КСРО Агроөнеркәсіп банкі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Халықаралық есеп айырысу операцияларында
коммерциялық банктердің орыны туралы теориялық
негіздер ... ... ... ... ...6
1.1 Халықаралық есеп айырысу жүйесі және оның негізгі
элементтері ... ... ... ...6
1.2 Қазақстан халықаралық есеп айырысу операциялары мен
Банкаралық Ақша Аудару Жүйесінің жұмыстарын орналастырудағы
коммерциялық банктердің
орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...13
1.3 Шет елдердегі есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру
тәжірбиесі ... ... ... ... ... 16
2 Тұран Әлем Банк АҚ мысалында халықаралық есеп
айырысу операцияларын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1 "Тұран Әлем Банкі " АҚ экономикалық көрсеткіштері мен есеп
айырысу операцияларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .21
2.2 Халықаралық клирингтік есептеу, шапшаң аударымдар жүйесінде
төлемдер қабылдау мен өткізуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3 Екінші деңгейдегі банктер пайдаланатын халықаралық төлем
құралдары және олардың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .41
3 Халықаралық есеп айырысу операцияларының болашақта дамуы
мен
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.1 Қазақстан Республикасының халықаралық есеп айырысу
операцияларын ұйымдастырудағы мәселелер және оларды тиімді
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...50
3.2 Халықаралық есеп айырысу операцияларын ақпаратпен қамтамасыз
ету ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қолданылған әдебиеттер
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...59
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Екінші деңгейлі банктердің
халықаралық есеп айырысу операциялары атты тақырыбын зерттеудің маңыздылығы
банктердің халықаралық экономикалық жүйедегі орнымен анықталады.
Экономикалық дамуы нарықтық өзгертулер процесі арқылы дамитын елдердің
негізгі және қиын әлеуметтік-экономикалық проблемаларының бірі банктік
жүйенің тұрақтылығын, табандылығын және сенімділігін қамтамасыздандыру
болып табылады.
Банктік жүйені реформалау, реттеу мәселелеріне мүдделіктіліктің пайда
болуы, әдетте екінші деңгейдегі банктердің сенімді қызмет жасайтын нарықтық
институттарға айналуына байланысты, себебі Қазақстан Республикасында
нарықтық экономиканың аяқтан тұру проблемалары, сан алуан формаларда
шаруашылық өмірдің барлық сфераларына ендеп кірген несиелермен тығыз
байланысты болуында.
Әлеуметтік нарықтық экономиканы бәсекелік негізге сүйене отырып,
негізгі жекеменшіктік формаларды (мемлекеттік және жеке) ұштастыру мен
өзара байланыстыра отырып, Қазақстан Республикасының Конституциясы
негізінде жұмыс жасау несиелік саясаттың негізгі нысаны болып табылады.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру Кеңес империясының шикізат көзі болған
Қазақстанды дамыған индустриялық державаға айналдыруға мүмкіндік береді.
Банктік несиелік саясат туралы айтқан жағдайда, тек бір бөлікке ғана
көңіл аударуға болмайды. Себебі ең ірі деген жалғыз банк кәсіпорындардың
несиелік қорларға туындаған сұраныстарын қамти алмайды.
Банктік саясат, егер ол тек коммерциялық банктермен ғана жүргізілген
жағдайда да, мемлекет ісі болып табылады және міндетті түрде мемлекеттік
реттеуді талап етеді. Ол әрине құқықтық және экономикалық шеңберде ғана
болуы тиіс (Қазақстанның банктік жүйесінің реформалануына негіз болған
құжат - 1990 жылы қабылданған Банктер туралы және Қазақ ССР банктік
іскерлік туралы Заңы).
Дипломдық жұмыстың тақырыптық зерттеу дәрежесі. Коммерциялық
банктердің халықаралық есепайырысу операцияларын зерттеу жалпы отандық банк
жүйесінің қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері, қаржылық қызметтер
нарығының проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде
жан-жақты қарастырылған. Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын
зерттеуге Ғ.С.Сейітқасымов Ғ.С., Мақыш С.Б., Мельников В.Д., Ильясов К.К.,
Шарипов К.А., Зейнельгабдин А.Б., Худяков А.И., Юрченко Т.В., Лаврушина
О.И., Рафалович Л.А., Долан Э.Дж., Ефимова Л.Г. сияқты экономистер үлкен
үлес қосқан.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банк мемлекеттің банктік жүйесінде
бірінші деңгей болып табылса, мемлекеттік, жеке меншіктік, акционерлік және
аралас банктер торабы Қазақстан Республикасының банктер туралы заңында
айқын анықталғандай екінші деңгейдегі банктер болады.
Қазақстан Республикасында тек Ұлттық банк республикадағы банктік
жүйенің жұмыс істеуін ұйымдастырады, төлемдік есептесудің тәртібі мен
формаларын анықтайды, банктік операциялардың уақытында және үзіліссіз өтуін
қамтамасыз етеді. Ал, екінші деңгейдегі банктер банктік қызмет көрсетулерді
ұйымдастырады. Мысалы, ең әмбебап банктер типі болып табылатын коммерциялық
банктер коммерциялық негізде қаржылық-коммерциялық операцияларды кең
көлемде іске асырады. Олар өздерінің меншікті капиталдарын пайдаланумен
қатар салушылардың ақша құралдарын жоғары дәрежеде жұмылдыра отырып,
кәсіпорындарға несиелер ұсынады. Яғни, нарықтық экономикада коммерциялық
банктер жетекші рөл атқарады.
Қазақстан-2030 стратегиясының өтпелі экономиканы реформалауды одан
әрі тереңдету туралы тактикалық мақсаттары Қазақстан Республикасындағы
банктік іскерлікті реформалау мен реттеудің процесін терең зерттеу мен
талдау жөніндегі объективті қажеттіліктен туындады. Аталған проблеманы
зерттеудің объективті қажеттілігі ҚР Ұлттық банкі және тікелей екінші
деңгейдегі банктер енгізіп жатқан әдістер мен әдістемелерді есепке ала
отырып, банктік іскерлікті реттеудің аяғынан тұруы мен дамуын тереңдету
болып тұр.
Банктік іскерлікті реттеу процесінің жалпыға бірдей заңдылығы бар.
Бірақ бұл реттеу республиканың өзіндік ерекшеліктерін есепке алу керек.
Аталған проблеманы зерттеу барысында нарықтық қатынастардың қалыптасу
жағдайында банктердің рөлін анықтайтын мәселелерді қарастыратын бағытты
таңдаған дұрыс болады.
Банктік іскерлікті реформалау - пайданы максималды көлемде алу үшін
банктік бизнесті белсенді қоздыруды қарастырады. Ол тек белгілі мөлшердегі
тәуекелді қабылдау арқылы ғана іске асырылады.
Сонымен, дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болған мәселе –
Халықаралық есеп айырысу операцияларындағы коммерциялық банктер рөлін
зерттеу қажеттілігінен туындады.
Аталған проблеманың өзектілігін негіздеуге жоғарыда көрсетілген
аргументтерден басқа, нарықтық экономика жағдайында тиімді жұмыс атқаратын
Халықаралық есеп айырысу операцияларын құрып жетілдіру мемлекеттің
экономикалық және саяси тұрақтылығының бір көрсетіші болып табылуында. Ал,
Халықаралық есеп айырысу операциялары тиімді болуында коммерциялық банктер
өте үлкен рөл атқарады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - коммерциялық банктердің халықаралық
есепайырысу операцияларының қазіргі кездегі даму қарқыны мен проблемаларын
қарастыру.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынандай міндеттер
жүзеге асырылады:
- Халықаралық есеп айырысу операцияларындағы коммерциялық
банктер рөлінің теориялық негіздерін зерттеу.
- Халықаралық есеп айырысу операцияларын талдау және Қазақстан
Республикасының төлем жүйесіндегі олардың мінездемелеріне
зерттеу жүргізуді іске асыру.
- Халықаралық есеп айырысу операцияларына мониторинг жүргізіп,
оларды жетілдірудің жолдары мен әдістерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі – банк жүйесіндегі халықаралық есеп
айырысу операциялары жүзеге асырылған кезде пайда болатын экономикалық
қатынастар.
Дипломдық жұмыстың пәні – Тұран Әлем Банкі АҚ-ның қаржылық
қызметтері мен халықаралық есеп айырысу операциялары.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
Қазақстан Республикасының төмендегідей ақпарат көздері пайдаланылды: ҚР
заңдары, нормативтік және құқықтық актілер, ғылыми әдебиеттер, жылдық
есептер, статистикалық мәліметтер, жоспарлар және басқа да құжаттар,
оқулықтар және көмекші оқу құралдары.
Жұмысты жазу барысында экономикалық талдау, салыстыру және т.б.
әдістер қолданылды.
1 Халықаралық есеп айырысу операцияларында
коммерциялық банктердің орыны туралы теориялық негіздер
1.1 Халықаралық есеп айырысу жүйесі және оның негізгі элементтері
ХХ ғасырдың соңғы онжылдығы әлем бойынша есеп айырысу белсенді
реформаланды және оған нарықтық экономикада халықаралық есеп айырысу
жүйесінің негізгі роль атқаратынын түсініп, мойындау себеп болды. Сонымен
қатар халықаралық есеп айырысу жүйесін реформалау, төлеуші мен ақша
алушының орналасқан жеріне тәуелсіз төлемдер мен ақша аударымдарын шапшаң,
тиімді және қауыпсіз өткізуді қамтамасыз ететін жаңа технологиялардың пайда
болуына байланысты.
Халықаралық эксперттердің бағалуы бойынша барлық посткеңестік
кеңістікте Қазақстанның төлем жүйесі ең артық, ең жетілген болып отыр.
Халықаралық есеп айырысу операциялары әр түрлі формада болады, бірақ
олардың нысаны біреу: ақша аударымын бір банктік шоттан басқасына аударуды
іске асыруға мүмкіндік береді. Халықаралық есеп айырысу жүйенің рөлі
тұтынушы мен тауар және қызмет көрсетуді ұсынушының арасында ақша
құралдарын уақытымен және тиімді өткізуді қамтамасыздандыру. Бұл ретте ол,
экономикалық және қаржылық іскерліктің нәтижесінде алынған міндеттемелерді
мерзімінде аяқтауға мүмкіндік жасайды. Қаржылық нарықтар, банктік қызмет
нарықтар арасындағы тұрақтылық және төлем жүйесі тұрақтылығы арасында екі
жақты байланыстар бар.
Қазақстан Республикасында халықаралық есеп айырысу операциясын
реттеудегі Ұлттық Банктің орыны Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
туралы заңымен анықталған. Аталған заңның 48 бабына сәйкес, Ұлттық банк
төмен жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастырады, координациаларды және
реттелуі, ал осы заңның 8 бабына сәйкес. Ұлттық банк – барлық банктер мен
олардың клиенттері орындауға тиісті нормативтік құқықтық актілерді төлемдер
мен ақша аударымдары бойынша шығарады [1].
Халықаралық есеп айырысу операциясының тұрақтылығы принципін сақтауға
қатысты маңызды құрал болып, комерциалық банктерді тұрақты тексеріп тұру
процесі көрсетіліеді. Орталық банк ақырығы есеп айырысуы іске асыратын
соңғы инстанция болады. Сол себепті ақырғы банкаралық есеп айырысуларды
орталық банк ақырғы жүргізу дұрыс.
Халықаралық есеп айырысу құралдарын 2 топқа бөлуге болады:
- кредиттік құралдар
- дебеттік құралдар
Халықаралық есеп айырысу құжаттарының түрлері мен толтыру тәртібі:
- төлем тапсырыстары – төлем шоты
- чек
- вексель
- төлем талабы – тапсырысы
- инкассалық нұсқауы, салық қызметі мен кеден органдарының инкассалық
нұсқауы, салық қызметі мен кеден органдарының инкассалық нұсқауы
- Ұлттық банктің нормативтік актілері анықтаған, басқада төлем
құжаттары.
Төлем тапсырысы ақша жіберушінің қызмет көрсететін банк алушыға
алынған тауар, атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет туралы ұсынылған құжат
негізінде.
Төлем тапсырысы ақша жіберушінің қызмет көрсететін банк-алушыға,
тапсырыста көрсетілген сапаны бенефициардың пайдасына ақша аудару туралы
тапсырмасы болып табылады.
Төлем талап – тапсырмасы ақша жіберушіге бенефициардың алынған тауар,
атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет туралы ұсынылған құжат негізінде ақша
төлем талабы.
Салық қызметі мен кедендік органдардың инкассалық нұсқалары аталған
өндіріп алуды негіздейтін орындалу құжатын ұсынбай іске асырылады.
Банк алушының төлем тапсырысын акцептеуі, оның жіберушінің төлем
тапсырысын орындау міндеттемесі барын және банк-алушыда жіберушінің банк
шотынан акцептелген сома көлемінде ақша сомасын алу, сол сияқты оны
орындауда пайда болған шығындарды өндіріп алу құқықтары пайда болады.
Банк – алушымен төлем шотын акцептеу іске асты деп есептеледі, егер
төменгі шарттардың бірі орындалса:
- жіберушіге банк – алушы акцептеу туралы хабар жіберсе немесе төлем
шотын төлеуге қолма-қол ақшаның қабылданғаны туралы хабар жіберсе.
- банк алушының төлем тапсырысы негізінде жіберушінің ақашасын алса
(банктік шотты дебеттесе)
- банк алушының төлем тапсырысын алғаннан кейін үш жұмыс күні бойында
жіберушіге акцептеу туралы немесе акцептеуден бас тарту туралы
хабарламасын алмаса.
- Қазақстн Республикасның заңдылықтары құрастыратын немесе банк-алушы
мен жіберушінің өз ара келісім-шарты негізіндегі басқада
жағдайларда [2].
Бенефициалдық банк төлем тапсырысын акцептедіден есептеледі, егер
төменгі шарттардың бірі орындалса
- бенефициардың банкі жіберушіге акцептелу туралы хабар жіберсе
- бенефициардың банкі, егер ол бір мезетте банк-алушы болған
жағдайдағ жіберушінің ақшасын оның төлем тапсырысы негізінде алса
(банктік шотты дебеттесе)
- бенефициардың банкі бенефициарға ақша аударуды оның банктік шотын
несиелеу жолымен іске асырса.
- бенефициардың банкі төлем тапсырысын алғаннан кейін үш жұмыс күші
ішінде жіберушіге акцептеу туралы немесе акцептеуден бас тартуы
туралы жіберуші хабар алмаса
- Қазақстан Республикасының заңдылықтары қарастырған немесе
бенейициар мен бенефициардың банкісі арасындағы келісім-шарт
негізінде, басқада жағдайларды іске асырса.
Жіберуші мен банк-алушының арасындағы келісім шартта төлем тапсырысын,
оны алу сәтінде акцептеуде қарастырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында дебеттік аударымдар төменгідегі төлем
құжаттарын пайдалана отырып іске асырылады:
- чек
- төлем талап-тапсырысы
- вексел
Дебеттік аударымдарда төлемдер мен ақша аударымдар бенефициардық
төлеуге ұсынатын төлем құжаттары негізінде өткізіледі.
Төлемдер тағайымдарының тұтас классификаторының кодтау құрылымы сандық
және әріптік симолдар жүйесі көмегімен құрылды. Төлем тағайымдарының тұтас
классификаторлары құрылымы төмендегідей түрде болады: І, ІІ, ІІІ, IV, V,
VI, VII, VIII, IX, X. Онда:
І – ақша жіберушінің резиденттік белгісі.
ІІ – ақша жіберушінің экономикасының секторы.
ІІІ –бенифициардың резиденттік белгісі.
IV - бенифициардың экономикалық секторы.
V, VI, VII – валюта мен қымбат бағалы металдардың коды.
VIII – операциялар түрі.
IX – төлем мінездемесі.
X – төлемді деталдау.
Бұл ретте О Зейнетақы төлемдері мен көмек ақы бөлімі төлемдер
тағайымы кодтарына ие болғанымен төлем мінездемесі атау болмау себептен
жоғарғы классификатарға жатпайды.
Халықаралық есеп айырысудағы корреспонденттік қатынастар формасы.
Мемлекеттің банктері қазіргі уақытта есептеулерді корреспондентік шоттар
арқылы іске асырады. Ол шоттар міндетті түрде Қазақстан Республикасының
Ұлттық банктер филиалдарында ашылуға тиісті, сол сияқты банктердің тілегі
бойынша егер олардың арасында тікелей корреспонденттік қатынастар орнатылса
алыс және жақын орналасқан басқа шет ел банктерінде де ашылуы мүмкін [4].
Банктер мен банктік операциялардың жекелеген түрлерін іске асыратын
ұйымдар арасында корреспонденттік қатынастар орнату туралы 26.10.2000 жылғы
№ 348 Ережеде келесідей анықтама берілген: Корреспонденттік қатынастар –
банктер арасындағы келісім. Ол бойынша олардың бірі (корреспонденттер)
басқа банктерге (респонденттерге) тиесілі депозиттер ұстайды жеке төлемдер
және басқада операциалар бойынша қызметтер көрсетеді. Бұл банк аралық
іскерліктің формасын іске асыру мақсатында несиелік ұйымдар бір-бірінде
келісім-шарттар негізінде корреспонденттік шоттар ашады [5].
Корреспонденттік шот – тапсырыс бойынша және басқа банктің есебінен
қол қойылған корреспонденттік келісім негізінде екінші банктің жүргізетін
есептесулері көрсетілетін шот.
Корреспонденттік шоттар көмегімен ұйымдастырылатын банкаралық
есептеулердің екі варианты бар:
Орталықтанған – банктер арасындағы есептесулер Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінде міндетті түрде ашылатын олардың
корреспонденттік шоттары арқылы өткізіледі.
Орталықтандырылған – либеральданған түрі және коммерциалық банктердің
өз ара қатынасы тікелей іске асырылады [5].
Қазақстанда банк аралық есептеулер бірінші вариант яғни орталықтанған
әдіспен іске асырылады.
Банкаралық корреспонденттік қатынастар процесінде есептеулерге
қойылатын негізгі талаптар: қажетті көлемдегі жеделдік және төлемнің
анықтылығы, жоғары деңгейдегі сенімділігі, қауіпсіздігі, экономикалық
тиімділігі және пайдаланушылардың қажеттілігіне сай олардың кең көлемді сан-
алуандығы болып табылады.
Сол сияқты банкаралық есептесулерді ұйымдастыруға, оларды өткізудің
айқындылығы іске асырудағы уақытты қысқарту мен еңбек сиымдылығын азайту
көзқарасы тұрғысынан жоғары деңгейде талаптар қойылады.
Сан-алуан экономикалық субектілердің арасындағы әр түрлі есептеулер
тізбегінде банктер бастапқы және соңғы тізбегі болуына байланысты егер сол
банктердің арасында есептесу жүйесі болмаса, оларды жүргізу мүмкін емес.
Осыған байланысты банк аралық есептесулерді ұйымдастыру үшін негізгі
принциптер маңызды болады. Басты принцип – банктердің өз өтімділігін
үзіліссіз, және толықтай қамтамасыз ететін деңгейде сақтауы
(корреспонденттік шотта құралдардың бөлу), басқа банктермен есептесулер
өткізу, әсіресе клиентура төлемдері бойынша.
Банкаралық есептесулерді өткізудің дұрыстығын бақылауды іске асыру
принципі де зор маңызға ие болады. Оның спецификасы мен айрықша рөлі
олардың синхрондығы мен өткізілетін соманың толықтай бірегейлігін тұрақты
өз ара бақылап отырады. Әсіресе, бұл ретте біріншіден банктердің
клиенттерінің сомалары бойынша және Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттар
бойынша, екінші ретте есепке қатысушы-коммерциалық банктерді өз ара іске
асыруларда өз шоттары мен өз баланстарын бақылап отырулар да кіреді.
Банк аралық корреспонденттік шоттар бойынша есептеулердің артықшылығы
төмендегі мәселелерді қамтиды:
Ол басқа банктердің клиенттерімен тұрақты контрактылық қатынасы бар
клиенттердің мүддесіне сай болады.
Кең көлемді корреспонденттік қатынастарда клиринг – есептеулерді
банктердің өз ара талаптары бойынша өткізуге жағдай туындатады.
Банктер – корреспонденттер арасында клиринг өткізу корреспонденттік
шоттардағы құралдар қалдығын минимумға мүмкіндік береді, яғни есептесу
кезінде олардың бір бөлігін босатып және оларды кіріс алуға қолдануға жол
ашады, нарықта белсенді жұмыс істеу мүмкіндігі және қаржылық құралдардың
көптеген түрлерін қолдану аясы кеңейеді. Бір жағынан ірі банк кор. шоттағы
қалдық құралдар ретінде ірі ақшаны жұмылдырып, әр-түрлі операциаларға
қолдануға болады. Үлкен корреспонденттік желі ірі банкке векселдік
айналымды дамытуға мүмкіндік береді. Екінші жағынан банктер – клиенттер
қамтамасыздандыру құралы ретінде кор. шотта қалдықтары болуына байланысыт,
бас банк, іске асыратын операциалар үшін несиелер ала алады.
Корреспонденттік қатынастардың әр жағы өз мәліметтері негізінде кор.
шоттар операциаларының есебін дербес жүргізеді. Әр ай сайын банк-
корреспондент кор. шот бойынша қалдықты растап отырады.
Корреспонденттік қатынастар, банк-корреспонденттер арасындағы белгілі
сенім деңгейін көрсетеді. Банктің өз ара тапсырыстарын жүзеге асыруды
білдіреді. Корреспонденттік қатынастар өзара банктер қызметтерінің үлкен
санының болуын да қарастырады.
Банк аралық қатынастар, банктер арасындағы өзара байланыстың бір түрі
бола отырып, басқа банктерде ашылған шоттарға клиенттердің ақша құралдарын
аудару туралы тапсырыстарын орындау мен және банктің өз операциаларын
жүргізуі мен де байланыстырылады.
Қазақстандық Банкаралық Есептеулер Орталығы (одан әрі ҚБЕО) – заңды
тұлға, оның жарғышылауы ен өкілетті органы болып ҚР Ұлттық банкісі
табылады.
ҰБ КБЕО Ұлттық банктің басшылығының 30.12.95 жылғы № 252 шешімі
негізінде құрылған және банктік жүйені реформалау Бағдарламасына
сәйкестелген.КБЕО әділер органдары тіркеуден өтіп, Республикалық
мемлекеттік кәсіпорын формасын алды және шаруашылық жүргізу негізінде
құрылды. Оынң банктік шоты, гербті мөрі, штампы және қазақ-орыс тіліндегі
аты бар өзінің фирмалық бланкісі бар [25].
ҚБЕО – дербес шаруашылық субъектісі, банктік емес қаржылық мекеме.
КБЕКО негізі іскерлігі банктер аралық төлемдер мен ақша төлемдерін Банктер
аралық Ақша Төлеу Жүйесі (одан әрі БА ТЖ) және Бөлшек Төлемдер Жүйесі (одан
әрі БТЖ) арқылы жүргізу болып табылады. ҰБ ҚБЕО кірістерінің негізгі
статясы болып клиенттерге көрсетілген қызмет үшін алынатын ақы табылады.
КБЕО негізгі нысаны, банктік іскерліктің негізгі қажеттілігін, тиімді,
тұрақты және қауіпсіз банкаралық төлем жүйесі арқылы қамтамасыздандыру.
Орталық пен пайдаланушылар арасындағы электронды хабар алмасулар ҚР ҰБ
тәжірімделген нормативтік-құқықтық актілер негізінде электрондық әдіспен
жүргізіледі.
Операциондық күн бойнда КБЕО пайдаланушылардан төлем құжаттарын
қабылдайды. Ал операциондық күннің ұзақтығымен жабылу уақыты ҰБ және
пайдаланушылармен келісе отырып КБЕО өзі тағайындайды. Ол келісім хат
түрінде жасалынады. Операциондық күн аяқталғаннан кейін алынған төлем
құжаттары, келесі операциондық күннің басында алынды деп есептеледі.
КБЕО операциалық күн аяқталғаннан кейін төлем құжаттарын қабылдауды
тоқтатады, қарсы талаптар мен міндеттемелерді есептеуді жүргізеді. Әр
пайдаланушының позициасының тазалығын анықтайды. Содан кейін КБЕО ақшасы
жоқ пайдаланушының төлем құжатының клирингте өңделмеу себепті оны жояды, ал
таза дебеттік позициасы бар пайдаланушы үшін банкаралық ақша аудару
жүйесінде таза дебеттік позициаға тең ақша сомасын резервтейді. Банкаралық
ақша аудару жүйесінің пайдаланушылары болып табылатын банктер үшін, таза
дебеттік позиция, операциондық күн бойы аударылған ақша сомасы көлемінде
анықталады.
Ал егер пайдаланушы операциондық күн бойында БАТЖ шотына ақша
аудармаса, аталған пайдаланушының таза позициясы жүйелі пайдаланушыларда
оның пайдасына түскен төлем құжаттары сомасы көлемінде анықталады.
ҚР Ұлттық банкі екінші деңгейдегі банктердің ақша айналымын бақылау
мақсатында төлемдердің делдалы рөлін атқарады. Ол үшін Ұлттық банк пен
екінші деңгейдегі банктер арасында келісім-шарт негізінде корреспонденттік
қатынастар орнатылады. Бұл қатынастарға сәйкес Ұлттық банк пайдасына түскен
ақшаларды қабылдауға, банктің басқа банкке немесе үшінші тұлғаға ақша
аударуы (бөлуі) туралы тапсырысын және келісімде көрсетілген басқада
қызметтерді көрсетуге міндеттемелер алады [36].
Банк Ұлттық банк фирмасына төлем тапсырып өткізу кезінде, ол бөлімшені
өз ақшасын төлем тапсырысында көрсетілген тұлғаның пайдасына аудару туралы
өкілеттік береді. Банк-жіберушінің төлем тапсырысын филиал оның кор. шотын
дебеттеу жолымен акцептейді немесе дәлелді түрде акцептеуден бас тартады.
Ол банктің төлем тапсырысын және үшінші тұлғаның талабын операциалық күн
бойында, егер оның ақшасы сол сәтте ҰБ жеткілікті мөлшерде болса орындайды.
Банк пайдасына ақша түскен болса, Ұлттық банк оларды, электрондық төлем
тапсырысында көрсетіген сома көлемінде, заңдылықта көрсетілген талаптарға
сай қабылдауға тиісті. Сонымен қатар бір мезетте Ұлттық банк байланыс
каналдары бойынша электрондық төлем тапсырысын және оның кор.шотын несиелеу
туралы хабарламалар жіберуге міндетті.
Банк-алушының алдынағы ақша аудару туралы Ұлттық банктің міндеттемесі,
оның кор.шотына несиелеу сәтінде немесе оған электрондық төлем тапсырысын
беру және оның кор.шотын несиелеу туралы хабар жіберілген уақытта жабылады.
Банк және Ұлттық банк филиалдары ақша аударымының қауыпсіздігін
қамтамасыздандыру мақсатында, санкциаланбаған қолма-қол емес төлемдерден
қорғау қимылдарын іске асыру үшін процедуралар жасауға және қабылдану
құқығына ие болады. Қорғаныс қимылдары элементтері ретінде өкілетті
тұлғаның қолы, мөрі, алгоритмдер, кодтар, идентификатор – сөздер,
идентификатор – нөмірлер, шифрлау, шақыру әдістері тағы да басқа ҚР
заңдылықтарына қайшы келмейтін әдістер қолдануға болады. Ұлттық банктің
филиалы және банк қорғаныс істері процедураларын сақтауға міндетті және
аталған процедуралардың тәртібі туралы мәліметтердің құпиялылығының
сақталуын бақылауға тиісті.
Клиенттерге есептік-кассалық қызмет көрсету процесінде және төлемдерді
іске асыру мезетінде банктер өз ара корреспонденттік қатынасқа түседі. Бұл
ретте екі түрге бөлінетін корреспонденттік шоттар ашылады:
шот НОСТРО (латынша ностро біздікі дегенді білдіреді, яғни біздің
шот сізде деген мағына)
шот ЛОРО (латынша лороlocтро сіздікі дегенді білдіреді, яғни
сіздің шот бізде деген мағына)
НОСТРО типті шоттарды кез-келген банк корреспондент банктерде
ашылады, ал Лоро типті шоттар респондент банк атына ашылады. Аталған
шоттар өзара келісім тәртібінде де ашылады. Сол сияқты бір жақты тәртіппен
де ашылуы мүмкін. Бір банктегі НОСТРО шоты, корреспондент-банкте ЛОРО
шоты болып табылады [41].
Корреспонденттік шот бойынша операцияға қол жеткізу үшін қажетті
шоттар ашылады. Корреспонденттік шотқа әр төлемнің сапасы есептеледі, тек
ол шоттағы қалдық негізінде ғана болуға тиісті. Корреспонденттік шотты ашу
тәртібін, жұмыс режимін банктер өз ара келісіп, отырып анықтайды.
Банктер мен банктік емес ұйымдардың, резидент емес банктермен
корреспонденттік қатынастары олардың өз ара келісім шарты бойынша, банктер
тәжірбиесінде қолданылатын іскерлік айналым дәстүрлеріне сүйене отырып
реттеледі.
Банктердің корреспонденттік шотты ашуға және жүргізуге, тек егер оны
ашуға Ұлттық банктің лицензиясы болса ғана құқығы бар. Бұл ретте банктерге
лицензия Қазақстан Республикасының заңдылық актілеріне сәйкес қана, соның
ішінде банктерді лицнезиялау туралы сұрақтарды реттейтін Ұлттық банктің
нормативтік-құқықтық актілеріне сүйене отырып беріледі.
Респондент корреспонденттік шот ашу үшін корреспондентке келесідей
құжаттар тапсырады:
корреспонденттік шот ашу туралы өтініш банк үшін – нотариалдық
бекітілген банктік операциялар жүргізуге берілген лицензияның көшірмесі;
банктік емес ұйымдар үшін – нотариалдық бекітілген аударым
операцияларын жүргізуге берілген лицензияның көшірмесі.
Респондент корреспонденттік шот ашу кезінде корреспонденттік қаржылық
жағдайын талдайды және өзінің өкілетті органының шешімі негізінде оны
ашады. Корреспонденттік шот қол қойылған ол туралы келісім-шарт негізінде
ашылады.
1.2 Қазақстан халықаралық есеп айырысу операциялары мен Банкаралық Ақша
Аудару Жүйесінің жұмыстарын орналастырудағы коммерциялық банктердің орыны
Банкаралық Ақша Аудару Жүйесі (БААЖ) – банкаралық есептеулер
механизмі. Оның көмегімен пайдаланушылардың жоғары паритеті төлемдері іске
асырылады. БААЖ қолданушы ретінде, Қазақстаның банкаралық есептесу
орталығымен пайдаланушыға қызмет көрсету туралы келісім-шартқа қол қойған,
банктер мен банктік емес қаржы мекемелері кіреді.
Жоғары паритетті төлемдер – олардың орындалу мерзімі маңыздылығы
бойынша бірінші орында тұрған төлемдер. Бұл төлемдер несие ресурстарының
банкаралық нарындағы, капитал нарығы мен шетел валюталары операцияларына
байланысты. Мұндай төлемдер әдетте, кешігулері пайдаланушылады ірі
көлемдегі шығынға ұшыратын, аса ірі көлемдегі сомаларды аударыға байланысты
болады.
БААЖ мақсаты – бір операциялық күн бойында, ұлттық валютамен кепілдігі
бар шақырылмайтын және шартсыз төлемдерді орындау. Ол үшін Қазақстанның
Ұлттық банктің БААЖ пайдаланушылың шатындағы ақша құралы сомасы шегіндегі
көлем пайдаланылады [29].
БААЖ ұйымдастыру мен жұмыс істеуінің құқықтық негізін пайдаланушы мен
КБЕО және ҚР ҰБ арасындағы, пайдаланушы мен ҚР ҰБ арасындағы қол қойылатын
келісім-шарт құрайды.
Бөлшек Төлем Жүйесінің (БТЖ) қатысылушылары қатарына,тек БААЖ тікелей
пайдаланушы банктер бола алады.
Бұл ретте келесі күні БААЖ арқылы өтетін ақырғы таза позиция
есептесуімен нетто-есептесу принципы ұсынылады. Есеп төлем аяқталды және
шақырусыз деп, тек төлем тапсырысы өңделуге қабылданғаннан кейін ғана
есептеледі.
Тәуекелдерді басқару жүйесі банктерге көпжақты дебеттік және екі жақты
кредиттік шектеу көлемінде жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Жүйеде кезектің
болуы қарастырылады. БТЖ қатысушылары кезектегі төлемдердің орындалуының
приоритетін өздері белгілейді. Сонымен қатар, үлкен сенімдімік мақсатымен
БТЖ кейбір қатысушыларының сақтандыру қоры мен кепілдік қалыптастыру
мүмкіндігі ұсынылады.
БТЖ операциялық күн бойында, ағынды күннің 16.00 сағатынан, келесі
күннің 15.00 сағатына дейін жұмыс істейді. Банктердің нетто-позиция есебі
келесі күні сағат 15.00 ден сағат 16.00 дейін жүргізіледі. Банкаралық ақша
аудару жүйесі өз жұмысын клирингке қатысушының нетто-позициясы кезекте
болуынан бастайды. Әр қатысушының таза дебеттік позиция сомасы сағат 15.00
ден сағат 16.00 дейін ақырғы есепті өткізу үшін БААЖ-да қорланады. Егер
қатысушы өзінің таза дебеттік позициясын сағат 16.00 дейін БААЖ немесе
банк аралық нарықта реттей алмаса, оған Ұлттық банк несие береді.
Ал қатысушыға Ұлттық банк несие берген жағдайда, сағат 16.30 бастап,
ол несие мен пайызын толық жапқанша, оның БААЖ және БАТ бар белсенді
операциялары тоқтатылады. КБЕО өзіне Ұлттық банктің берген және келісім-
шартпен анықталған өкілетти негізінде БААЖ-ы басқарады. Ал Ұлттық Банк БААЖ-
ның жұмыс барысына бақылауды іске асырады.
БААЖ-да төлем құжаттын акцептеу КБЕО берілген келісімі деп білу керек.
Өз кезегінде КБЕО төлем құжаттарын акцептеу шарттары төлемдегіндей:
- аутенфикациядан өту яғни төлем құжаттарының шынайылығына көз
жеткізу
- төлем инициаторының пайдаланушы статусының бөлуы
- төлем құжатында көрсетілген соманы пайдаланушының шотынан шығару
мүмкіндігі.
Дебеттік аудару бойынша төлем құжатын акцептеудің тағыда бір шарты,
пайдаланушы-төлеушінің алдын ала келесімінің болуы.
КБЕО төлем құжаты акцептелгеннен кейін ғана, төлемінің орындалуы іске
асырылады.
Акцептеуден бас тартқан жағдайда немесе төлем құжатын кезекке
тіркегенде КБЕО пайдаланушы-төлеушіге, төлемді орындаудан бас тарту себебі
көрсетілген электрондық хабар жібереді.
Электрондық төлем құжаты КБЕО акцептелгеннен кейін, төлемді іске
асырған жақтардың инициативасымен шақырып алыма алмайды және жоққа
шығарылмайды.
КБЕО пайдаланушыға төлем құжатының уақытымен түсуін және оның шотына
ақша құралының аударылуын қамтамасыз етеді. Төлем құжатын алғаннан кейін
пайдаланушы-төлеушінің шотына ақша құралдарын қайтаруға міндетті. Ақша
құралдарың қайтару пайдаланушы-алушының тапсырмасы бойынша іске асырылады
және бұл ретте құралдаруың қайтарылу себептері көрсетіледі. БААЖ қызмет
көрсету үшін банктер немесе банктік емес қаржы мекемелері келісімге келу
үшін, КБЕО келесідегі құжаттар ұсынады:
- пайдаланушының нотариалды бекітілген Жарғысы мен банктік
операциялар жүргізуге берген лицензияларының көшірмесі
- Ұлттық банктің БААЖ қатысуға жіберуге болады деген оң тұжырымы
[34].
БААЖ келесідей операциялар жүргізіледі: дебеттік және кредиттік
аударымдар, БААЖ қатысушылары арасында ақша құралын аударулар.
БААЖ дебеттік аударымдарды тек пайдаланушы-төлеушінің хат түріндегі
алдын ала келісіні негізінде жүргізеді. Аталған келісімнің көшермесі
пайдаланушы мен КБЕО келісім-шартына тігілуге тиісті. Бас банкпен оның
филиалы арасындағы аударымдар, ол сол сияқты ҚР заңдылығында қарастырылған
негіздері бойынша дебеттік аударымдар пайдаланушы-төлеушінің келісімісіз де
іске асырылады. БААЖ-ғы аударым туралы хабарды қабылдау мен жіберімдер тек
электрондық әдіспен атқарылды. Бұл ретте БААЖ пайдаланушылар электрондық
хабарламалар мен тек Ұлттық банк тұжырымдаған формат бойынша іске
асырылады.
БААЖ-бен есептесу бақылау мерзімі келгенше, операциялық күн ағыны
бойында жүргізіледі. Бақылау мерзімін КБЕО, Ұлттық банкпен келісе отырып
анықтайды. Операциялық күн уақыты Ұлттық банктің операциялық күнімен сәйкес
келеді.
БААЖ-да операциялық күн ағымы бойында, пайдаланушыға егер төлем
өткізуге шотында ақшасы жетпесе, немесе қажетті көлемде ақша құрылын
табатын мүмкіндігі болмаса немесе күндік несиесін жабатын құралы болмаса
арнайы уақыт периодын бөледі.
КБЕО операциялық күн аяқталғаннан кейін Ұлттық банк филиалына
өткізілген есептесудің қортынды электрондық ведомосын береді. Бұл
мәліметтер Ұлттық банкке пайдаланушылардың корреспонденттік шотындағы
дебеттік және кредиттік сальдо туралы ақпарат беруге қажет. КБЕО шотында
операциялық күн аяғында қалдық қалуға тиісті емес.
Ұлттық банк электрондық ведомостардың мәліметі негізінде өзінің
пайдаланушыларының қозғалыстарының бухгалтерлік есебі бойынша барлық
қажетті операцияларды орындайды.
БААЖ-ның операциялық күні аяқталғаннан кейін пайдаланушы КБЕО-нан
орындалған төлемдер нәтижесі бойынша жазбашалар берілді.
Ақша құралдарын пайдаланушы-алушылар төлем құжатын алып, тексергеннен
кейін және оның шотына ақша құралы аударылған соң өз клиенттерінің шоттары
бойынша, келесі операциялық күннен кешіктермей есептеседі.
Пайдаланушылар күн сайын БААЖ-да орындалған төлем нәтижелерін,
өздерінің ішкі корреспонденттік шоты бойынша көрсетеді, ал төлем нәтижелері
кварталда бір көрсетіледі. Ішкі корреспондентік шоттағы сальдо мен
пайдаланушының Ұлттық банктегі коршоттағы сальдо нәтижелері қатысына, ол
КБЕО-ға тез арада хабарлауға тиісті.
КБЕО Банкаралық ақша аудару жүйесі Қазақстанда 1996 жылдан жұмыс
істейді, есептеуді нақты уақыт режимінде іске асырады және ЯТС 8 (нақты
уақыт режиміндегі жалпы есептесу жүйесі) перспективтік мінездемесі бар.
Банкаралық ақша аудару жүйесі ең тиімді және қаупсыз төлем жүйесі болады.
БААЖ арқылы өтетін төлем көлемінің 1999 жылы және 2000 жылдың 3
кварталында күрт өсуі, оның тиімділігінің куәсі болып отыр. БААЖ арқылы
өтетің төлемдер нақты уақыт режимінде өтеді және аталған жүйе барлық
халықаралық стандарттарға сай болады [16].
Банкаралық ақша аудару жүйесіндегі тәуекелдерді басқару мақсатымен
пайдаланушылардың коршоттарынақызмет көрсететін Ұлттық банк бөлімшелері
операциялық күн басталар алдында, КБЕО-ға белгілі параметрлер жібереді:
Р 1 – пайдаланушының жекелеген өтініші бойынша коршотта резервтелген
ақшалар
Р 2 – ҚР Ұлттық банкісінің пайдаланушыға бере алатын бір күндік
есептік несиесінің көлемі
Р 3 – Кезекте резервтеле алатын, төлем құжаттарының максималды
жіберілетін сомасы.
Банктер жоғарыда көрсетілген параметрлер бойынша есептесулер
жүргізеді. Банкаралық ақша аудару жүйесі банктердің корреспонденттік
шоттарды мен операциялар өткізбейді, тек олар қатысуға арналған БААЖ-да
резервтелген белгілі бір көлемдегі сомамен ғана жұмыс істейді.
БААЖ және КБЕО пайдаланушы банктердің ағынды өтіледілігін талдауды
мониторинг негізінде жүргізеді. Банктер ұсынған мониторинг мәліметтері
овернайт несиенің көлемінің лимитін тұжырымдағанда қолданылады.
Банктік сферадағы клирингтер негізін банктердің корреспондеттік
шоттары қалыптастырады. Банкаралық клирингтің объектісі болып көптеген
құжаттар түрлері табылады: төлем тапсырыстары, аударымдар, чектар,
вексельдер, құнды қағаздар, аккредетивтер, несиелер, қарыздар және т.б.
Клирингтің арқасында есептесулер қарапайымдалады, арзандайды және
шапшаңдайды, бар қолма-қол ақша сақталады және оның есебінен пайдалының
деңгейі көтерімді де, есептесуге қатысушылардың өтімділігі жоғарлайды. Ал
оған көңіл аударуға себеп болған басты ерекшелігі, нақты ақшаға деген аз
сұраныстың болуы.
Клирингтік технологиялық цикл бірнеше клирингтік сеанстар жиынтығынан
құралады: алдын ала, реттеу сеансы, ақырғы және төлемді өңдеудің бар
прицесін қамтиды – тексеру, есептеу, сальдолау, жіберуші мен алушығы
хабарлау.
Клирингтің артықшылығы:
- нақты ақша құралдарының минимальды қажеттілігі
- өзінің міндеттемесін, өзінің шағымымен жабу арқылы есептесуді
шапшаңдату.
Клирингтің кемшіліктері
- клирингтік сеансқа қатысу үшін бір-біріне қарсы міндеттемелердің
болуы.
- Бірінші модельді клирингті іске асыру үшін міндетті турде
құралдарды депонаттау
- өзара есептесудің оптимальды вариантты, бірақ ол айқын төлемдерді
іске асыруға жарамайды [28].
Ал БАТ болса қарсы төлемдердің өзара есептесу принципін пайдаланды,
төлем өткізу уақыты бір операциялық күнге тең болады.
1.3 Шет елдердегі есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру тәжірбиесі
Қазіргі уақыт жағдайында өркенниетті дамыған елдер тәжірбиесінде,
дамыған нарықтық экономика жағдайына сай төлем жүйелері қолданылады.
Америка доллары сыртқы сауда операцияларындағы есептесулерде әлемдегі
ең кең таралған, валюта болуына байланысты, шет ел төлем жүйелері ішінде
АҚШ тәжірбиесін қараған жөн. АҚШ-та негізі төлем жүйесі СНIPS и Fedwire
(6,47 б).
СНIPS (dealing House Interbank Payment System) – аударулардың
банкаралық электрондық жүйесі Нью-Йорктің есептесу палатасының ассоциясының
(NYCHA) меншігінде. Ол АҚШ-та чектермен есептесетін қағаз есеп айырысуды,
Нью-Йорк банкілері мен шет ел клиенттері арасында электрондық есептесу
жүйесін 1970 жылы ашылған.
Fedwire – 3W АҚШ-ың Федеральдық резервтік жүйесінің электрондық
жүйесі. Ол елдің әр ауданынан коныс тепкен 12 февральдық резервтік
банктерден құралған .
Көрсетілген жүйелердің ерекшеліктері төлемдегідей ережелерге
байланысты: егер американдық банк өзінің банк делдалы (Intermediary Bank)
Рью-Йорк банктін – СНIPS мүшесін таңдаса және оны коды Feewire төлем әдіс
ретінде көрсетілмесе, онда төлем СНIPS жүйесі бойынша төлемейді. Көптеген
шет ел банктерінің есептесуді АҚШ доллары арқылы жүргізу мақсатында
корреспондент ретінде ірі Нью-Йорк банктеріне жүгінуіне байланысты, әлем
бойынша мемлекеттер арасында IJSD –де СНIPS 95 % төлем қозғалысының
жүргізеді, күн сайын шамамен 235000 трансакциялар жүргізеді. Қазіргі күні
СНIPS 54 Нью-Йорк банктердінің басын құрайды.
Әр қатысушыға 4 қатарлы нөмір берілген (СНIPS Routing Number). СНIPS
банк-қатысушыларда шоты бар. Оның қатысушылары клиенттері болып табылатын
банктер мен үйымдарға 6 қатарлы цифрлік эмбле индентификациялық нөмерлер
(СНIPS UD), беріледі. Ол алушы мен банк – төлем алушышы автоматы түрде
индентификациялауға қажет [3].
2001 жылға дейін СНIPS жүйесі off-line режимінде жұмыс істейді. Онда
хабарларды жинақтау және жіберу, операциялық күн алғында есептесуге
қатысушылардың қарсы міндеттемелері бойынша көп жақты есеп айырасулар
қарастрылған. 2001 жылдан бастап СНIPS жүйесінде есептесулер нақты уақыт
режимінде жүргізіле бастады. Есептеу орталығы әр төлемді ала салсымен
өңдесі бастайды және СНIPS қатысушы-банкіне жолдайды. Есептесуді өңдеу мен
өткізу секунтар ішінде өтетін болады. Бұл жағдайда 85% төлемінің
есептесулері сағат 12.30 дейін аяқталатын болды. S.W.I.F.T. стандарттарынан
айырмашылығы бар, СНIPS жүйесінде өңделетің төлем хабарламасының өзіндік
уникалдық форматы бар.
СНIPS Нью-Йорк уақыты бойынша алдыңғы күнің сағат 21.00 төлемдерді
өңдеуге ашық. Щл азил банктеріне есептесулерді АҚШ доллармен күн-күн
режимінде өткізуге мүмкіндік береді. СНIPS жұмысының негізі принцип, ағынды
күн бойында жүйесінің қатысушы-банктері шоттары арасында әр төлем бойынша
аударулады ақша құралдарының нақты қозғалысысыз өткізу. Нәтижесінде,
жүйесіндегі қортынды айналыс, оның жұмысын қолдап отыру үшін,
қатысушылырдың шотында депондалған құралдар сомасынан 500 есе асып отырады.
Оның жұмыс схемасы төмендегідей:
Біріншіден, СНIPS-ің әр қатысушы-банкісі Нью-Йорктің Федеральдық
резервтік банкісінде, СНIPS-тің арнайы шоттарында алдын ала депондайды.
Кемінде айына бір рет СНIPS арнайы шығарылған формуласы бойынша әр
қатысушының бастанқы позициясын шығарып, әр қатысушыға есептелген сома мен
периодқа аталған бастанқы позициясы маңызды екеніне хабарлайды. Бастанқы
позициясының таланты маңызы алдыңғы периодтағы қатысушылардың өткізетін
төлем көлемі қанша көп болса, соншама көп соманы депондау керек. Әр
қатысушы күн сайын бастанқы позицияның талабына сай құралдың нақты көлемін
қолдап отыруы керек және оларды Федеральдық резерв банкісіндегі СНIPS
шотына аударып отыруға тиісті. Бұл жағдайда Федеральдық резерв банкісінің
қатысушысының шоты бойынша ағынды күн бойында ешқандай жазу жүргізілмейді.
Қатысушының ағынды позициясы СНIPS жүйесінде (бар түсімдер мен шығарымдар)
автоматты түрде есептеледі. Күн ағыны бойында қатысушылар арасында
есептесулер өткізілгенде құралдар шығарылады немесе есепке алынады және әр
уақыт моментінде әр төлем сайын есептесу мүмкіндігі қатысушы-жіберушінің
және жеке-алушының ағынды позициясының көрсеткішіне байланысты болады. Бұл
көрсеткіш нөльден де төлем болуы мүмкін (минимальдық ағынды позиция) немесе
операциялық күнді жабу процедурасы ағынындағы есептесулерден кейін,
есептелген бастапқы позициядан екі есе артық болуы мүмкін (максимальдіқ
ағынды позиция). Жүйедегі өткізілген есептесу алгоритмы, төлемдерді
индивидуальдық орындауды, көпжақты есептесулер мен төлемдерді орындау, сол
сияқты олардың кез келген комбинациясын өткізулердің болуын қарастырады.
Әдістемеге сай жүйе алған төлемдік хабарлармалар бірден орындалуы мүмкін
немесе кейінен орындалу үшін жинақталуында да болады. [17].
Осыдан төлемдердің негізгі үлесі бір неше ірі қатысушыларға келеді,
екен, сол себепті белсенделігі аз банктер пайдасындағы аударымдар қажетті
Неттинг таңдап алу уақыты бойында жүйеде ілініп, баяулап қалатының
байқауға болады. 2004 жылдың күзінен бастап, қатысушылардың қосымша
қорландыру мүмкіндігі пайда болды, яғни ірі сомадағы аударымдарды жедел
аудару мақсатымен бастапқы позицияны ағынды күн бойында ұлғай туға болатын
болды. Жіберілген төлем хабарын қатысушы-жіберуші тек жүйе оны әлі одан әрі
нысанына жібермей және өңдеуді күтіп жатқан кезінде ғана, төқтата алады.
Төлемдерді орындау кезінде жүйеде ағынды момент кезінде балансты
жинау және қатысушылар арасында есептеулер өткізулер орындалды. Әр төлем
бойынша СНIPS қатысушы-төлем хабарын алушы анықталады, өзара есептеулер
(неттинг) өтеді, және қатысушылар арасында есептеулер орындалады, яғни әр
қатысушының ағынды позициясы ұлғаяды немесе азаяды, және бір мезгілде төлем
хабарларын нысаны бойынша жіберу жүргізіледі. Егер қатысушы-жіберушунуің
ағынды позициясының көлемі, төлем сомасы көлемінен артық болса төлем
хабарын алу мезетінде, төлем индивидуальды түрде өтуі мүмкін. Бұл жағдайда
қатысушы-жіберушінің таза позициясы төлем сомасына азайып, қатысушы-
алушының таза позициясы сол сомаға ұлғаяды.
Екі жақты неттингте төлемдер, бір қатысушыдан екінші қатысушының
пайдасына шешілуден тұратын, және екіншіден біріншінің пайдасына несиелетін
топ құрамында іске асырылады. Бірінші қатысушының екіншіге төлем
міндеттемесі, екіншінің бірінші қатысушы алдындағы міндеттемесімен
компенсацияланады және өзара есепке алынады. Топ құрамындағы әр төлем
хабарламасы сомасына, әр қатысушының ағынды позициясы ұлғайып отырады. Бұл
тек ол алушы болған жағдайда болады, егер ол жіберуші болса керсінше сол
сомаға азаяды. Нәтижесінде қатысушының таза позициясы, екі жақты
міндеттемелерді өзара есептеу арқасында сальдосының оң нәтижелі болуы
себепті, сол сальдо нәтижесіне өседі, ал ағынды позиция теріс мәнді
сальдоға не болса сол мөлшерге азаяды. Әр төлем хабарламасы бойынша топ
ішінде ақырғы есептесу аяқталғаннан кейін және қатысушылардың
міндеттемелері топ ішінде бір жолата жабылып болған соң және бір мезетте
нысаны бойынша төлем хабарламасы жіберілгеннен кейін есептесу аяқталып
болды деп саналады.
Көп жақты неттингте төлемдер топ құрамында орындалады. Оған үш немесе
одан да көп қатысушылардың төлем хабарламалары жинақталады. Әр қатысушының
өзінің жіберген әр төлем хабарламасының сомасын өтеу міндеттемесі, оның әр
алатын төлем құқығы мен жабылады. Бұл жағдайда жүйеде әр жұп қатысушылар
арасында екі жақты неттинг өтеді. Әр қатысушының ағынды позициясы, ол
кіретін алушы топ санында әр төлем хабарламасы бойынша өседі, ал екінші
қатысушының төлем хабарламасы сомасына егер ло топ жіберуші болса азаяды.
Есеп аяқталды деп есептеледі, егер топ інішдегі әр төлем хабарламасы
бойынша ақырғы есептесу аяқталса және топ ішіндегі әр қатысушының бір-
бірінің алдындағы міндеттемесі бір жолата жабылса және олар туралы
хабарламалар нысандырға жіберілсе.
Жүйесінің ішінде операциялық күнді жабу процесінде, төлем
хабарламаларын алу аяқталғаннан соң (Нью-Йорк уақыты, сағат 17.00) өзара
есеп айырысу өтеуі және бұл уақыт сәтінде жүйесінің сақтауында қалған
барлық төлем хабарларды орындалады егер мүмкіндік болса. Жоғарында
көрсетілген операциялардан кейін сақтаудан қалған төлем хабарламадар
бойынша, көпжақты неттинг бойында бар қатысушылардың нақты орындалатың
төлемдері бойынша сальдо орындалады. Нәтижеленетін көп жақты неттинг әр
қатысушы бойынша сальдо мәні, қатысушы-жабу позициясын есептеуге арналған
ағынды позиция мәнімен біріктірілледі. Есеп аяқталғаннан кейін әр
қатысушыға жабу позициясы бойынша есеп жіберіледі [38].
СНIPS жүйесінің артықшылығын келтіре отырып, келесідей жағдайды айту
кету керек. СНIPS жүйесі бойынша өткізілген төлем өткізулердің ірі бөлігі
тікелей автоматтық өңдей (SТР) арқылы өтеді (93% шамасында). СНIPS жүйесі
өңдейтін хабарлама форматы 2001 жылдан бастап, 9000 символдан тұратын
ақпарат бере алады. Ол банктерге максималды толық төлем ережесін алуға
мүмкіндік берді және тексеруді өткізу қажеттігін теріске шығаратын, соңғы
алушыға құралдарды шапшаң аударуға мүмкіндік береді.
Fedwire жүйесі негізінен АҚШ бойынша, Нью-Йорктен тысқары орналасқан
банктермен төлем жүргізуге арналған. Бұл жалпы төлемдер жүйесінде нақты
уақыт режимінде жұмыс істейді. Fedwire жүйесінен өтетін бар төлемдер
бөгетілмей орындалады және олардың автоматтық есептесу орталығында
өнделуінің аяқталуына байланысты ақырғы және қайтары болады. Fedwire
жүйесі арқылы алынған құралдарды кешіктірмей пайдалануға болады.
Жүйесіндегі әр төлем жеке өңделеді және әр төлем бойынша есептесу жеке
өткізіледі. Бұл жағдайлар Fedwire жүйесі бойынша өткізілетін
есептесулердің негізгі айырқшылықтары болады.
Fedwire есептесу жүйесі АҚШ-тың 9000 артық банктерін жұмылдырған.
Олар өз шоттарын аймақтық федеральдық резервтік банктері арқылы байлыныста
болады. Американдық банк төлемдерін Fedwire жүйесі арқылы өткізе отырып
өзінің аймақтық федеральдық резервтік банкін өз шотын төлем сомасына
дебеттеуге авторлық өкілетік береді және аймақтық федеральдық резевтық банк
алушы-банкті өз шотын кредиттеуге ереже береді. СНIPS сияқты, Fedwire
жүйесі арқылы орындалатын төлемдік хабарламаларға да арнайы формат
қарастырылған.
Fedwire жүйесінің қатысушы-банкіне индентификациелау мақсатында 9
санды нөмір тағылады. Егер алушы-банкің немесе делдал-банктің
индентификациясы осы нөмірмен іске асырылса (FW), онда американдық банк-
корреспондент, әдеттегі жағдайда аталған төлемдерді СНIPS жүйесімен
жүргізіп жүрседе, төлемді тек Fedwire жүйесі арқылы іске асырады.
2001 жылға дейін жедел, тез төлемдер өткізілу үшін тек Fedwire жүйесін
қолданатын. Қазір ол үшін СНIPS-де қолдауға болады. Нью-Йорктен тыс банктер
мен ұйымдар үшін бұл жүйе бойынша есептесу қауыпсыздігіне мемлекет кепілдік
беруіне байланысты және ол ең сенімді, дәл, нәтижелі және арзын жүйе болып
табылады. Және Fedwire жүйесінде, СНIPS-ке қарағанда ұзақ операциялық сағат
бар (Нью-Йорк уақыты бойынша 18.00 сағатқа дейін).
ACH – Automated Clearing House. Тағыда АҚШ-та кең тараған төлем жүйесі
болып АСР табылады. Ол жоғары автоматтандырылған есептесу жүйесі және ол
кішкене сомаларды көптен жүргізуге арналған, сол сияқты орындалу мерзімі
критикалық маңызға не болмайды. АҚШ көлемінде зейнетақыларды,
степендияларды, еңбекақыларды, коммунальдық төлемдерді, пластикалық
картамен есептесуді өткізуге пайдаланады. Хабарламаның ерекше форма-
символдарды болуына байланысты, аз ақпараттағымен ерекшеленінде. АСР арқылы
өткізілетін төлемдер жоспары және күтіледі болуына байланысты, ақпараттың
аздағы проблема тудырмайды. АСР-ге қосылған банктер 9 санды цифрлі
кодтармен идентификацияланады. Жүйе дебеттік және кредеттік тапсырысты
оңдай береді. Ол, әдетте, халықаралық есептесуде қолданылмайды, бірақ егер
ол арнайы ережеленсе банк-корреспондент төлемді американ банкі пайдасына
АСР арқылы өткізе алады. Бірақ бұл автоматтық операция болмауы себепті, көп
шығынды қажет етеді.
2 Тұран Әлем Банк АҚ мысалында халықаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Халықаралық есеп айырысу операцияларында
коммерциялық банктердің орыны туралы теориялық
негіздер ... ... ... ... ...6
1.1 Халықаралық есеп айырысу жүйесі және оның негізгі
элементтері ... ... ... ...6
1.2 Қазақстан халықаралық есеп айырысу операциялары мен
Банкаралық Ақша Аудару Жүйесінің жұмыстарын орналастырудағы
коммерциялық банктердің
орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...13
1.3 Шет елдердегі есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру
тәжірбиесі ... ... ... ... ... 16
2 Тұран Әлем Банк АҚ мысалында халықаралық есеп
айырысу операцияларын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1 "Тұран Әлем Банкі " АҚ экономикалық көрсеткіштері мен есеп
айырысу операцияларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .21
2.2 Халықаралық клирингтік есептеу, шапшаң аударымдар жүйесінде
төлемдер қабылдау мен өткізуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3 Екінші деңгейдегі банктер пайдаланатын халықаралық төлем
құралдары және олардың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .41
3 Халықаралық есеп айырысу операцияларының болашақта дамуы
мен
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.1 Қазақстан Республикасының халықаралық есеп айырысу
операцияларын ұйымдастырудағы мәселелер және оларды тиімді
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...50
3.2 Халықаралық есеп айырысу операцияларын ақпаратпен қамтамасыз
ету ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қолданылған әдебиеттер
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...59
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Екінші деңгейлі банктердің
халықаралық есеп айырысу операциялары атты тақырыбын зерттеудің маңыздылығы
банктердің халықаралық экономикалық жүйедегі орнымен анықталады.
Экономикалық дамуы нарықтық өзгертулер процесі арқылы дамитын елдердің
негізгі және қиын әлеуметтік-экономикалық проблемаларының бірі банктік
жүйенің тұрақтылығын, табандылығын және сенімділігін қамтамасыздандыру
болып табылады.
Банктік жүйені реформалау, реттеу мәселелеріне мүдделіктіліктің пайда
болуы, әдетте екінші деңгейдегі банктердің сенімді қызмет жасайтын нарықтық
институттарға айналуына байланысты, себебі Қазақстан Республикасында
нарықтық экономиканың аяқтан тұру проблемалары, сан алуан формаларда
шаруашылық өмірдің барлық сфераларына ендеп кірген несиелермен тығыз
байланысты болуында.
Әлеуметтік нарықтық экономиканы бәсекелік негізге сүйене отырып,
негізгі жекеменшіктік формаларды (мемлекеттік және жеке) ұштастыру мен
өзара байланыстыра отырып, Қазақстан Республикасының Конституциясы
негізінде жұмыс жасау несиелік саясаттың негізгі нысаны болып табылады.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру Кеңес империясының шикізат көзі болған
Қазақстанды дамыған индустриялық державаға айналдыруға мүмкіндік береді.
Банктік несиелік саясат туралы айтқан жағдайда, тек бір бөлікке ғана
көңіл аударуға болмайды. Себебі ең ірі деген жалғыз банк кәсіпорындардың
несиелік қорларға туындаған сұраныстарын қамти алмайды.
Банктік саясат, егер ол тек коммерциялық банктермен ғана жүргізілген
жағдайда да, мемлекет ісі болып табылады және міндетті түрде мемлекеттік
реттеуді талап етеді. Ол әрине құқықтық және экономикалық шеңберде ғана
болуы тиіс (Қазақстанның банктік жүйесінің реформалануына негіз болған
құжат - 1990 жылы қабылданған Банктер туралы және Қазақ ССР банктік
іскерлік туралы Заңы).
Дипломдық жұмыстың тақырыптық зерттеу дәрежесі. Коммерциялық
банктердің халықаралық есепайырысу операцияларын зерттеу жалпы отандық банк
жүйесінің қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері, қаржылық қызметтер
нарығының проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде
жан-жақты қарастырылған. Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын
зерттеуге Ғ.С.Сейітқасымов Ғ.С., Мақыш С.Б., Мельников В.Д., Ильясов К.К.,
Шарипов К.А., Зейнельгабдин А.Б., Худяков А.И., Юрченко Т.В., Лаврушина
О.И., Рафалович Л.А., Долан Э.Дж., Ефимова Л.Г. сияқты экономистер үлкен
үлес қосқан.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банк мемлекеттің банктік жүйесінде
бірінші деңгей болып табылса, мемлекеттік, жеке меншіктік, акционерлік және
аралас банктер торабы Қазақстан Республикасының банктер туралы заңында
айқын анықталғандай екінші деңгейдегі банктер болады.
Қазақстан Республикасында тек Ұлттық банк республикадағы банктік
жүйенің жұмыс істеуін ұйымдастырады, төлемдік есептесудің тәртібі мен
формаларын анықтайды, банктік операциялардың уақытында және үзіліссіз өтуін
қамтамасыз етеді. Ал, екінші деңгейдегі банктер банктік қызмет көрсетулерді
ұйымдастырады. Мысалы, ең әмбебап банктер типі болып табылатын коммерциялық
банктер коммерциялық негізде қаржылық-коммерциялық операцияларды кең
көлемде іске асырады. Олар өздерінің меншікті капиталдарын пайдаланумен
қатар салушылардың ақша құралдарын жоғары дәрежеде жұмылдыра отырып,
кәсіпорындарға несиелер ұсынады. Яғни, нарықтық экономикада коммерциялық
банктер жетекші рөл атқарады.
Қазақстан-2030 стратегиясының өтпелі экономиканы реформалауды одан
әрі тереңдету туралы тактикалық мақсаттары Қазақстан Республикасындағы
банктік іскерлікті реформалау мен реттеудің процесін терең зерттеу мен
талдау жөніндегі объективті қажеттіліктен туындады. Аталған проблеманы
зерттеудің объективті қажеттілігі ҚР Ұлттық банкі және тікелей екінші
деңгейдегі банктер енгізіп жатқан әдістер мен әдістемелерді есепке ала
отырып, банктік іскерлікті реттеудің аяғынан тұруы мен дамуын тереңдету
болып тұр.
Банктік іскерлікті реттеу процесінің жалпыға бірдей заңдылығы бар.
Бірақ бұл реттеу республиканың өзіндік ерекшеліктерін есепке алу керек.
Аталған проблеманы зерттеу барысында нарықтық қатынастардың қалыптасу
жағдайында банктердің рөлін анықтайтын мәселелерді қарастыратын бағытты
таңдаған дұрыс болады.
Банктік іскерлікті реформалау - пайданы максималды көлемде алу үшін
банктік бизнесті белсенді қоздыруды қарастырады. Ол тек белгілі мөлшердегі
тәуекелді қабылдау арқылы ғана іске асырылады.
Сонымен, дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болған мәселе –
Халықаралық есеп айырысу операцияларындағы коммерциялық банктер рөлін
зерттеу қажеттілігінен туындады.
Аталған проблеманың өзектілігін негіздеуге жоғарыда көрсетілген
аргументтерден басқа, нарықтық экономика жағдайында тиімді жұмыс атқаратын
Халықаралық есеп айырысу операцияларын құрып жетілдіру мемлекеттің
экономикалық және саяси тұрақтылығының бір көрсетіші болып табылуында. Ал,
Халықаралық есеп айырысу операциялары тиімді болуында коммерциялық банктер
өте үлкен рөл атқарады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - коммерциялық банктердің халықаралық
есепайырысу операцияларының қазіргі кездегі даму қарқыны мен проблемаларын
қарастыру.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынандай міндеттер
жүзеге асырылады:
- Халықаралық есеп айырысу операцияларындағы коммерциялық
банктер рөлінің теориялық негіздерін зерттеу.
- Халықаралық есеп айырысу операцияларын талдау және Қазақстан
Республикасының төлем жүйесіндегі олардың мінездемелеріне
зерттеу жүргізуді іске асыру.
- Халықаралық есеп айырысу операцияларына мониторинг жүргізіп,
оларды жетілдірудің жолдары мен әдістерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі – банк жүйесіндегі халықаралық есеп
айырысу операциялары жүзеге асырылған кезде пайда болатын экономикалық
қатынастар.
Дипломдық жұмыстың пәні – Тұран Әлем Банкі АҚ-ның қаржылық
қызметтері мен халықаралық есеп айырысу операциялары.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
Қазақстан Республикасының төмендегідей ақпарат көздері пайдаланылды: ҚР
заңдары, нормативтік және құқықтық актілер, ғылыми әдебиеттер, жылдық
есептер, статистикалық мәліметтер, жоспарлар және басқа да құжаттар,
оқулықтар және көмекші оқу құралдары.
Жұмысты жазу барысында экономикалық талдау, салыстыру және т.б.
әдістер қолданылды.
1 Халықаралық есеп айырысу операцияларында
коммерциялық банктердің орыны туралы теориялық негіздер
1.1 Халықаралық есеп айырысу жүйесі және оның негізгі элементтері
ХХ ғасырдың соңғы онжылдығы әлем бойынша есеп айырысу белсенді
реформаланды және оған нарықтық экономикада халықаралық есеп айырысу
жүйесінің негізгі роль атқаратынын түсініп, мойындау себеп болды. Сонымен
қатар халықаралық есеп айырысу жүйесін реформалау, төлеуші мен ақша
алушының орналасқан жеріне тәуелсіз төлемдер мен ақша аударымдарын шапшаң,
тиімді және қауыпсіз өткізуді қамтамасыз ететін жаңа технологиялардың пайда
болуына байланысты.
Халықаралық эксперттердің бағалуы бойынша барлық посткеңестік
кеңістікте Қазақстанның төлем жүйесі ең артық, ең жетілген болып отыр.
Халықаралық есеп айырысу операциялары әр түрлі формада болады, бірақ
олардың нысаны біреу: ақша аударымын бір банктік шоттан басқасына аударуды
іске асыруға мүмкіндік береді. Халықаралық есеп айырысу жүйенің рөлі
тұтынушы мен тауар және қызмет көрсетуді ұсынушының арасында ақша
құралдарын уақытымен және тиімді өткізуді қамтамасыздандыру. Бұл ретте ол,
экономикалық және қаржылық іскерліктің нәтижесінде алынған міндеттемелерді
мерзімінде аяқтауға мүмкіндік жасайды. Қаржылық нарықтар, банктік қызмет
нарықтар арасындағы тұрақтылық және төлем жүйесі тұрақтылығы арасында екі
жақты байланыстар бар.
Қазақстан Республикасында халықаралық есеп айырысу операциясын
реттеудегі Ұлттық Банктің орыны Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
туралы заңымен анықталған. Аталған заңның 48 бабына сәйкес, Ұлттық банк
төмен жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастырады, координациаларды және
реттелуі, ал осы заңның 8 бабына сәйкес. Ұлттық банк – барлық банктер мен
олардың клиенттері орындауға тиісті нормативтік құқықтық актілерді төлемдер
мен ақша аударымдары бойынша шығарады [1].
Халықаралық есеп айырысу операциясының тұрақтылығы принципін сақтауға
қатысты маңызды құрал болып, комерциалық банктерді тұрақты тексеріп тұру
процесі көрсетіліеді. Орталық банк ақырығы есеп айырысуы іске асыратын
соңғы инстанция болады. Сол себепті ақырғы банкаралық есеп айырысуларды
орталық банк ақырғы жүргізу дұрыс.
Халықаралық есеп айырысу құралдарын 2 топқа бөлуге болады:
- кредиттік құралдар
- дебеттік құралдар
Халықаралық есеп айырысу құжаттарының түрлері мен толтыру тәртібі:
- төлем тапсырыстары – төлем шоты
- чек
- вексель
- төлем талабы – тапсырысы
- инкассалық нұсқауы, салық қызметі мен кеден органдарының инкассалық
нұсқауы, салық қызметі мен кеден органдарының инкассалық нұсқауы
- Ұлттық банктің нормативтік актілері анықтаған, басқада төлем
құжаттары.
Төлем тапсырысы ақша жіберушінің қызмет көрсететін банк алушыға
алынған тауар, атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет туралы ұсынылған құжат
негізінде.
Төлем тапсырысы ақша жіберушінің қызмет көрсететін банк-алушыға,
тапсырыста көрсетілген сапаны бенефициардың пайдасына ақша аудару туралы
тапсырмасы болып табылады.
Төлем талап – тапсырмасы ақша жіберушіге бенефициардың алынған тауар,
атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет туралы ұсынылған құжат негізінде ақша
төлем талабы.
Салық қызметі мен кедендік органдардың инкассалық нұсқалары аталған
өндіріп алуды негіздейтін орындалу құжатын ұсынбай іске асырылады.
Банк алушының төлем тапсырысын акцептеуі, оның жіберушінің төлем
тапсырысын орындау міндеттемесі барын және банк-алушыда жіберушінің банк
шотынан акцептелген сома көлемінде ақша сомасын алу, сол сияқты оны
орындауда пайда болған шығындарды өндіріп алу құқықтары пайда болады.
Банк – алушымен төлем шотын акцептеу іске асты деп есептеледі, егер
төменгі шарттардың бірі орындалса:
- жіберушіге банк – алушы акцептеу туралы хабар жіберсе немесе төлем
шотын төлеуге қолма-қол ақшаның қабылданғаны туралы хабар жіберсе.
- банк алушының төлем тапсырысы негізінде жіберушінің ақашасын алса
(банктік шотты дебеттесе)
- банк алушының төлем тапсырысын алғаннан кейін үш жұмыс күні бойында
жіберушіге акцептеу туралы немесе акцептеуден бас тарту туралы
хабарламасын алмаса.
- Қазақстн Республикасның заңдылықтары құрастыратын немесе банк-алушы
мен жіберушінің өз ара келісім-шарты негізіндегі басқада
жағдайларда [2].
Бенефициалдық банк төлем тапсырысын акцептедіден есептеледі, егер
төменгі шарттардың бірі орындалса
- бенефициардың банкі жіберушіге акцептелу туралы хабар жіберсе
- бенефициардың банкі, егер ол бір мезетте банк-алушы болған
жағдайдағ жіберушінің ақшасын оның төлем тапсырысы негізінде алса
(банктік шотты дебеттесе)
- бенефициардың банкі бенефициарға ақша аударуды оның банктік шотын
несиелеу жолымен іске асырса.
- бенефициардың банкі төлем тапсырысын алғаннан кейін үш жұмыс күші
ішінде жіберушіге акцептеу туралы немесе акцептеуден бас тартуы
туралы жіберуші хабар алмаса
- Қазақстан Республикасының заңдылықтары қарастырған немесе
бенейициар мен бенефициардың банкісі арасындағы келісім-шарт
негізінде, басқада жағдайларды іске асырса.
Жіберуші мен банк-алушының арасындағы келісім шартта төлем тапсырысын,
оны алу сәтінде акцептеуде қарастырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында дебеттік аударымдар төменгідегі төлем
құжаттарын пайдалана отырып іске асырылады:
- чек
- төлем талап-тапсырысы
- вексел
Дебеттік аударымдарда төлемдер мен ақша аударымдар бенефициардық
төлеуге ұсынатын төлем құжаттары негізінде өткізіледі.
Төлемдер тағайымдарының тұтас классификаторының кодтау құрылымы сандық
және әріптік симолдар жүйесі көмегімен құрылды. Төлем тағайымдарының тұтас
классификаторлары құрылымы төмендегідей түрде болады: І, ІІ, ІІІ, IV, V,
VI, VII, VIII, IX, X. Онда:
І – ақша жіберушінің резиденттік белгісі.
ІІ – ақша жіберушінің экономикасының секторы.
ІІІ –бенифициардың резиденттік белгісі.
IV - бенифициардың экономикалық секторы.
V, VI, VII – валюта мен қымбат бағалы металдардың коды.
VIII – операциялар түрі.
IX – төлем мінездемесі.
X – төлемді деталдау.
Бұл ретте О Зейнетақы төлемдері мен көмек ақы бөлімі төлемдер
тағайымы кодтарына ие болғанымен төлем мінездемесі атау болмау себептен
жоғарғы классификатарға жатпайды.
Халықаралық есеп айырысудағы корреспонденттік қатынастар формасы.
Мемлекеттің банктері қазіргі уақытта есептеулерді корреспондентік шоттар
арқылы іске асырады. Ол шоттар міндетті түрде Қазақстан Республикасының
Ұлттық банктер филиалдарында ашылуға тиісті, сол сияқты банктердің тілегі
бойынша егер олардың арасында тікелей корреспонденттік қатынастар орнатылса
алыс және жақын орналасқан басқа шет ел банктерінде де ашылуы мүмкін [4].
Банктер мен банктік операциялардың жекелеген түрлерін іске асыратын
ұйымдар арасында корреспонденттік қатынастар орнату туралы 26.10.2000 жылғы
№ 348 Ережеде келесідей анықтама берілген: Корреспонденттік қатынастар –
банктер арасындағы келісім. Ол бойынша олардың бірі (корреспонденттер)
басқа банктерге (респонденттерге) тиесілі депозиттер ұстайды жеке төлемдер
және басқада операциалар бойынша қызметтер көрсетеді. Бұл банк аралық
іскерліктің формасын іске асыру мақсатында несиелік ұйымдар бір-бірінде
келісім-шарттар негізінде корреспонденттік шоттар ашады [5].
Корреспонденттік шот – тапсырыс бойынша және басқа банктің есебінен
қол қойылған корреспонденттік келісім негізінде екінші банктің жүргізетін
есептесулері көрсетілетін шот.
Корреспонденттік шоттар көмегімен ұйымдастырылатын банкаралық
есептеулердің екі варианты бар:
Орталықтанған – банктер арасындағы есептесулер Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінде міндетті түрде ашылатын олардың
корреспонденттік шоттары арқылы өткізіледі.
Орталықтандырылған – либеральданған түрі және коммерциалық банктердің
өз ара қатынасы тікелей іске асырылады [5].
Қазақстанда банк аралық есептеулер бірінші вариант яғни орталықтанған
әдіспен іске асырылады.
Банкаралық корреспонденттік қатынастар процесінде есептеулерге
қойылатын негізгі талаптар: қажетті көлемдегі жеделдік және төлемнің
анықтылығы, жоғары деңгейдегі сенімділігі, қауіпсіздігі, экономикалық
тиімділігі және пайдаланушылардың қажеттілігіне сай олардың кең көлемді сан-
алуандығы болып табылады.
Сол сияқты банкаралық есептесулерді ұйымдастыруға, оларды өткізудің
айқындылығы іске асырудағы уақытты қысқарту мен еңбек сиымдылығын азайту
көзқарасы тұрғысынан жоғары деңгейде талаптар қойылады.
Сан-алуан экономикалық субектілердің арасындағы әр түрлі есептеулер
тізбегінде банктер бастапқы және соңғы тізбегі болуына байланысты егер сол
банктердің арасында есептесу жүйесі болмаса, оларды жүргізу мүмкін емес.
Осыған байланысты банк аралық есептесулерді ұйымдастыру үшін негізгі
принциптер маңызды болады. Басты принцип – банктердің өз өтімділігін
үзіліссіз, және толықтай қамтамасыз ететін деңгейде сақтауы
(корреспонденттік шотта құралдардың бөлу), басқа банктермен есептесулер
өткізу, әсіресе клиентура төлемдері бойынша.
Банкаралық есептесулерді өткізудің дұрыстығын бақылауды іске асыру
принципі де зор маңызға ие болады. Оның спецификасы мен айрықша рөлі
олардың синхрондығы мен өткізілетін соманың толықтай бірегейлігін тұрақты
өз ара бақылап отырады. Әсіресе, бұл ретте біріншіден банктердің
клиенттерінің сомалары бойынша және Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттар
бойынша, екінші ретте есепке қатысушы-коммерциалық банктерді өз ара іске
асыруларда өз шоттары мен өз баланстарын бақылап отырулар да кіреді.
Банк аралық корреспонденттік шоттар бойынша есептеулердің артықшылығы
төмендегі мәселелерді қамтиды:
Ол басқа банктердің клиенттерімен тұрақты контрактылық қатынасы бар
клиенттердің мүддесіне сай болады.
Кең көлемді корреспонденттік қатынастарда клиринг – есептеулерді
банктердің өз ара талаптары бойынша өткізуге жағдай туындатады.
Банктер – корреспонденттер арасында клиринг өткізу корреспонденттік
шоттардағы құралдар қалдығын минимумға мүмкіндік береді, яғни есептесу
кезінде олардың бір бөлігін босатып және оларды кіріс алуға қолдануға жол
ашады, нарықта белсенді жұмыс істеу мүмкіндігі және қаржылық құралдардың
көптеген түрлерін қолдану аясы кеңейеді. Бір жағынан ірі банк кор. шоттағы
қалдық құралдар ретінде ірі ақшаны жұмылдырып, әр-түрлі операциаларға
қолдануға болады. Үлкен корреспонденттік желі ірі банкке векселдік
айналымды дамытуға мүмкіндік береді. Екінші жағынан банктер – клиенттер
қамтамасыздандыру құралы ретінде кор. шотта қалдықтары болуына байланысыт,
бас банк, іске асыратын операциалар үшін несиелер ала алады.
Корреспонденттік қатынастардың әр жағы өз мәліметтері негізінде кор.
шоттар операциаларының есебін дербес жүргізеді. Әр ай сайын банк-
корреспондент кор. шот бойынша қалдықты растап отырады.
Корреспонденттік қатынастар, банк-корреспонденттер арасындағы белгілі
сенім деңгейін көрсетеді. Банктің өз ара тапсырыстарын жүзеге асыруды
білдіреді. Корреспонденттік қатынастар өзара банктер қызметтерінің үлкен
санының болуын да қарастырады.
Банк аралық қатынастар, банктер арасындағы өзара байланыстың бір түрі
бола отырып, басқа банктерде ашылған шоттарға клиенттердің ақша құралдарын
аудару туралы тапсырыстарын орындау мен және банктің өз операциаларын
жүргізуі мен де байланыстырылады.
Қазақстандық Банкаралық Есептеулер Орталығы (одан әрі ҚБЕО) – заңды
тұлға, оның жарғышылауы ен өкілетті органы болып ҚР Ұлттық банкісі
табылады.
ҰБ КБЕО Ұлттық банктің басшылығының 30.12.95 жылғы № 252 шешімі
негізінде құрылған және банктік жүйені реформалау Бағдарламасына
сәйкестелген.КБЕО әділер органдары тіркеуден өтіп, Республикалық
мемлекеттік кәсіпорын формасын алды және шаруашылық жүргізу негізінде
құрылды. Оынң банктік шоты, гербті мөрі, штампы және қазақ-орыс тіліндегі
аты бар өзінің фирмалық бланкісі бар [25].
ҚБЕО – дербес шаруашылық субъектісі, банктік емес қаржылық мекеме.
КБЕКО негізі іскерлігі банктер аралық төлемдер мен ақша төлемдерін Банктер
аралық Ақша Төлеу Жүйесі (одан әрі БА ТЖ) және Бөлшек Төлемдер Жүйесі (одан
әрі БТЖ) арқылы жүргізу болып табылады. ҰБ ҚБЕО кірістерінің негізгі
статясы болып клиенттерге көрсетілген қызмет үшін алынатын ақы табылады.
КБЕО негізгі нысаны, банктік іскерліктің негізгі қажеттілігін, тиімді,
тұрақты және қауіпсіз банкаралық төлем жүйесі арқылы қамтамасыздандыру.
Орталық пен пайдаланушылар арасындағы электронды хабар алмасулар ҚР ҰБ
тәжірімделген нормативтік-құқықтық актілер негізінде электрондық әдіспен
жүргізіледі.
Операциондық күн бойнда КБЕО пайдаланушылардан төлем құжаттарын
қабылдайды. Ал операциондық күннің ұзақтығымен жабылу уақыты ҰБ және
пайдаланушылармен келісе отырып КБЕО өзі тағайындайды. Ол келісім хат
түрінде жасалынады. Операциондық күн аяқталғаннан кейін алынған төлем
құжаттары, келесі операциондық күннің басында алынды деп есептеледі.
КБЕО операциалық күн аяқталғаннан кейін төлем құжаттарын қабылдауды
тоқтатады, қарсы талаптар мен міндеттемелерді есептеуді жүргізеді. Әр
пайдаланушының позициасының тазалығын анықтайды. Содан кейін КБЕО ақшасы
жоқ пайдаланушының төлем құжатының клирингте өңделмеу себепті оны жояды, ал
таза дебеттік позициасы бар пайдаланушы үшін банкаралық ақша аудару
жүйесінде таза дебеттік позициаға тең ақша сомасын резервтейді. Банкаралық
ақша аудару жүйесінің пайдаланушылары болып табылатын банктер үшін, таза
дебеттік позиция, операциондық күн бойы аударылған ақша сомасы көлемінде
анықталады.
Ал егер пайдаланушы операциондық күн бойында БАТЖ шотына ақша
аудармаса, аталған пайдаланушының таза позициясы жүйелі пайдаланушыларда
оның пайдасына түскен төлем құжаттары сомасы көлемінде анықталады.
ҚР Ұлттық банкі екінші деңгейдегі банктердің ақша айналымын бақылау
мақсатында төлемдердің делдалы рөлін атқарады. Ол үшін Ұлттық банк пен
екінші деңгейдегі банктер арасында келісім-шарт негізінде корреспонденттік
қатынастар орнатылады. Бұл қатынастарға сәйкес Ұлттық банк пайдасына түскен
ақшаларды қабылдауға, банктің басқа банкке немесе үшінші тұлғаға ақша
аударуы (бөлуі) туралы тапсырысын және келісімде көрсетілген басқада
қызметтерді көрсетуге міндеттемелер алады [36].
Банк Ұлттық банк фирмасына төлем тапсырып өткізу кезінде, ол бөлімшені
өз ақшасын төлем тапсырысында көрсетілген тұлғаның пайдасына аудару туралы
өкілеттік береді. Банк-жіберушінің төлем тапсырысын филиал оның кор. шотын
дебеттеу жолымен акцептейді немесе дәлелді түрде акцептеуден бас тартады.
Ол банктің төлем тапсырысын және үшінші тұлғаның талабын операциалық күн
бойында, егер оның ақшасы сол сәтте ҰБ жеткілікті мөлшерде болса орындайды.
Банк пайдасына ақша түскен болса, Ұлттық банк оларды, электрондық төлем
тапсырысында көрсетіген сома көлемінде, заңдылықта көрсетілген талаптарға
сай қабылдауға тиісті. Сонымен қатар бір мезетте Ұлттық банк байланыс
каналдары бойынша электрондық төлем тапсырысын және оның кор.шотын несиелеу
туралы хабарламалар жіберуге міндетті.
Банк-алушының алдынағы ақша аудару туралы Ұлттық банктің міндеттемесі,
оның кор.шотына несиелеу сәтінде немесе оған электрондық төлем тапсырысын
беру және оның кор.шотын несиелеу туралы хабар жіберілген уақытта жабылады.
Банк және Ұлттық банк филиалдары ақша аударымының қауыпсіздігін
қамтамасыздандыру мақсатында, санкциаланбаған қолма-қол емес төлемдерден
қорғау қимылдарын іске асыру үшін процедуралар жасауға және қабылдану
құқығына ие болады. Қорғаныс қимылдары элементтері ретінде өкілетті
тұлғаның қолы, мөрі, алгоритмдер, кодтар, идентификатор – сөздер,
идентификатор – нөмірлер, шифрлау, шақыру әдістері тағы да басқа ҚР
заңдылықтарына қайшы келмейтін әдістер қолдануға болады. Ұлттық банктің
филиалы және банк қорғаныс істері процедураларын сақтауға міндетті және
аталған процедуралардың тәртібі туралы мәліметтердің құпиялылығының
сақталуын бақылауға тиісті.
Клиенттерге есептік-кассалық қызмет көрсету процесінде және төлемдерді
іске асыру мезетінде банктер өз ара корреспонденттік қатынасқа түседі. Бұл
ретте екі түрге бөлінетін корреспонденттік шоттар ашылады:
шот НОСТРО (латынша ностро біздікі дегенді білдіреді, яғни біздің
шот сізде деген мағына)
шот ЛОРО (латынша лороlocтро сіздікі дегенді білдіреді, яғни
сіздің шот бізде деген мағына)
НОСТРО типті шоттарды кез-келген банк корреспондент банктерде
ашылады, ал Лоро типті шоттар респондент банк атына ашылады. Аталған
шоттар өзара келісім тәртібінде де ашылады. Сол сияқты бір жақты тәртіппен
де ашылуы мүмкін. Бір банктегі НОСТРО шоты, корреспондент-банкте ЛОРО
шоты болып табылады [41].
Корреспонденттік шот бойынша операцияға қол жеткізу үшін қажетті
шоттар ашылады. Корреспонденттік шотқа әр төлемнің сапасы есептеледі, тек
ол шоттағы қалдық негізінде ғана болуға тиісті. Корреспонденттік шотты ашу
тәртібін, жұмыс режимін банктер өз ара келісіп, отырып анықтайды.
Банктер мен банктік емес ұйымдардың, резидент емес банктермен
корреспонденттік қатынастары олардың өз ара келісім шарты бойынша, банктер
тәжірбиесінде қолданылатын іскерлік айналым дәстүрлеріне сүйене отырып
реттеледі.
Банктердің корреспонденттік шотты ашуға және жүргізуге, тек егер оны
ашуға Ұлттық банктің лицензиясы болса ғана құқығы бар. Бұл ретте банктерге
лицензия Қазақстан Республикасының заңдылық актілеріне сәйкес қана, соның
ішінде банктерді лицнезиялау туралы сұрақтарды реттейтін Ұлттық банктің
нормативтік-құқықтық актілеріне сүйене отырып беріледі.
Респондент корреспонденттік шот ашу үшін корреспондентке келесідей
құжаттар тапсырады:
корреспонденттік шот ашу туралы өтініш банк үшін – нотариалдық
бекітілген банктік операциялар жүргізуге берілген лицензияның көшірмесі;
банктік емес ұйымдар үшін – нотариалдық бекітілген аударым
операцияларын жүргізуге берілген лицензияның көшірмесі.
Респондент корреспонденттік шот ашу кезінде корреспонденттік қаржылық
жағдайын талдайды және өзінің өкілетті органының шешімі негізінде оны
ашады. Корреспонденттік шот қол қойылған ол туралы келісім-шарт негізінде
ашылады.
1.2 Қазақстан халықаралық есеп айырысу операциялары мен Банкаралық Ақша
Аудару Жүйесінің жұмыстарын орналастырудағы коммерциялық банктердің орыны
Банкаралық Ақша Аудару Жүйесі (БААЖ) – банкаралық есептеулер
механизмі. Оның көмегімен пайдаланушылардың жоғары паритеті төлемдері іске
асырылады. БААЖ қолданушы ретінде, Қазақстаның банкаралық есептесу
орталығымен пайдаланушыға қызмет көрсету туралы келісім-шартқа қол қойған,
банктер мен банктік емес қаржы мекемелері кіреді.
Жоғары паритетті төлемдер – олардың орындалу мерзімі маңыздылығы
бойынша бірінші орында тұрған төлемдер. Бұл төлемдер несие ресурстарының
банкаралық нарындағы, капитал нарығы мен шетел валюталары операцияларына
байланысты. Мұндай төлемдер әдетте, кешігулері пайдаланушылады ірі
көлемдегі шығынға ұшыратын, аса ірі көлемдегі сомаларды аударыға байланысты
болады.
БААЖ мақсаты – бір операциялық күн бойында, ұлттық валютамен кепілдігі
бар шақырылмайтын және шартсыз төлемдерді орындау. Ол үшін Қазақстанның
Ұлттық банктің БААЖ пайдаланушылың шатындағы ақша құралы сомасы шегіндегі
көлем пайдаланылады [29].
БААЖ ұйымдастыру мен жұмыс істеуінің құқықтық негізін пайдаланушы мен
КБЕО және ҚР ҰБ арасындағы, пайдаланушы мен ҚР ҰБ арасындағы қол қойылатын
келісім-шарт құрайды.
Бөлшек Төлем Жүйесінің (БТЖ) қатысылушылары қатарына,тек БААЖ тікелей
пайдаланушы банктер бола алады.
Бұл ретте келесі күні БААЖ арқылы өтетін ақырғы таза позиция
есептесуімен нетто-есептесу принципы ұсынылады. Есеп төлем аяқталды және
шақырусыз деп, тек төлем тапсырысы өңделуге қабылданғаннан кейін ғана
есептеледі.
Тәуекелдерді басқару жүйесі банктерге көпжақты дебеттік және екі жақты
кредиттік шектеу көлемінде жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Жүйеде кезектің
болуы қарастырылады. БТЖ қатысушылары кезектегі төлемдердің орындалуының
приоритетін өздері белгілейді. Сонымен қатар, үлкен сенімдімік мақсатымен
БТЖ кейбір қатысушыларының сақтандыру қоры мен кепілдік қалыптастыру
мүмкіндігі ұсынылады.
БТЖ операциялық күн бойында, ағынды күннің 16.00 сағатынан, келесі
күннің 15.00 сағатына дейін жұмыс істейді. Банктердің нетто-позиция есебі
келесі күні сағат 15.00 ден сағат 16.00 дейін жүргізіледі. Банкаралық ақша
аудару жүйесі өз жұмысын клирингке қатысушының нетто-позициясы кезекте
болуынан бастайды. Әр қатысушының таза дебеттік позиция сомасы сағат 15.00
ден сағат 16.00 дейін ақырғы есепті өткізу үшін БААЖ-да қорланады. Егер
қатысушы өзінің таза дебеттік позициясын сағат 16.00 дейін БААЖ немесе
банк аралық нарықта реттей алмаса, оған Ұлттық банк несие береді.
Ал қатысушыға Ұлттық банк несие берген жағдайда, сағат 16.30 бастап,
ол несие мен пайызын толық жапқанша, оның БААЖ және БАТ бар белсенді
операциялары тоқтатылады. КБЕО өзіне Ұлттық банктің берген және келісім-
шартпен анықталған өкілетти негізінде БААЖ-ы басқарады. Ал Ұлттық Банк БААЖ-
ның жұмыс барысына бақылауды іске асырады.
БААЖ-да төлем құжаттын акцептеу КБЕО берілген келісімі деп білу керек.
Өз кезегінде КБЕО төлем құжаттарын акцептеу шарттары төлемдегіндей:
- аутенфикациядан өту яғни төлем құжаттарының шынайылығына көз
жеткізу
- төлем инициаторының пайдаланушы статусының бөлуы
- төлем құжатында көрсетілген соманы пайдаланушының шотынан шығару
мүмкіндігі.
Дебеттік аудару бойынша төлем құжатын акцептеудің тағыда бір шарты,
пайдаланушы-төлеушінің алдын ала келесімінің болуы.
КБЕО төлем құжаты акцептелгеннен кейін ғана, төлемінің орындалуы іске
асырылады.
Акцептеуден бас тартқан жағдайда немесе төлем құжатын кезекке
тіркегенде КБЕО пайдаланушы-төлеушіге, төлемді орындаудан бас тарту себебі
көрсетілген электрондық хабар жібереді.
Электрондық төлем құжаты КБЕО акцептелгеннен кейін, төлемді іске
асырған жақтардың инициативасымен шақырып алыма алмайды және жоққа
шығарылмайды.
КБЕО пайдаланушыға төлем құжатының уақытымен түсуін және оның шотына
ақша құралының аударылуын қамтамасыз етеді. Төлем құжатын алғаннан кейін
пайдаланушы-төлеушінің шотына ақша құралдарын қайтаруға міндетті. Ақша
құралдарың қайтару пайдаланушы-алушының тапсырмасы бойынша іске асырылады
және бұл ретте құралдаруың қайтарылу себептері көрсетіледі. БААЖ қызмет
көрсету үшін банктер немесе банктік емес қаржы мекемелері келісімге келу
үшін, КБЕО келесідегі құжаттар ұсынады:
- пайдаланушының нотариалды бекітілген Жарғысы мен банктік
операциялар жүргізуге берген лицензияларының көшірмесі
- Ұлттық банктің БААЖ қатысуға жіберуге болады деген оң тұжырымы
[34].
БААЖ келесідей операциялар жүргізіледі: дебеттік және кредиттік
аударымдар, БААЖ қатысушылары арасында ақша құралын аударулар.
БААЖ дебеттік аударымдарды тек пайдаланушы-төлеушінің хат түріндегі
алдын ала келісіні негізінде жүргізеді. Аталған келісімнің көшермесі
пайдаланушы мен КБЕО келісім-шартына тігілуге тиісті. Бас банкпен оның
филиалы арасындағы аударымдар, ол сол сияқты ҚР заңдылығында қарастырылған
негіздері бойынша дебеттік аударымдар пайдаланушы-төлеушінің келісімісіз де
іске асырылады. БААЖ-ғы аударым туралы хабарды қабылдау мен жіберімдер тек
электрондық әдіспен атқарылды. Бұл ретте БААЖ пайдаланушылар электрондық
хабарламалар мен тек Ұлттық банк тұжырымдаған формат бойынша іске
асырылады.
БААЖ-бен есептесу бақылау мерзімі келгенше, операциялық күн ағыны
бойында жүргізіледі. Бақылау мерзімін КБЕО, Ұлттық банкпен келісе отырып
анықтайды. Операциялық күн уақыты Ұлттық банктің операциялық күнімен сәйкес
келеді.
БААЖ-да операциялық күн ағымы бойында, пайдаланушыға егер төлем
өткізуге шотында ақшасы жетпесе, немесе қажетті көлемде ақша құрылын
табатын мүмкіндігі болмаса немесе күндік несиесін жабатын құралы болмаса
арнайы уақыт периодын бөледі.
КБЕО операциялық күн аяқталғаннан кейін Ұлттық банк филиалына
өткізілген есептесудің қортынды электрондық ведомосын береді. Бұл
мәліметтер Ұлттық банкке пайдаланушылардың корреспонденттік шотындағы
дебеттік және кредиттік сальдо туралы ақпарат беруге қажет. КБЕО шотында
операциялық күн аяғында қалдық қалуға тиісті емес.
Ұлттық банк электрондық ведомостардың мәліметі негізінде өзінің
пайдаланушыларының қозғалыстарының бухгалтерлік есебі бойынша барлық
қажетті операцияларды орындайды.
БААЖ-ның операциялық күні аяқталғаннан кейін пайдаланушы КБЕО-нан
орындалған төлемдер нәтижесі бойынша жазбашалар берілді.
Ақша құралдарын пайдаланушы-алушылар төлем құжатын алып, тексергеннен
кейін және оның шотына ақша құралы аударылған соң өз клиенттерінің шоттары
бойынша, келесі операциялық күннен кешіктермей есептеседі.
Пайдаланушылар күн сайын БААЖ-да орындалған төлем нәтижелерін,
өздерінің ішкі корреспонденттік шоты бойынша көрсетеді, ал төлем нәтижелері
кварталда бір көрсетіледі. Ішкі корреспондентік шоттағы сальдо мен
пайдаланушының Ұлттық банктегі коршоттағы сальдо нәтижелері қатысына, ол
КБЕО-ға тез арада хабарлауға тиісті.
КБЕО Банкаралық ақша аудару жүйесі Қазақстанда 1996 жылдан жұмыс
істейді, есептеуді нақты уақыт режимінде іске асырады және ЯТС 8 (нақты
уақыт режиміндегі жалпы есептесу жүйесі) перспективтік мінездемесі бар.
Банкаралық ақша аудару жүйесі ең тиімді және қаупсыз төлем жүйесі болады.
БААЖ арқылы өтетін төлем көлемінің 1999 жылы және 2000 жылдың 3
кварталында күрт өсуі, оның тиімділігінің куәсі болып отыр. БААЖ арқылы
өтетің төлемдер нақты уақыт режимінде өтеді және аталған жүйе барлық
халықаралық стандарттарға сай болады [16].
Банкаралық ақша аудару жүйесіндегі тәуекелдерді басқару мақсатымен
пайдаланушылардың коршоттарынақызмет көрсететін Ұлттық банк бөлімшелері
операциялық күн басталар алдында, КБЕО-ға белгілі параметрлер жібереді:
Р 1 – пайдаланушының жекелеген өтініші бойынша коршотта резервтелген
ақшалар
Р 2 – ҚР Ұлттық банкісінің пайдаланушыға бере алатын бір күндік
есептік несиесінің көлемі
Р 3 – Кезекте резервтеле алатын, төлем құжаттарының максималды
жіберілетін сомасы.
Банктер жоғарыда көрсетілген параметрлер бойынша есептесулер
жүргізеді. Банкаралық ақша аудару жүйесі банктердің корреспонденттік
шоттарды мен операциялар өткізбейді, тек олар қатысуға арналған БААЖ-да
резервтелген белгілі бір көлемдегі сомамен ғана жұмыс істейді.
БААЖ және КБЕО пайдаланушы банктердің ағынды өтіледілігін талдауды
мониторинг негізінде жүргізеді. Банктер ұсынған мониторинг мәліметтері
овернайт несиенің көлемінің лимитін тұжырымдағанда қолданылады.
Банктік сферадағы клирингтер негізін банктердің корреспондеттік
шоттары қалыптастырады. Банкаралық клирингтің объектісі болып көптеген
құжаттар түрлері табылады: төлем тапсырыстары, аударымдар, чектар,
вексельдер, құнды қағаздар, аккредетивтер, несиелер, қарыздар және т.б.
Клирингтің арқасында есептесулер қарапайымдалады, арзандайды және
шапшаңдайды, бар қолма-қол ақша сақталады және оның есебінен пайдалының
деңгейі көтерімді де, есептесуге қатысушылардың өтімділігі жоғарлайды. Ал
оған көңіл аударуға себеп болған басты ерекшелігі, нақты ақшаға деген аз
сұраныстың болуы.
Клирингтік технологиялық цикл бірнеше клирингтік сеанстар жиынтығынан
құралады: алдын ала, реттеу сеансы, ақырғы және төлемді өңдеудің бар
прицесін қамтиды – тексеру, есептеу, сальдолау, жіберуші мен алушығы
хабарлау.
Клирингтің артықшылығы:
- нақты ақша құралдарының минимальды қажеттілігі
- өзінің міндеттемесін, өзінің шағымымен жабу арқылы есептесуді
шапшаңдату.
Клирингтің кемшіліктері
- клирингтік сеансқа қатысу үшін бір-біріне қарсы міндеттемелердің
болуы.
- Бірінші модельді клирингті іске асыру үшін міндетті турде
құралдарды депонаттау
- өзара есептесудің оптимальды вариантты, бірақ ол айқын төлемдерді
іске асыруға жарамайды [28].
Ал БАТ болса қарсы төлемдердің өзара есептесу принципін пайдаланды,
төлем өткізу уақыты бір операциялық күнге тең болады.
1.3 Шет елдердегі есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру тәжірбиесі
Қазіргі уақыт жағдайында өркенниетті дамыған елдер тәжірбиесінде,
дамыған нарықтық экономика жағдайына сай төлем жүйелері қолданылады.
Америка доллары сыртқы сауда операцияларындағы есептесулерде әлемдегі
ең кең таралған, валюта болуына байланысты, шет ел төлем жүйелері ішінде
АҚШ тәжірбиесін қараған жөн. АҚШ-та негізі төлем жүйесі СНIPS и Fedwire
(6,47 б).
СНIPS (dealing House Interbank Payment System) – аударулардың
банкаралық электрондық жүйесі Нью-Йорктің есептесу палатасының ассоциясының
(NYCHA) меншігінде. Ол АҚШ-та чектермен есептесетін қағаз есеп айырысуды,
Нью-Йорк банкілері мен шет ел клиенттері арасында электрондық есептесу
жүйесін 1970 жылы ашылған.
Fedwire – 3W АҚШ-ың Федеральдық резервтік жүйесінің электрондық
жүйесі. Ол елдің әр ауданынан коныс тепкен 12 февральдық резервтік
банктерден құралған .
Көрсетілген жүйелердің ерекшеліктері төлемдегідей ережелерге
байланысты: егер американдық банк өзінің банк делдалы (Intermediary Bank)
Рью-Йорк банктін – СНIPS мүшесін таңдаса және оны коды Feewire төлем әдіс
ретінде көрсетілмесе, онда төлем СНIPS жүйесі бойынша төлемейді. Көптеген
шет ел банктерінің есептесуді АҚШ доллары арқылы жүргізу мақсатында
корреспондент ретінде ірі Нью-Йорк банктеріне жүгінуіне байланысты, әлем
бойынша мемлекеттер арасында IJSD –де СНIPS 95 % төлем қозғалысының
жүргізеді, күн сайын шамамен 235000 трансакциялар жүргізеді. Қазіргі күні
СНIPS 54 Нью-Йорк банктердінің басын құрайды.
Әр қатысушыға 4 қатарлы нөмір берілген (СНIPS Routing Number). СНIPS
банк-қатысушыларда шоты бар. Оның қатысушылары клиенттері болып табылатын
банктер мен үйымдарға 6 қатарлы цифрлік эмбле индентификациялық нөмерлер
(СНIPS UD), беріледі. Ол алушы мен банк – төлем алушышы автоматы түрде
индентификациялауға қажет [3].
2001 жылға дейін СНIPS жүйесі off-line режимінде жұмыс істейді. Онда
хабарларды жинақтау және жіберу, операциялық күн алғында есептесуге
қатысушылардың қарсы міндеттемелері бойынша көп жақты есеп айырасулар
қарастрылған. 2001 жылдан бастап СНIPS жүйесінде есептесулер нақты уақыт
режимінде жүргізіле бастады. Есептеу орталығы әр төлемді ала салсымен
өңдесі бастайды және СНIPS қатысушы-банкіне жолдайды. Есептесуді өңдеу мен
өткізу секунтар ішінде өтетін болады. Бұл жағдайда 85% төлемінің
есептесулері сағат 12.30 дейін аяқталатын болды. S.W.I.F.T. стандарттарынан
айырмашылығы бар, СНIPS жүйесінде өңделетің төлем хабарламасының өзіндік
уникалдық форматы бар.
СНIPS Нью-Йорк уақыты бойынша алдыңғы күнің сағат 21.00 төлемдерді
өңдеуге ашық. Щл азил банктеріне есептесулерді АҚШ доллармен күн-күн
режимінде өткізуге мүмкіндік береді. СНIPS жұмысының негізі принцип, ағынды
күн бойында жүйесінің қатысушы-банктері шоттары арасында әр төлем бойынша
аударулады ақша құралдарының нақты қозғалысысыз өткізу. Нәтижесінде,
жүйесіндегі қортынды айналыс, оның жұмысын қолдап отыру үшін,
қатысушылырдың шотында депондалған құралдар сомасынан 500 есе асып отырады.
Оның жұмыс схемасы төмендегідей:
Біріншіден, СНIPS-ің әр қатысушы-банкісі Нью-Йорктің Федеральдық
резервтік банкісінде, СНIPS-тің арнайы шоттарында алдын ала депондайды.
Кемінде айына бір рет СНIPS арнайы шығарылған формуласы бойынша әр
қатысушының бастанқы позициясын шығарып, әр қатысушыға есептелген сома мен
периодқа аталған бастанқы позициясы маңызды екеніне хабарлайды. Бастанқы
позициясының таланты маңызы алдыңғы периодтағы қатысушылардың өткізетін
төлем көлемі қанша көп болса, соншама көп соманы депондау керек. Әр
қатысушы күн сайын бастанқы позицияның талабына сай құралдың нақты көлемін
қолдап отыруы керек және оларды Федеральдық резерв банкісіндегі СНIPS
шотына аударып отыруға тиісті. Бұл жағдайда Федеральдық резерв банкісінің
қатысушысының шоты бойынша ағынды күн бойында ешқандай жазу жүргізілмейді.
Қатысушының ағынды позициясы СНIPS жүйесінде (бар түсімдер мен шығарымдар)
автоматты түрде есептеледі. Күн ағыны бойында қатысушылар арасында
есептесулер өткізілгенде құралдар шығарылады немесе есепке алынады және әр
уақыт моментінде әр төлем сайын есептесу мүмкіндігі қатысушы-жіберушінің
және жеке-алушының ағынды позициясының көрсеткішіне байланысты болады. Бұл
көрсеткіш нөльден де төлем болуы мүмкін (минимальдық ағынды позиция) немесе
операциялық күнді жабу процедурасы ағынындағы есептесулерден кейін,
есептелген бастапқы позициядан екі есе артық болуы мүмкін (максимальдіқ
ағынды позиция). Жүйедегі өткізілген есептесу алгоритмы, төлемдерді
индивидуальдық орындауды, көпжақты есептесулер мен төлемдерді орындау, сол
сияқты олардың кез келген комбинациясын өткізулердің болуын қарастырады.
Әдістемеге сай жүйе алған төлемдік хабарлармалар бірден орындалуы мүмкін
немесе кейінен орындалу үшін жинақталуында да болады. [17].
Осыдан төлемдердің негізгі үлесі бір неше ірі қатысушыларға келеді,
екен, сол себепті белсенделігі аз банктер пайдасындағы аударымдар қажетті
Неттинг таңдап алу уақыты бойында жүйеде ілініп, баяулап қалатының
байқауға болады. 2004 жылдың күзінен бастап, қатысушылардың қосымша
қорландыру мүмкіндігі пайда болды, яғни ірі сомадағы аударымдарды жедел
аудару мақсатымен бастапқы позицияны ағынды күн бойында ұлғай туға болатын
болды. Жіберілген төлем хабарын қатысушы-жіберуші тек жүйе оны әлі одан әрі
нысанына жібермей және өңдеуді күтіп жатқан кезінде ғана, төқтата алады.
Төлемдерді орындау кезінде жүйеде ағынды момент кезінде балансты
жинау және қатысушылар арасында есептеулер өткізулер орындалды. Әр төлем
бойынша СНIPS қатысушы-төлем хабарын алушы анықталады, өзара есептеулер
(неттинг) өтеді, және қатысушылар арасында есептеулер орындалады, яғни әр
қатысушының ағынды позициясы ұлғаяды немесе азаяды, және бір мезгілде төлем
хабарларын нысаны бойынша жіберу жүргізіледі. Егер қатысушы-жіберушунуің
ағынды позициясының көлемі, төлем сомасы көлемінен артық болса төлем
хабарын алу мезетінде, төлем индивидуальды түрде өтуі мүмкін. Бұл жағдайда
қатысушы-жіберушінің таза позициясы төлем сомасына азайып, қатысушы-
алушының таза позициясы сол сомаға ұлғаяды.
Екі жақты неттингте төлемдер, бір қатысушыдан екінші қатысушының
пайдасына шешілуден тұратын, және екіншіден біріншінің пайдасына несиелетін
топ құрамында іске асырылады. Бірінші қатысушының екіншіге төлем
міндеттемесі, екіншінің бірінші қатысушы алдындағы міндеттемесімен
компенсацияланады және өзара есепке алынады. Топ құрамындағы әр төлем
хабарламасы сомасына, әр қатысушының ағынды позициясы ұлғайып отырады. Бұл
тек ол алушы болған жағдайда болады, егер ол жіберуші болса керсінше сол
сомаға азаяды. Нәтижесінде қатысушының таза позициясы, екі жақты
міндеттемелерді өзара есептеу арқасында сальдосының оң нәтижелі болуы
себепті, сол сальдо нәтижесіне өседі, ал ағынды позиция теріс мәнді
сальдоға не болса сол мөлшерге азаяды. Әр төлем хабарламасы бойынша топ
ішінде ақырғы есептесу аяқталғаннан кейін және қатысушылардың
міндеттемелері топ ішінде бір жолата жабылып болған соң және бір мезетте
нысаны бойынша төлем хабарламасы жіберілгеннен кейін есептесу аяқталып
болды деп саналады.
Көп жақты неттингте төлемдер топ құрамында орындалады. Оған үш немесе
одан да көп қатысушылардың төлем хабарламалары жинақталады. Әр қатысушының
өзінің жіберген әр төлем хабарламасының сомасын өтеу міндеттемесі, оның әр
алатын төлем құқығы мен жабылады. Бұл жағдайда жүйеде әр жұп қатысушылар
арасында екі жақты неттинг өтеді. Әр қатысушының ағынды позициясы, ол
кіретін алушы топ санында әр төлем хабарламасы бойынша өседі, ал екінші
қатысушының төлем хабарламасы сомасына егер ло топ жіберуші болса азаяды.
Есеп аяқталды деп есептеледі, егер топ інішдегі әр төлем хабарламасы
бойынша ақырғы есептесу аяқталса және топ ішіндегі әр қатысушының бір-
бірінің алдындағы міндеттемесі бір жолата жабылса және олар туралы
хабарламалар нысандырға жіберілсе.
Жүйесінің ішінде операциялық күнді жабу процесінде, төлем
хабарламаларын алу аяқталғаннан соң (Нью-Йорк уақыты, сағат 17.00) өзара
есеп айырысу өтеуі және бұл уақыт сәтінде жүйесінің сақтауында қалған
барлық төлем хабарларды орындалады егер мүмкіндік болса. Жоғарында
көрсетілген операциялардан кейін сақтаудан қалған төлем хабарламадар
бойынша, көпжақты неттинг бойында бар қатысушылардың нақты орындалатың
төлемдері бойынша сальдо орындалады. Нәтижеленетін көп жақты неттинг әр
қатысушы бойынша сальдо мәні, қатысушы-жабу позициясын есептеуге арналған
ағынды позиция мәнімен біріктірілледі. Есеп аяқталғаннан кейін әр
қатысушыға жабу позициясы бойынша есеп жіберіледі [38].
СНIPS жүйесінің артықшылығын келтіре отырып, келесідей жағдайды айту
кету керек. СНIPS жүйесі бойынша өткізілген төлем өткізулердің ірі бөлігі
тікелей автоматтық өңдей (SТР) арқылы өтеді (93% шамасында). СНIPS жүйесі
өңдейтін хабарлама форматы 2001 жылдан бастап, 9000 символдан тұратын
ақпарат бере алады. Ол банктерге максималды толық төлем ережесін алуға
мүмкіндік берді және тексеруді өткізу қажеттігін теріске шығаратын, соңғы
алушыға құралдарды шапшаң аударуға мүмкіндік береді.
Fedwire жүйесі негізінен АҚШ бойынша, Нью-Йорктен тысқары орналасқан
банктермен төлем жүргізуге арналған. Бұл жалпы төлемдер жүйесінде нақты
уақыт режимінде жұмыс істейді. Fedwire жүйесінен өтетін бар төлемдер
бөгетілмей орындалады және олардың автоматтық есептесу орталығында
өнделуінің аяқталуына байланысты ақырғы және қайтары болады. Fedwire
жүйесі арқылы алынған құралдарды кешіктірмей пайдалануға болады.
Жүйесіндегі әр төлем жеке өңделеді және әр төлем бойынша есептесу жеке
өткізіледі. Бұл жағдайлар Fedwire жүйесі бойынша өткізілетін
есептесулердің негізгі айырқшылықтары болады.
Fedwire есептесу жүйесі АҚШ-тың 9000 артық банктерін жұмылдырған.
Олар өз шоттарын аймақтық федеральдық резервтік банктері арқылы байлыныста
болады. Американдық банк төлемдерін Fedwire жүйесі арқылы өткізе отырып
өзінің аймақтық федеральдық резервтік банкін өз шотын төлем сомасына
дебеттеуге авторлық өкілетік береді және аймақтық федеральдық резевтық банк
алушы-банкті өз шотын кредиттеуге ереже береді. СНIPS сияқты, Fedwire
жүйесі арқылы орындалатын төлемдік хабарламаларға да арнайы формат
қарастырылған.
Fedwire жүйесінің қатысушы-банкіне индентификациелау мақсатында 9
санды нөмір тағылады. Егер алушы-банкің немесе делдал-банктің
индентификациясы осы нөмірмен іске асырылса (FW), онда американдық банк-
корреспондент, әдеттегі жағдайда аталған төлемдерді СНIPS жүйесімен
жүргізіп жүрседе, төлемді тек Fedwire жүйесі арқылы іске асырады.
2001 жылға дейін жедел, тез төлемдер өткізілу үшін тек Fedwire жүйесін
қолданатын. Қазір ол үшін СНIPS-де қолдауға болады. Нью-Йорктен тыс банктер
мен ұйымдар үшін бұл жүйе бойынша есептесу қауыпсыздігіне мемлекет кепілдік
беруіне байланысты және ол ең сенімді, дәл, нәтижелі және арзын жүйе болып
табылады. Және Fedwire жүйесінде, СНIPS-ке қарағанда ұзақ операциялық сағат
бар (Нью-Йорк уақыты бойынша 18.00 сағатқа дейін).
ACH – Automated Clearing House. Тағыда АҚШ-та кең тараған төлем жүйесі
болып АСР табылады. Ол жоғары автоматтандырылған есептесу жүйесі және ол
кішкене сомаларды көптен жүргізуге арналған, сол сияқты орындалу мерзімі
критикалық маңызға не болмайды. АҚШ көлемінде зейнетақыларды,
степендияларды, еңбекақыларды, коммунальдық төлемдерді, пластикалық
картамен есептесуді өткізуге пайдаланады. Хабарламаның ерекше форма-
символдарды болуына байланысты, аз ақпараттағымен ерекшеленінде. АСР арқылы
өткізілетін төлемдер жоспары және күтіледі болуына байланысты, ақпараттың
аздағы проблема тудырмайды. АСР-ге қосылған банктер 9 санды цифрлі
кодтармен идентификацияланады. Жүйе дебеттік және кредеттік тапсырысты
оңдай береді. Ол, әдетте, халықаралық есептесуде қолданылмайды, бірақ егер
ол арнайы ережеленсе банк-корреспондент төлемді американ банкі пайдасына
АСР арқылы өткізе алады. Бірақ бұл автоматтық операция болмауы себепті, көп
шығынды қажет етеді.
2 Тұран Әлем Банк АҚ мысалында халықаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz