Халықтық педагогика түрлері
Диплом жұмысы
Мектептің оқу-тәрбие ісінде этнопедагогикалық білімдерді қолдану жолдары.
Жоспар:
Кіріспе.
І.Тарау. Халықтық педагогика түрлері.
І.1. Халықтық педагогика үлгілерінің жас ұрпақты тәрбиелеудегі
тәлім - тәрбиелік рөлі.
І.2. Этнопедагогикалық білім беру көздері.
ІІ. Тарау. Оқу тәрбие ісіндегі этнопедагогика.
ІІ.1. Оқу тәрбие процесінде этнопедагогикалық білім беру әдіс –
тәсілдері.
ІІ.2. Этнопедагогикалық білімдердің қолданылу жолдары.
Зерттеу жұмысы бойынша диагностика жүргізу.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе. Тақырыптың өзектілігі.
Біздің қазақта Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады деген
аталы сөз бар. Халық пәлсапасын түйіндей айтқан бұл сөз қай заманда
қалыптасып, қанша ғасыр өмір сүріп келе жатқанын айту қиын. Анығы- тоқсан
ауыз сөзді түйіндеп айтуға шебер, шешен қазақ халқының білек күшінен гөрі
білімді ерекше бағалап, оны өмірлік мұрат етуді кейінгіге аманат еткені.
Бүгінгі ұрпақ – тарихи кезеңде өмір сүріп, ұлттың, елдің, жердің,
әдебиеттің, салт- дәстүрдің болашағы үшін жауапкершілік міндетін арқалап
отырған ұрпақ. Ғасырлар бойы ата- бабаларымыз армандаған Тәуелсіздік
еншісін иеленген ұрпақ. Қазақ даласының дүйім жұртында кең құлашты тарихи
сана болған, себебі бұл даладағы әрбір жұмыр басты пенденің жады бала
кезден ауызша айтылатын, түсініп- білу әрбір адамның әрбір адамның өз
басындағы сезім- түйсікпен астасып отырған дейді Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаев(1)
Ел басшысының әдебиет пен тарихқа берген бұл әділ де шын бағасы.
Тәуелсіз Қазақстан елінің көк байрағы астында еркін елдіктің жаңа
ғасырына аяқ басқан білім қуатын саралау, оның бұлақ көздерін керексіз
тұнбалардан тазартып, тың арналармен байыту- кезек күттірмейтін келелі
міндеттердің ең ірісі, ең маңыздысы. Мұны туған Республикамыздың
тәуелсіздігінің берік тірегі іспетті бірінші кезекте қабылданған заңдардың
ортасынан ойып орын алған Білім туралы Заңнан байқауға болады. Ендігі
негізгі міндет- осы Заңды жүзеге асыру, оны ел қажетіне, мемлекет
мүддесіне, болашақ ұрпақ тәрбиесіне жұмсау қажет.
Білім туралы Заң көп ұлтты тәуелсіз жас қазақ мемлекетінің
дүниежүзілік өркенниетке батыл қадам басуына берік тұғыр боларлықтай сапалы
деңгейі қазақстандық бірегей жаңа білім беру жүйесін қалыптастыруды
көздейді. Өмір- тоқтаусыз қозғалыстың, ілгері дамудың кең айдыны. Мәселе
оның әр кезеңі, әр дәуірі алға тартқан түйінді міндеттерді айқындап, сол
міндеттерді дер кезінде шеше білуде. Жас ұрпақты ұлттық нақышта, ұлттық
рухта тәрбиелеп шығару бүгінгі күннің басты талабына айналып отыр.
Дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы: Мектептің оқу- тәрбие ісінде
этнопедагогикалық білімдерді қолдану жолдары
Бұл тақырыпты алудағы басты мақсатым- ғасырлар бойы қалыптасқан
тәрбие тағылымдарын , халықтың бітім- болмысын этнос ретінде жан-жақты
қарастырып, өскелең ұрпақты өзара сыйластық, достық, татулық, өнерді,
еңбекті, ұлтын, тілін, әдебиеті мен мәдениетін сүюге үйрету, Отанды сезіну-
бұл өз халқының тарихымен байланысты сана. Өз Отанының өткенін білмеген
адам- өзінің туған тегін білмейтін адам. Ұлы орыс жазушысы А. Толстой. (2)
яғни, ата- бабамыздың өткені мен бүгінін қоса үйретіп, болашақ ұрпаққа
өнегелі де үлгілі тәрбие беру жолдарын қарастыру болды.
Халық этнопедагогикасын зерттеу мәселесінің негізгі көкейкестілігі-
қазіргі мектепте берілетін білімнің мазмұнын ғылымның, техниканың және
мәдениеттің заман талабына сай лайықтап қайта құру және осы негізде идеялық
мақсат- мұраты айқын , жан- жақты дамыған, терең білімді, жоғары
мәдениетті, болашақ 2030 азаматын тәрбиелеуде. Халықтық этнопедагогиканы
оқыту мен тәрбиелеу ісіне енгізудің бірден бір мақсаты- өздерінен бұрынға
аға буын өкілдерінің тәрбие жөніндегі жинақталған бай тәжірибелеріне сүйене
отырып, келер ұрпақты адал еңбекке, өнер- білімге, өмірге бейімдеу,
отбасының, ауыл- аймақтың, туған Отанның ар- намысын қорғау сияқты ізгі
адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу. Халықтық педагогика оқыту мен тәрбиелеу
ісінде жеткіншек жас ұрпақтың бойына белгілі бір ұлттың ғасырдан ғасырға,
атадан- балаға мирас болып қалып келе жатқан өзіндік ұлттық қадір-
қасиеттерін, ұлттық сана- сезімі мен психологиялық ерекшеліктерін, салт
дәстүрлерін, әдет- ғұрыптарын: жөн- жоралғыларын, ұлт мәдениеті мен өнерін,
көркем әдебиеті мен фольклорын сіңдіру, үлгі - өнегесі; шаруашылық жүргізу
іс- тәжірибесінің ұлттық машықтары мен ісмерліктері, жалпы адамзатқа тән
білімдері, білікті дарыту әдіс- тәсілдері, өнерге, сөз өнеріне, жыраулық
пен айтысқа, шешендікке, әншілікке, күйшілікке т.с.с баулу; еңбекке, қол
өнеріне бейімдеу; Отансүйгіштік, адамгершілік, ізгілік, парасаттылық,
тектілік , бір сөзбен айтқанда, адам баласының бойына жұғысты барлық
адамшыл қасиеттер рухында баланы тәрбиелеуде қолданатын тәлімдері. (29)
Халық педагогикасының озық үлгілерін өсіп келе жатқан жас ұрпақ
тәрбиесіне пайдалануды ең алғаш қолға алып, бастама көтерген қатардағы
ұстаздар, ең алдымен ауыл мұғалімдері болды. Бертін келе өнер мен тәлімнің
өскелең ұрпақты тәрбиелеуде өзіндік орны бар екені сезіліп, халық
педагогикасының құндылығы өсіп, рөлі арта түсті. Білім министрлігі өзінің
1992 жылы қаңтардың 22- сінде болған алқа мәжілісінде Халық педагогика
дәстүрлерін оқу- тәрбие ісінде қолдану туралы арнаулы қаулы қабылдады. Бұл
қаулыда Республикадағы барлық педагогикалық жоғары оқу орындарында
этнопедагогика және этнопсихология кафедраларын құру, осы мәселеге арнап,
арнайы республикалық ғылыми- практикалық мәслихаттың нәтижесі туралы шешім
қабылдап, халықтық педагогика дәстүрін оқу процесіне енгізуге бағытталған
нақтылы шаралар белгіленді. Бұнымен барлық мәселе шешілген жоқ. Бұл тек
қана бұлақ бастауын, қайнар көзін ашу шаралары болатын. Оны әрі қарай
жалғастыра, дамыту келешек ұрпақ ісі.
Этнопедагогика дегеніміз- халық бұқарасының жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу тәжірибесі, оның педагогикалық көзқарастары туралы ғылым, тұрмыс
педагогикасы, отбасы, ру, тайпа, ұлыстар мен ұлағаттар туралы ғылым. Ол-
этникалық педагогика тарихи жағдайларға байланысты қалыптасқан ұлттық
характердің ерекшеліктерін зерттейді- деп жазды Смайылов Н.(11) өзінің
еңбегінде. Ал Халықтық педагогика дегеніміз- халық бұқарасының тарихи және
әлеуметтік тәрбиесінің нәтижесі ретінде ұрпақтан ұрпаққа негізінен ауызша
түрде жеткізіліп келген эмпирикалық білімдерінің, мағлұматтарының,
бейімділіктері мен дағдыларының жинақталған және практикада тексерілген
жиынтығы(26). Олай болса, этнопедагогика мен халықтық педагогиканы бір-
бірінен ажырамас, тұтас бірлік деп алып, бірге қарастырғанның еш артығы
болмайды. Сонымен қатар этнопедагогика оқушылардың тәрбиелі де сапалы,
өнегелі білім алуына , жақсы мен жаманды ажырата білуіне, өздерін ұстай
білуіне, үлкенге ізет, кішіге иба көрсетуіне , әдемілік, эстетикалық,
достық, жолдастық, бауырмалдық қасиеттерін бойларына сіңіруге көп үлес
қосады. Ж.Аймауытов Адамды көзбен тереңірек тексерсе, дәрігерден де
тәрбиешінің көп болғаны артық. Дәрігер адамның денесін сауықтыратын болса,
тәрбиеші адамның ақылын, мінезін, жанын сауықтырады. тәрбиешіге Отанның
келешек өмірін тапсыруға болады,- дейді ол.- Өйткені ақылды адам көбейсе,
Отанның күзетшісі, қорғаны( 17) деп, жас ұрпақты тәрбиелеуге аса мән бере,
сенім арта отырып жазған.
Этнопедагогика мәселесі бойынша көптеген ғылыми – зерттеу
жұмыстарымен қатар мектеп тәжірибесін жинақтаған еңбектер де жарық көріп,
жазылуда. Бұл еңбектерде мектептегі этнопедагогиканың тәрбие- оқу ісіндегі
жекелеген мәселелерінің міндеттері мен мақсаттары , жолдары көрсетілген.
Бірақ бұл мәселе әлі де зерттеуді, зерделеуді қажет ететін күрделі де
қажетті жұмыс. Жинақталған еңбектер болғанымен, олардың нақты пайдалану
жолдары мен тәсілдеріне байланысты арнайы еңбектер әлі де жоқ. Үлгілі де
өнегелі, дамыған ұрпақ тәрбиеле үшін біз халық этнопедагогикасына арқа
сүйеуіміз керек.
Халықтың этнопедагогикасы мен өнерінің тәрбие мен оқу ісіндегі
көкейкестілігін ашуда Әр түрлі үлттық мәдениеттердің жақсы жақтарын
кеңінен дамыту үшін ұлттық ерекшеліктердің барлығын пайдалану керек-
деген кеңес педагогы Н.К.Крупская сөзі еріксіз еске түседі.(4) Сол сияқты
Қазақ халқында Оқу мен тәрбие егіз деген ұлағатты сөз бар. Біз- үлкен
болайық, кіші болайық, бәріміз де талай- талай тәлімнің төліміз, тоқсан
тарау арнамен кеп тоғысқан татымды тәрбиенің жемісіміз... Оны айтасыз:
Бағзы заманда көз жұмған арғы бабаларымыз, үлкен әкелеріміз бен кіші
әжелеріміз де мәңгі өшпес дәстүрдің өнегесімен бізді баулып жатыр, баули да
береді...
Халық әдебиетін сөз еткенде ауыз әдебиетін алда ұстаймыз. Өйткен, ол-
әдебиеттің атасы. Халық әдебиеті – көне заманның көрінісі емес, сонымен
бірге жаңа заманның да жаңғырығы,- деп 1945 жылы ағайынды Орловтар айтқан
болатын.(8) Ауыз әдебиеті- халық тарихы, өз кезеңінің мәдени дәрежесін ғана
танытып қоймайды, келесі кезеңнің мәдени дамуына игі әсерін тигізеді, олар
халықтың заманға деген көзқарасын қалыптастырып қоймайды, келесі
дәуірлердің көзқарастарының өрістеуінен егіз болады. Алға қойған ардақты
мақсаттарының жиынтығы ретінде ауыз әдебиеті- сол кезеңдердің эстетикалық
ұғымы, халықтың ары, ожданы, ойы және сұлулығы, адамгершілік пен
парасаттылықтың, патриотизм мен достықтың шынайы айғағы. Сондықтан да
оларды үзбей, үнемі қайта зерттеп, пайдаланып отыру керек.
Қазақтың ағартушы- демократының бірі- Шоқан Уәлиханов халық
этнопедагогикасын зеттеуге көп еңбек сіңірді және осы мұраларға бірінші
пікір айтушы болды. Халық ауыз әдебиеті - деп жазды Шоқан,- халық
рухының, тұрмысының, әдет- салтының, мінез- құлқының , өмір сипатының
бейнесі. Ауыз әдебиетінің филологиялық жағынан да тарихи мәлімет жағынан
да, маңызы зор(9)
Ол тек қана пікір айтып қана қойған жоқ, ғылыми зерттеулері,
саяхаттағы күнделіктері, ондағы салынған суреттері сияқты қымбатты
еңбектері, құнды мұраларын қалдырды. Шоқанның идеялары өзінен кейінгі
ағартушы- ғалым Ыбырай Алтынсариннің шығармаларында, әлеуметтік
қызметтерінде дамып, тереңдей түсті. Оның әдеби мұрасының жастарға тәлім-
тәрбие, үлгі- өнеге беруде мәні өте зор. Торғай даласында мектеп ашып,
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық !-
деп басталатын кез- келген мектептің есігін ашқан оқушының мектеп
гимніндей болған өнегелі де, үлгілі көптеген өлеңдерін, тіпті өзімен тұстас
орыс халқының мысалшысы Крыловтың бірнеше мысалдарын, Толстойдың балаларға
арналған әңгімелерін аударыуы да халық этнопедагогикасының
көкейкестілігінің бірден бір көрінісі. ХІ ғасырда түркі ғалымы Махмұт
Қашқари: Тәрбие басы- тіл десе, заманымыздың белгілі ақыны О.Сүлейменов:
Адам тағдырын тәрбие шешеді, тәрбие құралы- сөз дейді.
Зерттеу тақырыбы:
Мектептің оқу- тәрбие ісінде этнопедагогикалық білімдерді қолдану
жолдары.
Зерттеу объектісі:
Этнопедагогиканың білім беру үрдісінде қолданылуы.
Зерттеу пәні:
Этнопедагогикалық білімдерді іске асыру жолдары, әдістері, формалары.
Зерттеу проблемасы:
Егеменді елдің елу елдің қатарына қосылуына, ұлттық ерекшеліктерге
сүйіспеншілікті арттыру, әр халықтың өзіндік ерекшеліктерін таныту арқылы
қарым – қатынас процесінде саналылық әрекеттестікті жүзеге асыру
қажеттілігін ұғындыру. .
Зерттеу мақсаты:
Оқушыларды этнопедагогикалық тұрғыдан сабақта және сыныптан тыс
жұмыстар арқылы тәрбиелеу жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеті:
а).Тақырып бойынша ғылыми әдебиеттерді саралау.
ә).Этнопедагогикалық білім берудің тәлім тәрбиелік рөлі.
б).Этнопедагогикалық білімдерді оқу – тәрбие ісінде қолдану.
Зерттеу болжамы:
Егер де, өскелең ұрпақты ұлттық мәдениеттің, халықтық педагогиканың,
әдет- ғұрыптар мен салт- сананың, ұлттық психология мен этиканың, өнер
компоненттерін барлық пәндердің мазмұнына енгізу арқылы ұлттық тәлім-
тәрбие берудің нәтижесінде өз ұлтына тән ұлттық қадір- қасиеттерді,
өнерді меңгертуге үйретсе оқушының халық педагогикасына деген
сүйіспеншілігі мен тәрбиесі нақты да саналы, білімі сапалы болары сөзсіз.
Эксперимент базасы:
Әдебиет-халық өмірінің
айнасы, онда
халқымыздың
бар өмір тарихының
суреті
жатыр.
А. Байтұрсынұлы.
І тарау. Халықтық педагогикалық түрлері.
І.1. Халықтық педагогика үлгілерінің жас ұрпақты тәрбиелеудегі тәлім -
тәрбиелік рөлі.
Педагогикалық кәсіби қызметті көтеру қажеттілігі әрбір педагог
тәрбиешінің жеке тұлғалық дамуын, зерттеуін қажет етеді. Зерттеу жасау
философиямен, социологиямен, халықтық педагогикамен тікелей
байланыстырылып, жан- жақты қарастырылады.
Ата- ана , ұстаз тәрбие мәселесінде өз тәжірибесін, түйген,
білгенін, ұстанған қағидасын жолай, уақытпен үндестіре отырып түзетеді,
өзгертеді, жаңалап, жаңартып отырады.
Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе- әрине халық түйген
тұжырымдар, ғасырлар бойы сұрыпталған үрдістер, дамыған даналық дәстүрлер,
ұстаздық ойлар болса керек-ті.
Бұның аты- халық педагогикасы. Сонымен халық педагогикасы деген
не? Ол халықтың рухани мәдениетіне толқын- толқын ұрпақтардың көп болып,
қауымдасып қосқан шығармашылық үлесінің нәтижесі. Халық педагогикасы
халықтың рухани мәдениетінің бір бөлігі, еңбеккер қалың көпшілік мүддесінің
айқын көрінісі. Халықтың мұң- мұқтажына, қажетіне сай бұл педагогика
тәрбиенің ең адамгершіл, ең демократияшыл мұраттарын ұсынады. Халық
педагогикасы деген терминді әдебиетке алғаш енгізген- орыстың ұлы педагогы
әрі жазушысы- Константин Дмитриевич Ушинский.( Ол халықтың ауыз әдебиеті
шығармаларынан Орыс халық педагогикасының алғашқы және ғажап
талпыныстарын көре білді. Қазіргі таңда оқу- тәрбие әдістемесінде Халық
педагогикасы ұғымы тереңірек қолданылуда, ал ол негізінен Халықтық
педагогика деп аталуы шарт. Біздің пікірімізше ,бұл ұғымдар арасында аз да
болса айырмашылық бар сияқты. Халық ұғымы белгілі бір халық, мемлекет
ұғымын білдіреді.. Мысалы, зат, табыс, т.с.с. Олай болса, педагогика бар-
жоғы оқыту мен тәрбие беру әдісі туралы ғылымның жиынтығы болғандықтан,
белгілі бір халыққа тиселі. Халыктікі. Демек, дұрысы- Халықтық педагогика
ұғымы. МысалыХалықтық педагогика ұғымына Қазақ ССР Энциклопедиясында
мынадай анықтама берген. Тәжірибе жөніндегі халықтық ой- тәжірибелердің
жиынтығын халық педагогикасы дейміз.(3) Педагогика ғылымдарының кандидаты
А. Бәлдібеков: Халық педагогикасы дегеніміз- халықтың педагогикалық
тәжірибесі- деп қысқа қайырған.( 22) Ал, доцент Н.Дәулетов Халықтық
тәрбие дегеніміз бір ұлттың жеке адамға, соның ішінде балаға тәрбиелік
ықпал етуі деген болатын.(23). Халықтық педагогика ұғымына бірден бір
дұрыс анықтама берген педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент
Е.Сағындықов Халық педагогикасы дегеніміз- әр халықтың өзіне ғана тән
ерекшеліктеріне негізделген, өзін қоршаған қоғамдық- әлеуметтік орта мен
табиғат жағдайына бейімделе қалыптасқан, халықтың шаруашылық- экономикалық
жағдайына байланысты атадан- балаға мұра болып келе жатқан тәрбие туралы
ақыл- ой үлгілерінің жиынтығы.(24) Немесе, зерттеуші Ш. Таубаева Халық
педагогикасына негізделген тәжірибе дегеніміз- белгілі бір ұлттың өкілі
болып табылатын халықтың өз ұрпағына қалдырып отыратын мәдениеті, сөз
өнері, қол өнері, музыка саласындағы жинақталған білімі, дағдысы және
іскерлігі(25)
Халықтық педагогиканың нысаналы міндеті- өсіп келе жатқан жас
ұрпақтың бойына атадан балаға мирас болып қалып келе жатқан ұлттық өзіндік
адамшыл қадір- қасиеттерді, салт- дәстүрлер мен әдет- ғұрыптарды терең
тәлімдік мәні бар озық үлгі- өнегелерін сіңіру; шаруашылық жүргізудің
ұлттық нақыштары мен ісмерлігін меңгерту; жалпы адамзатқа тән білім
негіздерін оқып, үйрету; дағды іскерліктері мен біліктілікке баулу; өнерге,
сөз өнеріне, биге, музыкаға, қол өнеріне, еңбекке т.б. бейімдеу. Бір сөзбен
айтқанда, өсіп келе жатқан жас ұрпақты ұлттың мәртебесін тасытатындай
лайықты өмір сүруге даярлау.
Олай болса, Халықтық педагогика дегеніміз- халық бұқарасының тарихы
мен әлеуметтік тәжірибесінің нәтижесі ретінде ұрпақтан ұрпаққа негізінен
ауызша түрде жеткізіліп келген эмпирикалық білімдерінің, мағлұматтарының,
бейімділіктері мен дағдыларының жинақталған және практикада тексерілген
жиынтығы. Халықтық педагогика мұралары ескіден келе жатқан ертегілерде,
аңыздарда, эпостық жырларда, мақал- мәтелдерде, шешендік сөздерде, өнерде
сақталып, ұлтттық өзіндік салт- дәстүрлері мен әдеп- ғұрыптарынан көрінеді,
өсіп келе жатқан жас ұрпақты бұқара халықтың ең озық мұраттары рухында
оқыту мен тәрбиелеуге қызмет етеді.
Халықтық педагогика ұғымына берілген бұл анықтама мен
түсініктеменің авторы Россия Педагогикалық Ғылым академиясының
академигі,Қырғызстан Ұлттық Ғылым академиясының академигі, педагогика
ғылымдарының докторы, профессор А.Э.Измайлов.,(26) Бір емес екі ғылым
ордасы академигінің бұл анықтамасы мен түсініктемелерінде Халықтық
педагогика ұғымының негізгі көкейкестілігінің бәрін қамтуға ұмтылыс
жасаған. Аталмыш құбылыстың халықтың рухани дүниесінің бір көрінісі ретінде
өзінің ұлттық мәдениетімен, тұрмысымен, өмір салтымен бөлінбестей болып
қиюласа бітісетіндігін атап көрсеткен. Сонымен қатар, автор практикада
тексеруден өткен шыншыл, құнды, пайдасы мол білімдерден, мәліметтерден
басқа халықтық педагогиканың құрамына күнделікті тұрмыстық- тәжірибелік
пайымдаулардың, эмпирикалық жолмен жинақталған білімдердің де кіретінін
баса айтқан. Мұндай пайымдаулар мен білімдердің өмірмен жанаспайтын
кереғар, бұрмаланған, кейде діни нанымдардың әсерімен, әсіресе, қоғамдағы
үстем идеологияның ықпалымен қате, тіптен залалды ой- пікірлерді білдіруі
де мүмкін екенін айтты. Мысалы, Қатынның шашы ұзын, ақылы қысқа т.с.с.
Халықтық педагогика- әлеуметтік- тарихи феномен. Оның пайда болуы
мен дамуынана бөліп қарастыруға болмайды. Халық қаншалықты жасаса, халықтық
педагогика да соншалықты өмір сүріп келеді. Айталық, қазақ халқы қазақ
екенін түсініп, ес біліп, етек жинаған, тайпалық қауымдастыққа бірігіп,
біртұтас ел болған бағзы заманнан- ақ ошағындағы жанған отын сөндірмей,
ұрпақтан ұрпаққа өткізер бұтағының тәлімді тәрбиесімен талапты болған.
Артында қалатын ұрпағына амандық пен бірлік тілеп, ертеңгі күні орнын
басар, жері мен суына, малы мен жанына, жиғаны мен тергеніне ие болар
тұяғына ата дәстүрі мен салтының, әдет- ғұрпы мен ырым- жоралғысының озық
үлгілерін сіңіре білген. Ата кәсібіне баулып, шаруашылық жүргізудің өз
ұлтына тән қыр- сырын үйреткен. Еңбекке, өнерге, түрлі зергерлік бұйымдар
жасауға, өрмек тоқуға, іс тігуге, т.с.с. бейімдеген. Өсіп келе жатқан жас
ұрпаққа ән айтқызып, күй шерткзкп, өлең жаттату, жаңылтпаш, жұмбақ үйрету
немесе ұлттық ойын түрлеріне: жамбы ату, аударыспақ, найза лақтыру, көкпар
тарту т.б. машықтандыру ұлттық тәлім- тәрбиенің өзекті арқауы болған.Бірде
бір той- томалақ, үйлену тойы, құда түсу, жаушы жіберу, қыз таңдау, қарғы
бау, үкі тағар, ұрын бару, есік- төр көру, жар- жар, беташар, қыз ұзату,
келін түсіру, баланы қырқынан шығару, ат қойып, айдар тағу, тұсау кесер,
тілашар, сүндет той, мүшел тойы т.б. өнер сайысынсыз өтпеген. Сайысқа
түскендерді ел болып көтермелеп, мадақтаған. Бұл дәстүрдің қандай терең
тәлімдік- тәрбиелік мәні бар десеңізші! Өйткені мадақтау сөз талаптыға қуат
беріп, өнер шыңына жетелеген. Қатарының алды болсам, басқалардан озсам
деген сезім тудырған. Талантты бұлақтың қайнарын ашып, бағын асыруда, бұдан
артық тәлім бар ма екен, шіркін!
Өсіп келе жатқан жас ұрпақты ұлттық дәстүрге, әдет- ғұрыптарды
құрметтеуге, үлкенге- ізет, кішіге- құрмет көрсетуге, кішіпейіл де
қарапайым, ибалы да ізетті болуға баулу халықтық педагогиканың жанды
тақырыбы. Адамгершілік пен инабаттылық, ізгілік пен имандылық,
мейірбандылық пен қайырымдылық, тәрбиелік пен мәдениеттілік, тазалық пен
сыйласымдылық, кішіпейілділік пен сыпайылық, ата- ананы құрметтеу, үлкенге
орын беру т.с.с.миллиондаған адамшыл жағымды сапалық қасиеттерді өсіп келе
жатқан ұрпақтың бойына сіңіру ежелден- ақ қазақтың дәстүріне айналған.
Жастары қандай ашынса да үлкендер тарапынан орынды айтылған бір ауыз сөзге
тоқтаған. Мал, жан, жесір дауы қадірменді ақсақалдардың уәжді сөздерімен
реттеліп отырған. Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер деп, халық
текке айтпаған.
Ал ұлтшылдық емес, ұлтжандылыққа, жан- тәнімен ұлтын сүйетін
ұрпақты тәрбиелеу халықтық педагогиканың басты тақырыбы болған. Өз ұлтын
қадірлейтін адам ғана басқа ұлттық қадірін біледі деген қағида қазақ
халқының ұрпақ тәрбиесіндегі діңгекті қазығы, негізгі қағидасы екендігі
жұртшылыққа аян, ақиқат шындық. Өсіп келе жатқан жас ұрпақты білімпаздыққа,
біліктілікке, іскерлікке, адал еңбекке, адамшыл ізгі қасиеттерге баули
отырып, ата- бабамыз оларды туған Отаны- Қазақстанды, өсіп- өнген
тұрғылықты мекенін, елін, жерін сүю мен қорғауға, ар- намысы үшін күресуге
жасынан даярлаған. Батырлық, ержүректілік, ар- намыс, тектілік, ат құлағына
ойнату, жекпе- жекке шақыру, шоқпар ойнату, дулыға мен сауыт кию, қалқан
ұстау, берен асыну т.б.- қазақ баласының тұлғасын сомдар қастерлі атаулар.
Батырларды дәріптеу, олардың ерлігін жырлау, сол батыр өмір сүрген
дәуірдегі ол тарихының ащы- тұщысы, ауыс- берісі, тіршілік тынысы, рухани
дүниесі, сана- сезімі, мақсат- мұраты, мүдделері мен рухы өсіп келе жатқан
жас ұрпақты Отансүйгіштікке, ерлікке тәрбиелеудің ауыз әдебиетінен,
Батырлар жырынан орын алған қасиетті шумақтары, ұлттық тәлім- тәрбиенің
нағыз ұстаздық дастаны.
Жалпы ұлттық тәрбиенің өскелең ұрпақты тәрбиелеуге, яғни оларды
әлеуметтік өмірге даярлап, қосуға бағытталған тәлімдік дәстүрлі өнеге
үлгісі халықтық аңыз,жаңылтпаш, шешендік сөздер, айтыс өнері, күй мен би,
музыка, қол өнер, емшілік, бақсы- балгерлік ісмерлігінде т.б. сақталған.
Бір сөзбен айтқанда, Қазақта халық педагогикасының тәлімдік үлгі-
өнегелерін қамтитын рухани мұра мол. Оны халқымыз үзбей, тәлім- тәрбие
ісінде орынды, тиімді пайдаланып келеді.
Өсіп келе жатқан жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқытудың өзегі іспеттес
қазіргі ғылыми- педагогикалық және психологиялық заңдар мен ережелердің
қалыптасуына халықтық педагогиканың тәлімдік жөн- жоралғылары кәдімгідей
ықпал етті. Жалпы ғылыми педагогика мен психология өзінің қайнар бастауын
халықтық педагогикадан алады. Әр уақытта да халықтық педагогиканың терең
мәнді гуманистік идеялары, дәстүрлері, мен іс- тәжірибесі кез- келген
ұлттың зиялыларының- атақты ғалымдарының, ақын- жазушыларының және халық
ағарту ісін ұйымдастырушыларының өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу жайлы
толғанған айшықты зерттеу еңбектерінің, өлең- жырларының,, публицистикалық-
философиялық сараптауларының, педагогикалық және психологиялық
пайымдауларының өзегіне арқау болған. Айталық, оған қазақ топырағынан
шыққан ұлы ойшылдар- Әбу- Насыр әл- Фарабидің халықтық педагогиканың өз
заманындағы озық үлгілеріне сілтеме жасаған этикалық трактаттары, Жүсіп
баласағұнның Құдатғу білігі, ХІХ ғасыр алыптары- Шоқан Уәлихановтың,
Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың, Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек
Аймауытовтың, Міржақып Дулатовтың т.б. еңбектері куә.
Халықтық педагогиканың мазмұны бай, құрылымдық элементтері әр түрлі.
Халықтық педагогиканың құрамына тәлімдік мәні бар белгілі бір ұлтқа тән
барлық құбылыстар кіреді. Олар мыналар: ұлттық болмыс, дін, қадір- қасиет,
ұлттық сана- сезім, өзіндік дүниетаным, ұлттық психологиялық ерекшеліктері
( мінез- құлық, түйсік- түсінігі, көңіл- күй, эмоциялық шымырқану, ұлттық
мақтаныш, ұлттық талғам), ұлттық материалдық және рухани құндылықтары,
ұлттық мүдделері, шаруашылық жүргізу машықтары, іскерлігі мен тәжірибесі,
салт- дәстүрі, әдет- ғұрыптары, жөн- жоралғылары, үй шаруашылық қызметі,
рухани дүниесі, хиссалары, ауыз әдебиетінің жанрлары мен фольклоры,
эпостық, лиро- эпостық жырлары, наным- сенімдері, қазіргі ұлттық көркем
әдебиет туындылары т.с.с, Отан қорғау тәсілдері, ісмерлігі, дағдысы т.б.
үйрету.
Әсілі, халықтық педагогиканың ұлттық тәлім- тәрбие беретін
құрылымдық элементтерін тауысып, санап шығу мүмкін емес. Оның құрылымы мен
мазмұны заман талабына сай материалдық өндірістің деңгейіне байланысты
болатын тұтынудан туындайтын нақты жағдайға орай толығып, жаңарып отырады.
Ескісі көнеріп, жаңасы ұлттың жаңа өмір салты мен тұрмыс жағдайына,
әлеуметтік- экономикалық ахуалына және географиялық ортасының шарттарына
байланысты қалыптасып отырады.Уақыт талабына қайшы келетіні сұрыпталып
сұраныстан кетеді, ұмытылады. Себебі, дүниеде, табиғат пен қоғам өмірінде
өзгермейтін құбылыс жоқ, уақыт пен әлеуметтік жағдай бәріне өз билігін
жүргізеді.
Құдіретті күшті табиғат ана мен тарих атаның тудырған кереметтерінің
бірі- адам баласының ұлттық және этикалық өзгешелік сапасын жасап шығаруы.
Ұлттық сана- сезім мен психикалық құрылымның, соның ішінде, әсіресе, ұлттық
мінездің, түйсік- түсініктің, көңіл күйдің, сана- сезімнің мақтаныштың,
талғамның, мүдделер мен мақсаттардың қалыптасуында ұлттық дәстүрлердің орны
бөлек. Дәстүрге,- дейді философия ғылымдарының докторы, профессор
Н.Сәрсенбаев өзінің Әдет- ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмір атты
монографиясында,- әдет- ғұрыптың өткен қоғамнан қалған озық түрлері мен
тұрмыстық формалары, ырым- жоралары, рәсімдер жиынтығы кіреді. (27) Жалпы,
әрбір ұлт өзінің дәстүрлерін, әдет- ғұрыптары, жөн- жоралғыларын,
рәсімдерін т.б. көзінің қарашығындай сақтайды. Озығын кәдесіне жаратады.
Өскелең ұрпақтың тәрбиесіне пайдаланады. Өйткені ұлттық салт- дәстүрлер мен
әдет- ғұрыптар, жөн- жоралғылар қоғамда қалыптасқан белгілі бір мінез-
құлық нормалары мен қарым- қатынастарды реттеп отырады. Бұл белгілі бір ұлт
өкілдері арасындағы өзара сыйластықтан, үлкенге құрмет, кішіге ізет
білдіруден, сондай- ақ ұлт мәдениеті мен өнерінен, көркем әдебиеті мен
фольклорынан айқын көрінеді.
І.2. Этнопедагогикалық білім беру көздері.
Ұлттық дәстүрдің түрі көп. Олардың кейбір формалары тәлімдік үлгі-
өнеге ретінде ұстаздар қауымы мен халықтық педагогиканы оқу- тәрбие
жұмысында енгізу жолдарын іздестіріп жүрген ғалымдардың арасында жиі
айтылып, педагогикалық басылымдарда жарық та көріп жүр. Олар мыналар:
1. Тәрбие басы - әдептілік деп түсініп, баланы әдептілікке үйретуді мансұқ
еткен. Әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған.
1. Ауру, сырқау, кем- кетік адамдарға қол ұшын беруге, қайырымдылыққа
шақырған. Ал қайырымдылық- гуманизмнің басты шарты.
1. Еңбек сүйгіш, тіл алғыш, елгезек бол деп үйреткен. Баланы жастайынан
еңбекке баулу- халықтық педагогиканың басты шарты.
1. Адалдық пен шыншылдыққа баулу көзделген.
1. Білмегенді білуге тырыс, ұстаз бен көпті көрген қарияны тыңда, ақпақұлақ
болма, құймақұлақ бол, көпшіл бол, дегенді марапаттап келген.
1. Үлкенді, ата- ананы сыйлауды басты міндет етіп қойған.
1. Кісі айыбын бетке баспа, кемтар адамға күлме, инабатты, сыпайы бол
дегенді уағыздаған.
1. Ел қорғаны батыр бол, халқыңа адал қызмет ет дегенді насихаттаған.(28)
Өскелең ұрпақтың бойына халықтық педагогиканың, ұлттық тәрбиенің тәлімін
сіңіруде, әсіресе, рухани құндылықтары- мәдениет пен өнер, көнеден қалған
асыл мұра әдебие, соның ішінде, халық фольклоры айрықша рөл атқарады. Халық
фольклорында ұлттық сана- сезімнің қалыптасуына ерекше әсер ететін көңілге
сондай жақын тыныс тіршілік иірімдері, көңіл- күй, болмыс оқиғалары
бейнеленеді. Айталық, Ерте, ерте, ертеде, ешкі құйрығы келтеде, қаратаудың
қойнында, Құшата өзенінің бойында Жұмаш деген би болыпты... деген өрнекті
сөзбен басталып, тыңдаушысын кейіпкерімен қоса неше түрлі кереметке толы
Ұлы даланы шарлататын ертегілер мен аңыздардың исі қазақ баласының қиялын
шарықтататыны анық. Ондайда танауыңды отта жанып жатқан қи түтіні исі
қытықтайды, қияға еріксіз самғатады.
Фольклор шығармалары сан қилы... оның шығармашылық үлгілері қисапсыз
мол, жанрлық түрлері көп. Мұнда батырлар жыры, ғашықтық жырлар, аңыз,
тарихи жыр, өлең, мақал- мәтел, шешендік сөз, жұмбақ, мұң- шер жырлары,
өтірік өлең, тағы басқалары бар. Бұлар орындалу мәнеріне қарай,-
Мемлекеттік сыйлықтың лауретаы, білгір фольклор маманы, профессор
С.Қасқабасовтың пікірінше- не поэзия түрінде, не проза түрінде болып
келеді. Поэзия түрінде айтарлықтай зерттелген, ал проза түріндегілері
ғылыми тұрғыдан әлі толық қарастырылмай келеді. Әділдігін айтсақ, қара сөз
түріндегі фольклор өзінің көнелігі, ұшқырлығы ғажайып сипаты жағынан
поэзиялық үлгілерден кем емес, қайта көп жағдайда басым түсіп жатады. Оның
бұдан басқа да қасиеттері бар. Егер өлең түріндегі фольклор, негізінен,
көркемдік, эстетикалық және тәрбиелік рөл атқарған болса, прозалық халық
шығармалары елге көбінесе табиғаттың сырын ұғуға, дүниетанымды кеңейтуге,
өмірді білуге жәрдемдескен.(12) Түптеп айтқанда, фольклордың түрлі
жанрлары халықтың әр дәуірдегі тұрмыс- тіршілігі, әдет- ғұрпы, наным-
сенімімен тығыз байланыста туған. Сондықтан олардың тәлім- тәрбиелік мәні
зор.
Фольклорлық шығармалар ел өмірімен, күнделікті тұрмыспен ажырағысыз
бірлікте дамиды. Оның түрлі- түрлі жанрлары халықтың әдет- ғұрпымен жымдаса
өріліп, қоса қабат өмір сүреді.
Айталық халық ауыз әдебиетінің бір бұтағы- балалар фольклорының
мазмұнынана бұл байланысты анық аңғаруға болады. Бесік жыры, сәбилік салт
жыры, мәпелеу, аялау, уату жырлары, арнау, тілек өлеңдер, күлдіргі
әңгімелер, ойындар т.с.с.
Жалпы, халықтың фольклорлық шығармалары әлеуметтік- тұрмыстық,
жаугершілік, саяси, экономикалық туыстық, рулық, рухани, мәдени, қарым-
қатынастық басқа да біршама объективтік және субъективтік факторлардың
ықпалымен қатар, таза педагогикалық практикалық қажеттіліктен туындаған
терең тәлімдік мәні бар, орнын жоғалтпас асыл қазына болып табылады.
С. Сейфуллин өз сөзінде Ауыз әдебиетінің қай бөлімі болса да,- сол
заманның тұрмысының қандай болғанын, тұрмыстың әсерімен ол тұрмысқа ұсап
тұрған сана, қандай сөз, қандай әдебиет болғанын көрсетеді. дейді,
Заманына қарай күлкісі, тауына қарай түлкісі; Сабасына қарай піспегі,
мұртына қарай іскегі деген ереже сөздері әр заманның тілі, көркем сөзі,
әдебиеті сол заманның тұрмысна, сол заманның туған мұрадына ұсай туады
деген сөзді қуаттайды.
Бала- отбасының басты қазығы, алтын тіреу- діңгегі. Дүниеге келген
сәттен бастап –ақ әке- шешесін бірден- ақ боямасыз татулыққа, сыйластыққа,
ынтымақтастыққа жар салмай- ақ шақыратын, ата- ана, көрші- көлем, жалпы
адам баласын жақындандыра түсетін – бала.
Бала -жүректің миуасы деп қарайтын балажан халықтың бірі- қазақ
халқы да балаға ежелден болашағым деп қараған, игі де зор тілектер артқан,
әр ата- ана өз арман мұратын аманат етіп тапсырған. Бөбегің қуанышың ,
мақтанышың. бала- адамның бауыр еті,- деп оның ыстық екенін танытып,
еміренеді атам қазақ. Балалы үй- базар, баласыз үй- мазар,- деген халық
нақылы ащы да болса, әділ айтылған ақиқат екені даусыз. Бала- көңілдің
гүлі, көздің нұры деп те сүйсінеді дана бабамыз. Бұл тек өз отбасының ғана
қамын ойлау емес, бұл халықтың қамын қарастыру, елдікті ойлау, елдің
ертеңгісі жөнінде қам жеу. Осы ойды ертеден келе жатқан ата- бәйтерек,
бала- жапырақ деген бейнелі мақал да растайды. Әрине өсетін, өнетін ағаш
жылда бүршік жарады, жапырақ жаяды. Болашақ жалғасы деп осыны айтады.
Келешекке үміт артуды қазақ халқы көп балалықпен ұштастырған.
Халық педагогикасы- ғасыр бойына түйген ойын тоғыз ауыз сөзге
сыйғызып, ұрпақ тәрбиесіне көп мән, мағына беріп, оны тәрбиелеу аға
ұрпақтың парызы, борышы санаған: ғажабы- осы бірден бір дұрыс қағиданы ата-
бабалар әр алуан түрде Ағаға қарап іні өсер, Шешесіне қарап қызын ал,
Ұстазы жақсының ұстамы жақсы, Ұлың өссе, ұлықтымен, қызың өссе,
қылықтымен деген нақылдар арқылы түйіндейді, нақтылап шегелейді.
Ұстаздарға, үйретуші үлкендерге қазақ халқы: Тоқытпасаң, оқытпа! деп тура
айтады. Оқытушының бірінші қасиеті – ұғындыра білуі, өз көкейіндегісін
оқушыға оқушыға оңай жолмен жеткізе білуі, терең білуі болса керек- ті. Бұл
кім көрінгеннің қолынан келе бермейді. Оқыту мен тағылы қатар жүруі тиіс.
Талантты өсіретін- талап ескеріп отыру қажет.
Әрине, бар оқушы бірдей емес, әрқайсысының өзіндік ерекшелігі,
талап- талғамы бар. Осыған байланысты жұмыстың да бірнеше түрлерін ұсынуға
болады. Менің өз жұмысымның негізгі мақсаты-оқушыларға халықтық
этнопедагогика туралы түсінік беру. Тәрбие мен оқу істеріне тоқтала отырып,
оқушылардың бойына адалдық, адамгершілік, имандылық қасиеттерін сіңіруді
көздедім.
Этнопедагогиканы жалпы алғанда халықтық ( күнделікті, мектептен тыс,
дәстүрлі, табиғи) тәрбиенің тарихы мен теориясы ретінде қарастыруға болады.
Этнопедагогика- балалардың білім алуы және тәрбиелеудегі этникалық
топтардың эмперистикалық тәжірибесі, жанұяның, халықтардың, ұлттық
құндылықтарына моралдық- этикалық және эстетикалық көзқарастары туралы
ғылым. Этнопедагогика- халықтық педагогиканы түсіндіре отырып, оның қазіргі
замандағы жағдайда қолдану жолдарын ұсынады, этникалық топтардың
көпғасырлық, табиғи жолмен дамыған халықтық салт- дәстүрлердің байланысында
негізделген тәжірибесін жинақтап зерттейді. Этнопедагогиканың пәндік
аймақтары өзгеріссіз қалмайды: міндеттері қоғамдық көзқарас қозғалысы мен
байланысты әлеуметтік тапсырыстың өзгеруінен құралады және нақтыланады.
Этнопедагогиканы зерттеудің көкейкестілігі; тұлға дамитын,
әлеуметтік нормалар құндылықтарын, тәжірибені қабылдайтын және соның
негізінде тәрбиеленетін әлеуметтік қарым- қатынас пен қоғамдық ықпал
процессін зерттейді; балалар мен оқыту мен тәрбиелеу туралы халықтық
білімді, діни оқылымдардағы, ертегілердегі, мысалдардағы, өлеңдердегі,
жұмбақтардағы, мақал- мәтелдердегі, ойындардағы, ойыншықтардағы, жанұялық
және қоғамдық жағдайдағы, тұрмыстағы, фолософиялық- этикалық, нақтылап
айтқанда педагогикалық ойлар мен көзқарастардағы халық даналығын, яғни,
тұлғаның тарихи- мәдениеттік даму процесіне ықпал ететін барлық
педагогикалық потенциалда.
Өткеннің ғұлама педагогтары халықтың педагогикалық көзқарасы мен
оның тәжірибесін оқып- зерттеуге көп көңіл аударған. Педагог- классиктер
халықтық педагогиканы тәрбиелеу туралы ғылымның тірегі мен негізі болып
табылады деп санаған. Я.А.Коменский еңбек жанұядағы, үйдегі тәрбие
тәжірибесінің негізінде ана мектебі ойын ұсынып, құрастырды, мақсаты
ретінде- барлық жанұяларды ең жақсы жанұя деңгейіне көтеруді алған. Кейбір
дидактикалық ережелер афоризмдер түрінде берілген, ал кей жағдайда халықтық
афоризмдер дидактикалық жағдайдың кейбір элементтерін құрастырады.
К.Д.Ушинский халықтық педагогиканы отандық педагогика ғылымының
дамуына ықпал еткен ең негізгі факторлардың бірі деп санаған. Ол:
Халықтың өзіне тән ерекше тәрбиелеу жүйесі бар... Тек қана халықтық тәрбие-
халықтың дамуындағы тарихи процестің тірі мүшесі болып саналады деп,
барша педагогика ғылымына тән ең басты және ең нақтысын айтты.(5)
Халықтық педагогикада тәрбие мен оқытудың нақты тәжірибесі басым.
Халықтық педагогика- адамзаттың рухани дамуындағы нақты тарихи кезең мен
педагогикалық білімдердің арнайы деңгейін көрсете отырып, педагогикалық
ғылымның пайда болуы және дамуының негіз болып табылады. Педагогика мен
халықтық педагогика, педагогикалық мәдениет деп аталатын ортақ кеңістік
құрастыра отырып, өзара күрделі қарым- қатынасқа аяқ басты және екеуара
дамуына жағдай жасады.
Халықта ғасырдан – ғасырға өзіндік рухани мәдениет, ерекше тұрмыс
қалыптасқан. Барлық халықтарда еңбекшілердің өмірін жайландыратын түрлі
салт- дәстүрлері болған. Олар табиғатқа деген сүйіспеншілігінен де,
шаруашылық еңбектегі поэзиясынан да, халық ауыз әдебиетінен де, таңғажайып
халық өнерінен де, киімнің сұлулығынан да, қонақжайлылық заңдылықтарынан
да, сыпайылық ережелерінен де байқалып отырады.
Халықтың көпқырлы өмірі, күресі мен жеңістері, тарихи және
гуманитарлық ғылымдардың басты және негізгі обьектісі болып саналады.
Олардың қатарына басты пәні- халықтық педагогика дәстүрлері болып
табылатын этнопедагогика да кіреді. Халықтық шығармашылықты оқып- зерттеу-
әр халықтың әлем мәдениетіне енгізетін құндылықтарын табуда аса маңызды.
Халықтық шығармашылықты оқып- зерттей, оқу- тәрбие ісіне қолдана отырып,
этнопедагог олардың пайда болуы мен әрі қарай дамуына жиі көмек береді.
Алайда, педагогикалық мәдениет халық шығармашылығын пайдаланып, оны дамытып
және оның бір бөлшегі болғандықтан айтылғанның бәрі кез- келген тарихи
педагогикалық зерттеулер үшін әділ.
Халықтық педагогиканың көкейкестілігі мен халық педагогтарының іс-
әрекетінің мықты жақтары неде? Олардың ішінде ой- танымы, таланты, білімі
қандай мөлшерде? Халықтың педагогикалық көзқарасы мен оның педагогикалық
практика арасындағы арақатынас қандай? балаларға ықпал етуді
ұйымдастырудағы халықтық педагогиканың көмегі қандай болу керек?
Халықтық педагогиканың негізгі көздер мақсаты- бай тарихи тәжірибеге
сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнер- білім машықтарын меңгеруге,
отбасы, ауыл- аймақтың, елдің ар- намысын қорғауға тағы сол сияқты ізгі
қасиеттерге баулу, яғни адамның белсенді бет- бағдарын қалыптастыру.
Халықтық сипат ең алдымен белгілі бір көркем шығармада бүкіл халықтық мәні
бар мәселенің көтерілуінде жатады. Өнер- халықтікі, деген екен бір
данышпан,- еңбекшілердің қалың бұқарасы арасына ол мейлінше терең тамыр
жаюы тиіс, осы бұқараға түсінікті және жігерін біріктіріп алға ұмтылдыру
керек. (Әдебиет- ықшамдалған әлем(Салтыков- Щедрин) болса, әдеби шығарма
– сол нұрлы дүниенің сырлы бөлегі. Ол өмірдің өзі секілді күрделі, бұралаңы
көп, қиял- қалтарысы мол шытырман шындық.(16).Ата- бабамыздың өткен өмір
тарихына көз жіберу үшін, салт- сананы, дәстүрді, халық әдебиетін тереңірек
білу үшін халық ауыз әдебиетіне назар аударатынымыз шындық. Көркем шығарма
жазу,- дейді Л. Леонов,- әрқашан пішін жағынана өнер табу, мазмұн жағынан
жаңалық ашу.(20) Байыптап қарасақ, дүниенің бүтін бір бөлігін күллі әлем
алып, қопарып барлық ажарлы да асылын өнер туындысына айналдыру, жан
тебірентерлік көркем образ жасау- тек таланттың ғана қолынана келер іс.
Мысалы; толғау өлеңдерінің өзінде алда бірнеше үлгі- өнеге боларлық мақсат
тұрады.
Біріншіден ас пен тойды қызықты өткізу, халықтың көңілін көтеру.
Адамның көңіл- күйіне сөз өнерінің құдіреті арқылы әсер етіп, жүрек
тебіренісін туғызу.
Жиынға қатысушы үлкен- кішінің бәріне ақыл- нақыл айту, ой салу, тәлім-
тәрбие беру.
Ата- бабаларымыз педагогика мен психологиямен арнайы шұғылданбаса
да, өмірінде соған қатысы бар көптеген мәселелерді астарлап айта білген.
Адамды тануға, білуге қажетті белсенді еңбектің қасиетін жырларына өзек
еткен.
Қазақ ақындарының қай- қайсы да баланы еңбек етуге тәрбиелеу ісіне
кең тұрғыдан қараған.
Көп адам дүниеге бой алдырған
Бой алдырып аяғын көп шалдырған,-
Деген астарлы ойлар арқылы, еңбек етпей селтеңдеп бос жүргендерге ой
салатын, өмірдің қым- қиғаш қиындығын еңбек арқылы ғана жеңе алатынын әркез
айтып отырған. Ұлы Абай еңбектің әр саладағы рөлін жан- жақты ашып, онымен
әуестенушілерді жастарға үлгі- өнеге етеді, адамның талапты, белсенді
болуын, өзінен басқаның жақсы істерін көріп, солардан сабақ алуын қалайды.
Жастарды өнердің, еңбектің келешегінен сеніммен қарауға шақырады. Келер
күнгі пайданы ойлап, өзінің қолынана келмейтін іске бой ұрмау, мақтан қумау
керектігін баса айтады. Болмасаң да ұқсап бақ деген ойы арқылы адам
қолынан келер іске селсоқ қарамай, ынтамен, құмарлықпен, сеніммен,
белсенділікпен араласу керек екеніні баса айтады.
Абай Тегінде адам баласы, адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез
деген нәрселермен озбақ. Одан басқа нәрседен оздым ғой дегеннің бәрі
ақымақтық- деп көрсетті.
ІІ. тарау. Оқу - тәрбие ісіндегі этнопедагогика.
ІІ.1. Оқу -тәрбие процесінде этнопедагогикалық білім беру әдіс-
тәсілдері.
Оқыту мен тәрбие беру ісінде , қазақ халқының ұлттық мәдени
мұрасының бір саласы- әдеби мұра ерекше орын алады. Әлем әдебиетінде өз
бояулары, өз тілі, өз үні, өз мотивтерін қосып отырған қазақ әдебиетінің
ертеден сақталдып келе жатқан асыл мұрасы- ауыз әдебиеті өте бай мұра. Бұл
туралы қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов оны араб поэзиясымен
салыстыра отырып, былай деген болатын: Бедуиндердің ақын келетіндігі
Европа халықтарына мәлім. Аравия даласын кезгендердің бәрі де, жалаңаш
жүрген жас бала да өздеріне берілген сұрауға қисынды, ұйқасты өлең сөзбен
жауап қайтарғанын айтып ауыздарынан суы құриды. Монғол, түрік тектес рулар
да осындай(18)
Шынында да, көп ғасырлар бойы халық ертегілерінен бастап, дау-
шарларда қолданылатын шешендік қара сөздерге дейін тақпақ болып жаттанды
келетіні, айтайын деген пікірдің образды берілетіндігі- қазақ ауыз
әдебиетіне тән қасиет.
... Өздерінің туыстас түркі тектес елдерімен салыстырғанда,- деп
жазады орыстың атақты тюрколог ғалымы Н.В.Радлов,- қазақтар сөзге
шешендіктерімен ерекше көзге түседі. Олардың сөзге шешендіктеріне, шынында
да таң қалмасқа болмайды. Қазақтар сөйлегенде ешбір мүдірмей, іркілмей
сөйлеп кетеді... Өлең шумақтарында ғана ұшырайтын сөйлем түрлері жай
сөздердің өзінде іркіс- тіркес келіп жатады да, тыңдаушыға өлең тәрізді
әсер береді... Сондықтан да қазақ халық әдебиетінің, поэзиясының дамуы
жоғары сатыға жеткен...Сонымен қатар, қазақта суырып салмалық- мейлінше кең
таралған өнер
Қазақ халқы - өмірге көзқарасында, жас ұрпақты тәрбиелеуге
байланысты айтылған шығармаларымен, мақал- мәтелдерімен, ертегілерімен,
дастандарымен ауыз әдебиетін мейлінше дамыта білген халықтардың бірі. Осы
бай қазынаның қай түрі болса да сәбиді тәрбиелеуге, олардың ой- өрісін,
дамуын жетілдіруде, биікке шығаруда үлкен роль атқарады. Жас өспірім сәби
дүниеге келгеннен- ақ. Бесік жырын естіп, жақсы әуенді құлағына сіңіріп
өседі. Балалы болып , шаттыққа жеткен ата- ана жүрегіндегі ең әдемі сезім-
сөздерін сәбиге арнап, бақытты өмірге жетуін тілеп, ізгі арман, мұраттарын
көзь алдарына елестетеді. Елжіреген ата- ананың жырлардағы үні, өсиет
сөздері жас баланың құлағына сіңіп, сезіміне із қалдырады. Сөйтіп бала
әдептілікке, адамгершілікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке кішкене кезіне
бауланады. Баланы ата- ана тек шешендік, ақылдылыққа ғана емес, сонымен
бірге, қазақ халқының негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болғандықтан,
еңбексүйгіштікке, малды бағып- күтуге,. Оны сүюге тәрбиелейді. Мал, жан-
жануарлардың адамға пайдасын да ертегі, жыр- өлеңдерге қосады. Ол жағдайды
Екі жетім, Керқұла атты Кендебай, Ер Төстік сияқты ертегілерден
көреміз. Мысалы, Екі жетім ертегісінде шешесі өліп, өте ауыр халге душар
болған балалардың жайы айтылады. Қасқа сиыры мен көк қошқары оларды өлім
жағдайынан құтқарып алғаны, балалардың есейіп, мұратына жеткені айтылса,
көптеген ертегілерде адам баласының досы, сенімді серігі, мінсе көлігі,
жесе тамағы болатын жүйрік жылқы малы туралы айтылады.
Осындай ертеден келе жатқан әдеби мұраларда әр түлікке тән қасиет,
сын- сипат суреттелінген. Мысалы, қойды- момын, сиырды- дөрекі, түйені-
сұлу, төзімді, жылқы- жүйрік етіп көрсетіледі.
Бұл туралы Совет Одағының Батыры, ауыз әдебиетін зерттеуші ғалым
М.Ғабдуллин өзінің ата- аналарға тәрбие туралы кеңес деген еңбегінде:
Әрине, төрт түлік жайындағы халық шығармалары жас ұрпақты еңбекке
тәрбиелеуде тек үгітшілік, ақылгөйлік қана қызмет атқарып қоймайды, сонымен
қатар ол балалардың сана- сезімін, дүниеге көзқарасын, ойлау шама- шарқын,
қиялын кеңейту жөнінде де аса зор роль атқарған. Мұнымен қатар, қызық та
әдемі, кейде фонтастикалық ғажайып оқиғаларға құрылған тамаша ертегі,,
әңгіме, өлең- жыр, ән- күйлер балалардың талғам- сезімінің оянып ұлғаюына
себепші де болған- дейді.
Шынында да халық этнопедагогикасының ғасырлар бойы шыңдалып,
әрленіп, қазіргі кезде жас ұрпаққа тәрбие беру ісінде маңызы арта түсуде.
Қазақ халқы ештемені ойдан алмаған олардың жазғандары өмірден алған, ойға
көрген- білгендері. Халықтың өзіндік ерекшелігін бейнелейтін өнер ғана
адамға үлкен танымдық тәрбие бере алады. Бұл ойымды Ә. Қанапиннің: қандай
ұлт болмасын , оның өркендеп өскенін халықтық сипаты, шыншылдығы, еңбекшіл
бұқарасының өмірі мен арманын жарқын бейнелейтін белгілері сипаттайды
деген сөзімен түйіндегім келеді.
Халқымыздың алтын қоры болып саналатын эпос, лирикалық дастандар,
ғасырлар бойы халықпен бірге жасасып жүрген мол қазынамыз. Эпостарда елінің
тәуелсіздігін сақтау жолында жанын аямаған батырлары, олардың қанатты
Тайбурыл сияқты тұлпарлары, Құртқа сияқты сенімді серіктерінің бейнелері,
лирикалық дастандардағы махаббаттың ең биік қасиеті, үлгілі сезімдері,
гауһардай мөлдір сүйіспеншіліктерін суреттеуі де жас ұрпаққа өзіндік тәрбие
берері сөзсіз. Адам ойлау арқасында ғана заттардың, көріністердің,
нәрселердің араларындағы байланысты байқап, келешекте оларға не керек
екенінойлап шығарады. Қысқасы Ойлай білетін адам нағыз адам- деген М.
Жұмабаев. Халық этнопедагогикасы баланың ойлау қабілетін дамыту мақсатында
түрлі- түрлі жұмыстар жасаған. Ұста тәрбиеші баланың ойын жетелемесе ол
бала, ұғымды, хүкімді теріс жасауға, қате ойлауға үйреніп кетеді деп шешіп,
үнемі баланы назарда ұстап, оның тәрбиесіне зор мән берген. Ойлау жанның
қиын бір түрі. Жас балаға ойлау қиын. Сондықтан оны тәрбиеші сақтықпен,
асқан ізденіспен, басқышпен істеу керек. Ойдың өркендеу жолдарын М.
Жұмабаев өзінің педагогика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мектептің оқу-тәрбие ісінде этнопедагогикалық білімдерді қолдану жолдары.
Жоспар:
Кіріспе.
І.Тарау. Халықтық педагогика түрлері.
І.1. Халықтық педагогика үлгілерінің жас ұрпақты тәрбиелеудегі
тәлім - тәрбиелік рөлі.
І.2. Этнопедагогикалық білім беру көздері.
ІІ. Тарау. Оқу тәрбие ісіндегі этнопедагогика.
ІІ.1. Оқу тәрбие процесінде этнопедагогикалық білім беру әдіс –
тәсілдері.
ІІ.2. Этнопедагогикалық білімдердің қолданылу жолдары.
Зерттеу жұмысы бойынша диагностика жүргізу.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе. Тақырыптың өзектілігі.
Біздің қазақта Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады деген
аталы сөз бар. Халық пәлсапасын түйіндей айтқан бұл сөз қай заманда
қалыптасып, қанша ғасыр өмір сүріп келе жатқанын айту қиын. Анығы- тоқсан
ауыз сөзді түйіндеп айтуға шебер, шешен қазақ халқының білек күшінен гөрі
білімді ерекше бағалап, оны өмірлік мұрат етуді кейінгіге аманат еткені.
Бүгінгі ұрпақ – тарихи кезеңде өмір сүріп, ұлттың, елдің, жердің,
әдебиеттің, салт- дәстүрдің болашағы үшін жауапкершілік міндетін арқалап
отырған ұрпақ. Ғасырлар бойы ата- бабаларымыз армандаған Тәуелсіздік
еншісін иеленген ұрпақ. Қазақ даласының дүйім жұртында кең құлашты тарихи
сана болған, себебі бұл даладағы әрбір жұмыр басты пенденің жады бала
кезден ауызша айтылатын, түсініп- білу әрбір адамның әрбір адамның өз
басындағы сезім- түйсікпен астасып отырған дейді Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаев(1)
Ел басшысының әдебиет пен тарихқа берген бұл әділ де шын бағасы.
Тәуелсіз Қазақстан елінің көк байрағы астында еркін елдіктің жаңа
ғасырына аяқ басқан білім қуатын саралау, оның бұлақ көздерін керексіз
тұнбалардан тазартып, тың арналармен байыту- кезек күттірмейтін келелі
міндеттердің ең ірісі, ең маңыздысы. Мұны туған Республикамыздың
тәуелсіздігінің берік тірегі іспетті бірінші кезекте қабылданған заңдардың
ортасынан ойып орын алған Білім туралы Заңнан байқауға болады. Ендігі
негізгі міндет- осы Заңды жүзеге асыру, оны ел қажетіне, мемлекет
мүддесіне, болашақ ұрпақ тәрбиесіне жұмсау қажет.
Білім туралы Заң көп ұлтты тәуелсіз жас қазақ мемлекетінің
дүниежүзілік өркенниетке батыл қадам басуына берік тұғыр боларлықтай сапалы
деңгейі қазақстандық бірегей жаңа білім беру жүйесін қалыптастыруды
көздейді. Өмір- тоқтаусыз қозғалыстың, ілгері дамудың кең айдыны. Мәселе
оның әр кезеңі, әр дәуірі алға тартқан түйінді міндеттерді айқындап, сол
міндеттерді дер кезінде шеше білуде. Жас ұрпақты ұлттық нақышта, ұлттық
рухта тәрбиелеп шығару бүгінгі күннің басты талабына айналып отыр.
Дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы: Мектептің оқу- тәрбие ісінде
этнопедагогикалық білімдерді қолдану жолдары
Бұл тақырыпты алудағы басты мақсатым- ғасырлар бойы қалыптасқан
тәрбие тағылымдарын , халықтың бітім- болмысын этнос ретінде жан-жақты
қарастырып, өскелең ұрпақты өзара сыйластық, достық, татулық, өнерді,
еңбекті, ұлтын, тілін, әдебиеті мен мәдениетін сүюге үйрету, Отанды сезіну-
бұл өз халқының тарихымен байланысты сана. Өз Отанының өткенін білмеген
адам- өзінің туған тегін білмейтін адам. Ұлы орыс жазушысы А. Толстой. (2)
яғни, ата- бабамыздың өткені мен бүгінін қоса үйретіп, болашақ ұрпаққа
өнегелі де үлгілі тәрбие беру жолдарын қарастыру болды.
Халық этнопедагогикасын зерттеу мәселесінің негізгі көкейкестілігі-
қазіргі мектепте берілетін білімнің мазмұнын ғылымның, техниканың және
мәдениеттің заман талабына сай лайықтап қайта құру және осы негізде идеялық
мақсат- мұраты айқын , жан- жақты дамыған, терең білімді, жоғары
мәдениетті, болашақ 2030 азаматын тәрбиелеуде. Халықтық этнопедагогиканы
оқыту мен тәрбиелеу ісіне енгізудің бірден бір мақсаты- өздерінен бұрынға
аға буын өкілдерінің тәрбие жөніндегі жинақталған бай тәжірибелеріне сүйене
отырып, келер ұрпақты адал еңбекке, өнер- білімге, өмірге бейімдеу,
отбасының, ауыл- аймақтың, туған Отанның ар- намысын қорғау сияқты ізгі
адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу. Халықтық педагогика оқыту мен тәрбиелеу
ісінде жеткіншек жас ұрпақтың бойына белгілі бір ұлттың ғасырдан ғасырға,
атадан- балаға мирас болып қалып келе жатқан өзіндік ұлттық қадір-
қасиеттерін, ұлттық сана- сезімі мен психологиялық ерекшеліктерін, салт
дәстүрлерін, әдет- ғұрыптарын: жөн- жоралғыларын, ұлт мәдениеті мен өнерін,
көркем әдебиеті мен фольклорын сіңдіру, үлгі - өнегесі; шаруашылық жүргізу
іс- тәжірибесінің ұлттық машықтары мен ісмерліктері, жалпы адамзатқа тән
білімдері, білікті дарыту әдіс- тәсілдері, өнерге, сөз өнеріне, жыраулық
пен айтысқа, шешендікке, әншілікке, күйшілікке т.с.с баулу; еңбекке, қол
өнеріне бейімдеу; Отансүйгіштік, адамгершілік, ізгілік, парасаттылық,
тектілік , бір сөзбен айтқанда, адам баласының бойына жұғысты барлық
адамшыл қасиеттер рухында баланы тәрбиелеуде қолданатын тәлімдері. (29)
Халық педагогикасының озық үлгілерін өсіп келе жатқан жас ұрпақ
тәрбиесіне пайдалануды ең алғаш қолға алып, бастама көтерген қатардағы
ұстаздар, ең алдымен ауыл мұғалімдері болды. Бертін келе өнер мен тәлімнің
өскелең ұрпақты тәрбиелеуде өзіндік орны бар екені сезіліп, халық
педагогикасының құндылығы өсіп, рөлі арта түсті. Білім министрлігі өзінің
1992 жылы қаңтардың 22- сінде болған алқа мәжілісінде Халық педагогика
дәстүрлерін оқу- тәрбие ісінде қолдану туралы арнаулы қаулы қабылдады. Бұл
қаулыда Республикадағы барлық педагогикалық жоғары оқу орындарында
этнопедагогика және этнопсихология кафедраларын құру, осы мәселеге арнап,
арнайы республикалық ғылыми- практикалық мәслихаттың нәтижесі туралы шешім
қабылдап, халықтық педагогика дәстүрін оқу процесіне енгізуге бағытталған
нақтылы шаралар белгіленді. Бұнымен барлық мәселе шешілген жоқ. Бұл тек
қана бұлақ бастауын, қайнар көзін ашу шаралары болатын. Оны әрі қарай
жалғастыра, дамыту келешек ұрпақ ісі.
Этнопедагогика дегеніміз- халық бұқарасының жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу тәжірибесі, оның педагогикалық көзқарастары туралы ғылым, тұрмыс
педагогикасы, отбасы, ру, тайпа, ұлыстар мен ұлағаттар туралы ғылым. Ол-
этникалық педагогика тарихи жағдайларға байланысты қалыптасқан ұлттық
характердің ерекшеліктерін зерттейді- деп жазды Смайылов Н.(11) өзінің
еңбегінде. Ал Халықтық педагогика дегеніміз- халық бұқарасының тарихи және
әлеуметтік тәрбиесінің нәтижесі ретінде ұрпақтан ұрпаққа негізінен ауызша
түрде жеткізіліп келген эмпирикалық білімдерінің, мағлұматтарының,
бейімділіктері мен дағдыларының жинақталған және практикада тексерілген
жиынтығы(26). Олай болса, этнопедагогика мен халықтық педагогиканы бір-
бірінен ажырамас, тұтас бірлік деп алып, бірге қарастырғанның еш артығы
болмайды. Сонымен қатар этнопедагогика оқушылардың тәрбиелі де сапалы,
өнегелі білім алуына , жақсы мен жаманды ажырата білуіне, өздерін ұстай
білуіне, үлкенге ізет, кішіге иба көрсетуіне , әдемілік, эстетикалық,
достық, жолдастық, бауырмалдық қасиеттерін бойларына сіңіруге көп үлес
қосады. Ж.Аймауытов Адамды көзбен тереңірек тексерсе, дәрігерден де
тәрбиешінің көп болғаны артық. Дәрігер адамның денесін сауықтыратын болса,
тәрбиеші адамның ақылын, мінезін, жанын сауықтырады. тәрбиешіге Отанның
келешек өмірін тапсыруға болады,- дейді ол.- Өйткені ақылды адам көбейсе,
Отанның күзетшісі, қорғаны( 17) деп, жас ұрпақты тәрбиелеуге аса мән бере,
сенім арта отырып жазған.
Этнопедагогика мәселесі бойынша көптеген ғылыми – зерттеу
жұмыстарымен қатар мектеп тәжірибесін жинақтаған еңбектер де жарық көріп,
жазылуда. Бұл еңбектерде мектептегі этнопедагогиканың тәрбие- оқу ісіндегі
жекелеген мәселелерінің міндеттері мен мақсаттары , жолдары көрсетілген.
Бірақ бұл мәселе әлі де зерттеуді, зерделеуді қажет ететін күрделі де
қажетті жұмыс. Жинақталған еңбектер болғанымен, олардың нақты пайдалану
жолдары мен тәсілдеріне байланысты арнайы еңбектер әлі де жоқ. Үлгілі де
өнегелі, дамыған ұрпақ тәрбиеле үшін біз халық этнопедагогикасына арқа
сүйеуіміз керек.
Халықтың этнопедагогикасы мен өнерінің тәрбие мен оқу ісіндегі
көкейкестілігін ашуда Әр түрлі үлттық мәдениеттердің жақсы жақтарын
кеңінен дамыту үшін ұлттық ерекшеліктердің барлығын пайдалану керек-
деген кеңес педагогы Н.К.Крупская сөзі еріксіз еске түседі.(4) Сол сияқты
Қазақ халқында Оқу мен тәрбие егіз деген ұлағатты сөз бар. Біз- үлкен
болайық, кіші болайық, бәріміз де талай- талай тәлімнің төліміз, тоқсан
тарау арнамен кеп тоғысқан татымды тәрбиенің жемісіміз... Оны айтасыз:
Бағзы заманда көз жұмған арғы бабаларымыз, үлкен әкелеріміз бен кіші
әжелеріміз де мәңгі өшпес дәстүрдің өнегесімен бізді баулып жатыр, баули да
береді...
Халық әдебиетін сөз еткенде ауыз әдебиетін алда ұстаймыз. Өйткен, ол-
әдебиеттің атасы. Халық әдебиеті – көне заманның көрінісі емес, сонымен
бірге жаңа заманның да жаңғырығы,- деп 1945 жылы ағайынды Орловтар айтқан
болатын.(8) Ауыз әдебиеті- халық тарихы, өз кезеңінің мәдени дәрежесін ғана
танытып қоймайды, келесі кезеңнің мәдени дамуына игі әсерін тигізеді, олар
халықтың заманға деген көзқарасын қалыптастырып қоймайды, келесі
дәуірлердің көзқарастарының өрістеуінен егіз болады. Алға қойған ардақты
мақсаттарының жиынтығы ретінде ауыз әдебиеті- сол кезеңдердің эстетикалық
ұғымы, халықтың ары, ожданы, ойы және сұлулығы, адамгершілік пен
парасаттылықтың, патриотизм мен достықтың шынайы айғағы. Сондықтан да
оларды үзбей, үнемі қайта зерттеп, пайдаланып отыру керек.
Қазақтың ағартушы- демократының бірі- Шоқан Уәлиханов халық
этнопедагогикасын зеттеуге көп еңбек сіңірді және осы мұраларға бірінші
пікір айтушы болды. Халық ауыз әдебиеті - деп жазды Шоқан,- халық
рухының, тұрмысының, әдет- салтының, мінез- құлқының , өмір сипатының
бейнесі. Ауыз әдебиетінің филологиялық жағынан да тарихи мәлімет жағынан
да, маңызы зор(9)
Ол тек қана пікір айтып қана қойған жоқ, ғылыми зерттеулері,
саяхаттағы күнделіктері, ондағы салынған суреттері сияқты қымбатты
еңбектері, құнды мұраларын қалдырды. Шоқанның идеялары өзінен кейінгі
ағартушы- ғалым Ыбырай Алтынсариннің шығармаларында, әлеуметтік
қызметтерінде дамып, тереңдей түсті. Оның әдеби мұрасының жастарға тәлім-
тәрбие, үлгі- өнеге беруде мәні өте зор. Торғай даласында мектеп ашып,
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық !-
деп басталатын кез- келген мектептің есігін ашқан оқушының мектеп
гимніндей болған өнегелі де, үлгілі көптеген өлеңдерін, тіпті өзімен тұстас
орыс халқының мысалшысы Крыловтың бірнеше мысалдарын, Толстойдың балаларға
арналған әңгімелерін аударыуы да халық этнопедагогикасының
көкейкестілігінің бірден бір көрінісі. ХІ ғасырда түркі ғалымы Махмұт
Қашқари: Тәрбие басы- тіл десе, заманымыздың белгілі ақыны О.Сүлейменов:
Адам тағдырын тәрбие шешеді, тәрбие құралы- сөз дейді.
Зерттеу тақырыбы:
Мектептің оқу- тәрбие ісінде этнопедагогикалық білімдерді қолдану
жолдары.
Зерттеу объектісі:
Этнопедагогиканың білім беру үрдісінде қолданылуы.
Зерттеу пәні:
Этнопедагогикалық білімдерді іске асыру жолдары, әдістері, формалары.
Зерттеу проблемасы:
Егеменді елдің елу елдің қатарына қосылуына, ұлттық ерекшеліктерге
сүйіспеншілікті арттыру, әр халықтың өзіндік ерекшеліктерін таныту арқылы
қарым – қатынас процесінде саналылық әрекеттестікті жүзеге асыру
қажеттілігін ұғындыру. .
Зерттеу мақсаты:
Оқушыларды этнопедагогикалық тұрғыдан сабақта және сыныптан тыс
жұмыстар арқылы тәрбиелеу жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеті:
а).Тақырып бойынша ғылыми әдебиеттерді саралау.
ә).Этнопедагогикалық білім берудің тәлім тәрбиелік рөлі.
б).Этнопедагогикалық білімдерді оқу – тәрбие ісінде қолдану.
Зерттеу болжамы:
Егер де, өскелең ұрпақты ұлттық мәдениеттің, халықтық педагогиканың,
әдет- ғұрыптар мен салт- сананың, ұлттық психология мен этиканың, өнер
компоненттерін барлық пәндердің мазмұнына енгізу арқылы ұлттық тәлім-
тәрбие берудің нәтижесінде өз ұлтына тән ұлттық қадір- қасиеттерді,
өнерді меңгертуге үйретсе оқушының халық педагогикасына деген
сүйіспеншілігі мен тәрбиесі нақты да саналы, білімі сапалы болары сөзсіз.
Эксперимент базасы:
Әдебиет-халық өмірінің
айнасы, онда
халқымыздың
бар өмір тарихының
суреті
жатыр.
А. Байтұрсынұлы.
І тарау. Халықтық педагогикалық түрлері.
І.1. Халықтық педагогика үлгілерінің жас ұрпақты тәрбиелеудегі тәлім -
тәрбиелік рөлі.
Педагогикалық кәсіби қызметті көтеру қажеттілігі әрбір педагог
тәрбиешінің жеке тұлғалық дамуын, зерттеуін қажет етеді. Зерттеу жасау
философиямен, социологиямен, халықтық педагогикамен тікелей
байланыстырылып, жан- жақты қарастырылады.
Ата- ана , ұстаз тәрбие мәселесінде өз тәжірибесін, түйген,
білгенін, ұстанған қағидасын жолай, уақытпен үндестіре отырып түзетеді,
өзгертеді, жаңалап, жаңартып отырады.
Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе- әрине халық түйген
тұжырымдар, ғасырлар бойы сұрыпталған үрдістер, дамыған даналық дәстүрлер,
ұстаздық ойлар болса керек-ті.
Бұның аты- халық педагогикасы. Сонымен халық педагогикасы деген
не? Ол халықтың рухани мәдениетіне толқын- толқын ұрпақтардың көп болып,
қауымдасып қосқан шығармашылық үлесінің нәтижесі. Халық педагогикасы
халықтың рухани мәдениетінің бір бөлігі, еңбеккер қалың көпшілік мүддесінің
айқын көрінісі. Халықтың мұң- мұқтажына, қажетіне сай бұл педагогика
тәрбиенің ең адамгершіл, ең демократияшыл мұраттарын ұсынады. Халық
педагогикасы деген терминді әдебиетке алғаш енгізген- орыстың ұлы педагогы
әрі жазушысы- Константин Дмитриевич Ушинский.( Ол халықтың ауыз әдебиеті
шығармаларынан Орыс халық педагогикасының алғашқы және ғажап
талпыныстарын көре білді. Қазіргі таңда оқу- тәрбие әдістемесінде Халық
педагогикасы ұғымы тереңірек қолданылуда, ал ол негізінен Халықтық
педагогика деп аталуы шарт. Біздің пікірімізше ,бұл ұғымдар арасында аз да
болса айырмашылық бар сияқты. Халық ұғымы белгілі бір халық, мемлекет
ұғымын білдіреді.. Мысалы, зат, табыс, т.с.с. Олай болса, педагогика бар-
жоғы оқыту мен тәрбие беру әдісі туралы ғылымның жиынтығы болғандықтан,
белгілі бір халыққа тиселі. Халыктікі. Демек, дұрысы- Халықтық педагогика
ұғымы. МысалыХалықтық педагогика ұғымына Қазақ ССР Энциклопедиясында
мынадай анықтама берген. Тәжірибе жөніндегі халықтық ой- тәжірибелердің
жиынтығын халық педагогикасы дейміз.(3) Педагогика ғылымдарының кандидаты
А. Бәлдібеков: Халық педагогикасы дегеніміз- халықтың педагогикалық
тәжірибесі- деп қысқа қайырған.( 22) Ал, доцент Н.Дәулетов Халықтық
тәрбие дегеніміз бір ұлттың жеке адамға, соның ішінде балаға тәрбиелік
ықпал етуі деген болатын.(23). Халықтық педагогика ұғымына бірден бір
дұрыс анықтама берген педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент
Е.Сағындықов Халық педагогикасы дегеніміз- әр халықтың өзіне ғана тән
ерекшеліктеріне негізделген, өзін қоршаған қоғамдық- әлеуметтік орта мен
табиғат жағдайына бейімделе қалыптасқан, халықтың шаруашылық- экономикалық
жағдайына байланысты атадан- балаға мұра болып келе жатқан тәрбие туралы
ақыл- ой үлгілерінің жиынтығы.(24) Немесе, зерттеуші Ш. Таубаева Халық
педагогикасына негізделген тәжірибе дегеніміз- белгілі бір ұлттың өкілі
болып табылатын халықтың өз ұрпағына қалдырып отыратын мәдениеті, сөз
өнері, қол өнері, музыка саласындағы жинақталған білімі, дағдысы және
іскерлігі(25)
Халықтық педагогиканың нысаналы міндеті- өсіп келе жатқан жас
ұрпақтың бойына атадан балаға мирас болып қалып келе жатқан ұлттық өзіндік
адамшыл қадір- қасиеттерді, салт- дәстүрлер мен әдет- ғұрыптарды терең
тәлімдік мәні бар озық үлгі- өнегелерін сіңіру; шаруашылық жүргізудің
ұлттық нақыштары мен ісмерлігін меңгерту; жалпы адамзатқа тән білім
негіздерін оқып, үйрету; дағды іскерліктері мен біліктілікке баулу; өнерге,
сөз өнеріне, биге, музыкаға, қол өнеріне, еңбекке т.б. бейімдеу. Бір сөзбен
айтқанда, өсіп келе жатқан жас ұрпақты ұлттың мәртебесін тасытатындай
лайықты өмір сүруге даярлау.
Олай болса, Халықтық педагогика дегеніміз- халық бұқарасының тарихы
мен әлеуметтік тәжірибесінің нәтижесі ретінде ұрпақтан ұрпаққа негізінен
ауызша түрде жеткізіліп келген эмпирикалық білімдерінің, мағлұматтарының,
бейімділіктері мен дағдыларының жинақталған және практикада тексерілген
жиынтығы. Халықтық педагогика мұралары ескіден келе жатқан ертегілерде,
аңыздарда, эпостық жырларда, мақал- мәтелдерде, шешендік сөздерде, өнерде
сақталып, ұлтттық өзіндік салт- дәстүрлері мен әдеп- ғұрыптарынан көрінеді,
өсіп келе жатқан жас ұрпақты бұқара халықтың ең озық мұраттары рухында
оқыту мен тәрбиелеуге қызмет етеді.
Халықтық педагогика ұғымына берілген бұл анықтама мен
түсініктеменің авторы Россия Педагогикалық Ғылым академиясының
академигі,Қырғызстан Ұлттық Ғылым академиясының академигі, педагогика
ғылымдарының докторы, профессор А.Э.Измайлов.,(26) Бір емес екі ғылым
ордасы академигінің бұл анықтамасы мен түсініктемелерінде Халықтық
педагогика ұғымының негізгі көкейкестілігінің бәрін қамтуға ұмтылыс
жасаған. Аталмыш құбылыстың халықтың рухани дүниесінің бір көрінісі ретінде
өзінің ұлттық мәдениетімен, тұрмысымен, өмір салтымен бөлінбестей болып
қиюласа бітісетіндігін атап көрсеткен. Сонымен қатар, автор практикада
тексеруден өткен шыншыл, құнды, пайдасы мол білімдерден, мәліметтерден
басқа халықтық педагогиканың құрамына күнделікті тұрмыстық- тәжірибелік
пайымдаулардың, эмпирикалық жолмен жинақталған білімдердің де кіретінін
баса айтқан. Мұндай пайымдаулар мен білімдердің өмірмен жанаспайтын
кереғар, бұрмаланған, кейде діни нанымдардың әсерімен, әсіресе, қоғамдағы
үстем идеологияның ықпалымен қате, тіптен залалды ой- пікірлерді білдіруі
де мүмкін екенін айтты. Мысалы, Қатынның шашы ұзын, ақылы қысқа т.с.с.
Халықтық педагогика- әлеуметтік- тарихи феномен. Оның пайда болуы
мен дамуынана бөліп қарастыруға болмайды. Халық қаншалықты жасаса, халықтық
педагогика да соншалықты өмір сүріп келеді. Айталық, қазақ халқы қазақ
екенін түсініп, ес біліп, етек жинаған, тайпалық қауымдастыққа бірігіп,
біртұтас ел болған бағзы заманнан- ақ ошағындағы жанған отын сөндірмей,
ұрпақтан ұрпаққа өткізер бұтағының тәлімді тәрбиесімен талапты болған.
Артында қалатын ұрпағына амандық пен бірлік тілеп, ертеңгі күні орнын
басар, жері мен суына, малы мен жанына, жиғаны мен тергеніне ие болар
тұяғына ата дәстүрі мен салтының, әдет- ғұрпы мен ырым- жоралғысының озық
үлгілерін сіңіре білген. Ата кәсібіне баулып, шаруашылық жүргізудің өз
ұлтына тән қыр- сырын үйреткен. Еңбекке, өнерге, түрлі зергерлік бұйымдар
жасауға, өрмек тоқуға, іс тігуге, т.с.с. бейімдеген. Өсіп келе жатқан жас
ұрпаққа ән айтқызып, күй шерткзкп, өлең жаттату, жаңылтпаш, жұмбақ үйрету
немесе ұлттық ойын түрлеріне: жамбы ату, аударыспақ, найза лақтыру, көкпар
тарту т.б. машықтандыру ұлттық тәлім- тәрбиенің өзекті арқауы болған.Бірде
бір той- томалақ, үйлену тойы, құда түсу, жаушы жіберу, қыз таңдау, қарғы
бау, үкі тағар, ұрын бару, есік- төр көру, жар- жар, беташар, қыз ұзату,
келін түсіру, баланы қырқынан шығару, ат қойып, айдар тағу, тұсау кесер,
тілашар, сүндет той, мүшел тойы т.б. өнер сайысынсыз өтпеген. Сайысқа
түскендерді ел болып көтермелеп, мадақтаған. Бұл дәстүрдің қандай терең
тәлімдік- тәрбиелік мәні бар десеңізші! Өйткені мадақтау сөз талаптыға қуат
беріп, өнер шыңына жетелеген. Қатарының алды болсам, басқалардан озсам
деген сезім тудырған. Талантты бұлақтың қайнарын ашып, бағын асыруда, бұдан
артық тәлім бар ма екен, шіркін!
Өсіп келе жатқан жас ұрпақты ұлттық дәстүрге, әдет- ғұрыптарды
құрметтеуге, үлкенге- ізет, кішіге- құрмет көрсетуге, кішіпейіл де
қарапайым, ибалы да ізетті болуға баулу халықтық педагогиканың жанды
тақырыбы. Адамгершілік пен инабаттылық, ізгілік пен имандылық,
мейірбандылық пен қайырымдылық, тәрбиелік пен мәдениеттілік, тазалық пен
сыйласымдылық, кішіпейілділік пен сыпайылық, ата- ананы құрметтеу, үлкенге
орын беру т.с.с.миллиондаған адамшыл жағымды сапалық қасиеттерді өсіп келе
жатқан ұрпақтың бойына сіңіру ежелден- ақ қазақтың дәстүріне айналған.
Жастары қандай ашынса да үлкендер тарапынан орынды айтылған бір ауыз сөзге
тоқтаған. Мал, жан, жесір дауы қадірменді ақсақалдардың уәжді сөздерімен
реттеліп отырған. Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер деп, халық
текке айтпаған.
Ал ұлтшылдық емес, ұлтжандылыққа, жан- тәнімен ұлтын сүйетін
ұрпақты тәрбиелеу халықтық педагогиканың басты тақырыбы болған. Өз ұлтын
қадірлейтін адам ғана басқа ұлттық қадірін біледі деген қағида қазақ
халқының ұрпақ тәрбиесіндегі діңгекті қазығы, негізгі қағидасы екендігі
жұртшылыққа аян, ақиқат шындық. Өсіп келе жатқан жас ұрпақты білімпаздыққа,
біліктілікке, іскерлікке, адал еңбекке, адамшыл ізгі қасиеттерге баули
отырып, ата- бабамыз оларды туған Отаны- Қазақстанды, өсіп- өнген
тұрғылықты мекенін, елін, жерін сүю мен қорғауға, ар- намысы үшін күресуге
жасынан даярлаған. Батырлық, ержүректілік, ар- намыс, тектілік, ат құлағына
ойнату, жекпе- жекке шақыру, шоқпар ойнату, дулыға мен сауыт кию, қалқан
ұстау, берен асыну т.б.- қазақ баласының тұлғасын сомдар қастерлі атаулар.
Батырларды дәріптеу, олардың ерлігін жырлау, сол батыр өмір сүрген
дәуірдегі ол тарихының ащы- тұщысы, ауыс- берісі, тіршілік тынысы, рухани
дүниесі, сана- сезімі, мақсат- мұраты, мүдделері мен рухы өсіп келе жатқан
жас ұрпақты Отансүйгіштікке, ерлікке тәрбиелеудің ауыз әдебиетінен,
Батырлар жырынан орын алған қасиетті шумақтары, ұлттық тәлім- тәрбиенің
нағыз ұстаздық дастаны.
Жалпы ұлттық тәрбиенің өскелең ұрпақты тәрбиелеуге, яғни оларды
әлеуметтік өмірге даярлап, қосуға бағытталған тәлімдік дәстүрлі өнеге
үлгісі халықтық аңыз,жаңылтпаш, шешендік сөздер, айтыс өнері, күй мен би,
музыка, қол өнер, емшілік, бақсы- балгерлік ісмерлігінде т.б. сақталған.
Бір сөзбен айтқанда, Қазақта халық педагогикасының тәлімдік үлгі-
өнегелерін қамтитын рухани мұра мол. Оны халқымыз үзбей, тәлім- тәрбие
ісінде орынды, тиімді пайдаланып келеді.
Өсіп келе жатқан жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқытудың өзегі іспеттес
қазіргі ғылыми- педагогикалық және психологиялық заңдар мен ережелердің
қалыптасуына халықтық педагогиканың тәлімдік жөн- жоралғылары кәдімгідей
ықпал етті. Жалпы ғылыми педагогика мен психология өзінің қайнар бастауын
халықтық педагогикадан алады. Әр уақытта да халықтық педагогиканың терең
мәнді гуманистік идеялары, дәстүрлері, мен іс- тәжірибесі кез- келген
ұлттың зиялыларының- атақты ғалымдарының, ақын- жазушыларының және халық
ағарту ісін ұйымдастырушыларының өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу жайлы
толғанған айшықты зерттеу еңбектерінің, өлең- жырларының,, публицистикалық-
философиялық сараптауларының, педагогикалық және психологиялық
пайымдауларының өзегіне арқау болған. Айталық, оған қазақ топырағынан
шыққан ұлы ойшылдар- Әбу- Насыр әл- Фарабидің халықтық педагогиканың өз
заманындағы озық үлгілеріне сілтеме жасаған этикалық трактаттары, Жүсіп
баласағұнның Құдатғу білігі, ХІХ ғасыр алыптары- Шоқан Уәлихановтың,
Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың, Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек
Аймауытовтың, Міржақып Дулатовтың т.б. еңбектері куә.
Халықтық педагогиканың мазмұны бай, құрылымдық элементтері әр түрлі.
Халықтық педагогиканың құрамына тәлімдік мәні бар белгілі бір ұлтқа тән
барлық құбылыстар кіреді. Олар мыналар: ұлттық болмыс, дін, қадір- қасиет,
ұлттық сана- сезім, өзіндік дүниетаным, ұлттық психологиялық ерекшеліктері
( мінез- құлық, түйсік- түсінігі, көңіл- күй, эмоциялық шымырқану, ұлттық
мақтаныш, ұлттық талғам), ұлттық материалдық және рухани құндылықтары,
ұлттық мүдделері, шаруашылық жүргізу машықтары, іскерлігі мен тәжірибесі,
салт- дәстүрі, әдет- ғұрыптары, жөн- жоралғылары, үй шаруашылық қызметі,
рухани дүниесі, хиссалары, ауыз әдебиетінің жанрлары мен фольклоры,
эпостық, лиро- эпостық жырлары, наным- сенімдері, қазіргі ұлттық көркем
әдебиет туындылары т.с.с, Отан қорғау тәсілдері, ісмерлігі, дағдысы т.б.
үйрету.
Әсілі, халықтық педагогиканың ұлттық тәлім- тәрбие беретін
құрылымдық элементтерін тауысып, санап шығу мүмкін емес. Оның құрылымы мен
мазмұны заман талабына сай материалдық өндірістің деңгейіне байланысты
болатын тұтынудан туындайтын нақты жағдайға орай толығып, жаңарып отырады.
Ескісі көнеріп, жаңасы ұлттың жаңа өмір салты мен тұрмыс жағдайына,
әлеуметтік- экономикалық ахуалына және географиялық ортасының шарттарына
байланысты қалыптасып отырады.Уақыт талабына қайшы келетіні сұрыпталып
сұраныстан кетеді, ұмытылады. Себебі, дүниеде, табиғат пен қоғам өмірінде
өзгермейтін құбылыс жоқ, уақыт пен әлеуметтік жағдай бәріне өз билігін
жүргізеді.
Құдіретті күшті табиғат ана мен тарих атаның тудырған кереметтерінің
бірі- адам баласының ұлттық және этикалық өзгешелік сапасын жасап шығаруы.
Ұлттық сана- сезім мен психикалық құрылымның, соның ішінде, әсіресе, ұлттық
мінездің, түйсік- түсініктің, көңіл күйдің, сана- сезімнің мақтаныштың,
талғамның, мүдделер мен мақсаттардың қалыптасуында ұлттық дәстүрлердің орны
бөлек. Дәстүрге,- дейді философия ғылымдарының докторы, профессор
Н.Сәрсенбаев өзінің Әдет- ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмір атты
монографиясында,- әдет- ғұрыптың өткен қоғамнан қалған озық түрлері мен
тұрмыстық формалары, ырым- жоралары, рәсімдер жиынтығы кіреді. (27) Жалпы,
әрбір ұлт өзінің дәстүрлерін, әдет- ғұрыптары, жөн- жоралғыларын,
рәсімдерін т.б. көзінің қарашығындай сақтайды. Озығын кәдесіне жаратады.
Өскелең ұрпақтың тәрбиесіне пайдаланады. Өйткені ұлттық салт- дәстүрлер мен
әдет- ғұрыптар, жөн- жоралғылар қоғамда қалыптасқан белгілі бір мінез-
құлық нормалары мен қарым- қатынастарды реттеп отырады. Бұл белгілі бір ұлт
өкілдері арасындағы өзара сыйластықтан, үлкенге құрмет, кішіге ізет
білдіруден, сондай- ақ ұлт мәдениеті мен өнерінен, көркем әдебиеті мен
фольклорынан айқын көрінеді.
І.2. Этнопедагогикалық білім беру көздері.
Ұлттық дәстүрдің түрі көп. Олардың кейбір формалары тәлімдік үлгі-
өнеге ретінде ұстаздар қауымы мен халықтық педагогиканы оқу- тәрбие
жұмысында енгізу жолдарын іздестіріп жүрген ғалымдардың арасында жиі
айтылып, педагогикалық басылымдарда жарық та көріп жүр. Олар мыналар:
1. Тәрбие басы - әдептілік деп түсініп, баланы әдептілікке үйретуді мансұқ
еткен. Әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған.
1. Ауру, сырқау, кем- кетік адамдарға қол ұшын беруге, қайырымдылыққа
шақырған. Ал қайырымдылық- гуманизмнің басты шарты.
1. Еңбек сүйгіш, тіл алғыш, елгезек бол деп үйреткен. Баланы жастайынан
еңбекке баулу- халықтық педагогиканың басты шарты.
1. Адалдық пен шыншылдыққа баулу көзделген.
1. Білмегенді білуге тырыс, ұстаз бен көпті көрген қарияны тыңда, ақпақұлақ
болма, құймақұлақ бол, көпшіл бол, дегенді марапаттап келген.
1. Үлкенді, ата- ананы сыйлауды басты міндет етіп қойған.
1. Кісі айыбын бетке баспа, кемтар адамға күлме, инабатты, сыпайы бол
дегенді уағыздаған.
1. Ел қорғаны батыр бол, халқыңа адал қызмет ет дегенді насихаттаған.(28)
Өскелең ұрпақтың бойына халықтық педагогиканың, ұлттық тәрбиенің тәлімін
сіңіруде, әсіресе, рухани құндылықтары- мәдениет пен өнер, көнеден қалған
асыл мұра әдебие, соның ішінде, халық фольклоры айрықша рөл атқарады. Халық
фольклорында ұлттық сана- сезімнің қалыптасуына ерекше әсер ететін көңілге
сондай жақын тыныс тіршілік иірімдері, көңіл- күй, болмыс оқиғалары
бейнеленеді. Айталық, Ерте, ерте, ертеде, ешкі құйрығы келтеде, қаратаудың
қойнында, Құшата өзенінің бойында Жұмаш деген би болыпты... деген өрнекті
сөзбен басталып, тыңдаушысын кейіпкерімен қоса неше түрлі кереметке толы
Ұлы даланы шарлататын ертегілер мен аңыздардың исі қазақ баласының қиялын
шарықтататыны анық. Ондайда танауыңды отта жанып жатқан қи түтіні исі
қытықтайды, қияға еріксіз самғатады.
Фольклор шығармалары сан қилы... оның шығармашылық үлгілері қисапсыз
мол, жанрлық түрлері көп. Мұнда батырлар жыры, ғашықтық жырлар, аңыз,
тарихи жыр, өлең, мақал- мәтел, шешендік сөз, жұмбақ, мұң- шер жырлары,
өтірік өлең, тағы басқалары бар. Бұлар орындалу мәнеріне қарай,-
Мемлекеттік сыйлықтың лауретаы, білгір фольклор маманы, профессор
С.Қасқабасовтың пікірінше- не поэзия түрінде, не проза түрінде болып
келеді. Поэзия түрінде айтарлықтай зерттелген, ал проза түріндегілері
ғылыми тұрғыдан әлі толық қарастырылмай келеді. Әділдігін айтсақ, қара сөз
түріндегі фольклор өзінің көнелігі, ұшқырлығы ғажайып сипаты жағынан
поэзиялық үлгілерден кем емес, қайта көп жағдайда басым түсіп жатады. Оның
бұдан басқа да қасиеттері бар. Егер өлең түріндегі фольклор, негізінен,
көркемдік, эстетикалық және тәрбиелік рөл атқарған болса, прозалық халық
шығармалары елге көбінесе табиғаттың сырын ұғуға, дүниетанымды кеңейтуге,
өмірді білуге жәрдемдескен.(12) Түптеп айтқанда, фольклордың түрлі
жанрлары халықтың әр дәуірдегі тұрмыс- тіршілігі, әдет- ғұрпы, наным-
сенімімен тығыз байланыста туған. Сондықтан олардың тәлім- тәрбиелік мәні
зор.
Фольклорлық шығармалар ел өмірімен, күнделікті тұрмыспен ажырағысыз
бірлікте дамиды. Оның түрлі- түрлі жанрлары халықтың әдет- ғұрпымен жымдаса
өріліп, қоса қабат өмір сүреді.
Айталық халық ауыз әдебиетінің бір бұтағы- балалар фольклорының
мазмұнынана бұл байланысты анық аңғаруға болады. Бесік жыры, сәбилік салт
жыры, мәпелеу, аялау, уату жырлары, арнау, тілек өлеңдер, күлдіргі
әңгімелер, ойындар т.с.с.
Жалпы, халықтың фольклорлық шығармалары әлеуметтік- тұрмыстық,
жаугершілік, саяси, экономикалық туыстық, рулық, рухани, мәдени, қарым-
қатынастық басқа да біршама объективтік және субъективтік факторлардың
ықпалымен қатар, таза педагогикалық практикалық қажеттіліктен туындаған
терең тәлімдік мәні бар, орнын жоғалтпас асыл қазына болып табылады.
С. Сейфуллин өз сөзінде Ауыз әдебиетінің қай бөлімі болса да,- сол
заманның тұрмысының қандай болғанын, тұрмыстың әсерімен ол тұрмысқа ұсап
тұрған сана, қандай сөз, қандай әдебиет болғанын көрсетеді. дейді,
Заманына қарай күлкісі, тауына қарай түлкісі; Сабасына қарай піспегі,
мұртына қарай іскегі деген ереже сөздері әр заманның тілі, көркем сөзі,
әдебиеті сол заманның тұрмысна, сол заманның туған мұрадына ұсай туады
деген сөзді қуаттайды.
Бала- отбасының басты қазығы, алтын тіреу- діңгегі. Дүниеге келген
сәттен бастап –ақ әке- шешесін бірден- ақ боямасыз татулыққа, сыйластыққа,
ынтымақтастыққа жар салмай- ақ шақыратын, ата- ана, көрші- көлем, жалпы
адам баласын жақындандыра түсетін – бала.
Бала -жүректің миуасы деп қарайтын балажан халықтың бірі- қазақ
халқы да балаға ежелден болашағым деп қараған, игі де зор тілектер артқан,
әр ата- ана өз арман мұратын аманат етіп тапсырған. Бөбегің қуанышың ,
мақтанышың. бала- адамның бауыр еті,- деп оның ыстық екенін танытып,
еміренеді атам қазақ. Балалы үй- базар, баласыз үй- мазар,- деген халық
нақылы ащы да болса, әділ айтылған ақиқат екені даусыз. Бала- көңілдің
гүлі, көздің нұры деп те сүйсінеді дана бабамыз. Бұл тек өз отбасының ғана
қамын ойлау емес, бұл халықтың қамын қарастыру, елдікті ойлау, елдің
ертеңгісі жөнінде қам жеу. Осы ойды ертеден келе жатқан ата- бәйтерек,
бала- жапырақ деген бейнелі мақал да растайды. Әрине өсетін, өнетін ағаш
жылда бүршік жарады, жапырақ жаяды. Болашақ жалғасы деп осыны айтады.
Келешекке үміт артуды қазақ халқы көп балалықпен ұштастырған.
Халық педагогикасы- ғасыр бойына түйген ойын тоғыз ауыз сөзге
сыйғызып, ұрпақ тәрбиесіне көп мән, мағына беріп, оны тәрбиелеу аға
ұрпақтың парызы, борышы санаған: ғажабы- осы бірден бір дұрыс қағиданы ата-
бабалар әр алуан түрде Ағаға қарап іні өсер, Шешесіне қарап қызын ал,
Ұстазы жақсының ұстамы жақсы, Ұлың өссе, ұлықтымен, қызың өссе,
қылықтымен деген нақылдар арқылы түйіндейді, нақтылап шегелейді.
Ұстаздарға, үйретуші үлкендерге қазақ халқы: Тоқытпасаң, оқытпа! деп тура
айтады. Оқытушының бірінші қасиеті – ұғындыра білуі, өз көкейіндегісін
оқушыға оқушыға оңай жолмен жеткізе білуі, терең білуі болса керек- ті. Бұл
кім көрінгеннің қолынан келе бермейді. Оқыту мен тағылы қатар жүруі тиіс.
Талантты өсіретін- талап ескеріп отыру қажет.
Әрине, бар оқушы бірдей емес, әрқайсысының өзіндік ерекшелігі,
талап- талғамы бар. Осыған байланысты жұмыстың да бірнеше түрлерін ұсынуға
болады. Менің өз жұмысымның негізгі мақсаты-оқушыларға халықтық
этнопедагогика туралы түсінік беру. Тәрбие мен оқу істеріне тоқтала отырып,
оқушылардың бойына адалдық, адамгершілік, имандылық қасиеттерін сіңіруді
көздедім.
Этнопедагогиканы жалпы алғанда халықтық ( күнделікті, мектептен тыс,
дәстүрлі, табиғи) тәрбиенің тарихы мен теориясы ретінде қарастыруға болады.
Этнопедагогика- балалардың білім алуы және тәрбиелеудегі этникалық
топтардың эмперистикалық тәжірибесі, жанұяның, халықтардың, ұлттық
құндылықтарына моралдық- этикалық және эстетикалық көзқарастары туралы
ғылым. Этнопедагогика- халықтық педагогиканы түсіндіре отырып, оның қазіргі
замандағы жағдайда қолдану жолдарын ұсынады, этникалық топтардың
көпғасырлық, табиғи жолмен дамыған халықтық салт- дәстүрлердің байланысында
негізделген тәжірибесін жинақтап зерттейді. Этнопедагогиканың пәндік
аймақтары өзгеріссіз қалмайды: міндеттері қоғамдық көзқарас қозғалысы мен
байланысты әлеуметтік тапсырыстың өзгеруінен құралады және нақтыланады.
Этнопедагогиканы зерттеудің көкейкестілігі; тұлға дамитын,
әлеуметтік нормалар құндылықтарын, тәжірибені қабылдайтын және соның
негізінде тәрбиеленетін әлеуметтік қарым- қатынас пен қоғамдық ықпал
процессін зерттейді; балалар мен оқыту мен тәрбиелеу туралы халықтық
білімді, діни оқылымдардағы, ертегілердегі, мысалдардағы, өлеңдердегі,
жұмбақтардағы, мақал- мәтелдердегі, ойындардағы, ойыншықтардағы, жанұялық
және қоғамдық жағдайдағы, тұрмыстағы, фолософиялық- этикалық, нақтылап
айтқанда педагогикалық ойлар мен көзқарастардағы халық даналығын, яғни,
тұлғаның тарихи- мәдениеттік даму процесіне ықпал ететін барлық
педагогикалық потенциалда.
Өткеннің ғұлама педагогтары халықтың педагогикалық көзқарасы мен
оның тәжірибесін оқып- зерттеуге көп көңіл аударған. Педагог- классиктер
халықтық педагогиканы тәрбиелеу туралы ғылымның тірегі мен негізі болып
табылады деп санаған. Я.А.Коменский еңбек жанұядағы, үйдегі тәрбие
тәжірибесінің негізінде ана мектебі ойын ұсынып, құрастырды, мақсаты
ретінде- барлық жанұяларды ең жақсы жанұя деңгейіне көтеруді алған. Кейбір
дидактикалық ережелер афоризмдер түрінде берілген, ал кей жағдайда халықтық
афоризмдер дидактикалық жағдайдың кейбір элементтерін құрастырады.
К.Д.Ушинский халықтық педагогиканы отандық педагогика ғылымының
дамуына ықпал еткен ең негізгі факторлардың бірі деп санаған. Ол:
Халықтың өзіне тән ерекше тәрбиелеу жүйесі бар... Тек қана халықтық тәрбие-
халықтың дамуындағы тарихи процестің тірі мүшесі болып саналады деп,
барша педагогика ғылымына тән ең басты және ең нақтысын айтты.(5)
Халықтық педагогикада тәрбие мен оқытудың нақты тәжірибесі басым.
Халықтық педагогика- адамзаттың рухани дамуындағы нақты тарихи кезең мен
педагогикалық білімдердің арнайы деңгейін көрсете отырып, педагогикалық
ғылымның пайда болуы және дамуының негіз болып табылады. Педагогика мен
халықтық педагогика, педагогикалық мәдениет деп аталатын ортақ кеңістік
құрастыра отырып, өзара күрделі қарым- қатынасқа аяқ басты және екеуара
дамуына жағдай жасады.
Халықта ғасырдан – ғасырға өзіндік рухани мәдениет, ерекше тұрмыс
қалыптасқан. Барлық халықтарда еңбекшілердің өмірін жайландыратын түрлі
салт- дәстүрлері болған. Олар табиғатқа деген сүйіспеншілігінен де,
шаруашылық еңбектегі поэзиясынан да, халық ауыз әдебиетінен де, таңғажайып
халық өнерінен де, киімнің сұлулығынан да, қонақжайлылық заңдылықтарынан
да, сыпайылық ережелерінен де байқалып отырады.
Халықтың көпқырлы өмірі, күресі мен жеңістері, тарихи және
гуманитарлық ғылымдардың басты және негізгі обьектісі болып саналады.
Олардың қатарына басты пәні- халықтық педагогика дәстүрлері болып
табылатын этнопедагогика да кіреді. Халықтық шығармашылықты оқып- зерттеу-
әр халықтың әлем мәдениетіне енгізетін құндылықтарын табуда аса маңызды.
Халықтық шығармашылықты оқып- зерттей, оқу- тәрбие ісіне қолдана отырып,
этнопедагог олардың пайда болуы мен әрі қарай дамуына жиі көмек береді.
Алайда, педагогикалық мәдениет халық шығармашылығын пайдаланып, оны дамытып
және оның бір бөлшегі болғандықтан айтылғанның бәрі кез- келген тарихи
педагогикалық зерттеулер үшін әділ.
Халықтық педагогиканың көкейкестілігі мен халық педагогтарының іс-
әрекетінің мықты жақтары неде? Олардың ішінде ой- танымы, таланты, білімі
қандай мөлшерде? Халықтың педагогикалық көзқарасы мен оның педагогикалық
практика арасындағы арақатынас қандай? балаларға ықпал етуді
ұйымдастырудағы халықтық педагогиканың көмегі қандай болу керек?
Халықтық педагогиканың негізгі көздер мақсаты- бай тарихи тәжірибеге
сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнер- білім машықтарын меңгеруге,
отбасы, ауыл- аймақтың, елдің ар- намысын қорғауға тағы сол сияқты ізгі
қасиеттерге баулу, яғни адамның белсенді бет- бағдарын қалыптастыру.
Халықтық сипат ең алдымен белгілі бір көркем шығармада бүкіл халықтық мәні
бар мәселенің көтерілуінде жатады. Өнер- халықтікі, деген екен бір
данышпан,- еңбекшілердің қалың бұқарасы арасына ол мейлінше терең тамыр
жаюы тиіс, осы бұқараға түсінікті және жігерін біріктіріп алға ұмтылдыру
керек. (Әдебиет- ықшамдалған әлем(Салтыков- Щедрин) болса, әдеби шығарма
– сол нұрлы дүниенің сырлы бөлегі. Ол өмірдің өзі секілді күрделі, бұралаңы
көп, қиял- қалтарысы мол шытырман шындық.(16).Ата- бабамыздың өткен өмір
тарихына көз жіберу үшін, салт- сананы, дәстүрді, халық әдебиетін тереңірек
білу үшін халық ауыз әдебиетіне назар аударатынымыз шындық. Көркем шығарма
жазу,- дейді Л. Леонов,- әрқашан пішін жағынана өнер табу, мазмұн жағынан
жаңалық ашу.(20) Байыптап қарасақ, дүниенің бүтін бір бөлігін күллі әлем
алып, қопарып барлық ажарлы да асылын өнер туындысына айналдыру, жан
тебірентерлік көркем образ жасау- тек таланттың ғана қолынана келер іс.
Мысалы; толғау өлеңдерінің өзінде алда бірнеше үлгі- өнеге боларлық мақсат
тұрады.
Біріншіден ас пен тойды қызықты өткізу, халықтың көңілін көтеру.
Адамның көңіл- күйіне сөз өнерінің құдіреті арқылы әсер етіп, жүрек
тебіренісін туғызу.
Жиынға қатысушы үлкен- кішінің бәріне ақыл- нақыл айту, ой салу, тәлім-
тәрбие беру.
Ата- бабаларымыз педагогика мен психологиямен арнайы шұғылданбаса
да, өмірінде соған қатысы бар көптеген мәселелерді астарлап айта білген.
Адамды тануға, білуге қажетті белсенді еңбектің қасиетін жырларына өзек
еткен.
Қазақ ақындарының қай- қайсы да баланы еңбек етуге тәрбиелеу ісіне
кең тұрғыдан қараған.
Көп адам дүниеге бой алдырған
Бой алдырып аяғын көп шалдырған,-
Деген астарлы ойлар арқылы, еңбек етпей селтеңдеп бос жүргендерге ой
салатын, өмірдің қым- қиғаш қиындығын еңбек арқылы ғана жеңе алатынын әркез
айтып отырған. Ұлы Абай еңбектің әр саладағы рөлін жан- жақты ашып, онымен
әуестенушілерді жастарға үлгі- өнеге етеді, адамның талапты, белсенді
болуын, өзінен басқаның жақсы істерін көріп, солардан сабақ алуын қалайды.
Жастарды өнердің, еңбектің келешегінен сеніммен қарауға шақырады. Келер
күнгі пайданы ойлап, өзінің қолынана келмейтін іске бой ұрмау, мақтан қумау
керектігін баса айтады. Болмасаң да ұқсап бақ деген ойы арқылы адам
қолынан келер іске селсоқ қарамай, ынтамен, құмарлықпен, сеніммен,
белсенділікпен араласу керек екеніні баса айтады.
Абай Тегінде адам баласы, адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез
деген нәрселермен озбақ. Одан басқа нәрседен оздым ғой дегеннің бәрі
ақымақтық- деп көрсетті.
ІІ. тарау. Оқу - тәрбие ісіндегі этнопедагогика.
ІІ.1. Оқу -тәрбие процесінде этнопедагогикалық білім беру әдіс-
тәсілдері.
Оқыту мен тәрбие беру ісінде , қазақ халқының ұлттық мәдени
мұрасының бір саласы- әдеби мұра ерекше орын алады. Әлем әдебиетінде өз
бояулары, өз тілі, өз үні, өз мотивтерін қосып отырған қазақ әдебиетінің
ертеден сақталдып келе жатқан асыл мұрасы- ауыз әдебиеті өте бай мұра. Бұл
туралы қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов оны араб поэзиясымен
салыстыра отырып, былай деген болатын: Бедуиндердің ақын келетіндігі
Европа халықтарына мәлім. Аравия даласын кезгендердің бәрі де, жалаңаш
жүрген жас бала да өздеріне берілген сұрауға қисынды, ұйқасты өлең сөзбен
жауап қайтарғанын айтып ауыздарынан суы құриды. Монғол, түрік тектес рулар
да осындай(18)
Шынында да, көп ғасырлар бойы халық ертегілерінен бастап, дау-
шарларда қолданылатын шешендік қара сөздерге дейін тақпақ болып жаттанды
келетіні, айтайын деген пікірдің образды берілетіндігі- қазақ ауыз
әдебиетіне тән қасиет.
... Өздерінің туыстас түркі тектес елдерімен салыстырғанда,- деп
жазады орыстың атақты тюрколог ғалымы Н.В.Радлов,- қазақтар сөзге
шешендіктерімен ерекше көзге түседі. Олардың сөзге шешендіктеріне, шынында
да таң қалмасқа болмайды. Қазақтар сөйлегенде ешбір мүдірмей, іркілмей
сөйлеп кетеді... Өлең шумақтарында ғана ұшырайтын сөйлем түрлері жай
сөздердің өзінде іркіс- тіркес келіп жатады да, тыңдаушыға өлең тәрізді
әсер береді... Сондықтан да қазақ халық әдебиетінің, поэзиясының дамуы
жоғары сатыға жеткен...Сонымен қатар, қазақта суырып салмалық- мейлінше кең
таралған өнер
Қазақ халқы - өмірге көзқарасында, жас ұрпақты тәрбиелеуге
байланысты айтылған шығармаларымен, мақал- мәтелдерімен, ертегілерімен,
дастандарымен ауыз әдебиетін мейлінше дамыта білген халықтардың бірі. Осы
бай қазынаның қай түрі болса да сәбиді тәрбиелеуге, олардың ой- өрісін,
дамуын жетілдіруде, биікке шығаруда үлкен роль атқарады. Жас өспірім сәби
дүниеге келгеннен- ақ. Бесік жырын естіп, жақсы әуенді құлағына сіңіріп
өседі. Балалы болып , шаттыққа жеткен ата- ана жүрегіндегі ең әдемі сезім-
сөздерін сәбиге арнап, бақытты өмірге жетуін тілеп, ізгі арман, мұраттарын
көзь алдарына елестетеді. Елжіреген ата- ананың жырлардағы үні, өсиет
сөздері жас баланың құлағына сіңіп, сезіміне із қалдырады. Сөйтіп бала
әдептілікке, адамгершілікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке кішкене кезіне
бауланады. Баланы ата- ана тек шешендік, ақылдылыққа ғана емес, сонымен
бірге, қазақ халқының негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болғандықтан,
еңбексүйгіштікке, малды бағып- күтуге,. Оны сүюге тәрбиелейді. Мал, жан-
жануарлардың адамға пайдасын да ертегі, жыр- өлеңдерге қосады. Ол жағдайды
Екі жетім, Керқұла атты Кендебай, Ер Төстік сияқты ертегілерден
көреміз. Мысалы, Екі жетім ертегісінде шешесі өліп, өте ауыр халге душар
болған балалардың жайы айтылады. Қасқа сиыры мен көк қошқары оларды өлім
жағдайынан құтқарып алғаны, балалардың есейіп, мұратына жеткені айтылса,
көптеген ертегілерде адам баласының досы, сенімді серігі, мінсе көлігі,
жесе тамағы болатын жүйрік жылқы малы туралы айтылады.
Осындай ертеден келе жатқан әдеби мұраларда әр түлікке тән қасиет,
сын- сипат суреттелінген. Мысалы, қойды- момын, сиырды- дөрекі, түйені-
сұлу, төзімді, жылқы- жүйрік етіп көрсетіледі.
Бұл туралы Совет Одағының Батыры, ауыз әдебиетін зерттеуші ғалым
М.Ғабдуллин өзінің ата- аналарға тәрбие туралы кеңес деген еңбегінде:
Әрине, төрт түлік жайындағы халық шығармалары жас ұрпақты еңбекке
тәрбиелеуде тек үгітшілік, ақылгөйлік қана қызмет атқарып қоймайды, сонымен
қатар ол балалардың сана- сезімін, дүниеге көзқарасын, ойлау шама- шарқын,
қиялын кеңейту жөнінде де аса зор роль атқарған. Мұнымен қатар, қызық та
әдемі, кейде фонтастикалық ғажайып оқиғаларға құрылған тамаша ертегі,,
әңгіме, өлең- жыр, ән- күйлер балалардың талғам- сезімінің оянып ұлғаюына
себепші де болған- дейді.
Шынында да халық этнопедагогикасының ғасырлар бойы шыңдалып,
әрленіп, қазіргі кезде жас ұрпаққа тәрбие беру ісінде маңызы арта түсуде.
Қазақ халқы ештемені ойдан алмаған олардың жазғандары өмірден алған, ойға
көрген- білгендері. Халықтың өзіндік ерекшелігін бейнелейтін өнер ғана
адамға үлкен танымдық тәрбие бере алады. Бұл ойымды Ә. Қанапиннің: қандай
ұлт болмасын , оның өркендеп өскенін халықтық сипаты, шыншылдығы, еңбекшіл
бұқарасының өмірі мен арманын жарқын бейнелейтін белгілері сипаттайды
деген сөзімен түйіндегім келеді.
Халқымыздың алтын қоры болып саналатын эпос, лирикалық дастандар,
ғасырлар бойы халықпен бірге жасасып жүрген мол қазынамыз. Эпостарда елінің
тәуелсіздігін сақтау жолында жанын аямаған батырлары, олардың қанатты
Тайбурыл сияқты тұлпарлары, Құртқа сияқты сенімді серіктерінің бейнелері,
лирикалық дастандардағы махаббаттың ең биік қасиеті, үлгілі сезімдері,
гауһардай мөлдір сүйіспеншіліктерін суреттеуі де жас ұрпаққа өзіндік тәрбие
берері сөзсіз. Адам ойлау арқасында ғана заттардың, көріністердің,
нәрселердің араларындағы байланысты байқап, келешекте оларға не керек
екенінойлап шығарады. Қысқасы Ойлай білетін адам нағыз адам- деген М.
Жұмабаев. Халық этнопедагогикасы баланың ойлау қабілетін дамыту мақсатында
түрлі- түрлі жұмыстар жасаған. Ұста тәрбиеші баланың ойын жетелемесе ол
бала, ұғымды, хүкімді теріс жасауға, қате ойлауға үйреніп кетеді деп шешіп,
үнемі баланы назарда ұстап, оның тәрбиесіне зор мән берген. Ойлау жанның
қиын бір түрі. Жас балаға ойлау қиын. Сондықтан оны тәрбиеші сақтықпен,
асқан ізденіспен, басқышпен істеу керек. Ойдың өркендеу жолдарын М.
Жұмабаев өзінің педагогика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz