Бюджетті толтыратын салықтық түсімдердің ставкалары және оларды төлеу мерзімдері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Бюджетті толтырудың негізгі қайнар көзі салықтық түсімдердің
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Бюджетті толтыруда салықтардың алатын орны, экономикалық мәні мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Республикалық және жергілікті бюджетке құйылатын салықтықтардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Бюджетті толтыратын салықтық түсімдердің ставкалары және оларды
төлеу
мерзімдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 Солтүстік Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов ауданы бойынша 2006-2008
жылдарда бюджетке құйылған салықтық түсімдердің орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 Ғабит Мүсірепов ауданының жергілікті бюджет кірісінің серпінін,
құрамын және құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 26
2.2 Ғабит Мүсірепов ауданының бюджетінің шығыс жоспарын орындауды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 38
3 Қазіргі заман талаптарына сай салықтық түсімдер арқылы бюджет
кірістерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..45
3.1 Салықтық түсімдер негізінде жергілікті бюджет жоспарын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Бюджеттің түсім бөлімін үлкейтетін басты әдістер: және салық салу
және жобалау болып
табылады ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
8
Қосымша материаллдар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік бюджетті құруда
салықтар маңызды орын алады. Салық мәселесі мен салық салудың тамыры
ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық – нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның
қызмет етуі елдегі эколномикалық реформалардың нәтижелілігімен тығыз
байланысты. Өз кезегінде жүргізілген салықтық реформалардың тиімділігі
мемлекеттің экономикалық даму проблемаларын шешу қызметін атқарады. Яғни
салық – бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік
қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік органдардың актілері негізінде
бюджетке төленетін заңды және жеке тұлғалардан қайтарымсыз төлемдері.
- Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап дамып
және нығайып келеді. Президент халыққа жолдауында Қазақстанның әлемнің
бәсекеге барынша қаблетті, әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің
қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым бағыты айқындады. Сол
басылымдардың ішінде салық мәселесіне біршама өзгерістер енгізілді.
Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру – туралы экономикалық
өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту,
қарқынды дамыту жолдарын ұсынуымыз қажет деп қарастырылған. Мысалы,
екінші басымдықты нақты іске асыру мақсатында Президент Үкіметке
мыналарды тапсырды:
- 2009 жылдары қосымша тағы 12 %-ға азайту;
- 2009 жылдан бастап әлеуметтік салық шамамен 20%-ға азайтылып, ол жұмыс
берушілердің жұмысшылар жалақысын өсіруге ынталандыру керек;
- 2009 жылдан бастап , барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10 %-дық
белгіленгоен мөлшерлемесі енгізілсін. Еңбек ақысы аз жұмысшылар санатының
табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына
олардың салық салатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастауға
ұсынамын;
- 2097 жылдың 1 қаңтарынан бастап шағын бизнес субъектілері үшін салық
салудың кемітілген біріңғай мөлшерлемесі енгізілсін;
Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Бюджет жүйесін, салық және салық
саясатын зерттеу, салықтың қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері,
проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған. Қазақстан Республикасының салық мәселесі зерттеу барысында
Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е., Мельников В.Д., Байдуйсенов А.Д.,
ІлиясовҚ.Қ., Құлпыбаев С., сияқты экономистер үлкен үлес қосқан.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтар мемлекеттің
егемендігінің бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен
қарыздардан түсетін табыстан ерекшеленеді.
- Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді. Одан да
басқа, салық салудың мүделігінде Трансферттік баға, Салық құпия
институты және басқалары. Салық есебінде оларды қолдану ерекшеліктерінің
түсінікті жазылуы және операцияның жеке түрлерінің, мәліметтер
көздерінің, жақтардың өзара қызметтері мен өзара тәуелділігі түсінікті
түрде түсініктер енгізілген.
- Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының бюджетін толтыратын
салықтарға толықтай сипаттама беріліп, қазіргі кездегі салықтардың мәнін,
маңызын, нарықтық экономикадағы алатын орнын, проблемаларын және
жетілдіру жолдарын қарастырдық.
- Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын,
тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
- Салықсыз мемлекет бюджетінің және онымен байланысты барлығының да өмір
сүруі мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі
мемлекеттік органдардың қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен
шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы.
Олардың макроэкономикалық рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі
салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық
белсенділікті арттырудың , ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты
бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта
жүрг ізуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекет бюджетін тотырудағы салықтың
экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен
рөліне талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- мемлекет бюджетін толтырудағы салықтардың негізі көздері қаралды;
- мемлекет бюджетін толтырудағы салық саясатын жетілдіру жолдары анықталды.
- мемлекет бюджетін толтырудағы салықтардың атқаратын қызметтері.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Қазақстан Республикасының мемлекет
бюджетін толтырудағы салықтардың қызметтері мен қатынастары.
Дипломдық жұмыстың пәні – Солтүстік Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов
ауданының салық Комитетінің қызметтері.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агентствосының ақпараты,
Солтүстік Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов ауданының салық комитетінің
мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда бюджетті толтырудың негізгі қайнар көзі салықтық
түсімдердің теориялық негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Солтүстік Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов ауданы
бойынша 2006-2008 жылдарда бюджетке құйылған салықтық түсімдердің
орындалуын талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының Қазіргі заман талаптарына сай
салықтық түсімдер арқылы бюджет кірістерін жетілдіру жолдары талданды.
Сонымен, мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне көмектесетін
экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
1 Бюджетті толтырудың негізгі қайнар көзі салықтық түсімдердің
теориялық негіздері
1.1 Бюджетті толтыруда салықтардың алатын орны, экономикалық мәні мен
қызметтері
Адам тарихында бірде бір мемлекет салықсыз өмір сүре алмаған.
Салықтар, оларды ертеде подати деп атаған, әскери өніммен және өндірудің
ең ежелгі тәсілдері болып келеді деп белгілеуге болады.
Вашингтондағы АҚШ-тың (Америка Құрама Штаттары) салық мекемелерінің
ғимаратының бірінің сыртындағы жазу еске түсіреді: Салықтар - өркениетті
қоғамның бағасы. Американдықтар да біз сияқты салықтарды төлеуді жақсы
көрмейді. әрбіреуі өздігімен: Өркениетті қоғамның бағасын басқа біреу
төлесін. Халық көп және егер мен төлемесем не мемлекетте не өркениетте
әсіресе құлдырамайды деп санайды [2.12б].
Сондықтан да мемлекет әрбіреуіміз бөлек төлеуден салықты алуды көп
мүдделілі болғандықтан, қатал салықтық міндеттерді құруға мәжбүр және
олардың атқарылмауы аз дегенде мемлекеттік мәжбүрлердің қатал түрлерімен
әрі кетсе тумаған салық төлеушіні қылмыстық іске тартуға дейін жетеді.
Бенжамин Франклин америкалық мемлекеттендірудің негіздеуші – аталарының
бір афоризімінде: Өмірде екі нәрсе сөзсіз: өлім мен салықтар деп
айтылған. Салықтар барлығын да тиымсыздандырады. Және олар туралы көп
айтылды.
Салықы басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың ашық түрде болуы Адам Смиттің атауы бойынша салық
мемлекеттің құқық түрінде көлемі мен төлеу мерзімі белгіленген жүктемесі.
Жалпы қоғамның мүддесі үшін мемлекеттің өмір сүруі үшін мемлекеттің салық
жинау құқы туындайды, яғни салықтар - заңмен негізделген, ашық түрдегі
мемлекеттік алым.
Атақты экономист Адам Смит салықтарды ұтымды ұйымдастырудың
төмендегідей классикалық принциптерін ұсынған:
← салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
← салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын алы, әрі нақты белгіленуі
тиіс;
← әрбі салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиіс. Нақтырақ айтсақ әділеттілік, анықтылық, қолайлылық,
жалпылық [1,45б].
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы қиыншылықтарды жойып,
салық салу жүйесін ретке келтіреді.
Сондықтан Адам Смиттің ойынша Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі деп жазған [1].
Адам Смит принциптері, салық саясатының аксиомаларына айналған
олардың өздерінде болатындардан басқасы жай және белгілі болғандығының
арқасында ешқандай басқа да түсініктер керек емес. Жаңа уақыт кезеңіне
сәйкес бүгінгі таңда бұл принциптер кеңейтілген және торлықтырылған.
Салық салудың қазіргі таңдағы принциптері манадай:
1. cалық ставкасының мөлшері салық төлеушінің мүмкіншіліктерін есепке ала
отырып белгіленуі керек, яғни табыс көлеміне сәйкес. Табыстан алынатын
салық прогресивті болуы тиіс.
2. nабысқа салық салу біртекті сипатта болуы үшін барлық күш салынуы
қажет. Табыстың немесе капиталдың бірнеше салық салынуы мүмкін емес.
3. cалық төлеудің міндеттілігі. Салық жүйесі салық төлеушінің оны
төлеудің бас тартуына мүмкіншілікіті қалдырмауы керек.
4. cалық төлеудің жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге жайлы
түсінікті және ыңғайлы болу керек және де салық жинайтын мекемелерге
экономды болуы тиіс.
5. cалық жүйесі өзгеріп жатқан қоғамдық-саяси мұқтаждықтарға жеңіл
бейімделуі және икемді болуы керек.
6. cалық жүйесі жалпы ішкі өнімді қайта бөлуді қамтамасыз ету керек және
мемлекеттік саясаттың тиімді құралы болуы тиіс [1].
Салықтың мәселелері өте қиын және қарама-қайшылықты болып келеді.
Салық төлемінің заңдық құқығы мен мүддесін толық әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ететін салық жүйесіне енгізілген идеалдылықты бүгінгі кезде
айтуға әлі ерте.
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл - қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі — бақылау (реттеу). Мемлекет
экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың
кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда тежеп отырады
(салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді). Бюджетке
түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген қызмет
түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық тұсімдеріне бақылау өте қажет
екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес
өз қызметін атқарады [1].
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу. Бюджетке
түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін бағдарламалар жобасына
сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін қарастырады. Салық
түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына қадағалау жасайды
[1].
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салыктардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Салықтың мақсаты - мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба
отырып, елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды
жаба білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген, Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда [1].
Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді [3,25б].
Салық – бұл мемлекеттік заңдылықтар негізінде мемлекетпен өткізілетін
заңды және жеке тұлғалардан міндетті түсімдер мен алымдар [4]. Қазақстан
ғалымы Е.В.Похоров өте бір қызық ереже ұсынды. Оның ойынша салық - бұл
жоғары мемлекеттік билік органдармен (парламентпен) заңдар арқылы біржақты
белгіленетін міндетті, төлеусіз және қайтарымсыз ақшалай төлемдер, олар
әрдайым өкілеттік органдармен заңды және жеке тұлғалардан өндіріліп
алынады, мемлекеттік бюджетке (республикалық және жергілікті) есептелу
жолымен мемлекеттің кіріспе (мемлекеттік меншікке) енеді және мемлекеттік
мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі. Бұл анықтама әдебиетте ұсынылған
барлығынан жақсыларының бірі болып табылады және эксперттер бойынша дұрыс
көзқарас ұсынады [4,48б].
Салық заңды және жеке тұлғалардың міндетті түрде мемлекеттің қаржы
ресурсын қалыптастыруға қатысуы тиісті. Сонымен бірге, қайта болу
инструменті болып, салықтар болу жүйесіндегі болатын шығындарды санау
немесе басқа қызмет нышанында дамуда ұстауға негізделген.
Салықтың экономикалық белгісі төмендегідей болып табылады:
– cалық бұл материалдық төлем, яғни салық төлеу әрдайым салық
төлеушінің мүлігін (әрине, ақша құралдарын) мемлекет пайдасына шеттету.
– cалық бұл ақшаны қайтарымсыз өндіріп алу (төлету). Салықты төлеу
кезінде құнның біржақты қозғалысы бар: салық төлеушіден мемлекетке және
солай ғана.
– cалық салық салу объектісінің мәнімен сипатталады.
– cалық әрдайым жеке анықталған сипаттамада болады, яғни әрдайым нақты
заңды немесе жеке тұлға түрінде төлеу субъектісі болады. өзінің субъектісіз
(яғни төлеуші) салық бола алмайды, бірақ оның болмауы мұндай жағдайда
ешкімнен ақша ала алмайды.
– cалық үшін анықталған төлем көлемі сипатты. Қазіргі таңдағы
мемлекет, салықты төлетуде қанша алғысы келсе, сонша алып қою принципі
бойынша қызмет істей алмайды. Салықты белгілейтін нормативтік актілерде
әрдайым сол немесе басқа тәсілмен салық көлемі анықталады (табыстан пайыз
түрінде, нақты тіркелген сома және басқа да түрде). Салықтың анықталған
көлемінің бар болуыф салықтық міндеттеме мазмұнын қалыптастырады, салық
төлеуші мемлекетке қанша салық төлеу керек екенін біледі.
Өзінің спецификалық белгісі күшінде салық мемлекеттің табысын
қалыптастыратын басқа төлемдерден ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында нақты Кодекспен белгіленген салық және
бюджетке түсетін міндетті төлемдер қызмет жасайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясында салықтар мен
бірге алымдар сияқты басқа да түрлерді еске алады.
Екіншіден, салықтың белгісі төлемсіз және баламысз болып келеді; алым
қатысты баламалы төлем болып келеді – алымды төлеп субъект мемлекетпен бір
құқық немесе рұқсат алады.
Үшіншіден, салықты төлеу себебі бойынша мемлекетпен қарым-қатынасқа
түскен тұлғалар төлеу субъектісіне мәжбүрлеу сипаттамасын алып жүреді:
алымдарды төлеу себебі бойынша тұлғалардың мемлекетпен қарым-қатынасқа
түсуі оған ерікті сипатта болады, өйткені алымды төлеу жайымен мемлекетке
жолығудың өзі ерікті болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 35 бабында ескерілген
басқа да міндетті төлемдерге баж да жатады.
Мемлекеттік баж – бұл міндетті төлем, заңды мағынасы бар әрекеттер
үшін алынатын немесе өкілеттіліктермен оған мемлекеттік органдармен және
мамандық тұлғалармен құжаттарды беру үшін төлетулер [5,86б].
Салық өлшемі болып төлеушінің төлеу қабілеті есептеледі. Баж – бұл
міндетті төлемдердің ең ежелгі түрі. Бұл оларды төлеудің төлеушіге
ыңғайлығымен немесе бажды төлеуден бас тартуға өте қиын (мысалы, жол бажы),
немесе оны төлеуге өзі мүдделі, өйткені белгілі-бір мемлекеттік жағдайды
пайдаланады. Сонымен баж салыққа қарағанда қатысты баламалы сипаттта
болады, ол оларды алымдармен жақындастырылады.
Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша салықтар
тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер
қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы мүлік
салығы.
Мәселен жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні
міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс
атқарады, табыс табады, мүлік иесі болады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады, және тауарды сатқанда
тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалылығы тауарларды соңғы тұтынушы азаматтарға
түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар бағасна
директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салқтар –
тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын
арттырады, өйткені тауар бағасынанемесе қызметке, тарифке үстеме түрінде
қосылады және сатып алушы төлейді.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
← әмбебап жанама салықтар. Бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық
тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға
салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын
салық;
← жеке жанама салықтар. Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл
салық акциз деп аталады. ХХ ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына
акциз салынып келді;
← қазыналық монополиялық салықтар. Мұнда тауарлардың басым бөлігін
мемлекет өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың бағасын да мемлекет бекітеді.
Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өндіруден
түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады;
← кедендік баж. Бұл – мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы
мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды
заттардан алынатын ақшалай төлемдер [1].
Салықты төлеудің екі тәсілі бар: табыстан және капиталдан. Экономика
көзқарасынан олардың қайсысын қолдану мақсатты екенін айтуға болмайды,
өйткені әрбір жеке жағдайды барлық экономикалық, қаржылық және әлеуметтік-
саяси жағдайлардың жиынтықтар негізінде шешу керек. Салық теориясында салық
бірлігінің түсінігі бар – бұл салықты есептеу негізіне жатқызылған салық
объектісінің бөлігі. Мысалы, табыс салығында салық бірлігі болып – теңге,
рубль немесе марка: жер бойынша – 1 гектар, 1 участке; акцизде – 1 шөлмек,
1 қорап шылым.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін салық реформасының
үш кезеңі өтті.
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін)
Республикада салықтардың 40 түрі атқарылды:
1. жалпы мемлекеттік салықтар;
2. жалпы міндетті жергілікті салықтар;
3. жергілікті салықтар [8,65б].
Салықтық реформалардың екінші кезеңі (1995 жылдың маусымынан бастап
2001 жылға дейін)
Осы кезеңде салықтар 11-ге дейін қысқартылды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлінді. 1996 жылы Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңында 30 шақты өзгерістер
енгізілді.
Салықтар мен жинақтар саны 18 түрге дейін көбейді.
Салықтық реформаның үшінші кезеңі (2001 жылдан бастап ) [12,39б].
Салықтық жоба болып Жаңа Салық Кодексі тағайындалды. Ол үш бөлімнен
тұрады: жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілеу.
Салық реформасының үшінші кезеңінде (2001 жыл 12 маусым) Қазақстан
Республикасының жаңа салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан
бастап қолданысқа енді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінің
арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге
тыйым салынады.
Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста
болады, сонымен бірге жеке тұлғалар және заңды тұлғалар мен олардың
құрылымдық бөлімшелері қолданады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң
актілері ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар
қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енуі
мүмкін.
Үшінші кезеңнің негізгі міңдеті болып бюджетке қатысы бар мемлекеттік
органдардың, фискальдық органдардың және салық төлеушілердің арасындағы
құқықтық аспектілерді жақсарту.
Жаңа Салық Кодекстің құрылымы үш үлкен бөлімнен тұрады:
1. Жалпы
2. Ерекше
3. Салық әкімшілігін жүргізу
Жалпы бөлім- салық заңнамасының конституциясы. Осы бөлімде салық
заңнамасының қалыптасу қағидалары анықталынған, осы қағидаларға байланысты
заңнамадағы өзгерістер бюджетпен ғана қабылданады, ал жылдың басынан
еңгізіледі. Бірақ ол нарық коньектурасы мен ағымдағы өзгерістерді реттейтің
кедендік баж ставкалары мен акциздерге жатпайды. Жалпы бөлімде
берілгенқағидалық жағдайлар салық заңнамасының негізі болуы тиіс. [16].
Ерекше бөлімді алсақ, осындай жағдай туады, ол мемлекет тұрақтылыққа
қарсы болуы.
Салық әкімшілігін жүргізу бөлім, ол процессуалдық сұрақтарды анықтау.
Азаматтық кодекстегі аспектілердің көбі, Ерекше бөлім, біздің
қоғамдағы шаруашылық өмірдің жеке сфераларын реттеуші басқа да заңдар,
жақындағы 2-3 жылда өзгерістерге ұшырауы тиіс. Бұл мемлекет пен салық
төлеуші арасындағы процессуалдық қарым-қатынастарға да тиеді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 10 түрі бар.
2005 жылы акциз салығын қосымша ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ
конденсатына рента салығы қосылды.
Салықтың түрлері:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
4-1. Экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi.
6. Әлеуметтiк салық.
7. Жер салығы.
8. Көлiк құралдары салығы.
9. Мүлiк салығы.
2007.12.01. № 220- III ҚР Заңымен 10) тармақшамен толықтырылды
(2008ж. 1 қаңтарда қолданысқа енеді)
10. Ойын бизнесі салығы [24,84б].
Алым дегеніміз – белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
Сонымен қатар лымның 13 түрі болды. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен
1 тармақ өзгертілді (2007 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа
енгізілді)
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркегені үшiн алым.
2. Жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
3. Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 3-1 тармақ өзгертілді (2007
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
3-1. Жылжымалы мүлiк кепiлiн және кеменің немесе жасалып жатқан
кеменің ипотекасын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 5 тармақ өзгертілді (2007
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
5. Көлік құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
6. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
ҚР 22.10.04 ж. № 601-II Заңымен 61-бап 6-1-тармақпен толықтырылды
6-1. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы
1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
7. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
8. Дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
8-1. Туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық
шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алым.
9. Автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
2006.05.07. № 156-III ҚР Заңымен 9-1-тармақпен толықтырылды
(2007.01.01. бастап қолданысқа енгізілді)
9-1. Бұқаралық ақпарат құралын есепке қойғаны үшін алым.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. алынып тасталды
12. Жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым.
13. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк
спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн алым [24,89б].
Төлемақы – белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлем.
Төлемақының 9 түрі бар. 2007 жылы төлемақыға өзгеріс енгізілді.
1. Жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
2. Жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
3. Қоршаған ортаға эмиссия үшiн төлемақы.
4. Жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
7. Радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
ҚР 05.07.04 ж. № 568-II Заңымен 7-1-тармақпен толықтырылды (2005 ж. 1
қаңтардан бастап күшіне енеді)
7-1. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін төлемақы.
8. Кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы [24,84б].
Кедендік төлемдер
1. Кеден бажы.
2. Кедендік жинақтар.
3. Ақылар.
4. Жинақтар [24].
Салық кодексі бойынша Қазақстан Республикасы салық жүйесінде 9 салық,
13 алым және 9 төлем түрлері қарастырылған заңда аталған салықтар мен
төлемдерден басқа да төлемдер түрлерін жасауды ешбір органының салық
төлеушіден тасып кетуге құқы жоқ. Себебі ол салық туралы заңды
белгіленбеген, көрсетілмеген.
Сонымен, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға
салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде
салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке тұлғалар танылса, ал
салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезенде алған
табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік кұралдары, пайдасы және тағы да
басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай тұрде әділеттілік, тендік және
тұрақтылық тәрізді салық салу принқиптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
1.2 Бюджет жоспарын толтыруда салық механизмінің маңызы мен
қажеттілігі
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай – ақ оларды қолданудың
тәртібі мен әдістерін, іс қимылының тәсілдерін кірістіретін салық
механизімін құруға және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизімінде
өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады.
Төмендегі сызбада салық механизімінің элементтері көрсетілген.
Сурет 1 – Салық механизімінің элементтері
Мемлекет жақындағы 5–10 жылдың ішінде Қазақстан Республикасының дамуы
стратегиясындағы ең біріншіден қойылған мақсатқа байланысты жаңа салық
тәсілін анықтау керек.
Сол үшін, бізді Қазақстан – 2030 жоспарлар, салалықты даму
жоспарлары сияқты программалар бар.
Біз романтикалық деп аталған салық салу дәуірден бас тарттық. Бұл
дәуірде бюджетке байланысты техникалық сұрақ негізінде салық ставкалары
бекітілген болатын.
Бірінші, сондай мемлекеттің көзқарасы көптеген мәселелерді және
дауларды туғызады.
Олардың бірі, инерляциондық көзқарас туғызғандықтан, жанама салықтың
ставкалардың өзгеруі. Жоғарғы ставкалары ұсынысты төмендетіп, бағаның
көтеруіне мүмкіндік береді. Мөлшерінің және әдістеменің анықтауы әр–түрлі
болып, қосымша құн салық (НДС) ставкалардың қолданатын әлемінде, мысалы:
Англиядағы қосымша құн салық ставкасы – 10–17%; Германияда – 15%; Францияда
– 20%; Ресейде екі ставка қолданылады – 20% және 10%. Біздің заңнамасы
бойынша қосымша құн салығының 13 ставак бекітілген. Бірақ, өндірістің
көтерілуіне стимулдық әсер етуін қамтамасыздандырады. Экономикалық жеке
салаларында ішкі нарықтың төмендетуіне және тұралауына (стагнация)
ұшыратады.
Жалпы салық түсімдердің қосымша құн салығының жеке салмағы 12%.
Әлеуметтік қызметтерге байланысты, коммуналдық, ауыл шаруашылық салаларына
байланысты қосымша құн салық ставкалардың деңгейін 12% өлшемдерінде бекіті
[1].
Бұл шешім, Республиканың бүкіл аумақтарында, бюджеттердің кіріс және
шығыс құрылымын бұзбауына, әлеуметтік дамуының және экономикалық өсуіне
байланысты мәселелердің шешуіне мүмкіндік туғызады.
Прогрессивтік салық салуы экономикалық қызметінен және салық хабарынан
түсетін табыстардың түсуін түзетеді.
Біздің заңнама бойынша заңды тұлғалардан 20% деп табысқа байланысты
деген салық бекітілген мөлшері ұтымды болып табылады, деп санаймыз.
Оған байланысты №1 кестедегі, яғни 2005–2007 жылы аралығында
кәсіпкердің әр түрлі тиімділігі алған табыстар анализі куә болып табылады.
Көрсетілген тізімі бойынша, кәсіптердің 50–дан көбі табысты 20%–н
төмен тиімділігімен алады немесе бұл, салық салу қарқыны табыстардан
жоғары екенін көрсетеді. Халықаралық терминологиясындағы бұндай қағида
салықтың жағдайының артылып қалуын білдіреді.
Кесте 1
2006–2008 жылдағы тиімділік деңгейінің әр түрлілігі мен Ақмола облысы
бойынша кәсіпкердің топтастыруы.[12.45б]
Тиімділіктің деңгейі 2006 ж 2007 ж 2008 ж
10 дейін 2588 2343 26
11–ден 20–ға дейін 1490 1683 1789
21–ден 30–ға дейін 124 210 195
30–дан жоғары 35 45 102
Шығындық кәсіптердің саны 3211 2894 2910
Аумақтағы қазіргі кәсіпкерлерге (банктік және сақтандыру дивиденттер
тағы басқалар) жоғарғы ставкасын жоғарлатуының енгізуі, әрине бюджеттік
тәртіпті бұзбайды, керісінше нәтижені салықтық құрылымдық құруына туғызады.
Меншікке және ресурстарға байланысты салықтар бойынша ең біріншіден
жер аймақтарының қолданылуына назар аудару керек. Жер иеленушілер мен жер
пайдаланушыларды бар болған негізгі ставкалар қанағаттандырады [16].
Қазақстан Республикасына недроиеленушілердің арнайы салықтар мен
төлемдері негізгі мағынасы болып табылады. Қол қойылған келісімдерден
роялти, бонус деген тәрізді үлкен сомалар түседі. Бірақ оларға қойылған
және қосымша табыстың ставкалары үлкен емес. Өткелі дәуірдегі бүкіл төмен
орталық органдардың иеленуінде болып, және де жергілікті органдар ешбір
үйлесімдік қайтарымсыз қызмет атқарады.
Бюджеттің табыстық бөлімін қамтамасыздандырылмаған, жергілікті
органдар бар, облыстарға белгіленген салықтардан минимум 50% қалдыру керек.
Бұл позиция, жергілікті деңгейдегі жаңа салықтық тәсілдердің өзгеруі мен
еңгізуі арқылы, экономиканың алғашқы реттеудің варианттарын толығымен
шешеді.
Жалпы, республикалық не жергілікті деңгейдегі салықтардың құрылымын
өзгертіп өтуіміз керек. Қазір бар салық салуының режимі өте
орталықтандырылған және жағдайларда жергілікті тұрғындар жағынан қалуына ие
болмайды. Салықтардың кетісімен көбілер өздерінің салымдардың әсерлігін
байқамай қалады. Сонымен қатар, өткен жылдармен салыстырғанда болашақта
жергілікті органдар рөлінің күшеюі болатыны мәлім. Бұл ұсыныс, олардың даму
жағынан не болса, салық төлеушілердің алғашқы салық базасының өсуі мен
дамыту жағынан, өзінді ақтайды. Соған байланысты салық құрылымды 2
деңгейдеұйымдастыру керек:
1) республикалық;
2) жергілікті.
Бұл салық салу механизмінің маңызы мен әсерлігі қандай? Нарық кезінде
Қазақстан экономикамен басқару жүйесін жоғалтып, және жергілікті
тұрғындарымен қарым–қатынас үзілді. Осыған орай, Президенттің айтқан
сөздерінен басқа ешқандай көмек және жаңа механизмінің әсерлгі сезінбеді.
Өмір мүддесіз және өте қиындата бастады. Осы бәрі неліктен?
Өйткені мемлекеттегі, ауылдардың мүлік – экономикалық әлеуеті
(потенциал) 80% және қалалардағы өнеркәсібі 50% қирады. Осыған орай
Қазақстанның экономикалық мәселелердің шешуіне уақыт келді: бюджеттегі
қаражаттардың әсерлігін көбейту [18].
Маркетинг пен менеджменттің қазақ институтының өкілі С.Түмтобаевтің
айтуы бойынша: Қазіргі уақытта Қазақстан орталықтағы өкілеттіктерін
аумақтар мен жергілікті деңгейіне беру сатысында болып тұр.
Бұл мәселе жайындағы қозғалысты үкіметтің соңғы істері бойынша дәлел
болып келеді. Өйткені ол әрбір саланы өз күшімен қызмет көрсете алмайды.
1.3 Бюджетті толтыратын салықтық түсімдердің ставкалары және оларды
төлеу мерзімдері
Салықтық ставка дегентіміз – салық базасының өлшем бірлігіне салық
есептеулерінің шамасын білдіреді және салық базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолютті сомамен белгіленеді.[1]
Салықтық ставкалардың төмендегідей түрлерініе тоқталайық:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
4-1. Экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi.
6. Әлеуметтiк салық.
7. Жер салығы.
8. Көлiк құралдары салығы.
9. Мүлiк салығы.
2007.12.01. № 220- III ҚР Заңымен 10) тармақшамен толықтырылды
(2008ж. 1 қаңтарда қолданысқа енеді)
10. Ойын бизнесі салығы [24,56б].
Корпаративтік табыс салығы – салық салу объектілері бар заңды
тұлғалардың табыстарынан төлейтін салық түрі. Корпорациялық табыс салығы
бойынша салықтық ставка Қазақстан Республикасының салықтық кодексіне сәйкес
20 пайызды құрайды.
Қосылған құн салығы дегеніміз – тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды
өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аудару,
сондай-ақ.Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты
негізіндегі аударым.[1]
Қосылған құн салығының ставкалары
- Қосылған құн салығының ставкасы 12 процентке тең болады және салық
салынатын айналым мөлшерiне қолданылады.
Акциз ставкалары
- Акциз ставкаларын Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiтедi және
тауар құнына процентпен (адвалорлық) және (немесе) заттай нысандағы
өлшем бiрлiгiне абсолюттiк сомада (тұрлаулы) белгiленедi.
- Алкоголь өнiмiне акциздер ставкасына сәйкес не онда су
араластырылмаған (жүз проценттiк) спирттiң болу көлемiне байланысты
бекiтiледi.
- Спирттiң барлық түрлерiне акциз ставкалары спирттiң бұдан әрi
пайдаланылу мақсаттарына қарай сараланады.
Алкоголь өнiмдерiн өндiру үшiн өткiзілетiн спиртке акциз ставкасы
алкоголь өнiмдерiн өндiру үшiн пайдаланбайтын адамдарға өткiзiлетiн спиртке
белгiленетiн базалық ставкадан төмен белгiленуi мүмкiн.
Жеке табыс салығының ставкалары.
Жеке табыс салығы дегеніміз – салық салу объектілері бар жеке
тұлғаларға салынатын салықтың түрі [1,838 бет]. Қызметкердің табысы бойынша
жеке табыс салығының сомасы қызметкердің салық жылы ішінде төлем көзінен
салық салынатын табысына белгіленген ставкаларды қолдану жолымен
есептеледі. Жеке табыс салығының стаавкалары 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1
2009 жылдың жеке тұлғаларға арналған жеке табыс салығының ставкалары
[16.45б]
Салықтық көрсеткіштер Салық ставкалары
Салық төлеушінің табыстарына 10 проценттік ставка
байланысты салық салынуға тиіс.
Сыйақылар (жинақтаушы сақтандыру 10 проценттік ставка
шарттары бойынша сыйақыларды
қоспағанда), ұтыстар түріндегі
табыстарға байланысты салық
салынады.
Дивидендтер түріндегі табыстар 5 проценттік ставка
бойынша салық салынады.;
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес жеке тұлғалар
оңайлатылған тәртiппен өткiзетiн акцизделетiн тауарларға акциз ставкалары
белгiленедi және жиынтық кедендiк төлем құрамына қосылуы мүмкiн, оның
мөлшерi Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес айқындалады.
Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес Қазақстан
Республикасының кедендік аумағында еркін айналым үшін шығарылатын
акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлеріне акциз ставкалары белгіленеді
және жиынтық төлемнің құрамына енгізілуі мүмкін. Акцизделетін тауарлардың
жекелеген түрлерінің тізбесін және жиынтық төлемнің ставкаларын Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекітеді.
Жиынтық төлем салық Кодексінде белгіленген тәртіппен және мерзімдерде
төленеді
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi.
Жер қойнауын пайдаланушылыр – Қазақстар Республикасының аумағында
мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі
операцияларды Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлға [1].
Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтидiң
ставкалары
1. Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтидi
жер қойнауын пайдаланушылар, оның iшiнде пайдалы қазбалардың басқа түрлерiн
өндiруге жасалған келiсiм-шарттар бойынша қызметтi жүзеге асыратындар
мынадай тiркелген ставкалар бойынша төлейдi:
Кесте 3
Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтидiң
ставкалары [1.45б]
№ Пайдалы қазбаның атауы Роялти ставкасы,
%
1 Металлургияға арналған руда емес 1
шикiзат
2 Қалыпқа салынатын құм, глиноземдi жыныс, әк, 1
доломит, әк-доломит жыныстары
3 Тамақ өнеркәсiбiне арналған 1
әк
4 Басқа руда емес 3,5
шикiзат
5 Отқа берiк саз балшықтар, каолин, 3,5
вермикулит
6 Ас 3,5
тұзы
7 Жергілікті құрылыс 4,5
материалдары
8 Ауа кіретін кеуек жыныстар, құрамында суы бар ауа 4,5
кіретін шынылар мен шыны тектес жыныстар
(перлит, обсидиан), малта тас пен қиыршық тас,
қиыршық тас-құм қоспасы, гипс, гипстік тас,
ангидрит, гажа, саз балшық және саз балшықты
жыныстар (баяу балқитын және тез балқитын саз
балшық, құмды саз балшық,
аргиллиттер, алевролиттер, сазбалшықты
тақтатастар), бор, мергель мергельдi-борлы
жыныстар, кремнийлі жыныстар кварцты-далалық шпаты
жыныстар, шой тас, шөгiндi, атқылаудан кейiнгi
және метаморфозалық жыныстар, қалыпқа салынатыннан
басқа құм (құрылыстық, кварцты, кварцты- далалық
шпатты), құм тас, табиғи пигменттер, ұлутас.
9 Жерасты 10
сулары
2. Жер қойнауын пайдаланушы кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты
сулары бойынша роялтидi, осы баптың 3-тармағында көзделген жағдайларды
қоспағанда, олардың тұтынушыларға сатылғанына немесе өз қажеттерiне
пайдаланылғанына қарамастан төлейдi.
Акциздер деп – акцизделетін тауарларға және қызметтің акцизделетін
түрлеріне салынатын, олардың бағасына қосылатын және сатып алушы төлейтін
жанама салықтардың бірі [1, 832 бет].
Жер салығы – жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр
жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берілген жерлердің мемлекеттік сандық
және сапалық есебінің деректері негізінде меншік құқығын, тұрақты жер
пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын
құжаттарға сәйкес есептеліп және төленетін салық түрі [1].
Жер салығы бойынша салықтық ставкалар.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын базалық салық
ставкалары
- ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жер салығының
базалық ставкалары 1 гектарға есептеліп белгіленеді және топырақтың
сапасы бойынша сараланады.
- далалық және қуаң далалық аймақтардың жерлеріне бонитет балына
барабар түрде жер салығының мынадай базалық салық ставкалары
белгіленеді (қосымша 1 қара).
- шөлейтті, шөлді және тау бөктеріндегі шөлді аймақтардың жерлеріне
бонитет балына барабар түрде жер салығының мынадай базалық салық
ставкалары белгіленеді (қосымша 2 қара).
Жеке тұлғаларға берiлген ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге
салынатын базалық салық ставкалары жеке тұлғаларға өзiндiк (қосалқы) үй
шаруашылығын, бағбандық және саяжай құрылысын жүргізу үшiн қора-қопсы
салынған жердi қоса алғанда, берiлген ауыл шаруашылық мақсатындағы
жерлерге, базалық салық ставкалары мынадай мөлшерлерде белгiленедi: көлемi
0,50 гектарға дейiн қоса алғанда - 0,01 гектар үшiн 20 теңге; көлемi 0,50
гектардан асатын алаңға - 0,01 гектар үшiн 100 теңге.
Әлеуметтік салық – қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы
қоры, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры, міндетті медициналық
сақтандыру қоры, халықты жұмыспен қамту қорларына, аударылатын салықтық
жарналары аударымдарының орнына енгізілген міндетті төлем[1, 833 бет].
1. Жеке кәсіпкерлер, арнаулы салық режимін қолданатындарды
қоспағанда, қызметтің жекелеген түрлері үшін арнаулы салық режимінен басқа,
жеке нотариустар, адвокаттар өзі үшін екі айлық есептік көрсеткіш және
әрбір қызметкер үшін бір айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде әлеуметтік
салық төлейді.
2 Тірек-қимыл мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабілетінен айрылған
мүгедектер жұмыс істейтін мамандандырылған ұйымдар салық Кодексінің 121-
бабы 2-тармағының ережелеріне сәйкес 4,5 процент ставка бойынша әлеуметтік
салық төлейді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Бюджетті толтырудың негізгі қайнар көзі салықтық түсімдердің
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Бюджетті толтыруда салықтардың алатын орны, экономикалық мәні мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Республикалық және жергілікті бюджетке құйылатын салықтықтардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Бюджетті толтыратын салықтық түсімдердің ставкалары және оларды
төлеу
мерзімдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 Солтүстік Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов ауданы бойынша 2006-2008
жылдарда бюджетке құйылған салықтық түсімдердің орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 Ғабит Мүсірепов ауданының жергілікті бюджет кірісінің серпінін,
құрамын және құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 26
2.2 Ғабит Мүсірепов ауданының бюджетінің шығыс жоспарын орындауды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 38
3 Қазіргі заман талаптарына сай салықтық түсімдер арқылы бюджет
кірістерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..45
3.1 Салықтық түсімдер негізінде жергілікті бюджет жоспарын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Бюджеттің түсім бөлімін үлкейтетін басты әдістер: және салық салу
және жобалау болып
табылады ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
8
Қосымша материаллдар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік бюджетті құруда
салықтар маңызды орын алады. Салық мәселесі мен салық салудың тамыры
ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық – нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның
қызмет етуі елдегі эколномикалық реформалардың нәтижелілігімен тығыз
байланысты. Өз кезегінде жүргізілген салықтық реформалардың тиімділігі
мемлекеттің экономикалық даму проблемаларын шешу қызметін атқарады. Яғни
салық – бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік
қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік органдардың актілері негізінде
бюджетке төленетін заңды және жеке тұлғалардан қайтарымсыз төлемдері.
- Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап дамып
және нығайып келеді. Президент халыққа жолдауында Қазақстанның әлемнің
бәсекеге барынша қаблетті, әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің
қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым бағыты айқындады. Сол
басылымдардың ішінде салық мәселесіне біршама өзгерістер енгізілді.
Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру – туралы экономикалық
өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту,
қарқынды дамыту жолдарын ұсынуымыз қажет деп қарастырылған. Мысалы,
екінші басымдықты нақты іске асыру мақсатында Президент Үкіметке
мыналарды тапсырды:
- 2009 жылдары қосымша тағы 12 %-ға азайту;
- 2009 жылдан бастап әлеуметтік салық шамамен 20%-ға азайтылып, ол жұмыс
берушілердің жұмысшылар жалақысын өсіруге ынталандыру керек;
- 2009 жылдан бастап , барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10 %-дық
белгіленгоен мөлшерлемесі енгізілсін. Еңбек ақысы аз жұмысшылар санатының
табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына
олардың салық салатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастауға
ұсынамын;
- 2097 жылдың 1 қаңтарынан бастап шағын бизнес субъектілері үшін салық
салудың кемітілген біріңғай мөлшерлемесі енгізілсін;
Осы аталған мәселе – дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Бюджет жүйесін, салық және салық
саясатын зерттеу, салықтың қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері,
проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған. Қазақстан Республикасының салық мәселесі зерттеу барысында
Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е., Мельников В.Д., Байдуйсенов А.Д.,
ІлиясовҚ.Қ., Құлпыбаев С., сияқты экономистер үлкен үлес қосқан.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтар мемлекеттің
егемендігінің бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен
қарыздардан түсетін табыстан ерекшеленеді.
- Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді. Одан да
басқа, салық салудың мүделігінде Трансферттік баға, Салық құпия
институты және басқалары. Салық есебінде оларды қолдану ерекшеліктерінің
түсінікті жазылуы және операцияның жеке түрлерінің, мәліметтер
көздерінің, жақтардың өзара қызметтері мен өзара тәуелділігі түсінікті
түрде түсініктер енгізілген.
- Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының бюджетін толтыратын
салықтарға толықтай сипаттама беріліп, қазіргі кездегі салықтардың мәнін,
маңызын, нарықтық экономикадағы алатын орнын, проблемаларын және
жетілдіру жолдарын қарастырдық.
- Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толыру, еліміздің
экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын,
тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
- Салықсыз мемлекет бюджетінің және онымен байланысты барлығының да өмір
сүруі мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі
мемлекеттік органдардың қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен
шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы.
Олардың макроэкономикалық рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі
салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық
белсенділікті арттырудың , ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты
бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта
жүрг ізуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекет бюджетін тотырудағы салықтың
экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен
рөліне талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- мемлекет бюджетін толтырудағы салықтардың негізі көздері қаралды;
- мемлекет бюджетін толтырудағы салық саясатын жетілдіру жолдары анықталды.
- мемлекет бюджетін толтырудағы салықтардың атқаратын қызметтері.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Қазақстан Республикасының мемлекет
бюджетін толтырудағы салықтардың қызметтері мен қатынастары.
Дипломдық жұмыстың пәні – Солтүстік Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов
ауданының салық Комитетінің қызметтері.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агентствосының ақпараты,
Солтүстік Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов ауданының салық комитетінің
мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда бюджетті толтырудың негізгі қайнар көзі салықтық
түсімдердің теориялық негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Солтүстік Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов ауданы
бойынша 2006-2008 жылдарда бюджетке құйылған салықтық түсімдердің
орындалуын талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының Қазіргі заман талаптарына сай
салықтық түсімдер арқылы бюджет кірістерін жетілдіру жолдары талданды.
Сонымен, мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне көмектесетін
экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
1 Бюджетті толтырудың негізгі қайнар көзі салықтық түсімдердің
теориялық негіздері
1.1 Бюджетті толтыруда салықтардың алатын орны, экономикалық мәні мен
қызметтері
Адам тарихында бірде бір мемлекет салықсыз өмір сүре алмаған.
Салықтар, оларды ертеде подати деп атаған, әскери өніммен және өндірудің
ең ежелгі тәсілдері болып келеді деп белгілеуге болады.
Вашингтондағы АҚШ-тың (Америка Құрама Штаттары) салық мекемелерінің
ғимаратының бірінің сыртындағы жазу еске түсіреді: Салықтар - өркениетті
қоғамның бағасы. Американдықтар да біз сияқты салықтарды төлеуді жақсы
көрмейді. әрбіреуі өздігімен: Өркениетті қоғамның бағасын басқа біреу
төлесін. Халық көп және егер мен төлемесем не мемлекетте не өркениетте
әсіресе құлдырамайды деп санайды [2.12б].
Сондықтан да мемлекет әрбіреуіміз бөлек төлеуден салықты алуды көп
мүдделілі болғандықтан, қатал салықтық міндеттерді құруға мәжбүр және
олардың атқарылмауы аз дегенде мемлекеттік мәжбүрлердің қатал түрлерімен
әрі кетсе тумаған салық төлеушіні қылмыстық іске тартуға дейін жетеді.
Бенжамин Франклин америкалық мемлекеттендірудің негіздеуші – аталарының
бір афоризімінде: Өмірде екі нәрсе сөзсіз: өлім мен салықтар деп
айтылған. Салықтар барлығын да тиымсыздандырады. Және олар туралы көп
айтылды.
Салықы басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың ашық түрде болуы Адам Смиттің атауы бойынша салық
мемлекеттің құқық түрінде көлемі мен төлеу мерзімі белгіленген жүктемесі.
Жалпы қоғамның мүддесі үшін мемлекеттің өмір сүруі үшін мемлекеттің салық
жинау құқы туындайды, яғни салықтар - заңмен негізделген, ашық түрдегі
мемлекеттік алым.
Атақты экономист Адам Смит салықтарды ұтымды ұйымдастырудың
төмендегідей классикалық принциптерін ұсынған:
← салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
← салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын алы, әрі нақты белгіленуі
тиіс;
← әрбі салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиіс. Нақтырақ айтсақ әділеттілік, анықтылық, қолайлылық,
жалпылық [1,45б].
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы қиыншылықтарды жойып,
салық салу жүйесін ретке келтіреді.
Сондықтан Адам Смиттің ойынша Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі деп жазған [1].
Адам Смит принциптері, салық саясатының аксиомаларына айналған
олардың өздерінде болатындардан басқасы жай және белгілі болғандығының
арқасында ешқандай басқа да түсініктер керек емес. Жаңа уақыт кезеңіне
сәйкес бүгінгі таңда бұл принциптер кеңейтілген және торлықтырылған.
Салық салудың қазіргі таңдағы принциптері манадай:
1. cалық ставкасының мөлшері салық төлеушінің мүмкіншіліктерін есепке ала
отырып белгіленуі керек, яғни табыс көлеміне сәйкес. Табыстан алынатын
салық прогресивті болуы тиіс.
2. nабысқа салық салу біртекті сипатта болуы үшін барлық күш салынуы
қажет. Табыстың немесе капиталдың бірнеше салық салынуы мүмкін емес.
3. cалық төлеудің міндеттілігі. Салық жүйесі салық төлеушінің оны
төлеудің бас тартуына мүмкіншілікіті қалдырмауы керек.
4. cалық төлеудің жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге жайлы
түсінікті және ыңғайлы болу керек және де салық жинайтын мекемелерге
экономды болуы тиіс.
5. cалық жүйесі өзгеріп жатқан қоғамдық-саяси мұқтаждықтарға жеңіл
бейімделуі және икемді болуы керек.
6. cалық жүйесі жалпы ішкі өнімді қайта бөлуді қамтамасыз ету керек және
мемлекеттік саясаттың тиімді құралы болуы тиіс [1].
Салықтың мәселелері өте қиын және қарама-қайшылықты болып келеді.
Салық төлемінің заңдық құқығы мен мүддесін толық әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ететін салық жүйесіне енгізілген идеалдылықты бүгінгі кезде
айтуға әлі ерте.
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл - қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі — бақылау (реттеу). Мемлекет
экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың
кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда тежеп отырады
(салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді). Бюджетке
түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген қызмет
түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық тұсімдеріне бақылау өте қажет
екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес
өз қызметін атқарады [1].
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу. Бюджетке
түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін бағдарламалар жобасына
сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін қарастырады. Салық
түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына қадағалау жасайды
[1].
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салыктардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Салықтың мақсаты - мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба
отырып, елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды
жаба білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген, Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда [1].
Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді [3,25б].
Салық – бұл мемлекеттік заңдылықтар негізінде мемлекетпен өткізілетін
заңды және жеке тұлғалардан міндетті түсімдер мен алымдар [4]. Қазақстан
ғалымы Е.В.Похоров өте бір қызық ереже ұсынды. Оның ойынша салық - бұл
жоғары мемлекеттік билік органдармен (парламентпен) заңдар арқылы біржақты
белгіленетін міндетті, төлеусіз және қайтарымсыз ақшалай төлемдер, олар
әрдайым өкілеттік органдармен заңды және жеке тұлғалардан өндіріліп
алынады, мемлекеттік бюджетке (республикалық және жергілікті) есептелу
жолымен мемлекеттің кіріспе (мемлекеттік меншікке) енеді және мемлекеттік
мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі. Бұл анықтама әдебиетте ұсынылған
барлығынан жақсыларының бірі болып табылады және эксперттер бойынша дұрыс
көзқарас ұсынады [4,48б].
Салық заңды және жеке тұлғалардың міндетті түрде мемлекеттің қаржы
ресурсын қалыптастыруға қатысуы тиісті. Сонымен бірге, қайта болу
инструменті болып, салықтар болу жүйесіндегі болатын шығындарды санау
немесе басқа қызмет нышанында дамуда ұстауға негізделген.
Салықтың экономикалық белгісі төмендегідей болып табылады:
– cалық бұл материалдық төлем, яғни салық төлеу әрдайым салық
төлеушінің мүлігін (әрине, ақша құралдарын) мемлекет пайдасына шеттету.
– cалық бұл ақшаны қайтарымсыз өндіріп алу (төлету). Салықты төлеу
кезінде құнның біржақты қозғалысы бар: салық төлеушіден мемлекетке және
солай ғана.
– cалық салық салу объектісінің мәнімен сипатталады.
– cалық әрдайым жеке анықталған сипаттамада болады, яғни әрдайым нақты
заңды немесе жеке тұлға түрінде төлеу субъектісі болады. өзінің субъектісіз
(яғни төлеуші) салық бола алмайды, бірақ оның болмауы мұндай жағдайда
ешкімнен ақша ала алмайды.
– cалық үшін анықталған төлем көлемі сипатты. Қазіргі таңдағы
мемлекет, салықты төлетуде қанша алғысы келсе, сонша алып қою принципі
бойынша қызмет істей алмайды. Салықты белгілейтін нормативтік актілерде
әрдайым сол немесе басқа тәсілмен салық көлемі анықталады (табыстан пайыз
түрінде, нақты тіркелген сома және басқа да түрде). Салықтың анықталған
көлемінің бар болуыф салықтық міндеттеме мазмұнын қалыптастырады, салық
төлеуші мемлекетке қанша салық төлеу керек екенін біледі.
Өзінің спецификалық белгісі күшінде салық мемлекеттің табысын
қалыптастыратын басқа төлемдерден ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында нақты Кодекспен белгіленген салық және
бюджетке түсетін міндетті төлемдер қызмет жасайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясында салықтар мен
бірге алымдар сияқты басқа да түрлерді еске алады.
Екіншіден, салықтың белгісі төлемсіз және баламысз болып келеді; алым
қатысты баламалы төлем болып келеді – алымды төлеп субъект мемлекетпен бір
құқық немесе рұқсат алады.
Үшіншіден, салықты төлеу себебі бойынша мемлекетпен қарым-қатынасқа
түскен тұлғалар төлеу субъектісіне мәжбүрлеу сипаттамасын алып жүреді:
алымдарды төлеу себебі бойынша тұлғалардың мемлекетпен қарым-қатынасқа
түсуі оған ерікті сипатта болады, өйткені алымды төлеу жайымен мемлекетке
жолығудың өзі ерікті болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 35 бабында ескерілген
басқа да міндетті төлемдерге баж да жатады.
Мемлекеттік баж – бұл міндетті төлем, заңды мағынасы бар әрекеттер
үшін алынатын немесе өкілеттіліктермен оған мемлекеттік органдармен және
мамандық тұлғалармен құжаттарды беру үшін төлетулер [5,86б].
Салық өлшемі болып төлеушінің төлеу қабілеті есептеледі. Баж – бұл
міндетті төлемдердің ең ежелгі түрі. Бұл оларды төлеудің төлеушіге
ыңғайлығымен немесе бажды төлеуден бас тартуға өте қиын (мысалы, жол бажы),
немесе оны төлеуге өзі мүдделі, өйткені белгілі-бір мемлекеттік жағдайды
пайдаланады. Сонымен баж салыққа қарағанда қатысты баламалы сипаттта
болады, ол оларды алымдармен жақындастырылады.
Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша салықтар
тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер
қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы мүлік
салығы.
Мәселен жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні
міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс
атқарады, табыс табады, мүлік иесі болады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады, және тауарды сатқанда
тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалылығы тауарларды соңғы тұтынушы азаматтарға
түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар бағасна
директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салқтар –
тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын
арттырады, өйткені тауар бағасынанемесе қызметке, тарифке үстеме түрінде
қосылады және сатып алушы төлейді.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
← әмбебап жанама салықтар. Бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық
тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға
салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын
салық;
← жеке жанама салықтар. Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл
салық акциз деп аталады. ХХ ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына
акциз салынып келді;
← қазыналық монополиялық салықтар. Мұнда тауарлардың басым бөлігін
мемлекет өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың бағасын да мемлекет бекітеді.
Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өндіруден
түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады;
← кедендік баж. Бұл – мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы
мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды
заттардан алынатын ақшалай төлемдер [1].
Салықты төлеудің екі тәсілі бар: табыстан және капиталдан. Экономика
көзқарасынан олардың қайсысын қолдану мақсатты екенін айтуға болмайды,
өйткені әрбір жеке жағдайды барлық экономикалық, қаржылық және әлеуметтік-
саяси жағдайлардың жиынтықтар негізінде шешу керек. Салық теориясында салық
бірлігінің түсінігі бар – бұл салықты есептеу негізіне жатқызылған салық
объектісінің бөлігі. Мысалы, табыс салығында салық бірлігі болып – теңге,
рубль немесе марка: жер бойынша – 1 гектар, 1 участке; акцизде – 1 шөлмек,
1 қорап шылым.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін салық реформасының
үш кезеңі өтті.
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін)
Республикада салықтардың 40 түрі атқарылды:
1. жалпы мемлекеттік салықтар;
2. жалпы міндетті жергілікті салықтар;
3. жергілікті салықтар [8,65б].
Салықтық реформалардың екінші кезеңі (1995 жылдың маусымынан бастап
2001 жылға дейін)
Осы кезеңде салықтар 11-ге дейін қысқартылды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлінді. 1996 жылы Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңында 30 шақты өзгерістер
енгізілді.
Салықтар мен жинақтар саны 18 түрге дейін көбейді.
Салықтық реформаның үшінші кезеңі (2001 жылдан бастап ) [12,39б].
Салықтық жоба болып Жаңа Салық Кодексі тағайындалды. Ол үш бөлімнен
тұрады: жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілеу.
Салық реформасының үшінші кезеңінде (2001 жыл 12 маусым) Қазақстан
Республикасының жаңа салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан
бастап қолданысқа енді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінің
арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге
тыйым салынады.
Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста
болады, сонымен бірге жеке тұлғалар және заңды тұлғалар мен олардың
құрылымдық бөлімшелері қолданады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң
актілері ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар
қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енуі
мүмкін.
Үшінші кезеңнің негізгі міңдеті болып бюджетке қатысы бар мемлекеттік
органдардың, фискальдық органдардың және салық төлеушілердің арасындағы
құқықтық аспектілерді жақсарту.
Жаңа Салық Кодекстің құрылымы үш үлкен бөлімнен тұрады:
1. Жалпы
2. Ерекше
3. Салық әкімшілігін жүргізу
Жалпы бөлім- салық заңнамасының конституциясы. Осы бөлімде салық
заңнамасының қалыптасу қағидалары анықталынған, осы қағидаларға байланысты
заңнамадағы өзгерістер бюджетпен ғана қабылданады, ал жылдың басынан
еңгізіледі. Бірақ ол нарық коньектурасы мен ағымдағы өзгерістерді реттейтің
кедендік баж ставкалары мен акциздерге жатпайды. Жалпы бөлімде
берілгенқағидалық жағдайлар салық заңнамасының негізі болуы тиіс. [16].
Ерекше бөлімді алсақ, осындай жағдай туады, ол мемлекет тұрақтылыққа
қарсы болуы.
Салық әкімшілігін жүргізу бөлім, ол процессуалдық сұрақтарды анықтау.
Азаматтық кодекстегі аспектілердің көбі, Ерекше бөлім, біздің
қоғамдағы шаруашылық өмірдің жеке сфераларын реттеуші басқа да заңдар,
жақындағы 2-3 жылда өзгерістерге ұшырауы тиіс. Бұл мемлекет пен салық
төлеуші арасындағы процессуалдық қарым-қатынастарға да тиеді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 10 түрі бар.
2005 жылы акциз салығын қосымша ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ
конденсатына рента салығы қосылды.
Салықтың түрлері:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
4-1. Экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi.
6. Әлеуметтiк салық.
7. Жер салығы.
8. Көлiк құралдары салығы.
9. Мүлiк салығы.
2007.12.01. № 220- III ҚР Заңымен 10) тармақшамен толықтырылды
(2008ж. 1 қаңтарда қолданысқа енеді)
10. Ойын бизнесі салығы [24,84б].
Алым дегеніміз – белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
Сонымен қатар лымның 13 түрі болды. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен
1 тармақ өзгертілді (2007 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа
енгізілді)
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркегені үшiн алым.
2. Жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
3. Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 3-1 тармақ өзгертілді (2007
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
3-1. Жылжымалы мүлiк кепiлiн және кеменің немесе жасалып жатқан
кеменің ипотекасын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 5 тармақ өзгертілді (2007
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
5. Көлік құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
6. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
ҚР 22.10.04 ж. № 601-II Заңымен 61-бап 6-1-тармақпен толықтырылды
6-1. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы
1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
7. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
8. Дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
8-1. Туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық
шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алым.
9. Автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
2006.05.07. № 156-III ҚР Заңымен 9-1-тармақпен толықтырылды
(2007.01.01. бастап қолданысқа енгізілді)
9-1. Бұқаралық ақпарат құралын есепке қойғаны үшін алым.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. алынып тасталды
12. Жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым.
13. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк
спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн алым [24,89б].
Төлемақы – белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлем.
Төлемақының 9 түрі бар. 2007 жылы төлемақыға өзгеріс енгізілді.
1. Жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
2. Жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
3. Қоршаған ортаға эмиссия үшiн төлемақы.
4. Жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
7. Радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
ҚР 05.07.04 ж. № 568-II Заңымен 7-1-тармақпен толықтырылды (2005 ж. 1
қаңтардан бастап күшіне енеді)
7-1. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін төлемақы.
8. Кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы [24,84б].
Кедендік төлемдер
1. Кеден бажы.
2. Кедендік жинақтар.
3. Ақылар.
4. Жинақтар [24].
Салық кодексі бойынша Қазақстан Республикасы салық жүйесінде 9 салық,
13 алым және 9 төлем түрлері қарастырылған заңда аталған салықтар мен
төлемдерден басқа да төлемдер түрлерін жасауды ешбір органының салық
төлеушіден тасып кетуге құқы жоқ. Себебі ол салық туралы заңды
белгіленбеген, көрсетілмеген.
Сонымен, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға
салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде
салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке тұлғалар танылса, ал
салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезенде алған
табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік кұралдары, пайдасы және тағы да
басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай тұрде әділеттілік, тендік және
тұрақтылық тәрізді салық салу принқиптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
1.2 Бюджет жоспарын толтыруда салық механизмінің маңызы мен
қажеттілігі
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай – ақ оларды қолданудың
тәртібі мен әдістерін, іс қимылының тәсілдерін кірістіретін салық
механизімін құруға және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизімінде
өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады.
Төмендегі сызбада салық механизімінің элементтері көрсетілген.
Сурет 1 – Салық механизімінің элементтері
Мемлекет жақындағы 5–10 жылдың ішінде Қазақстан Республикасының дамуы
стратегиясындағы ең біріншіден қойылған мақсатқа байланысты жаңа салық
тәсілін анықтау керек.
Сол үшін, бізді Қазақстан – 2030 жоспарлар, салалықты даму
жоспарлары сияқты программалар бар.
Біз романтикалық деп аталған салық салу дәуірден бас тарттық. Бұл
дәуірде бюджетке байланысты техникалық сұрақ негізінде салық ставкалары
бекітілген болатын.
Бірінші, сондай мемлекеттің көзқарасы көптеген мәселелерді және
дауларды туғызады.
Олардың бірі, инерляциондық көзқарас туғызғандықтан, жанама салықтың
ставкалардың өзгеруі. Жоғарғы ставкалары ұсынысты төмендетіп, бағаның
көтеруіне мүмкіндік береді. Мөлшерінің және әдістеменің анықтауы әр–түрлі
болып, қосымша құн салық (НДС) ставкалардың қолданатын әлемінде, мысалы:
Англиядағы қосымша құн салық ставкасы – 10–17%; Германияда – 15%; Францияда
– 20%; Ресейде екі ставка қолданылады – 20% және 10%. Біздің заңнамасы
бойынша қосымша құн салығының 13 ставак бекітілген. Бірақ, өндірістің
көтерілуіне стимулдық әсер етуін қамтамасыздандырады. Экономикалық жеке
салаларында ішкі нарықтың төмендетуіне және тұралауына (стагнация)
ұшыратады.
Жалпы салық түсімдердің қосымша құн салығының жеке салмағы 12%.
Әлеуметтік қызметтерге байланысты, коммуналдық, ауыл шаруашылық салаларына
байланысты қосымша құн салық ставкалардың деңгейін 12% өлшемдерінде бекіті
[1].
Бұл шешім, Республиканың бүкіл аумақтарында, бюджеттердің кіріс және
шығыс құрылымын бұзбауына, әлеуметтік дамуының және экономикалық өсуіне
байланысты мәселелердің шешуіне мүмкіндік туғызады.
Прогрессивтік салық салуы экономикалық қызметінен және салық хабарынан
түсетін табыстардың түсуін түзетеді.
Біздің заңнама бойынша заңды тұлғалардан 20% деп табысқа байланысты
деген салық бекітілген мөлшері ұтымды болып табылады, деп санаймыз.
Оған байланысты №1 кестедегі, яғни 2005–2007 жылы аралығында
кәсіпкердің әр түрлі тиімділігі алған табыстар анализі куә болып табылады.
Көрсетілген тізімі бойынша, кәсіптердің 50–дан көбі табысты 20%–н
төмен тиімділігімен алады немесе бұл, салық салу қарқыны табыстардан
жоғары екенін көрсетеді. Халықаралық терминологиясындағы бұндай қағида
салықтың жағдайының артылып қалуын білдіреді.
Кесте 1
2006–2008 жылдағы тиімділік деңгейінің әр түрлілігі мен Ақмола облысы
бойынша кәсіпкердің топтастыруы.[12.45б]
Тиімділіктің деңгейі 2006 ж 2007 ж 2008 ж
10 дейін 2588 2343 26
11–ден 20–ға дейін 1490 1683 1789
21–ден 30–ға дейін 124 210 195
30–дан жоғары 35 45 102
Шығындық кәсіптердің саны 3211 2894 2910
Аумақтағы қазіргі кәсіпкерлерге (банктік және сақтандыру дивиденттер
тағы басқалар) жоғарғы ставкасын жоғарлатуының енгізуі, әрине бюджеттік
тәртіпті бұзбайды, керісінше нәтижені салықтық құрылымдық құруына туғызады.
Меншікке және ресурстарға байланысты салықтар бойынша ең біріншіден
жер аймақтарының қолданылуына назар аудару керек. Жер иеленушілер мен жер
пайдаланушыларды бар болған негізгі ставкалар қанағаттандырады [16].
Қазақстан Республикасына недроиеленушілердің арнайы салықтар мен
төлемдері негізгі мағынасы болып табылады. Қол қойылған келісімдерден
роялти, бонус деген тәрізді үлкен сомалар түседі. Бірақ оларға қойылған
және қосымша табыстың ставкалары үлкен емес. Өткелі дәуірдегі бүкіл төмен
орталық органдардың иеленуінде болып, және де жергілікті органдар ешбір
үйлесімдік қайтарымсыз қызмет атқарады.
Бюджеттің табыстық бөлімін қамтамасыздандырылмаған, жергілікті
органдар бар, облыстарға белгіленген салықтардан минимум 50% қалдыру керек.
Бұл позиция, жергілікті деңгейдегі жаңа салықтық тәсілдердің өзгеруі мен
еңгізуі арқылы, экономиканың алғашқы реттеудің варианттарын толығымен
шешеді.
Жалпы, республикалық не жергілікті деңгейдегі салықтардың құрылымын
өзгертіп өтуіміз керек. Қазір бар салық салуының режимі өте
орталықтандырылған және жағдайларда жергілікті тұрғындар жағынан қалуына ие
болмайды. Салықтардың кетісімен көбілер өздерінің салымдардың әсерлігін
байқамай қалады. Сонымен қатар, өткен жылдармен салыстырғанда болашақта
жергілікті органдар рөлінің күшеюі болатыны мәлім. Бұл ұсыныс, олардың даму
жағынан не болса, салық төлеушілердің алғашқы салық базасының өсуі мен
дамыту жағынан, өзінді ақтайды. Соған байланысты салық құрылымды 2
деңгейдеұйымдастыру керек:
1) республикалық;
2) жергілікті.
Бұл салық салу механизмінің маңызы мен әсерлігі қандай? Нарық кезінде
Қазақстан экономикамен басқару жүйесін жоғалтып, және жергілікті
тұрғындарымен қарым–қатынас үзілді. Осыған орай, Президенттің айтқан
сөздерінен басқа ешқандай көмек және жаңа механизмінің әсерлгі сезінбеді.
Өмір мүддесіз және өте қиындата бастады. Осы бәрі неліктен?
Өйткені мемлекеттегі, ауылдардың мүлік – экономикалық әлеуеті
(потенциал) 80% және қалалардағы өнеркәсібі 50% қирады. Осыған орай
Қазақстанның экономикалық мәселелердің шешуіне уақыт келді: бюджеттегі
қаражаттардың әсерлігін көбейту [18].
Маркетинг пен менеджменттің қазақ институтының өкілі С.Түмтобаевтің
айтуы бойынша: Қазіргі уақытта Қазақстан орталықтағы өкілеттіктерін
аумақтар мен жергілікті деңгейіне беру сатысында болып тұр.
Бұл мәселе жайындағы қозғалысты үкіметтің соңғы істері бойынша дәлел
болып келеді. Өйткені ол әрбір саланы өз күшімен қызмет көрсете алмайды.
1.3 Бюджетті толтыратын салықтық түсімдердің ставкалары және оларды
төлеу мерзімдері
Салықтық ставка дегентіміз – салық базасының өлшем бірлігіне салық
есептеулерінің шамасын білдіреді және салық базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолютті сомамен белгіленеді.[1]
Салықтық ставкалардың төмендегідей түрлерініе тоқталайық:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
4-1. Экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi.
6. Әлеуметтiк салық.
7. Жер салығы.
8. Көлiк құралдары салығы.
9. Мүлiк салығы.
2007.12.01. № 220- III ҚР Заңымен 10) тармақшамен толықтырылды
(2008ж. 1 қаңтарда қолданысқа енеді)
10. Ойын бизнесі салығы [24,56б].
Корпаративтік табыс салығы – салық салу объектілері бар заңды
тұлғалардың табыстарынан төлейтін салық түрі. Корпорациялық табыс салығы
бойынша салықтық ставка Қазақстан Республикасының салықтық кодексіне сәйкес
20 пайызды құрайды.
Қосылған құн салығы дегеніміз – тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды
өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аудару,
сондай-ақ.Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты
негізіндегі аударым.[1]
Қосылған құн салығының ставкалары
- Қосылған құн салығының ставкасы 12 процентке тең болады және салық
салынатын айналым мөлшерiне қолданылады.
Акциз ставкалары
- Акциз ставкаларын Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiтедi және
тауар құнына процентпен (адвалорлық) және (немесе) заттай нысандағы
өлшем бiрлiгiне абсолюттiк сомада (тұрлаулы) белгiленедi.
- Алкоголь өнiмiне акциздер ставкасына сәйкес не онда су
араластырылмаған (жүз проценттiк) спирттiң болу көлемiне байланысты
бекiтiледi.
- Спирттiң барлық түрлерiне акциз ставкалары спирттiң бұдан әрi
пайдаланылу мақсаттарына қарай сараланады.
Алкоголь өнiмдерiн өндiру үшiн өткiзілетiн спиртке акциз ставкасы
алкоголь өнiмдерiн өндiру үшiн пайдаланбайтын адамдарға өткiзiлетiн спиртке
белгiленетiн базалық ставкадан төмен белгiленуi мүмкiн.
Жеке табыс салығының ставкалары.
Жеке табыс салығы дегеніміз – салық салу объектілері бар жеке
тұлғаларға салынатын салықтың түрі [1,838 бет]. Қызметкердің табысы бойынша
жеке табыс салығының сомасы қызметкердің салық жылы ішінде төлем көзінен
салық салынатын табысына белгіленген ставкаларды қолдану жолымен
есептеледі. Жеке табыс салығының стаавкалары 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1
2009 жылдың жеке тұлғаларға арналған жеке табыс салығының ставкалары
[16.45б]
Салықтық көрсеткіштер Салық ставкалары
Салық төлеушінің табыстарына 10 проценттік ставка
байланысты салық салынуға тиіс.
Сыйақылар (жинақтаушы сақтандыру 10 проценттік ставка
шарттары бойынша сыйақыларды
қоспағанда), ұтыстар түріндегі
табыстарға байланысты салық
салынады.
Дивидендтер түріндегі табыстар 5 проценттік ставка
бойынша салық салынады.;
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес жеке тұлғалар
оңайлатылған тәртiппен өткiзетiн акцизделетiн тауарларға акциз ставкалары
белгiленедi және жиынтық кедендiк төлем құрамына қосылуы мүмкiн, оның
мөлшерi Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес айқындалады.
Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес Қазақстан
Республикасының кедендік аумағында еркін айналым үшін шығарылатын
акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлеріне акциз ставкалары белгіленеді
және жиынтық төлемнің құрамына енгізілуі мүмкін. Акцизделетін тауарлардың
жекелеген түрлерінің тізбесін және жиынтық төлемнің ставкаларын Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекітеді.
Жиынтық төлем салық Кодексінде белгіленген тәртіппен және мерзімдерде
төленеді
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi.
Жер қойнауын пайдаланушылыр – Қазақстар Республикасының аумағында
мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі
операцияларды Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлға [1].
Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтидiң
ставкалары
1. Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтидi
жер қойнауын пайдаланушылар, оның iшiнде пайдалы қазбалардың басқа түрлерiн
өндiруге жасалған келiсiм-шарттар бойынша қызметтi жүзеге асыратындар
мынадай тiркелген ставкалар бойынша төлейдi:
Кесте 3
Кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты сулары бойынша роялтидiң
ставкалары [1.45б]
№ Пайдалы қазбаның атауы Роялти ставкасы,
%
1 Металлургияға арналған руда емес 1
шикiзат
2 Қалыпқа салынатын құм, глиноземдi жыныс, әк, 1
доломит, әк-доломит жыныстары
3 Тамақ өнеркәсiбiне арналған 1
әк
4 Басқа руда емес 3,5
шикiзат
5 Отқа берiк саз балшықтар, каолин, 3,5
вермикулит
6 Ас 3,5
тұзы
7 Жергілікті құрылыс 4,5
материалдары
8 Ауа кіретін кеуек жыныстар, құрамында суы бар ауа 4,5
кіретін шынылар мен шыны тектес жыныстар
(перлит, обсидиан), малта тас пен қиыршық тас,
қиыршық тас-құм қоспасы, гипс, гипстік тас,
ангидрит, гажа, саз балшық және саз балшықты
жыныстар (баяу балқитын және тез балқитын саз
балшық, құмды саз балшық,
аргиллиттер, алевролиттер, сазбалшықты
тақтатастар), бор, мергель мергельдi-борлы
жыныстар, кремнийлі жыныстар кварцты-далалық шпаты
жыныстар, шой тас, шөгiндi, атқылаудан кейiнгi
және метаморфозалық жыныстар, қалыпқа салынатыннан
басқа құм (құрылыстық, кварцты, кварцты- далалық
шпатты), құм тас, табиғи пигменттер, ұлутас.
9 Жерасты 10
сулары
2. Жер қойнауын пайдаланушы кең таралған пайдалы қазбалар мен жерасты
сулары бойынша роялтидi, осы баптың 3-тармағында көзделген жағдайларды
қоспағанда, олардың тұтынушыларға сатылғанына немесе өз қажеттерiне
пайдаланылғанына қарамастан төлейдi.
Акциздер деп – акцизделетін тауарларға және қызметтің акцизделетін
түрлеріне салынатын, олардың бағасына қосылатын және сатып алушы төлейтін
жанама салықтардың бірі [1, 832 бет].
Жер салығы – жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр
жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берілген жерлердің мемлекеттік сандық
және сапалық есебінің деректері негізінде меншік құқығын, тұрақты жер
пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын
құжаттарға сәйкес есептеліп және төленетін салық түрі [1].
Жер салығы бойынша салықтық ставкалар.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын базалық салық
ставкалары
- ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жер салығының
базалық ставкалары 1 гектарға есептеліп белгіленеді және топырақтың
сапасы бойынша сараланады.
- далалық және қуаң далалық аймақтардың жерлеріне бонитет балына
барабар түрде жер салығының мынадай базалық салық ставкалары
белгіленеді (қосымша 1 қара).
- шөлейтті, шөлді және тау бөктеріндегі шөлді аймақтардың жерлеріне
бонитет балына барабар түрде жер салығының мынадай базалық салық
ставкалары белгіленеді (қосымша 2 қара).
Жеке тұлғаларға берiлген ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге
салынатын базалық салық ставкалары жеке тұлғаларға өзiндiк (қосалқы) үй
шаруашылығын, бағбандық және саяжай құрылысын жүргізу үшiн қора-қопсы
салынған жердi қоса алғанда, берiлген ауыл шаруашылық мақсатындағы
жерлерге, базалық салық ставкалары мынадай мөлшерлерде белгiленедi: көлемi
0,50 гектарға дейiн қоса алғанда - 0,01 гектар үшiн 20 теңге; көлемi 0,50
гектардан асатын алаңға - 0,01 гектар үшiн 100 теңге.
Әлеуметтік салық – қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы
қоры, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры, міндетті медициналық
сақтандыру қоры, халықты жұмыспен қамту қорларына, аударылатын салықтық
жарналары аударымдарының орнына енгізілген міндетті төлем[1, 833 бет].
1. Жеке кәсіпкерлер, арнаулы салық режимін қолданатындарды
қоспағанда, қызметтің жекелеген түрлері үшін арнаулы салық режимінен басқа,
жеке нотариустар, адвокаттар өзі үшін екі айлық есептік көрсеткіш және
әрбір қызметкер үшін бір айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде әлеуметтік
салық төлейді.
2 Тірек-қимыл мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабілетінен айрылған
мүгедектер жұмыс істейтін мамандандырылған ұйымдар салық Кодексінің 121-
бабы 2-тармағының ережелеріне сәйкес 4,5 процент ставка бойынша әлеуметтік
салық төлейді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz