін ұтымды пайдалану арқылы қалдықсыз, терең өңдеу процесін қолдану. Дүниежүзілік азық-түлік саудасының оған деген сұраныстың біршама азайғаны байқалады. Бұл белгілі өнеркәсібі дамыған елдерде азық-түлікпен қамтамасыз ету деңгейінің жоғарылауымен байланысты. Дүниежүзілік саудада жүріп жатқан процестерді талдасақ, оның басты тенденциясы сыртқы сауданы ырықтандыру дер едік. Бұл орайда бірқатар проблемалар да бой көрсетеді. Олардың негізгісі - мемлекетаралық экономикалық топтар, сауда-экономикалық одақтар деңгейіндегі протекционистік тенденциялардың ұлғаюы.
Сауда балансы пассивті болғанда мемлекет айырманы алтынмен жабуы керек немесе несие алуға өтініш жасайды. Сондықтан да әрбір мемлекет сыртқы тауарды көп шығарып, аз тасуға бейімделеді. Бұл тауар балансының активті болуын көрсетеді. Мемлекет импортты түсіру үшін қорғау іс әрекетіне көшіп, тасылатын тауарларға жоғарғы қорғау салығын қолданады немесе арзан ақша саясатын іске қосады. Әдетте, АҚШ өзінің сауда әріптесі Жапонияға осылай жасайды. Себебі Жапония АҚШ нарығын арзан автомашина, тоңазытқыш, аудио- және видеотехникаға толтырып тастады.
Шартты түрде: 1 доллар - 1 теңгеге тең делік. АҚШ Жапонияға тоңазытқыш тасыса, Жапония АҚШ-қа транзистор тасиды. Тоңазыткыштың шартталуына 100 долл. тең, ал транзистордың шартты құны 100 иен болмақ. Шетел тауарларының легін тоқтату үшін АҚШ арзан ақша саясатын ендіруге келісіп, өзінің ұлттық валютасын, иеннің долларға қатынасы екі есе болған. Бұл жағдайда 1 долл. Жапонияда 0,5 иен ғана береді. Онда АҚШ-та иенге екі долл. төлеуге тура келеді. Мынаны түсіну қиын емес: Америка тоңазытқышы Жапонияда 50 иен болып, оны Жапонияда шын пейілмен сатып алады. Ал, Жапония транзисторының бағасы екі есе өсіп, американдықтар үшін 200 долл. сатылады. Бұл американдықтардың қымбат жапон транзсторын сатып алу пейілін барынша тарылтады 2, 123 б.
Сауда кедергілерінің ауқымы көп және бұған мыналар енеді: сырттан әкелінетін тауарларға жоғарғы салымдар, ұлттық валютаның девальвациялануы, сыртқа шығаратын тауарларға квота, экспортқа еркін шектеулер. Мұның барлығын протекционистік шаралар дейміз немесе мемлекеттің экономикалық саясаты. Бұл аталған саясат ішкі нарыққ шетел тауарларының еніп кетпеуіне бағытталған.
Халықаралық нарық қазіргі жағдайда үш негізгі бағытты құрайды:
3 тауар мен қызмет көрсету (ақпарат нарығын қосқанда);
4 жұмыс күші;
5 қарыз капиталы.
Халықаралық саудада шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі, қазіргі өндірісте шикізат ролі кемуінің жалпы тенденциясын байқатады. ҒТР-ның дамуы жаңа технологияны қолдануға әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің мөлшеріне энергияны қысқартты. ҒТР сауданың қалыптасқан түрлерінен басқа түрлерін де тудырды. Оларға: техникалық білім, техникалық іс-тәжірибе, технологиялық процесс пен лицензия мен патенттер жатады. Сауда және тариф бойынша халықаралық басты Келісіммен (ГАТТ) басқа дүниежүзілік қауымдастықта экспорттық бақылаудың (1942-ші жылдан) халықаралық координациялық комитеті бар. Бұл комитетті құрудың басты инициаторы АҚШ болды. Батыс елдері озық техника мен технологияны сатуға бақылау жасау үшін шешім қабылдады. Оларды сериялық игеруден 4 жыл өткен соң Батыста сатуға рұқсат етеді. Осы уақыт ішінде оларды модернизациялау қажеттігі туады. Сыртқы сауда айналымы – белгілі бір кезең ішінде мемлекеттің экспорты мен импорт құндарының жиынтығы 3, 149 б.
Ғылыми-техникалық прогрестің ықпалын экономикада жүріп жатқан құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы ұлтық шаруашылықтардың қарым-қатынасын күшейтеді. Мұның өзі халықаралық, сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады.
Сыртқы саудада "фритретерствоны" (еркін сауда) немесе "протекционизмді" (өз тауар өндірушілерін қолдау) талдап алудағы ымырасыздық өткен уақыттардың еншісінде қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт өзара кірігіп, араласып кетті.
"Фритретерство" саясатын ең алғаш А.Смит өзінің Салыстырмалы артықшылықтар теориясында анықтаған. Ол: "айырбас қандай елге болса да қолайлы; әрбір ел одан абсолютті артықшылықтар табады"- деп жазған. Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкілігі біліне бастады. Бұл дүниежүзілік нарықка белсенді қатысушы елдердің өзара сауда-экономикалық қатынастарына әсерін тигізді. АҚШ дүниежүзілік нарықтағы басымдығынан айырыла бастады. Егер 1950 жылы АҚШ үлесіне дүниежүзілік экспорттың 31 тиген болса, өз кезегінде Алманияның экспорты АҚШ деңгейіне жақындады. Сөйтіп, 90-шы жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауда-саттықта Испания едәуір жетістіктерге жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтарды экспорттауда Испания дүниежүзінде бірінші орынға орнықты. Сол кезеңде өз тауарларының бәсекелік мүмкіндіктері бойынша Жапонияға Азияның "жаңа индустриялды елдері"- Сингапур, Гонконг және Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификациясы төрт жүзге жуық критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы табыс, инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жатады. Классификацияда, аталғандарда басқа қазба байлықтар, инфрақұрылым, байланыс құрал-жабдықтар т.б факторлар ескеріледі. Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндамасында, бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік нарыққа салыстырмалы түрде бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады 2, 123 б.
Мамандардың болжауы бойынша ХХІ ғ алғашқы жылдарында бәсекеге ең кабілетті елдер сипатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады. 2030-шы жылы бәсекеге ен қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапония, Қытай болмақ. Бұлардан соң Алмания, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань, Малайзия және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол. Дамушы елдердің өз экспортын диверцификациялауға ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер тарабынан қандай нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер ең алдымен "жаңа индустриялды елдер" өз экспорттарының құрылымын өзгерту ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың экспорттарында өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде машиналар мен жабдықтардың үлесі артты. ХХғ соңғы ширегінде халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде Азия-Тынық мұхит аймағының ролі күшейді. Дүниежүзілік банктің есептеуі бойынша 2000 жылы дүниежүзілік сауда көлемінің 40%-і Тынық мұхит бассейнінде шоғырланады. Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы халықаралық еңбек бөлінісінің терендеуі, олардың өзара қарым-қатынастарын ұлғайтып, дамушы елдердің үлестерін азайтады. Осыдан байқайтынымыз, тауар мен қызмет көрсетудің халыкаралық нарығы бос емес, ол монополияланған, бақылауда және реттелген.
1.2 Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің ынтымақтастығы
1967-ші жылы Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің сауда-экономикалық тобы (АСЕАН) құрылды. Оған алты мемлекет мүше болды: Бруней, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Тайланд, Филиппин. Мақсаты — аймақтағы сауда мен экономикалық ынтымақтастықты дамыту, басқа елдермен сауда-экономикалық байланыстарды ұлғайту болып табылады.
Сауда саласы индустриялық-инновациялық даму жүргiзiлетiн басты "алаң' болуы тиiс. Осының әсерiнен Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң сауда саясаты нарық экономикасын өздiгiнен реттеудiң басты тетiгi - бәсекелестiктi дамыту үшiн жағдай жасауға бағытталатын болды. Ішкi рынокты импорттан одан әрi қорғау отандық өңдеу өнеркәсiбi тауарларының шетел кәсiпорындарының бағасы әрi тұтыну сипаттары жағынан да ұқсас түрлерінен мүлдем артта қалуына әкелiп соғады.
Ғаламдану кезеңiндегi жабық та шағын экономика ол капитализмнiң ерте сатысында бiржола қалып қоюы мүмкiн (Бұл Оңтүстік Шығыс Азия елдері арасында орын алып отыр). Жабық экономика саясатының зардабы Қазақстанның тоқсаныншы жылдар басынан өткергенiнен де әлдеқайда ауыр болуы мүмкiн. Бәсекелестiктi және экспортты ынталандыру саясаты импорт алмастыру саясатының орнын басатын болады.
Экспорттық бағдарланудың бес түрiн бөлiп алуға болады: шикiзат ресурстарының экспорты, экспорттық-өңдеушi аймақтар, құрамдас бөлiктер экспорты, толығымен дайын тұтыну өнiмдерiнiң экспорты және меншiктi сауда маркалары (брендтер) бар өнiмдер экспорты. Шикiзат тауарларының экспорты дамушы елдер экспортының негiзгi түрi болып табылады.
Экспорттың бұл түрi барлық экспорттың 90 процентiн құрайды, Оңтүстiк-Шығыс Азия үшiн 30-60 процент шамасында.
Экспорттық-өңдеушi өңiрлер арзан жұмыс күшi бар елдерде және қарапайым өнiмдi жинау кезiнде едәуiр еңбек шығындарының қажет ететiн салаларда қалыптасады. Мұндай өнiмдердi өндiретiн кәсiпорындар әдетте шетел инвесторлары иелiгiнде болады. Мемлекеттер жергiлiктi халықты жұмыспен қамту және шетел валюталарын алу проблемаларын шешу мақсатында инвестицияларды көтермелеу үшiн мұндай аймақтарға белгiлі бiр жеңiлдiктердi бередi 4, 33 б.
Экспорттық-өңдеушi өңiрлер дамушы елдердiң экспортты индустриялаудағы бiрiншi кезең болып табылады. Мұндай аймақтар бiрiншi 60-жылдары Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде пайда болды. Қазiргi кезде экспорттық-өңдеушi өңiрлер жалақы өте төмен елдерде - Қытай мен Оңтүстiк Шығыс Азияда басымдыққа ие болып отыр.
Құрамдас бөлiктерiнiң экспорты (ҚБЭ) автомобиль жасау және электроника секiлдi жоғары технологиялы салалар өнiмдерiнің құрамдас бөлiктерiнiң өндiрiсi мен экспортын бiлдiредi. ҚБЭ негiзiнен жаңа индустриялы елдерде жүзеге асырылады (Оңтүстік Шығыс Азия елдері). Өнiмдi түпкiлiктi жинау дамушы елдерде жүзеге асырылады. Жаңа индустриялық елдердегi кәсiпорындарды трансұлттық компаниялардың бақылауы ҚБЭ-ның ерекшелiгi болып табылады.
Толығымен дайын тұтыну өнiмдерiнiң экспортын (ТӨЭ) жергiлiктi компаниялар жүзеге асырады, ал дизайн, маркетинг, көтерме және бөлшек сауданы дамыған елдердiң ipi шетел компаниялары бақылайды. ТӨЭ-дегi жетекшi рөлдi жаңа индустриялық елдер иеленiп отыр. Мысалы, 2000 жылы Гонконгтың, Оңтүстiк Корея және Тайваньның экспорттық үлесi дамушы елдерде өндiрiлген барлық ТӨЭ-нiң 72 процентiн құрады. ТӨЭ-нiң өмiршең түрлерi үшiн қажеттi қосымша көмекшi салаларды Шығыс Азия елдері ғана құрғанын айта кету қажет.
Меншiктi сауда маркалары (брендтер) бар дайын өнiмнiң экспорты (ММЭ) ТӨЭ-ден де асатын өнiм экспортының түпкi өнiм түрi болып табылады. Компанияларды шетелдiк рынокқа меншiктi брендтерiмен енуi ММЭ-нiң ерекшелiгi болып табылады. Оңтүстік Шығыс Азия елдері ММЭ-нiң жарқын мысалы болып табылады: осы елдiң компаниялары шетелдiк рыноктарға автомобиль жасау және электроникадағы меншiктi брендтерiмен қатысады. Дамушы елдердiң экспорттық бағытының көп түрлiлiгiне қарамастан оның соңғы төрт түрiнiң пайда болуына әкелетiн нақты тетiгi бар.
Iрi трансұлттық компаниялар арзан жұмыс күшiн іздеп коммерциялық тапсырыстарды шығыс-азия елдерiне орналастырды, ал олар өз кезегiнде елдегi жұмыс күшiнiң қымбаттауына байланысты жұмыс күшi арзан болып тұрған елдерге тапсырыстарды қайта орналастырып отырды. Бұл процесте Оңтүстік Шығыс Азия елдері дамыған елдердiң компанияларынан түскен коммерциялық тапсырыстар арқылы өзiнiң индустриялық әлеуетiн дамытуға мүмкiндiк алды. Өзiнiң индустриялық әлеуетiн жетiлдiре келе дамушы елдер өз тұғыр-шебiн нығайтып, экспорттың жаңа түрлерiне iлгерiледi.
Әлемнiң көптеген елдерi коммерциялық тапсырыстар арқылы жаңа индустрияларды негiздеу мүмкiндiгiне белгiлi жағдайларға байланысты ие болған жоқ. Басқаша айтқанда, трансұлттық компаниялар кейбiр Оңтүстік Шығыс Азия елдерiнiң әлемдiк экономикаға кiруiне және дамыған елдердiң бай рыноктарына одан әрi қол жеткiзуiне көмектестi.
Бәсекелестiк жағдайларды жасау мақсатында заңнамалық база сындарлы талданатын болады және Қазақстан рыногында салауатты бәсекелестiктi орнатуға кедергi жасайтын тауарлар мен қызмет көрсету жолындағы барлық кедергiлер жойылатын болады.
Сауда режимiн кезең-кезеңiмен ырықтандыру сауда саясатының стратегиялық бағыты болуы тиiс. Бұл саясатты қосылған құн тiзбегiн одан әрi дамыту пайдасына шикiзат салалары кiрiстерiн бөлшектеп қайта бөлу, сондай-ақ ғылыми және инновациялық әзiрлемелерге негiзделетiн жаңа өндiрiстердi ұйымдастыру арқылы, мүмкiндiгiнше қысқа мерзiмдерде жүргiзу қажет.
Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің арасындағы сауда айналымы Орталық Азия және Шығыс Еуропа елдері арасында Ресейден кейінгі екінші орында тұр. Қазақстан экономикасына салынған Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің инвестициясының жалпы көлемі қазір шамамен 8 миллиард долларды құрап отыр, сондай-ақ Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына қосылуына қолдау көрсетіп отыр. “Атасу – Алашанькоу” мұнай құбыры, “СНПС-Ақтөбемұнайгаз” акционерлік қоғамы, “Кеңқияқ – Құмкөл” мұнай құбыры және “Қазақстан – Қытай” газ құбыры сияқты нысандар мен мекемелер атқарып жатқан, атқаратын істер ауқымды.
Қазақстан мен Оңтүстік Шығыс Азия елдері негізгі халықаралық ұйымдардың, ең алдымен Біріккен Ұлттар Ұйымының аясында белсенді түрде бірлесе әрекет етіп келеді 4, 55 б.
Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің экономикалық реформаларды белсенді жүргізу кезеңіндегі заңнамалық арқауды қалыптастыру жөніндегі тәжірибесі өте қызғылықты көрінеді. Конфуцийдің: “Алыстағы қиындықтарды ойламайтындар жақындағы қатерлерге тап болмай қоймайды” деген сөзін алға тартқан спикер “Қазақстан-2030” Стратегиясының ел өміріндегі ерекше орнына айрықша тоқталды. Стратегияны әзірлеу жұмысы аса ауыр экономикалық дағдарыс жылдарында-ақ басталды. Әйтсе де, біз алдымызға жауапты міндет – осы заманғы және серпінді дамыған ойдағыдай мемлекет болу міндетін қойдық. Біз бүгінгі таңда “Қазақстан-2030” Стратегиясы өзінің өміршеңдігі мен тиімділігін тұтастай растады деп толық мәлімдей аламыз.
Қазақстанның орнықты экономикалық дамуын қамтамасыз етті. Өткен жылы экономикалық өсу Қытай, Үндістан елдерімен бір деңгейде болды. Өткен он жылдың ішінде Қазақстанның ішкі жалпы өнімі бес есеге жуық өсті. Осы кезеңде ішкі жалпы өнімнің халықтың жан басына шаққандағы көлемі 3,5 еседен астам өсті және 2007 жылы 7 мың доллардан асты. Бұл бірқатар Орталық және Шығыс Еуропа елдерінің көрсеткіштерімен тең. 2000 жылдан бастап ІЖӨ-нің өсуі орта есеппен 9-10 пайызды құрап отыр. Таяудағы үш жыл ішінде оның орташа өсімі 8 пайыз деңгейінде сақталады, бұл 2008 жылы ІЖӨ-нің 2000 жылмен салыстырғанда екі есе өсуі жөніндегі стратегиялық міндетті шешуге мүмкіндік береді. Сыртқы сауда айналымы он жыл ішінде 6 еседен астам өсіп, 2007 жылы 80 млрд. долларға жетті. Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібі серпінді дамуда. 2015 жылға таман біз мұнай өндіру көрсеткішін – 130 миллион тоннаға және газ өндіруді 80 миллиард текше метрге жеткізіп, әлемдегі он аса ірі көмірсутегі шикізатын экспорттаушылардың клубына кіруді жоспарлап отыр.
Қазақстан мен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің экспортының негiзгi ұстанымдары шикiзаттық тауарлар-асыл емес металдар, минералдық азық-түлiктер, терiлiк шикiзаттар, химиялық және онымен байланысты сала өнiмдерi болып табылады. Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің импортта өңдеудiң терең деңгейiндегi тауарлар артықшылыққа ие - тоқыма, аяқ-киiм, бас киiм, машиналар, жабдықтар, электротехникалық жабдықтар, жер, әуе және су көлiгiнiң құралдары, олардың бөлшектерi және керек-жарақтары, оптикалық, фотографиялық приборлар мен аппараттар, сағаттар, музыкалық аспаптар, асыл емес металдар, пластмасса, каучук және резеңке бұйымдар. Қызмет көрсетулердің халықаралық айырбасының дамуының маңызды алғы шарттарының бірі болып халықаралық еңбек бөлінісінің негізінде халықаралық сауда байланыстары қарқындарының жеделдеуі табылады: сауда көлемінің өсуімен бірге көлік тасымалдары да артады; кемелер мен халықаралық көлік құралдарының басқа да түрлерін жөндеу мен қызмет көрсету үшін төлемдер мен түсімдер көбейеді; экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени байланыстар негізінде Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен арасындағы қатынастар белсенді болады.
1.3 Халықаралық экономикалық байланыстарды нысандары мен әдістері
Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу әр түрлі нысандар мен әдістерді қамтиды. Реттеудің негізгі нысандары мыналар болып табылады:
сыртқы экономикалық қызметті қаржыландыру;
салық салу;
инвестициялау;
сыртқы қарыз алу;
сыртқы берешек;
экспортты қаражаттандыру.
Реттеу әдістері көрсетілген нысандарға сай келеді және тура, сондай-ақ жанама әдістерді кіріктіреді. Тура әдістерге реттеудің әкімшілік нысандары: лицензиялар мен квоталар жатады. Экспорт пен импортты лицензиялау мен квоталау шикізат ресурстары мен тауар қорларының шектеулігі жағдайында ішкі рынокты толтырып, тұрақтандыру мақсатымен уақытша шаралар ретінде пайдаланылады. Сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметке (сыртқы саудаға, валюталық операцияларға және басқаларға) мемлекеттік монополия қойылуы мүмкін.
Реттеменің жанама немесе экономикалық әдістері неғұрлым пәрменді және дамыған сыртқы экономикалық қатынастарға сай болып табылады. Бұларға салықтар, соның ішінде кеден баждары, валюта бағамы, дуниежүзілік баға, сыртқы кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, облигациялардың, басқа бағалы қағаздар мен төлем қаражаттарыиың бағамы жатады.
Валюта бағамы немесе басқа елдің валютасының акша бірлігінде тұлғаланатын ұлттық ақша бірлігінің бағасы барлық ішкі бағаларды басқа елдің бағаларымен байланыстырады. Валюта бағамының ауытқуы отандық тұтынушылар үшін басқа елдің тауарларының бағасын өзгертеді және, керісінше, отандық тауарлардың бағасы басқа елдің тұтынушылары үшін өзгереді. Сөйтіп, бұл өзгерістер экспорт пен импорттың тартымдылығына әсер етеді; ұлттық валюта бағамының басқа елдің салыстырмалы валютасынан азаюы жағдайында экспорт дами бастайды, кері жағдайда импорт дамиды, өйткені бірінші жағдайда отандық тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды және бұл тауарларға олардың тарапынан сұраным ұлғая түседі; екінші жағдайда импорттық тауарлар арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным ұлғая түседі; екінші жағдайда импорттық тауарлар арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным артады.
Мемлекеттің валюта бағамдарының жүйесі икемді (құбылмалы) немесе тіркелген валюта бағамдары түрінде ұйымдастырылуы мүмкін 5, 91 б.
Икемді бағамдар жүйесі кезінде айырбас валюталардың сұранымы мен ұсынымы негізінде жүзеге асырылады, тіркелген бағамдар жүйесі кезінде ұлттық валютаның алтынға немесе басқа тұрлаулы валютаға белгілі бір қатынасы белгілінеді; екінші жағдайда мемлекет бұл ара қатынасты реттеп отырады, сөйтіп елдің төлем балансының теңгерімділігіне жету мақсатында валюта рыногының қызметіне араласады. Бұл орайда шетелдік валюта бағамының кемуі экспорт кезінде құнның импорт кезінде өтелінетін шығасын тудырады және керісінше, бұл бағамның көтерілуі кезінде ысыраптар импорт кезінде пайда болады, бұл қосымша экспортпен жабылуы тиіс.
Импорт кезінде (шетелдік импортшы үшін) шетел валютасы бағамының жергілікті валютаға салыстырмалы төмендеуі жергілікті рынокта мүмкіндіктердің кеңейгендігін білдіреді және керісінше, бұл бағамның артуы импортталатын тауарларға бағаның өсуіне байланысты рыноктың тұқыруына ұрындырады.
Отандық импортшылар үшін бағамдардың ауытқулары шетел тауарларын сатып алу жөніндегі мүмкіндіктерінің өзгеруін білдіреді.
Сөйтіп, валюта бағамы экспорт пен импорттың көлеміне әсер етеді, ол, өз кезегінде, қаржы құралдары - экспорт мен импортқа салынатын салықтар, кеден баждары арқылы алынатын және бөлінген қаржы ресурстарының мөлшеріне және мемлекеттің де, сондай-ақ экспорттық өнімді, тауарды, қызметтерді өндірушілердің де немесе оларды тұтынушылардың да қаржы жағдайына ықпал жасайды 6, 189 б.
Дағдарысты ахуалдар кезіңде: өндірістің едәуір құлдырауы мен қанағаттанғысыз сұраным тудырған инфляция кезінде сыртқы экономикалық тепе-тендікті айқындайтын микроэкономикалық үйлесімдер мен қағидаттар бұзылады әрі бұрмаланады. Бұл тұтыншыларды импортқа жалпыға бірдей бағдарлаумен, өскелең импортты жабу үшін экспорттық валюталық түсім-ақшаның жетіспеушілігімен, ұлттық валютаның тұрлаулы валютаға қарағанда бірден құнсыздануымен қосарлана жүреді. Орталық банк валюта резервтерінен айырыла отырып немесе халықаралық қаржы ұйымдарына қолдауды өтіне отырып, өзінің ақша бірлігінің бағамын қолдап отыру үшін валюталық басқыншылықтар жүргізуге мүдделі болады. Дағдарыстың одан әрі дамуы мемлекетті елдің өмірлік тіршілігіне сондай қажет болып отырған импортты да шектеуге мәжбүр етеді, өйткені оны төлеуге ақшасы жоқ. Экономикасы шикізатқа бағдарланып отырған елдерде ұзаққа созылған дағдарыстар экспорттың бірден-бір көзі болып отырған табиғи ресурстардың сарқылуына, экономикалық, тіпті саяси тәуелсіздікті болуы мүмкін жоғалтуға жеткізеді.
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу жүргізіледі. Кеден кодексі кеден аумағының, кеден баждарының және кеден алымдарының бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарының (яғни тауарлар мен өзге де заттардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын салуды, ресімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа құралдарын) белгілейді. Кеден тарифі ішкі рыноктағы шетелдік бәсекені реттейді. Кеден тарифы кеден баждары мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып табылады, олар республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ шегінен әкетілетін тауарлар мен өзге де заттарға салынады. Кеден ісін жүзеге асыру кезінде кеден органдары алатын, заңнамада белгіленген және мөлшерлемелерін Үкімет белгілейтін кеден төлемдерінің басты түрлерінің бірі кеден баждары - ұлттық шекара арқылы тасылатын тауардан кеден тарифінде қарастырылған мөлшерлемелер бойынша мемлекет алатын салықтар. Отандық практикада баж салығының адвалорлық, айрықшалықты және құрамдастырылған мөлшерлемелері кең тараған: адвалорлық - салық салынатын тауарлардың құнына пайызбен, айрықшалықты - бөлгіленген мөлшерде салық салынатын тауарлардың немесе заттардың өлшеміне, ал құрамдастырылған мөлшерлемелер - салық салудың екі түрінің ұштасуы жолымен есептелінетін мөлшерлемелер. Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік, протекционистік (қолдампаздық), пұрсаттылықты (преференциалдық) кеден баждары болып ажыратылады. Қазақстанда импорттық (әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар қолданылады 7, 77 б.
Экспорттық кеден баждарының экономикалық мәні - абсолюттік рента. Оны шетелдік сатып алушы төлейді. Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру, елдің импорттық саясатын тиімді жүзеге асыру, сыртқы экономикалық қызметтен мемлекеттік бюджеттің кірістерін көбейту мақсатымен Қазақстанда импорттық кеден тарифі енгізілді. Импорттық кеден тарифі қарастырған кеден баждары құнына пайызбен белгіленген және теңгемен (Ұлттық банк белгілейтін теңгенің бағамы бойынша кедендік құнды қайта есептей отырып) немесе импортшының тандауы бойынша еркін айырбасталымды валютамен төленеді. Тауардың кедендік құны - кеден шекарасын кесіп өткен мезеттегі нақты төленген баға. Оған фактура-шотқа сәйкес тауардың бағасы, сондай-ақ фактура-шотқа кірмеген нақты шығыстар қосылады. Импорттық кеден баждарының жүйесі ұлттық өндірісті шетелдік өнім экспансиясынан қорғайды: отандық тауарлармен бәсекелесетін тауарларға жоғары импорттық баждар, жоқ немесе ел ішінде жеткіліксіз көлемде өндірілетін тауарларға төмен баждар салынады. Бұл қағидат бір мезгілде мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін толтыру жөніндегі мемлекеттің фискалдық мүдделерін қамтамасыз етеді. Қаржы министрлігі мен оның Кедендік бақылау комитеті кеден төлемдерін алудың тәртібін анықтайды, ал оның органдары кедендік мағлұмдамаға сәйкес тауарларды кедендік бақылауға ұсынған кезде төлемдерді төлеуді тексереді. ТМД мемлекетінде өнім жекізілімі үшін кеден баждарын төлеу қолданыстағы заңнамаға және осы елдермен жасасқан үкіметаралық келісімдерге сәйкес жүзеге асырылады.
2 Қазақстан Республикасының Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен экономиккалық байланыстарының қазіргі жағдайы
2.1 Қазақстан экономикасының дамуы
Тәуелсіздік алған жылдары ҚР-ның экономикалық саясаты социалдық экономикалық жүйенi өзгертуге және ұлттық нарықтық экономиканы құруға бағытталды. Негiзгi бағыттар мыналар болды: экономиканы ырықтандыру: сыртқы реттеуiштердi енгiзу, әлеум.-экон. аяға мемлекеттiң қатысуын шектеп, қамқорлығын азайту, сыртқы экон. қызмет нысандарын кеңейту, сырттан инвестициялар тарту, валюталық тәртiптi тұрақтандыру; көп ұстынды экономиканың негiздерiн қалыптастыру: экономикада жекеше сектордың жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау, шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге нарықтық нышандар үлгiлерiн енгiзу, кәсiпкерлiктi, шағын және орташа бизнестi дамыту, толымды нарықтық бәсекенi өрiстету үшiн жағдай жасау.
Республиканың жалпы iшкi өнiмi 1991 ж. ағымдағы бағамен — 85863,1 млн. сом., 1992 ж. — 1217689,2 сом болды. Бағаны ырықтандыру салдарынан үдей түскен инфляцияға байланысты жалпы iшкi өнiм ағымдағы бағамен 15 есе көбейдi. Тұтыну бағасының индексi 1992 ж. 3060,8%-ды құрады, мұның өзi 1991 жылмен салыстырғанда 12,4 есе (247,1%) көп. Нақты бағамен жалпы iшкi өнiм деңгейi 5,3%-ға төмендедi. 1991 жылмен салыстырғанда 1992 ж. экономиканың барлық саласы бойынша өндiрiс көлемi күрт азайды. Өнеркәсiптiк өнiмнiң құлдырау қарқыны құрылыста 40,5%-ды, саудада 17,4%-ды, көлiкте 19,4%-ды құрады. Өндiрiстiң өсуi тек а.ш-нда ғана тiркелдi. Сатып алу қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша орта есеппен жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм 1991 ж. 5756 АҚШ дол., 1992 ж. 5561 АҚШ дол. болды. 1992 ж. Қазақстанның стратегиялық дамуының алғашқы бағдарламасы — “Қазақстанның егемендi және тәуелсiз мемлекет ретiнде дамуының қалыптасу стратегиясы” қабылданды, мұнда мемлекет дамуының басым бағыттары айқындалды және экономика аясында стратегиялық мақсаттар белгiлендi, олар: бәсекеге негiзделген, экон. және әлеум. өзара байланыстардың жалпы жүйесiнде әрқайсысы өз мiндеттерiн орындайтын негiзгi меншiк нысандары (жекеше және мемл.) ұштасатын және өзара байланыста болатын әлеум. нарықтық экономика құру; адамның экономикалық өзiн-өзi билеуi қағидатын iске асыру үшiн құқықтық және басқа жағдай жасау.
Екiншi кезең (1993 — 94) экономикалық дағдарыстың түйiндi кезеңiне айналды, бұл дағдарыс мыналардан көрiндi: Ресей Федерациясымен шаруашылық байланыстардың үзiлуi және осының салдары ретiндегi төлем төленбеу дағдарысы: кәсiпорындардың өзара борыштары 1993 — 94 ж. және 1995 жылдың басында 634913 млн. теңге болды; инфляция (гиперинфляция) өрши түстi: 1993 ж. тұтыну бағасының индексi 2265% деңгейiне жеттi (Ресей Федерациясының жаңа рублiнiң инфляциясы); өнеркәсiптiң шегiне жете құлдырауы: өндiрiлген ұлттық табыс 1991 — 93 ж. 1976 жылғы деңгейге дейiн төмендеп, жалпы құлдырау 38,2% болды. 90 жылдардың басындағы жалпы экон. дағдарыс халық тұрмысының күрт нашарлауына әсерiн тигiздi: 1990 жылдан 1994 жылға дейiн тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жан басына шаққанда орта есеппен жалпы iшкi өнiм 20%-ға азайып, 4711 АҚШ долл. болды. Бұл кезеңде халықтың жаппай көшi-қоны басталды, ол 1994 ж. терiс сальдоға жеттi (–410387 адам). Жалғастырылған реформалардың мақсаты мына шараларды көздедi: меншiк қатынастарын қайта құру жеке меншiктi заңдастыру жағына ойысты; “рубль аймағынан” шығу және ұлттық валюта - теңгенi енгiзу (1993 ж. қараша); валюта-қаржы және банк жүйесiн өзгерту; инфляция мен бюджет тапшылығын кемiтуге қатысты қатаң шектеу шараларын жүзеге асыру; алтын-валюта сақтық қорларын еселей түсу. Бұл кезеңде үкiмет дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасын қабылдады, ол инфляция деңгейiн азайтуға және өндiрiстiң құлдырауын шектеуге бағытталды. Қаржы секторы беретiн қарыздардың көлемiн шектеуге қосымша несиенiң “бағасын ұтымды ету” талабы, яғни жоғары пайыздық мөлшерлеме белгiлеу қарастырылды. Бұл шара жекеше жинақ ақшаның өсуiне септiгiн тигiзетiн, қарыз қорларына жұмсалатын шығынның өсуi себептi банк секторының қарыздарына жалпы сұранымды қысқартуға жәрдемдесетiн барынша тиiмдi шаралардың бiрi ретiнде қарастырылды. Мұндай жағдайда ҚР-ның Үкiметi басшылық нұсқамасымен “директивалық” несиелер беру есебiнен кәсiпорындарға талғамалы қолдау көрсетуге тырысты: 1994 ж. оның көл. 14063,7 млн. теңге болды.
Тұрақтандыру бағдарламасы шеңберiнде қолданылып жатқан шараларға қарамастан мемлекеттiң нысаналы несиелерi көбiнесе қайтарылмайтын несиелерге айналды. 1994 жылдың аяғына қарай шамамен 2300 млн. теңге (яғни бөлiнген несиенiң алтыдан бiр бөлiгi) қайтарылды. Бұл кезеңде жалпы iшкi өнiмнiң серпiнi өндiрiстiң шапшаң құлдырауымен сипатталды, ал 1995 жылдың басына қарай жалпы iшкi өнiмнiң көлемi 1990 жылғымен салыстырғанда 61,4% болды. Дағдарысқа қарсы бағдарламаның нәтижесiнде таза жинақ қаражат - өндiрiстi тұрақтандыратын әлеуеттi инвестициялар өсуге тиiс едi.
Алайда, жинақ қаражат күткендегiдей өсе қоймады: халықтың салымы небәрi 606,9 млн. теңгеден (1.1. 1994) 1673,5 млн. теңгеге дейiн (1.7.1994) ғана көбейдi, ал банкiлердегi ағымдағы, есеп айырысу және депозиттiк шоттардың қалдықтары тиiсiнше 4154,1 млн. теңгеден 12472,0 млн. теңгеге көбейдi. Сөйтiп, экономиканың нақты секторында болған тұрақсыздану өндiрiстiң құлдырауын ушықтыра түстi. Тек 1994 ж. ғана Қазақстан өз өнеркәсiбiнiң ширегiнен астамынан айрылды. Дағдарысты шектеу қатаң экон. саясат жүргiзудi талап еттi, соның салдарынан әлеумметтік –экономикалық ахуал одан әрi нашарлады. Қазақстанның экономикалық саясатына түзету енгiзудiң нәтижесiнде экономика дәрменсiздiктен серпiлiп, макроэкономика тұрақтану үшiн жағдай жасауға мүмкiндiк туды. Бұл кезеңде Қазақстан Халықараралық валюта қорына кiрдi, ол елге дағдарысты еңсеру үшiн нысаналы несие бөлдi.
Үшiншi кезеңде (1995 — 97) Макроэкономиканы тұрақтандыру бағдарламасы қабылданды, ол қатаң шектеу арқылы инфляцияны төмендетудi көздедi. Тұрақтандыру бағдарламасы мынадай мақсаттарды алға қойды: нарықтық экономикалық институттары мен инфрақұрылымды дамыту; халықаралық стандарттарға сәйкес екi деңгейлi банк жүйесiн жаңғырту, инвестициялық және сақтандыру компанияларын, биржалар мен аудиторлық фирмалар құру; қатаң ақша-несие және нысапты бюджет-салық саясатын жүргiзу; ұлттық валюта бағамының тұрақтылығына қол жеткiзу; атаулы жалақыны шектеу; берiлетiн несиелердi шектеу және ақша массасының қатаң көлемiн (11722 млн. теңгеден аспайтын) белгiлеу. Бұл кезеңде шет ел капиталы кеңiнен тартылды, рыноктер мен нарықтық құрылымдарды дамыту үшiн жағдай жасалды.
Қолданылған шаралардың нәтижесiнде 1996 жылдың қарсаңында теңгенiң валюталық бағамы тұрақтанды (1994 ж. — 1 долл. үшiн 35,76 теңге, 1995 ж. — 60,93 теңге, 1996 ж. — 67,29 теңге), бюджет тапшылығы азайды, өнеркәсiптiң сыртқа шығаруға бағдарланған бiрқатар салаларында өндiрiс жанданды. Әлеум. аядағы қаржы-экон. қайта құрулар қаржы жүгiн респ. бюджеттен жергiлiктi бюджетке беру, көрсетiлетiн әлеуметтік қызметтердiң сапасын арттыру, әлеуметтік сала мекемелерiнiң қызметiне жаңа экон. бәсекелестiк қатынастарды енгiзiп, дамыту, қаржыландырудың бюджеттен тыс көздерi мен көлемдерiн ұлғайту бағытында жүзеге асырылды. Қаржы қорларын шектеу жағдайында негiзгi қаржы-экон. өзгертулер аралас қаржыландырудың жаңа үлгiсiне көшу негiзiнде қаржыландыру жүйесiн өзгертумен ұштастырыла жүргiзiлдi, мұнда бюджеттен қаржыландыру, сақтандыру жарналары мен жекеше инвестициялар негiзгi көздерге айналды. Жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм 1994 жылмен салыстырғанда 1997 ж. 14,1 млрд. теңге деңгейiне дейiн көбейдi. 1997 жылдың бас кезiндегi экономиканың жай-күйiн мынадай факторлармен сипаттауға болады: iс жүзiнде барлық тауарлар мен қызметтердiң бағасы босатылды немесе ырықтандырылды, негiзгi заңдық актiлер өзгертiлдi, олар реформаларды жүргiзуге мүмкiндiк туғызды, сыртқы экон. қызмет ырықтандырылды, нарық талаптарына сай келетiн жаңа салық базасы жасалды, меншiктi қаржы рыногi құрылды, банк жүйесi жаңғыртылды, оның инфрақұрылымы дамытылды; мемл. бағалы қағаздар рыногi құрылды, мемл. меншiктi жекешелендiру қарымды қарқынмен жүргiзiлдi. Алайда, қатаң ақша-несие, бюджет-салық саясатының экон. тұрғыдан тиiмдi нәтижелерiне қарамастан бұл кезеңде халықтың әлеум.-демогр. ахуалы күрт нашарлады: халықтың өсiп-өну деңгейi кемiдi; өмiрдiң ұзақтығы қысқарды; бiлiм деңгейi төмендедi; материалдық әл-ауқат құлдырап кеттi: қазақстандықтардың 31%-ға жуығы тұтыну қоржынының ең төмен деңгейiнде өздерiнiң күн-көрiс қажеттерiн қанағаттандыра алмады, жұмыссыздық деңгейi екi есеге жуық көбейдi. Бұл кезеңде бұрынғы әлеуметтік саясат қағидаларын өзгерту қажеттiгi туды: халықты әлеум. қорғаудан әлеуметтік көмек пен қолдауға көшу, сондай-ақ, әлеуметтік саладағы мемлекеттік қамқорлықты қысқарту қажет болды. Бұл нарықтық реформалар кезеңiнiң басты жетiстiктерi: елде тұрақты әлеуметтік-экономикалық жағдай сақталды; ұлттық ақша бiрлiгi енгiзiлдi және дербес ұлттық ақша саясатын жүргiзу мүмкiндiгi туды; Қазақстан рыногi тұтыну тауарларымен молая түстi; респбликаның тәуелсiздiгi мәртебесiн дүниежүзілік. қоғамдастығы мойындады және ол халықараралық қаржы институттарына кiрдi. Әлеуметтік - экономикалық шаралардың iске асырылуы Қазақстанда жекеше зейнетақы, сақтандыру және мед. қорларын құруға жол ашты.
Төртiншi кезеңде (1998 — 99) Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясы қабылданды. “Қазақстан — 2030”: Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының жақсаруы: ел Президентiнiң “Қазақстан халқына жолдауы” (1997 ж. күз) бағдарламасы — ҚР-ның ұзақ мерзiмдiк стратегегиялық дамуының тұжырымдамалық негiзi — даму бағыттары және елдiң дамыған елдер тобына шығу жолдары айқындалды. Стратегияның мiндеттерiне сәйкес Қазақстан 2030 жылға қарай дамыған мемлекеттердiң деңгейiне жетiп, әлемнiң ең дамыған 20 елiнiң қатарына қосылуға тиiс. 1997 жылдың аяғында басталған дүниежүз. қаржы дағдарысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
4
1 Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық байланыстары
1.1 Халықаралық экономикалық байланыстың түсінігі
9
1.2 Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің ынтымақтастығы
13
1.3 Халықаралық экономикалық байланыстарды нысандары мен әдістері
18
2 Қазақстан Республикасының Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен экономиккалық байланыстарының қазіргі жағдайы
2.1 Қазақстан экономикасының дамуы
23
2.2 Қазақстанның Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен сауда байланысы
33
3 Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық байланысын жетілдіру жолдары мен қазіргі мәселелері
3.1 Қазақстанда халықаралық қатынастарды дамыту жолдары
46
3.2 Халықаралық байланыс саласындағы мәселелер
51
Қорытынды
56
Қолданылған әдебиеттер тізімі
58
Қосымшалар
61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен кең ауқымды және өзара тиiмдi сауда-экономикалық ынтымақтастықты нығайту Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыстарын дамытудың жалпы стратегиясының басты бағыттарының бiрi болып табылады.
Бүгiнгi күнi Оңтүстік Шығыс Азия елдері Қазақстанның негiзгi сауда-экономикалық әрiптестерiнiң бiрi болып табылады. Алайда екi ел арасындағы сыртқы сауда айналымының оң өсу серпiнiне қарамастан, өзара сауда көлемi екi елдiң мүмкiндiктерiн көрсетпейдi және тұтастай алғанда, сауда саласындағы екi жақты қатынастар деңгейi мемлекеттердiң қолдағы әлеуетiне сәйкес келмейдi.
Қазақстанның шекара маңы аудандарын дамытудың әлеуетi инвестициялық ахуалдың ерекшелiктерiмен, игерiлетiн нарықтың өндiрiстiк факторларының құнымен және мемлекеттiк шекараны кесіп өтумен байланысты транзакциялық шығындармен, көлiк жағдайлары, шекаралық өтпелердiң және кедендiк бекеттердiң инфрақұрылымымен айқындалады.
Бұл аспектiлер өңiрлердiң де, сол сияқты тұтастай алғанда елдiң де әлеуметтiк-экономикалық дамуының құрамдас бөлiгi ретiнде, шекара маңы аумақтарының экономикасын көтеру мақсатында Қазақстан Республикасында шекара маңы ынтымақтастығына қарым-қатынасты өзгертудiң қажеттiлiгiн айқындайды.
Қазiргi уақытта республиканың әлеуетi халықаралық жүк ағындары жүйесiнде толық көлемде әрекет етпейді, негізгi халықаралық көлiк дәлiздерінің мамандануы соңына дейiн қалыптастырылмаған, елдiң аумағы бойынша көлiк жүк ағындарын толыққанды қалыптастыруды қамтамасыз етуге арналған халықаралық стандарттарға сәйкес көлiк жолдарының сервистiк қызметтерi мен сапасының деңгейiн арттыру талап етiледi.
Көлiк дәлiздерiнің қызметi халықаралық бизнес, трансұлттық компаниялар, отандық және шетелдiк инвесторлар өкiлдерiнiң неғұрлым көп санын, ең алдымен, бизнестi жүргiзудiң өзiнiң либералдық жағдайларымен, әсіресе елдің орта және шағын кәсіпкерлiгін ойдағыдай дамыту үшiн қажеттi нарықтық шығындарды барынша азайтумен тартады.
Еуропаның, Шығыс және Оңтүстік – Шығыс Азияның сыйымды және серпінді дамушы нарықтары арасында Еуразия құрлығының орталығында орналасқан Қазақстанның экономикасы көбінесе транзиттік мүмкіндіктердің жоғары әлеуетін тиімді пайдалануға тәуелді болып келеді. Республиканың көлік жүйесінің дамуына елдің үлкен территориясы (2725 мың км), халықтың шашыраңқы орналасуы (орташа шамамен 6 адам км2–ден аз), шикізаттық өндірістік ресурстарының біршама бір жерге орналастырылуы және т.б. әсер етеді.
Халықаралық талдау орталықтарының бағалаулары бойынша Оңтүстік-Шығыс және Шығыс Азия – Еуропа бағыттары бойынша транзиттік ағымдар 330 - 400 млрд. АҚШ долларына бағаланады, олардың 20% Ресей Федерациясы мен Қазақстанның территориясы арқылы өтуі керек. Бірақ Қазақстан әртүрлі себептерге байланысты аталған әлеуетті 10%-дан аз пайдаланады. Қазіргі уақытта шамамен 1,5 млрд. АҚШ долларын құрайтын ішкі тасымалдардың көлемі 2010 ж. экономиканың индикативті даму жоспарына сәйкес 8 - 9% - ға артып, 3,6 млрд. АҚШ долларына дейін өсуі мүмкін.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ұлттық деңгейде көлік жүйелерінің дұрыс емес дамуы өндіріс пен қызмет көрсету салаларындағы жоғары шығындардың өтелмеуіне, шаруашылық қызметтің барлық салаларының дамуының тоқырауына, аймақтардың өзара байланысының және еңбек ресурстарының жылжуының шектелуіне әкеледі. Транзитті-көлік мүмкіндіктерін тиімді пайдалану экономиканың ұқсас салалары мен орталарының жедел дамуын ынталандырады. Экономика мен көлік кешенінің дамуы диалектикалық бірлік пен бір-біріне объективті тәуелділікте болғандықтан да, Қазақстанның әлемдік көлік жүйесіне интеграциясы жолында мемлекеттің көліктік стратегиясын таңдауы қазіргі сатыдағы алдыңғы қатарлы міндеттердің бірі болып табылады.
Қазақстанның көліктік қызмет нарығын қалыптастыру үрдісінің күрделілігі және оның әлемдік жүйеге интеграциясы берілген ғылыми зерттеудің өзектілігін негіздейді және тұрақты экономикалық өсудің стратегиясын жасап шығаруды жүзеге асыру үшін маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықаралық интеграциялық үрдістердің теориялық-әдістемелік аспектілеріне отандық және шетелдік авторлардың ғылыми жұмыстарының біршамасы арналған. Олардың ішінен А.Маршалл, Дж. М.Кейнс, Дж. Гэлбрайт, Л.Туроу, Г.Мюрдаль, Д.Рикардо, А.Смит, Р.Вернон, П.Кругман, М.Портер, В.Леонтьев, Б.Олин, Э.Хекшер және т.б. ғалым-экономисттерді атауға болады. Аталған еңбектерде әлемдік шаруашылық байланыстардың ғаламдануы жағдайында интеграциялық үрдістердің жалпы теориялық мәселелері қарастырылған.
Мемлекеттердің халықаралық экономикалық интеграциясының маңызды бағыттарының бірі ретінде қызмет көрсету саласының қалыптасуы мен дамуы мәселелеріне Е.Ф.Авдокушиннің, Г.А.Гранбергтің, Б.Г.Дякиннің, А.Н.Козыревтің, Э.Г.Кочетовтың, А.А.Кочетковтың, В.М.Кутовтың, Н.М.Мухитдинованың, В.Е.Рыбалкиннің, Б.Н.Смитиенконың, Ю.А. Щербанинің, И.П. Фаминскийдің және басқа ғалым экономистердің жұмыстары арналған.
Жалпы экономикалық интеграцияның және Қазақстан республикасындағы көлік қызметтері нарығының объектісі ретінде көлік қызметтері нарығының қазіргі жағдайының маңызды ғылыми зерттеулері атап айтқанда, Е.М.Арыновтың, Н.К.Исингариннің, Е.Д.Атамқұловтың, Х.З.Арбатиевтің, Қ.Қ.Жанғаскиннің, Ю.Н.Лавришенконың, В.М. Лившицтің, К.Мадалиевтің, Ы.Ташбаевтың, Л.Ф.Сухованың, Х.С.Карибжановтың, Г.И.Тулеугалиевтің т.б жұмыстарында қарастырылған.
Қызмет көрсету саласындағы халықаралық интеграциялық үрдістерді түбегейлі түрде зерттеумен айналысатын отандық және шетелдік авторлардың еңбектерінің көптігіне қарамастан, аталған мәселенің көптеген аспектілері жеткілікті түрде зерттелмеген, жоғарыда аталған үрдістердің жүзеге асырылу механизмі мен мәнін түсінудің теориялық және әдістемелік негіздерінде зерттеуді қажет ететін мәселелер бар. Көлік қызметтері саласындағы елдің экономикалық интеграциясының теориялық және тәжірибелік аспектілерінің Қазақстанда жеткілікті зерттелмеуі аталған мәселенің теориясы мен тәжірибесін тереңдетіп зерттеу қажеттілігін алға қояды.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстан Республикасының Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен халықаралық экономикалық байланысын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Халықаралық экономикалық байланыстың түсінігін зерттеу;
2. Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің ынтымақтастығын қарастыру;
3. Халықаралық экономикалық байланыстарды нысандары мен әдістерін анықтау;
4. Қазақстан экономикасының дамуын зерттеу;
5. Қазақстанның Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен сауда байланысын анықтау;
6. Қазақстанда халықаралық қатынастарды дамыту жолдарын анықтау;
7. Халықаралық байланыс саласындағы мәселелерді зерттеу.
Жұмыстың зерттеу нысаны - Қазақстан Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен арадағы өзара тиімді экономикалық ынтымақтастық пен стратегиялық серіктестігі болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізі - халықаралық экономикалық интеграцияның, атап айтқанда, интеграциялық үрдістердің дамуының басымды бағыттары.
Зерттеу кезінде әртүрлі әдістер мен тәсілдер қолданылды: абстрактілі –логикалық әдістердің ғылыми тәсілдердің жиынтығы, экономика-статистикалық, бағдарламалық-мақсатты әдістер, сонымен қатар салыстыру, жинақтау, экспертті бағалаулар мен болжау әдістері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегіше сипатталады:
- Сыртқы экономикалық байланыстардың мәнділігі мен принциптерін сипаттайтын теориялық қағидалар тереңдетіле түсті. Сыртқы экономикалық байланыстардың тұрпаты мен түрлерін классификациялау нақтыланды.
- Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің сыртқы экономикалық байланыстарының негізгі даму үрдістері мен ерекшеліктері айқындалды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдамалар. Зерттеу нәтижесінде қорғауға төмендегідей нәтижелер шығарылды:
3 Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің арасындағы экономикалық байланысы ашылды.
4 Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің сауда-экономикалық ынтымақтастығын толық ауқымда дамыту және сыртқы нарықтарға шығуды қалыптастыру ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық байланыстары
1.1 Халықаралық экономикалық байланыстың түсінігі
Халықаралық экономикалық катынастың дәстүрлі ең кең дамыған нысанына - сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы сауданың ролі ерекше маңызды. Сыртқы сауда — тауарды әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт) құралады. Әрбір елдің сыртқы саудасының нәтижесі сауда балансынан көрінеді. Егер шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса активті сауда балансы дейміз. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын құрайды.
Американ ғалымы Дис Сакстың пікірінше: "қандай бір ел болмасын, оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ" 1, 186 б.
Халықаралық сауда- еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың өзара экономикалық тәуелділігі. Ғылыми-техникалық прогрестің ықпалын экономикада жүріп жатқан құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы ұлтық шаруашылықтардың қарым-қатынасын күшейтеді. Мұның өзі халықаралық, сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады. Дүниежүзілік сауданың қарқынды және өскелең дамып келе жатқан секторы-өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды тауарлар.
Халықаралық саудада жедел дамып келе жатқая саланың бірі-химиялық өнімдеу саудасы. Энерторесурстар мен шикізатқа сұраныстың көбейгенімен, шикізат саудысының қарқыны дүниежүзілік сауда қарқынынан едәуір төмен. Мұның себебі: біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді ұлғайтуды; екіншіден, щшикізаттың өзін ұтымды пайдалану арқылы қалдықсыз, терең өңдеу процесін қолдану. Дүниежүзілік азық-түлік саудасының оған деген сұраныстың біршама азайғаны байқалады. Бұл белгілі өнеркәсібі дамыған елдерде азық-түлікпен қамтамасыз ету деңгейінің жоғарылауымен байланысты. Дүниежүзілік саудада жүріп жатқан процестерді талдасақ, оның басты тенденциясы сыртқы сауданы ырықтандыру дер едік. Бұл орайда бірқатар проблемалар да бой көрсетеді. Олардың негізгісі - мемлекетаралық экономикалық топтар, сауда-экономикалық одақтар деңгейіндегі протекционистік тенденциялардың ұлғаюы.
Сауда балансы пассивті болғанда мемлекет айырманы алтынмен жабуы керек немесе несие алуға өтініш жасайды. Сондықтан да әрбір мемлекет сыртқы тауарды көп шығарып, аз тасуға бейімделеді. Бұл тауар балансының активті болуын көрсетеді. Мемлекет импортты түсіру үшін қорғау іс әрекетіне көшіп, тасылатын тауарларға жоғарғы қорғау салығын қолданады немесе арзан ақша саясатын іске қосады. Әдетте, АҚШ өзінің сауда әріптесі Жапонияға осылай жасайды. Себебі Жапония АҚШ нарығын арзан автомашина, тоңазытқыш, аудио- және видеотехникаға толтырып тастады.
Шартты түрде: 1 доллар - 1 теңгеге тең делік. АҚШ Жапонияға тоңазытқыш тасыса, Жапония АҚШ-қа транзистор тасиды. Тоңазыткыштың шартталуына 100 долл. тең, ал транзистордың шартты құны 100 иен болмақ. Шетел тауарларының легін тоқтату үшін АҚШ арзан ақша саясатын ендіруге келісіп, өзінің ұлттық валютасын, иеннің долларға қатынасы екі есе болған. Бұл жағдайда 1 долл. Жапонияда 0,5 иен ғана береді. Онда АҚШ-та иенге екі долл. төлеуге тура келеді. Мынаны түсіну қиын емес: Америка тоңазытқышы Жапонияда 50 иен болып, оны Жапонияда шын пейілмен сатып алады. Ал, Жапония транзисторының бағасы екі есе өсіп, американдықтар үшін 200 долл. сатылады. Бұл американдықтардың қымбат жапон транзсторын сатып алу пейілін барынша тарылтады 2, 123 б.
Сауда кедергілерінің ауқымы көп және бұған мыналар енеді: сырттан әкелінетін тауарларға жоғарғы салымдар, ұлттық валютаның девальвациялануы, сыртқа шығаратын тауарларға квота, экспортқа еркін шектеулер. Мұның барлығын протекционистік шаралар дейміз немесе мемлекеттің экономикалық саясаты. Бұл аталған саясат ішкі нарыққ шетел тауарларының еніп кетпеуіне бағытталған.
Халықаралық нарық қазіргі жағдайда үш негізгі бағытты құрайды:
3 тауар мен қызмет көрсету (ақпарат нарығын қосқанда);
4 жұмыс күші;
5 қарыз капиталы.
Халықаралық саудада шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі, қазіргі өндірісте шикізат ролі кемуінің жалпы тенденциясын байқатады. ҒТР-ның дамуы жаңа технологияны қолдануға әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің мөлшеріне энергияны қысқартты. ҒТР сауданың қалыптасқан түрлерінен басқа түрлерін де тудырды. Оларға: техникалық білім, техникалық іс-тәжірибе, технологиялық процесс пен лицензия мен патенттер жатады. Сауда және тариф бойынша халықаралық басты Келісіммен (ГАТТ) басқа дүниежүзілік қауымдастықта экспорттық бақылаудың (1942-ші жылдан) халықаралық координациялық комитеті бар. Бұл комитетті құрудың басты инициаторы АҚШ болды. Батыс елдері озық техника мен технологияны сатуға бақылау жасау үшін шешім қабылдады. Оларды сериялық игеруден 4 жыл өткен соң Батыста сатуға рұқсат етеді. Осы уақыт ішінде оларды модернизациялау қажеттігі туады. Сыртқы сауда айналымы – белгілі бір кезең ішінде мемлекеттің экспорты мен импорт құндарының жиынтығы 3, 149 б.
Ғылыми-техникалық прогрестің ықпалын экономикада жүріп жатқан құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы ұлтық шаруашылықтардың қарым-қатынасын күшейтеді. Мұның өзі халықаралық, сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады.
Сыртқы саудада "фритретерствоны" (еркін сауда) немесе "протекционизмді" (өз тауар өндірушілерін қолдау) талдап алудағы ымырасыздық өткен уақыттардың еншісінде қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт өзара кірігіп, араласып кетті.
"Фритретерство" саясатын ең алғаш А.Смит өзінің Салыстырмалы артықшылықтар теориясында анықтаған. Ол: "айырбас қандай елге болса да қолайлы; әрбір ел одан абсолютті артықшылықтар табады"- деп жазған. Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкілігі біліне бастады. Бұл дүниежүзілік нарықка белсенді қатысушы елдердің өзара сауда-экономикалық қатынастарына әсерін тигізді. АҚШ дүниежүзілік нарықтағы басымдығынан айырыла бастады. Егер 1950 жылы АҚШ үлесіне дүниежүзілік экспорттың 31 тиген болса, өз кезегінде Алманияның экспорты АҚШ деңгейіне жақындады. Сөйтіп, 90-шы жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауда-саттықта Испания едәуір жетістіктерге жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтарды экспорттауда Испания дүниежүзінде бірінші орынға орнықты. Сол кезеңде өз тауарларының бәсекелік мүмкіндіктері бойынша Жапонияға Азияның "жаңа индустриялды елдері"- Сингапур, Гонконг және Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификациясы төрт жүзге жуық критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы табыс, инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жатады. Классификацияда, аталғандарда басқа қазба байлықтар, инфрақұрылым, байланыс құрал-жабдықтар т.б факторлар ескеріледі. Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндамасында, бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік нарыққа салыстырмалы түрде бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады 2, 123 б.
Мамандардың болжауы бойынша ХХІ ғ алғашқы жылдарында бәсекеге ең кабілетті елдер сипатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады. 2030-шы жылы бәсекеге ен қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапония, Қытай болмақ. Бұлардан соң Алмания, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань, Малайзия және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол. Дамушы елдердің өз экспортын диверцификациялауға ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер тарабынан қандай нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер ең алдымен "жаңа индустриялды елдер" өз экспорттарының құрылымын өзгерту ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың экспорттарында өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде машиналар мен жабдықтардың үлесі артты. ХХғ соңғы ширегінде халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде Азия-Тынық мұхит аймағының ролі күшейді. Дүниежүзілік банктің есептеуі бойынша 2000 жылы дүниежүзілік сауда көлемінің 40%-і Тынық мұхит бассейнінде шоғырланады. Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы халықаралық еңбек бөлінісінің терендеуі, олардың өзара қарым-қатынастарын ұлғайтып, дамушы елдердің үлестерін азайтады. Осыдан байқайтынымыз, тауар мен қызмет көрсетудің халыкаралық нарығы бос емес, ол монополияланған, бақылауда және реттелген.
1.2 Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің ынтымақтастығы
1967-ші жылы Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің сауда-экономикалық тобы (АСЕАН) құрылды. Оған алты мемлекет мүше болды: Бруней, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Тайланд, Филиппин. Мақсаты — аймақтағы сауда мен экономикалық ынтымақтастықты дамыту, басқа елдермен сауда-экономикалық байланыстарды ұлғайту болып табылады.
Сауда саласы индустриялық-инновациялық даму жүргiзiлетiн басты "алаң' болуы тиiс. Осының әсерiнен Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң сауда саясаты нарық экономикасын өздiгiнен реттеудiң басты тетiгi - бәсекелестiктi дамыту үшiн жағдай жасауға бағытталатын болды. Ішкi рынокты импорттан одан әрi қорғау отандық өңдеу өнеркәсiбi тауарларының шетел кәсiпорындарының бағасы әрi тұтыну сипаттары жағынан да ұқсас түрлерінен мүлдем артта қалуына әкелiп соғады.
Ғаламдану кезеңiндегi жабық та шағын экономика ол капитализмнiң ерте сатысында бiржола қалып қоюы мүмкiн (Бұл Оңтүстік Шығыс Азия елдері арасында орын алып отыр). Жабық экономика саясатының зардабы Қазақстанның тоқсаныншы жылдар басынан өткергенiнен де әлдеқайда ауыр болуы мүмкiн. Бәсекелестiктi және экспортты ынталандыру саясаты импорт алмастыру саясатының орнын басатын болады.
Экспорттық бағдарланудың бес түрiн бөлiп алуға болады: шикiзат ресурстарының экспорты, экспорттық-өңдеушi аймақтар, құрамдас бөлiктер экспорты, толығымен дайын тұтыну өнiмдерiнiң экспорты және меншiктi сауда маркалары (брендтер) бар өнiмдер экспорты. Шикiзат тауарларының экспорты дамушы елдер экспортының негiзгi түрi болып табылады.
Экспорттың бұл түрi барлық экспорттың 90 процентiн құрайды, Оңтүстiк-Шығыс Азия үшiн 30-60 процент шамасында.
Экспорттық-өңдеушi өңiрлер арзан жұмыс күшi бар елдерде және қарапайым өнiмдi жинау кезiнде едәуiр еңбек шығындарының қажет ететiн салаларда қалыптасады. Мұндай өнiмдердi өндiретiн кәсiпорындар әдетте шетел инвесторлары иелiгiнде болады. Мемлекеттер жергiлiктi халықты жұмыспен қамту және шетел валюталарын алу проблемаларын шешу мақсатында инвестицияларды көтермелеу үшiн мұндай аймақтарға белгiлі бiр жеңiлдiктердi бередi 4, 33 б.
Экспорттық-өңдеушi өңiрлер дамушы елдердiң экспортты индустриялаудағы бiрiншi кезең болып табылады. Мұндай аймақтар бiрiншi 60-жылдары Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде пайда болды. Қазiргi кезде экспорттық-өңдеушi өңiрлер жалақы өте төмен елдерде - Қытай мен Оңтүстiк Шығыс Азияда басымдыққа ие болып отыр.
Құрамдас бөлiктерiнiң экспорты (ҚБЭ) автомобиль жасау және электроника секiлдi жоғары технологиялы салалар өнiмдерiнің құрамдас бөлiктерiнiң өндiрiсi мен экспортын бiлдiредi. ҚБЭ негiзiнен жаңа индустриялы елдерде жүзеге асырылады (Оңтүстік Шығыс Азия елдері). Өнiмдi түпкiлiктi жинау дамушы елдерде жүзеге асырылады. Жаңа индустриялық елдердегi кәсiпорындарды трансұлттық компаниялардың бақылауы ҚБЭ-ның ерекшелiгi болып табылады.
Толығымен дайын тұтыну өнiмдерiнiң экспортын (ТӨЭ) жергiлiктi компаниялар жүзеге асырады, ал дизайн, маркетинг, көтерме және бөлшек сауданы дамыған елдердiң ipi шетел компаниялары бақылайды. ТӨЭ-дегi жетекшi рөлдi жаңа индустриялық елдер иеленiп отыр. Мысалы, 2000 жылы Гонконгтың, Оңтүстiк Корея және Тайваньның экспорттық үлесi дамушы елдерде өндiрiлген барлық ТӨЭ-нiң 72 процентiн құрады. ТӨЭ-нiң өмiршең түрлерi үшiн қажеттi қосымша көмекшi салаларды Шығыс Азия елдері ғана құрғанын айта кету қажет.
Меншiктi сауда маркалары (брендтер) бар дайын өнiмнiң экспорты (ММЭ) ТӨЭ-ден де асатын өнiм экспортының түпкi өнiм түрi болып табылады. Компанияларды шетелдiк рынокқа меншiктi брендтерiмен енуi ММЭ-нiң ерекшелiгi болып табылады. Оңтүстік Шығыс Азия елдері ММЭ-нiң жарқын мысалы болып табылады: осы елдiң компаниялары шетелдiк рыноктарға автомобиль жасау және электроникадағы меншiктi брендтерiмен қатысады. Дамушы елдердiң экспорттық бағытының көп түрлiлiгiне қарамастан оның соңғы төрт түрiнiң пайда болуына әкелетiн нақты тетiгi бар.
Iрi трансұлттық компаниялар арзан жұмыс күшiн іздеп коммерциялық тапсырыстарды шығыс-азия елдерiне орналастырды, ал олар өз кезегiнде елдегi жұмыс күшiнiң қымбаттауына байланысты жұмыс күшi арзан болып тұрған елдерге тапсырыстарды қайта орналастырып отырды. Бұл процесте Оңтүстік Шығыс Азия елдері дамыған елдердiң компанияларынан түскен коммерциялық тапсырыстар арқылы өзiнiң индустриялық әлеуетiн дамытуға мүмкiндiк алды. Өзiнiң индустриялық әлеуетiн жетiлдiре келе дамушы елдер өз тұғыр-шебiн нығайтып, экспорттың жаңа түрлерiне iлгерiледi.
Әлемнiң көптеген елдерi коммерциялық тапсырыстар арқылы жаңа индустрияларды негiздеу мүмкiндiгiне белгiлi жағдайларға байланысты ие болған жоқ. Басқаша айтқанда, трансұлттық компаниялар кейбiр Оңтүстік Шығыс Азия елдерiнiң әлемдiк экономикаға кiруiне және дамыған елдердiң бай рыноктарына одан әрi қол жеткiзуiне көмектестi.
Бәсекелестiк жағдайларды жасау мақсатында заңнамалық база сындарлы талданатын болады және Қазақстан рыногында салауатты бәсекелестiктi орнатуға кедергi жасайтын тауарлар мен қызмет көрсету жолындағы барлық кедергiлер жойылатын болады.
Сауда режимiн кезең-кезеңiмен ырықтандыру сауда саясатының стратегиялық бағыты болуы тиiс. Бұл саясатты қосылған құн тiзбегiн одан әрi дамыту пайдасына шикiзат салалары кiрiстерiн бөлшектеп қайта бөлу, сондай-ақ ғылыми және инновациялық әзiрлемелерге негiзделетiн жаңа өндiрiстердi ұйымдастыру арқылы, мүмкiндiгiнше қысқа мерзiмдерде жүргiзу қажет.
Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің арасындағы сауда айналымы Орталық Азия және Шығыс Еуропа елдері арасында Ресейден кейінгі екінші орында тұр. Қазақстан экономикасына салынған Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің инвестициясының жалпы көлемі қазір шамамен 8 миллиард долларды құрап отыр, сондай-ақ Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына қосылуына қолдау көрсетіп отыр. “Атасу – Алашанькоу” мұнай құбыры, “СНПС-Ақтөбемұнайгаз” акционерлік қоғамы, “Кеңқияқ – Құмкөл” мұнай құбыры және “Қазақстан – Қытай” газ құбыры сияқты нысандар мен мекемелер атқарып жатқан, атқаратын істер ауқымды.
Қазақстан мен Оңтүстік Шығыс Азия елдері негізгі халықаралық ұйымдардың, ең алдымен Біріккен Ұлттар Ұйымының аясында белсенді түрде бірлесе әрекет етіп келеді 4, 55 б.
Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің экономикалық реформаларды белсенді жүргізу кезеңіндегі заңнамалық арқауды қалыптастыру жөніндегі тәжірибесі өте қызғылықты көрінеді. Конфуцийдің: “Алыстағы қиындықтарды ойламайтындар жақындағы қатерлерге тап болмай қоймайды” деген сөзін алға тартқан спикер “Қазақстан-2030” Стратегиясының ел өміріндегі ерекше орнына айрықша тоқталды. Стратегияны әзірлеу жұмысы аса ауыр экономикалық дағдарыс жылдарында-ақ басталды. Әйтсе де, біз алдымызға жауапты міндет – осы заманғы және серпінді дамыған ойдағыдай мемлекет болу міндетін қойдық. Біз бүгінгі таңда “Қазақстан-2030” Стратегиясы өзінің өміршеңдігі мен тиімділігін тұтастай растады деп толық мәлімдей аламыз.
Қазақстанның орнықты экономикалық дамуын қамтамасыз етті. Өткен жылы экономикалық өсу Қытай, Үндістан елдерімен бір деңгейде болды. Өткен он жылдың ішінде Қазақстанның ішкі жалпы өнімі бес есеге жуық өсті. Осы кезеңде ішкі жалпы өнімнің халықтың жан басына шаққандағы көлемі 3,5 еседен астам өсті және 2007 жылы 7 мың доллардан асты. Бұл бірқатар Орталық және Шығыс Еуропа елдерінің көрсеткіштерімен тең. 2000 жылдан бастап ІЖӨ-нің өсуі орта есеппен 9-10 пайызды құрап отыр. Таяудағы үш жыл ішінде оның орташа өсімі 8 пайыз деңгейінде сақталады, бұл 2008 жылы ІЖӨ-нің 2000 жылмен салыстырғанда екі есе өсуі жөніндегі стратегиялық міндетті шешуге мүмкіндік береді. Сыртқы сауда айналымы он жыл ішінде 6 еседен астам өсіп, 2007 жылы 80 млрд. долларға жетті. Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібі серпінді дамуда. 2015 жылға таман біз мұнай өндіру көрсеткішін – 130 миллион тоннаға және газ өндіруді 80 миллиард текше метрге жеткізіп, әлемдегі он аса ірі көмірсутегі шикізатын экспорттаушылардың клубына кіруді жоспарлап отыр.
Қазақстан мен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің экспортының негiзгi ұстанымдары шикiзаттық тауарлар-асыл емес металдар, минералдық азық-түлiктер, терiлiк шикiзаттар, химиялық және онымен байланысты сала өнiмдерi болып табылады. Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің импортта өңдеудiң терең деңгейiндегi тауарлар артықшылыққа ие - тоқыма, аяқ-киiм, бас киiм, машиналар, жабдықтар, электротехникалық жабдықтар, жер, әуе және су көлiгiнiң құралдары, олардың бөлшектерi және керек-жарақтары, оптикалық, фотографиялық приборлар мен аппараттар, сағаттар, музыкалық аспаптар, асыл емес металдар, пластмасса, каучук және резеңке бұйымдар. Қызмет көрсетулердің халықаралық айырбасының дамуының маңызды алғы шарттарының бірі болып халықаралық еңбек бөлінісінің негізінде халықаралық сауда байланыстары қарқындарының жеделдеуі табылады: сауда көлемінің өсуімен бірге көлік тасымалдары да артады; кемелер мен халықаралық көлік құралдарының басқа да түрлерін жөндеу мен қызмет көрсету үшін төлемдер мен түсімдер көбейеді; экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени байланыстар негізінде Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен арасындағы қатынастар белсенді болады.
1.3 Халықаралық экономикалық байланыстарды нысандары мен әдістері
Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу әр түрлі нысандар мен әдістерді қамтиды. Реттеудің негізгі нысандары мыналар болып табылады:
сыртқы экономикалық қызметті қаржыландыру;
салық салу;
инвестициялау;
сыртқы қарыз алу;
сыртқы берешек;
экспортты қаражаттандыру.
Реттеу әдістері көрсетілген нысандарға сай келеді және тура, сондай-ақ жанама әдістерді кіріктіреді. Тура әдістерге реттеудің әкімшілік нысандары: лицензиялар мен квоталар жатады. Экспорт пен импортты лицензиялау мен квоталау шикізат ресурстары мен тауар қорларының шектеулігі жағдайында ішкі рынокты толтырып, тұрақтандыру мақсатымен уақытша шаралар ретінде пайдаланылады. Сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметке (сыртқы саудаға, валюталық операцияларға және басқаларға) мемлекеттік монополия қойылуы мүмкін.
Реттеменің жанама немесе экономикалық әдістері неғұрлым пәрменді және дамыған сыртқы экономикалық қатынастарға сай болып табылады. Бұларға салықтар, соның ішінде кеден баждары, валюта бағамы, дуниежүзілік баға, сыртқы кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, облигациялардың, басқа бағалы қағаздар мен төлем қаражаттарыиың бағамы жатады.
Валюта бағамы немесе басқа елдің валютасының акша бірлігінде тұлғаланатын ұлттық ақша бірлігінің бағасы барлық ішкі бағаларды басқа елдің бағаларымен байланыстырады. Валюта бағамының ауытқуы отандық тұтынушылар үшін басқа елдің тауарларының бағасын өзгертеді және, керісінше, отандық тауарлардың бағасы басқа елдің тұтынушылары үшін өзгереді. Сөйтіп, бұл өзгерістер экспорт пен импорттың тартымдылығына әсер етеді; ұлттық валюта бағамының басқа елдің салыстырмалы валютасынан азаюы жағдайында экспорт дами бастайды, кері жағдайда импорт дамиды, өйткені бірінші жағдайда отандық тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды және бұл тауарларға олардың тарапынан сұраным ұлғая түседі; екінші жағдайда импорттық тауарлар арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным ұлғая түседі; екінші жағдайда импорттық тауарлар арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным артады.
Мемлекеттің валюта бағамдарының жүйесі икемді (құбылмалы) немесе тіркелген валюта бағамдары түрінде ұйымдастырылуы мүмкін 5, 91 б.
Икемді бағамдар жүйесі кезінде айырбас валюталардың сұранымы мен ұсынымы негізінде жүзеге асырылады, тіркелген бағамдар жүйесі кезінде ұлттық валютаның алтынға немесе басқа тұрлаулы валютаға белгілі бір қатынасы белгілінеді; екінші жағдайда мемлекет бұл ара қатынасты реттеп отырады, сөйтіп елдің төлем балансының теңгерімділігіне жету мақсатында валюта рыногының қызметіне араласады. Бұл орайда шетелдік валюта бағамының кемуі экспорт кезінде құнның импорт кезінде өтелінетін шығасын тудырады және керісінше, бұл бағамның көтерілуі кезінде ысыраптар импорт кезінде пайда болады, бұл қосымша экспортпен жабылуы тиіс.
Импорт кезінде (шетелдік импортшы үшін) шетел валютасы бағамының жергілікті валютаға салыстырмалы төмендеуі жергілікті рынокта мүмкіндіктердің кеңейгендігін білдіреді және керісінше, бұл бағамның артуы импортталатын тауарларға бағаның өсуіне байланысты рыноктың тұқыруына ұрындырады.
Отандық импортшылар үшін бағамдардың ауытқулары шетел тауарларын сатып алу жөніндегі мүмкіндіктерінің өзгеруін білдіреді.
Сөйтіп, валюта бағамы экспорт пен импорттың көлеміне әсер етеді, ол, өз кезегінде, қаржы құралдары - экспорт мен импортқа салынатын салықтар, кеден баждары арқылы алынатын және бөлінген қаржы ресурстарының мөлшеріне және мемлекеттің де, сондай-ақ экспорттық өнімді, тауарды, қызметтерді өндірушілердің де немесе оларды тұтынушылардың да қаржы жағдайына ықпал жасайды 6, 189 б.
Дағдарысты ахуалдар кезіңде: өндірістің едәуір құлдырауы мен қанағаттанғысыз сұраным тудырған инфляция кезінде сыртқы экономикалық тепе-тендікті айқындайтын микроэкономикалық үйлесімдер мен қағидаттар бұзылады әрі бұрмаланады. Бұл тұтыншыларды импортқа жалпыға бірдей бағдарлаумен, өскелең импортты жабу үшін экспорттық валюталық түсім-ақшаның жетіспеушілігімен, ұлттық валютаның тұрлаулы валютаға қарағанда бірден құнсыздануымен қосарлана жүреді. Орталық банк валюта резервтерінен айырыла отырып немесе халықаралық қаржы ұйымдарына қолдауды өтіне отырып, өзінің ақша бірлігінің бағамын қолдап отыру үшін валюталық басқыншылықтар жүргізуге мүдделі болады. Дағдарыстың одан әрі дамуы мемлекетті елдің өмірлік тіршілігіне сондай қажет болып отырған импортты да шектеуге мәжбүр етеді, өйткені оны төлеуге ақшасы жоқ. Экономикасы шикізатқа бағдарланып отырған елдерде ұзаққа созылған дағдарыстар экспорттың бірден-бір көзі болып отырған табиғи ресурстардың сарқылуына, экономикалық, тіпті саяси тәуелсіздікті болуы мүмкін жоғалтуға жеткізеді.
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу жүргізіледі. Кеден кодексі кеден аумағының, кеден баждарының және кеден алымдарының бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарының (яғни тауарлар мен өзге де заттардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын салуды, ресімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа құралдарын) белгілейді. Кеден тарифі ішкі рыноктағы шетелдік бәсекені реттейді. Кеден тарифы кеден баждары мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып табылады, олар республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ шегінен әкетілетін тауарлар мен өзге де заттарға салынады. Кеден ісін жүзеге асыру кезінде кеден органдары алатын, заңнамада белгіленген және мөлшерлемелерін Үкімет белгілейтін кеден төлемдерінің басты түрлерінің бірі кеден баждары - ұлттық шекара арқылы тасылатын тауардан кеден тарифінде қарастырылған мөлшерлемелер бойынша мемлекет алатын салықтар. Отандық практикада баж салығының адвалорлық, айрықшалықты және құрамдастырылған мөлшерлемелері кең тараған: адвалорлық - салық салынатын тауарлардың құнына пайызбен, айрықшалықты - бөлгіленген мөлшерде салық салынатын тауарлардың немесе заттардың өлшеміне, ал құрамдастырылған мөлшерлемелер - салық салудың екі түрінің ұштасуы жолымен есептелінетін мөлшерлемелер. Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік, протекционистік (қолдампаздық), пұрсаттылықты (преференциалдық) кеден баждары болып ажыратылады. Қазақстанда импорттық (әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар қолданылады 7, 77 б.
Экспорттық кеден баждарының экономикалық мәні - абсолюттік рента. Оны шетелдік сатып алушы төлейді. Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру, елдің импорттық саясатын тиімді жүзеге асыру, сыртқы экономикалық қызметтен мемлекеттік бюджеттің кірістерін көбейту мақсатымен Қазақстанда импорттық кеден тарифі енгізілді. Импорттық кеден тарифі қарастырған кеден баждары құнына пайызбен белгіленген және теңгемен (Ұлттық банк белгілейтін теңгенің бағамы бойынша кедендік құнды қайта есептей отырып) немесе импортшының тандауы бойынша еркін айырбасталымды валютамен төленеді. Тауардың кедендік құны - кеден шекарасын кесіп өткен мезеттегі нақты төленген баға. Оған фактура-шотқа сәйкес тауардың бағасы, сондай-ақ фактура-шотқа кірмеген нақты шығыстар қосылады. Импорттық кеден баждарының жүйесі ұлттық өндірісті шетелдік өнім экспансиясынан қорғайды: отандық тауарлармен бәсекелесетін тауарларға жоғары импорттық баждар, жоқ немесе ел ішінде жеткіліксіз көлемде өндірілетін тауарларға төмен баждар салынады. Бұл қағидат бір мезгілде мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін толтыру жөніндегі мемлекеттің фискалдық мүдделерін қамтамасыз етеді. Қаржы министрлігі мен оның Кедендік бақылау комитеті кеден төлемдерін алудың тәртібін анықтайды, ал оның органдары кедендік мағлұмдамаға сәйкес тауарларды кедендік бақылауға ұсынған кезде төлемдерді төлеуді тексереді. ТМД мемлекетінде өнім жекізілімі үшін кеден баждарын төлеу қолданыстағы заңнамаға және осы елдермен жасасқан үкіметаралық келісімдерге сәйкес жүзеге асырылады.
2 Қазақстан Республикасының Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен экономиккалық байланыстарының қазіргі жағдайы
2.1 Қазақстан экономикасының дамуы
Тәуелсіздік алған жылдары ҚР-ның экономикалық саясаты социалдық экономикалық жүйенi өзгертуге және ұлттық нарықтық экономиканы құруға бағытталды. Негiзгi бағыттар мыналар болды: экономиканы ырықтандыру: сыртқы реттеуiштердi енгiзу, әлеум.-экон. аяға мемлекеттiң қатысуын шектеп, қамқорлығын азайту, сыртқы экон. қызмет нысандарын кеңейту, сырттан инвестициялар тарту, валюталық тәртiптi тұрақтандыру; көп ұстынды экономиканың негiздерiн қалыптастыру: экономикада жекеше сектордың жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау, шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге нарықтық нышандар үлгiлерiн енгiзу, кәсiпкерлiктi, шағын және орташа бизнестi дамыту, толымды нарықтық бәсекенi өрiстету үшiн жағдай жасау.
Республиканың жалпы iшкi өнiмi 1991 ж. ағымдағы бағамен — 85863,1 млн. сом., 1992 ж. — 1217689,2 сом болды. Бағаны ырықтандыру салдарынан үдей түскен инфляцияға байланысты жалпы iшкi өнiм ағымдағы бағамен 15 есе көбейдi. Тұтыну бағасының индексi 1992 ж. 3060,8%-ды құрады, мұның өзi 1991 жылмен салыстырғанда 12,4 есе (247,1%) көп. Нақты бағамен жалпы iшкi өнiм деңгейi 5,3%-ға төмендедi. 1991 жылмен салыстырғанда 1992 ж. экономиканың барлық саласы бойынша өндiрiс көлемi күрт азайды. Өнеркәсiптiк өнiмнiң құлдырау қарқыны құрылыста 40,5%-ды, саудада 17,4%-ды, көлiкте 19,4%-ды құрады. Өндiрiстiң өсуi тек а.ш-нда ғана тiркелдi. Сатып алу қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша орта есеппен жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм 1991 ж. 5756 АҚШ дол., 1992 ж. 5561 АҚШ дол. болды. 1992 ж. Қазақстанның стратегиялық дамуының алғашқы бағдарламасы — “Қазақстанның егемендi және тәуелсiз мемлекет ретiнде дамуының қалыптасу стратегиясы” қабылданды, мұнда мемлекет дамуының басым бағыттары айқындалды және экономика аясында стратегиялық мақсаттар белгiлендi, олар: бәсекеге негiзделген, экон. және әлеум. өзара байланыстардың жалпы жүйесiнде әрқайсысы өз мiндеттерiн орындайтын негiзгi меншiк нысандары (жекеше және мемл.) ұштасатын және өзара байланыста болатын әлеум. нарықтық экономика құру; адамның экономикалық өзiн-өзi билеуi қағидатын iске асыру үшiн құқықтық және басқа жағдай жасау.
Екiншi кезең (1993 — 94) экономикалық дағдарыстың түйiндi кезеңiне айналды, бұл дағдарыс мыналардан көрiндi: Ресей Федерациясымен шаруашылық байланыстардың үзiлуi және осының салдары ретiндегi төлем төленбеу дағдарысы: кәсiпорындардың өзара борыштары 1993 — 94 ж. және 1995 жылдың басында 634913 млн. теңге болды; инфляция (гиперинфляция) өрши түстi: 1993 ж. тұтыну бағасының индексi 2265% деңгейiне жеттi (Ресей Федерациясының жаңа рублiнiң инфляциясы); өнеркәсiптiң шегiне жете құлдырауы: өндiрiлген ұлттық табыс 1991 — 93 ж. 1976 жылғы деңгейге дейiн төмендеп, жалпы құлдырау 38,2% болды. 90 жылдардың басындағы жалпы экон. дағдарыс халық тұрмысының күрт нашарлауына әсерiн тигiздi: 1990 жылдан 1994 жылға дейiн тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жан басына шаққанда орта есеппен жалпы iшкi өнiм 20%-ға азайып, 4711 АҚШ долл. болды. Бұл кезеңде халықтың жаппай көшi-қоны басталды, ол 1994 ж. терiс сальдоға жеттi (–410387 адам). Жалғастырылған реформалардың мақсаты мына шараларды көздедi: меншiк қатынастарын қайта құру жеке меншiктi заңдастыру жағына ойысты; “рубль аймағынан” шығу және ұлттық валюта - теңгенi енгiзу (1993 ж. қараша); валюта-қаржы және банк жүйесiн өзгерту; инфляция мен бюджет тапшылығын кемiтуге қатысты қатаң шектеу шараларын жүзеге асыру; алтын-валюта сақтық қорларын еселей түсу. Бұл кезеңде үкiмет дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасын қабылдады, ол инфляция деңгейiн азайтуға және өндiрiстiң құлдырауын шектеуге бағытталды. Қаржы секторы беретiн қарыздардың көлемiн шектеуге қосымша несиенiң “бағасын ұтымды ету” талабы, яғни жоғары пайыздық мөлшерлеме белгiлеу қарастырылды. Бұл шара жекеше жинақ ақшаның өсуiне септiгiн тигiзетiн, қарыз қорларына жұмсалатын шығынның өсуi себептi банк секторының қарыздарына жалпы сұранымды қысқартуға жәрдемдесетiн барынша тиiмдi шаралардың бiрi ретiнде қарастырылды. Мұндай жағдайда ҚР-ның Үкiметi басшылық нұсқамасымен “директивалық” несиелер беру есебiнен кәсiпорындарға талғамалы қолдау көрсетуге тырысты: 1994 ж. оның көл. 14063,7 млн. теңге болды.
Тұрақтандыру бағдарламасы шеңберiнде қолданылып жатқан шараларға қарамастан мемлекеттiң нысаналы несиелерi көбiнесе қайтарылмайтын несиелерге айналды. 1994 жылдың аяғына қарай шамамен 2300 млн. теңге (яғни бөлiнген несиенiң алтыдан бiр бөлiгi) қайтарылды. Бұл кезеңде жалпы iшкi өнiмнiң серпiнi өндiрiстiң шапшаң құлдырауымен сипатталды, ал 1995 жылдың басына қарай жалпы iшкi өнiмнiң көлемi 1990 жылғымен салыстырғанда 61,4% болды. Дағдарысқа қарсы бағдарламаның нәтижесiнде таза жинақ қаражат - өндiрiстi тұрақтандыратын әлеуеттi инвестициялар өсуге тиiс едi.
Алайда, жинақ қаражат күткендегiдей өсе қоймады: халықтың салымы небәрi 606,9 млн. теңгеден (1.1. 1994) 1673,5 млн. теңгеге дейiн (1.7.1994) ғана көбейдi, ал банкiлердегi ағымдағы, есеп айырысу және депозиттiк шоттардың қалдықтары тиiсiнше 4154,1 млн. теңгеден 12472,0 млн. теңгеге көбейдi. Сөйтiп, экономиканың нақты секторында болған тұрақсыздану өндiрiстiң құлдырауын ушықтыра түстi. Тек 1994 ж. ғана Қазақстан өз өнеркәсiбiнiң ширегiнен астамынан айрылды. Дағдарысты шектеу қатаң экон. саясат жүргiзудi талап еттi, соның салдарынан әлеумметтік –экономикалық ахуал одан әрi нашарлады. Қазақстанның экономикалық саясатына түзету енгiзудiң нәтижесiнде экономика дәрменсiздiктен серпiлiп, макроэкономика тұрақтану үшiн жағдай жасауға мүмкiндiк туды. Бұл кезеңде Қазақстан Халықараралық валюта қорына кiрдi, ол елге дағдарысты еңсеру үшiн нысаналы несие бөлдi.
Үшiншi кезеңде (1995 — 97) Макроэкономиканы тұрақтандыру бағдарламасы қабылданды, ол қатаң шектеу арқылы инфляцияны төмендетудi көздедi. Тұрақтандыру бағдарламасы мынадай мақсаттарды алға қойды: нарықтық экономикалық институттары мен инфрақұрылымды дамыту; халықаралық стандарттарға сәйкес екi деңгейлi банк жүйесiн жаңғырту, инвестициялық және сақтандыру компанияларын, биржалар мен аудиторлық фирмалар құру; қатаң ақша-несие және нысапты бюджет-салық саясатын жүргiзу; ұлттық валюта бағамының тұрақтылығына қол жеткiзу; атаулы жалақыны шектеу; берiлетiн несиелердi шектеу және ақша массасының қатаң көлемiн (11722 млн. теңгеден аспайтын) белгiлеу. Бұл кезеңде шет ел капиталы кеңiнен тартылды, рыноктер мен нарықтық құрылымдарды дамыту үшiн жағдай жасалды.
Қолданылған шаралардың нәтижесiнде 1996 жылдың қарсаңында теңгенiң валюталық бағамы тұрақтанды (1994 ж. — 1 долл. үшiн 35,76 теңге, 1995 ж. — 60,93 теңге, 1996 ж. — 67,29 теңге), бюджет тапшылығы азайды, өнеркәсiптiң сыртқа шығаруға бағдарланған бiрқатар салаларында өндiрiс жанданды. Әлеум. аядағы қаржы-экон. қайта құрулар қаржы жүгiн респ. бюджеттен жергiлiктi бюджетке беру, көрсетiлетiн әлеуметтік қызметтердiң сапасын арттыру, әлеуметтік сала мекемелерiнiң қызметiне жаңа экон. бәсекелестiк қатынастарды енгiзiп, дамыту, қаржыландырудың бюджеттен тыс көздерi мен көлемдерiн ұлғайту бағытында жүзеге асырылды. Қаржы қорларын шектеу жағдайында негiзгi қаржы-экон. өзгертулер аралас қаржыландырудың жаңа үлгiсiне көшу негiзiнде қаржыландыру жүйесiн өзгертумен ұштастырыла жүргiзiлдi, мұнда бюджеттен қаржыландыру, сақтандыру жарналары мен жекеше инвестициялар негiзгi көздерге айналды. Жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм 1994 жылмен салыстырғанда 1997 ж. 14,1 млрд. теңге деңгейiне дейiн көбейдi. 1997 жылдың бас кезiндегi экономиканың жай-күйiн мынадай факторлармен сипаттауға болады: iс жүзiнде барлық тауарлар мен қызметтердiң бағасы босатылды немесе ырықтандырылды, негiзгi заңдық актiлер өзгертiлдi, олар реформаларды жүргiзуге мүмкiндiк туғызды, сыртқы экон. қызмет ырықтандырылды, нарық талаптарына сай келетiн жаңа салық базасы жасалды, меншiктi қаржы рыногi құрылды, банк жүйесi жаңғыртылды, оның инфрақұрылымы дамытылды; мемл. бағалы қағаздар рыногi құрылды, мемл. меншiктi жекешелендiру қарымды қарқынмен жүргiзiлдi. Алайда, қатаң ақша-несие, бюджет-салық саясатының экон. тұрғыдан тиiмдi нәтижелерiне қарамастан бұл кезеңде халықтың әлеум.-демогр. ахуалы күрт нашарлады: халықтың өсiп-өну деңгейi кемiдi; өмiрдiң ұзақтығы қысқарды; бiлiм деңгейi төмендедi; материалдық әл-ауқат құлдырап кеттi: қазақстандықтардың 31%-ға жуығы тұтыну қоржынының ең төмен деңгейiнде өздерiнiң күн-көрiс қажеттерiн қанағаттандыра алмады, жұмыссыздық деңгейi екi есеге жуық көбейдi. Бұл кезеңде бұрынғы әлеуметтік саясат қағидаларын өзгерту қажеттiгi туды: халықты әлеум. қорғаудан әлеуметтік көмек пен қолдауға көшу, сондай-ақ, әлеуметтік саладағы мемлекеттік қамқорлықты қысқарту қажет болды. Бұл нарықтық реформалар кезеңiнiң басты жетiстiктерi: елде тұрақты әлеуметтік-экономикалық жағдай сақталды; ұлттық ақша бiрлiгi енгiзiлдi және дербес ұлттық ақша саясатын жүргiзу мүмкiндiгi туды; Қазақстан рыногi тұтыну тауарларымен молая түстi; респбликаның тәуелсiздiгi мәртебесiн дүниежүзілік. қоғамдастығы мойындады және ол халықараралық қаржы институттарына кiрдi. Әлеуметтік - экономикалық шаралардың iске асырылуы Қазақстанда жекеше зейнетақы, сақтандыру және мед. қорларын құруға жол ашты.
Төртiншi кезеңде (1998 — 99) Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясы қабылданды. “Қазақстан — 2030”: Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының жақсаруы: ел Президентiнiң “Қазақстан халқына жолдауы” (1997 ж. күз) бағдарламасы — ҚР-ның ұзақ мерзiмдiк стратегегиялық дамуының тұжырымдамалық негiзi — даму бағыттары және елдiң дамыған елдер тобына шығу жолдары айқындалды. Стратегияның мiндеттерiне сәйкес Қазақстан 2030 жылға қарай дамыған мемлекеттердiң деңгейiне жетiп, әлемнiң ең дамыған 20 елiнiң қатарына қосылуға тиiс. 1997 жылдың аяғында басталған дүниежүз. қаржы дағдарысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz