Қарыз алушының несие
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 Несие тәуекелділігінің теориялық - әдістемелік аспектілері
1.1. Несие, оның формалары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Несие тәуекелділігі банк тәуекелділіктерінің бірі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Банк қызметінде несие тәуекелділігін бағалау мен басқару
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 АҚ Нұрбанк мысалында қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау және
оны бағалау әдістері
2.1.Нұрбанк АҚ-нің несие саясатын және қаржылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Нұрбанк АҚ-нің қиыншылықты несиелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...33
3. АҚ Нұрбанк мысалында қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдауда
банктік
технологиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3 Қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалау әдістерін жетілдіру жолдары
3.1. Қазақстан банкілерінің несие қызметін ақпаратпен қамтамасыз ету
жолдарын және банктерде несиелік тәуекелділік – менеджментін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2.Жеке тұлғалардың несиеқабілеттілігін бағалау үшін банктік скорингтік
моделді құру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.60
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайда банк жүйесі негізгі орынды алады. Біздің
республикамызда экономикалық процесстердің дамуы мен жетілуі – банк жүйесін
реформалаудан басталды. Қазақстанның бүгінгі банк жүйесі шетел мамандарының
бағалауы бойынша бұрыңғы кеңестік елдердің ішінде бақылау және реттеу
ұйымдардың халықаралық стандарттарына толығымен сәйкес келуде жетекші орын
алады. Бірақ та банктермен және басқа қаржылық мекемелермен өткізілетін
түрлі операциялар тәуекелділікпен тығыз байланысты. Сондықтан банктер әр
түрлі операцияларды жүзеге асыру барысында өз мойнына алатын қатерді дұрыс
бағалай білудің маңызы зор.
Банктік тәуекелділіктер экономикалық тәуекелділіктер категориясына
жатқанымен, оның өзіндік ерекшеліктері бар. Әрбір күтілмеген өзгерістер,
яғни банк табысының кемуіне әкелетін өзгерістер, тәуекелділік көзі болып
саналады. Банк операцияларын басқару-бұл банк табысын қамтамасыз ететін
банктік портфелмен байланысты тәуекелділіктерді басқару.
Тәуекелділікті басқару функциясы банк қызметінің барлық бағыттарын
қамтиды. Қаржылық тәуекелділіктердің басым бөлігі актив операциялармен, ең
біріншіден несиелік және инвестициялық қызметпен байланысты. Сол себепті
тәуекелділікті басқару банктің басқару стратегиясының ең негізгі
тапсырмасы болып табылады. Бұл банктің кез келген бөлімінің қызметіне
тиісті болады.
Халықаралық тәжірибеде тәуекелділікті басқару - өзіне негізгі төрт
элементтерді кіріктіретін процесс болып табылады. Бұл: тәуекелділікті
бағалау, тәуекелділіктің өзгеруі, тәуекелділікті бақылау және тәуекелділік
мониторингі.
Бұл жұмыстың өзектілігі – тәуекелділікті бақылау. Жоғарыда айтылғандай
әлемдік тәжірибеде тәуекелділікті бақылау - актуалды тақырыпқа айналды.
Бүгінгі күні тәуекелділікті басқару бойынша интенсивті зерттеулер, жаңа
әдіс – тәсілдерді қолдану шаралары өткізіледі.
Қазіргі кезде банктік жүйеде ең көп тараған тәуекелділік несие
тәуекелділігі болып саналады.
Несиелендіру процессі көптеген және әркелкі тәуекелділіктер
факторлармен байланысты, нәтижесінде келісілген мерзімде ссуданы қайтара
алмауға әкеп соқтырады.[1, 9 б.]
Несие тәуекелділігі экзогендік және эндогендік факторларға тәуелді.
Экзогендік факторларға – экономикалық ортамен байланысты процесстер жатады,
ал эндогендік факторларға банктің қате іс - әрекетінен туындайтын
қиыншылықтар жатады.
Несие тәуекелділігін басқарудағы негізгі тетіктер банктің ішкі
саясытында орналасқан. Несие тәуекелділігін басқару қабілеттілігі банк
жетекшілерінің ұстанған саясатына, қызметкелердің мамандану денгейіне
байланысты.
Несие тәуекелділігін төмендетудің бірнеше тәсілі бар, ең негізгісі
болып қарыз алушының несиені өтей алатын мүмкіндігін талдау. Көптеген
банктер осы тәсілді қолданады, өйткені ол несиенің қайтарылмай қалуынан
орын алатын барлық ықтимал қатерді болдырмауға мүмкіндік береді. Қарыз
алушының несие қабілеттілігін бағалау оның қаржылық жағдайын сипаттайтын
көрсеткіштерді есептеуді, әрі талдауды білдіреді.
Банк тәжірибесінде қарыз алушыны баллдық бағалау жүйесі кеңейіп
барады. Қарыз алушыны бағалау критерийлері әр банк үшін жеке және ұстанған
саясатына байланысты болады. Банктердің болуының негізгі мәні - бұл
кредитордан қарыз алушыға және сатушыдан сатып алушыға ақша құралдарының
жылжу процессіндегі делдалдық.
Кредиторлар өте жиі қиындықтармен кездеседі, себебі қарыз алушының
әрекетін үздіксіз бақылауға мүмкін емес, ал олардан ақпарат шамалы болады.
Қарыз алушыларға байланысты қиыншылықтарды шешу және оның алдын-алу
үшін екінші деңгейлі банктерге нақты және сенімді ақпарат көздері қажет.
Қазіргі кезде Ұлттық банкпен банк жүйесін жетілдіру саясаты жүргізіледі,
соның ішінде несие тәуекелділігін басқару да бар. ҚР –ның қазіргі банктік
жүйеде басқа елдерде сияқты қарыз алушылар туралы банкаралық ақпаратпен
алмасу қиыншылығы бар. Коммерциялық құпияға сүйеніп қазақстандық банктер
өзінің қарызданушылары жөнінде ақпарат бермейді, бірақ өздері де мұндай
ақпараттың жоқтығынан құрбан болады.
Қарыз алушының қаржылық есептемелері басты ақпарат көзі болып
табылады. Нарықта банктік қызметтерге деген бәсекелестіктің өсуі жаңа
тиімді жолдарды іздеуге мәжбүрлейді. Бөлшек несиелендіру процесінде
бағалаудың дәстүрлі әдістері өзінің тиімділігін жоғалтты, жаңа банктік
қызметтерді ұсынудың өсуі бөлек немесе толық автоматизациялау процесін
қажет етеді. Несиеқабілеттілікті талдау барысында банк келесі сұрақтарды
шешуі тиіс: қарыз алушы өз міндеттерін уақытында орындай алуға қабілетті
ме? Бұл сұраққа қарыз алушының қаржылық шаруашылық қызметін талдау
жүргізген кезде ғана жауап беруге болады. Екінші сұрақ, заңды түрде
міңезделеді, сонымен қатар кәсіпорын жетекшілерінің жеке қасиеттеріне
байланысты болады. Несиені уақытында қайтару қабілеттілігі кәсіпорын
өтімділігінің, рентабельділік деңгейінің, даму перспективаларының балансын
талдау барысында бағаланады. [2, 32 б.]
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – клиенттің несие
қабілеттілігін талдау арқылы несие тәуекелділігін төмендету, яғни бүгінгі
күнде несие тәуекелділігін басқарудағы негізгі әдіс – тәсілдер, банктердің
несиеқабілеттілікті бағалау әдістері және несие тәуекелділігін
минимизациялау жолдарын анықтау.
Негізгі қарастырылатын мәселелер – несие тәуекелділігінің теориялық -
әдістемелік аспектілері, Нұрбанк АҚ – ның мысалында қарыз алушының
несиеқабілеттілігін талдау және оны бағалау әдістері және қарыз алушының
несиеқабілеттілігін бағалау әдістерін жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылығы – клиенттің несиеқабілеттілігін
бағалауда жаңа әдіс – тәсілдерді ендіру, коммерциялық банктерде несие
тәуекелділігін минимизациялау мақсатында әр түрлі моделдік жүйелерді
қолдану және тәуекелділік менеджментін жетілдіру.
Жалпы айтқанда осы дипломдық жұмыста несие тәуекелділігінің
теориялық әдістемелік аспектілері туралы айтылған, бұл мәліметтер жалпы
несие, несие түрлері, банк тәуекелділіктері, соның ішінде несие
тәуекелділігі және оны басқару мен минимизациялау тәсілдері туралы білуге
мүмкіндік береді.
Сонымен қатар осы жұмыста Нұрбанк АҚ-ы мысал ретінде келтірілген.
Біріншіден банктің даму тарихы және несие саясаты, екіншіден банктің
қазіргі қаржылық жағдайы, үшіншіден қарыз алушының несиеқабілетілігін
талдауда банктік технологиялары, қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалау
әдістерін жетілдіру жолдары мен қиыншылықтары, жалпы айтқанда Қазақстан
банкілерінің несие қызметін ақпаратпен қамтамасыз ету жолдарын жетілдіру
шаралары, бүгінгі күнде жеке тұлғалардың несиеқабілеттілігін бағалау үшін
банктік скорингтік моделді құру әдістемесі туралы айтылған.
Әрине бұл дипломдық жұмыс банк қызметінің барлық сферасын қамтымайды,
бірақ та бүгінгі күні оның дамуына басты кедергі болатын факторлар туралы
айтылған, яғни несиелеу процессінде туындайтын басты қиыншылық – несие
тәукелділігі. Несие тәуекелділігін төмендетудің негізгі әдістерінің бірі –
клиенттердің несиеқабілеттілігін анықтау, талдау және бағалау. Бұл осы
дипломдық жұмыстың негізі болып табылады.
1 Несие тәуекелділігінің теориялық-әдістемелік аспектілері
1.1 Несие оның формалары және түрлері
Несие-ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады.
’’Кредит” деген сөз, ”қарыз”, ”несие” деген “kredo” - сенемін деген мағына
беретін латынша “kreditum” деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже
ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Несиеге толық
анықтама беруге тырысып көрейік.
Несие-кеңейтілген, қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік,
қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың экономиканың бос
ақшалай қаражаттарының жұмылдыруын қамтитын несие капиталының қозғалысы
себепті экономикалық қарым-қатынастарды көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің қайтару, төлемдік, мерзімдік,
қолма-қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптермен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап
қалыптасты,ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі-қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие беруші уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол банктің
несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен өтеуде
өзініңің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Ол белгілі бір мерзімде берілген
сомманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі-қарыз алушыға берілген несиенің қайтарылуын
және одан табыс түсіруге несие берушіге де, оның тиімді пайдалануына қарыз
алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі-қарыз алушыға кез-келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттілігін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу- несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады.
Несиенің қамтамасыз етілу принципі – несие келісімшартында қарыз
алышы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың
мақсатқа сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Бұл принциптің барлығы бір-
бірімен өзара байланысты және олардың бір уақытта қызмет етуі несиенің
мәнін анықтайды.
Несие формасы – бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс
табуы. Ол несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие
қатынастарының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкес келуі керек.
Несиенің мынадай ең маңызды формаларын бөліп көрсетуге болады:
- қызмет ету саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие
- несие мәмілесінің объектісіне қарай – банктік, комерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер (1 сурет)
Сурет 1 Несиенің негізгі формалары
Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс тәжірибеде төлемдердің
мерзімін ұзарту мен тауарларды сатуда, машина мен құрал – жабдық, тұрмыстық
тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады. Қазақстанда тауарлық неисе
фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Несиенің
тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда болып дамиды, ол
осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылыққа ие, типтік форма болып
табылады. Несиенің бұл формасы ұлттық және халақаралық экономикалық
айналымның шегінде пайдаланылады.
Несиенің тауарлық және ақшалй формаларымен қатар оның аралас
формасы да қолданылады.
Коммерциялық несие – несиенің бір түрі болып табылады. Несиенің
басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын пайда болды.
Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған тауарлар мен
қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Ол тауарлық формада
беріледі және оның пайдалану шегі болады. Ең алдымен оның мөлшері шектеулі
болады, өйткені әрбір кәсіпкер, әрбір өзге субъекті коммерциялық несиені
өзінің ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады.
Банк несиесі – нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы. Бұл
жағдайда несие қатынасының объектісіне ссуданы ақшалай қаражатпен беру
процессі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандырылған
қаржы несие ұйымдарына, көбінесе банктерге , қарыз алушы кәсіпорындарға,
ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі. Банк несиесі банкпен қарыз
алушының арасында несие келісімшарты немесе несие келісімі бекітілгеннен
кейін беріледі.
Тұттыну несиесі – халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде жеке шаруашылығы өндірісті
дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөңдеуден өткізуге, ұзақ уақыт
пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі. Тұтыну несиесі белгілі
бір дәрежеде табыстарды біркелкі емес тұрғындардың өмір деңгейін
салыстырмалы түрде теңестіреді, әртүрлі әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі
мен құрылымының арасындағы айырмашылықты жояды.
Ипотекалық несие – нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі
болып табылады. Оның мынадай ерекшеліктері бар:
- Ипотекалық несие – бұл қатан анықтылған кепілзатпен берілетін
ссуда. Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымалы
мүлік сатылады және одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы
өтеледі.
- Ипотекалық несие - әдетте 10-30 жылға дейін ұзақ мерзімге
беріледі.
Мемлекеттік несие – жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос
ақшалай қаражаттардың мерзімдік, қайтарымдық және ақылы шарттары негізінде
мемлекет тарапынан жұмылдыру себебі бойынша қатынастың жиынтығын білдіреді.
Оны мемлекет бюджет тапшылығын жабу үшін және мемлекет өзінің ағымдағы
мүмкіндіктерінен тыс қажеттіліктерін қосымша қаржыландыру үшін пайдаланады.
Халықаралық несие – несиегер ретінде мемелекет, банк, басқа елдің
жеке және заңды тұлғалары алға шығатын халықаралық экономикалық қатынас
саласындағы ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді. Халықаралық несие
жаңа техника, технология тауармен қызмет көрсету импортын ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Ол төлем балансының тапшылығын жабудың құралына және
жинақтаудың қосымша көзіне айналады.[3, 78б.]
Несие түрлері - бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын,
экономикалық – ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең бөлшектелген
сипаттамасы, яғни несиенің іс тәжірибедегі нақты қосымшасы.
Қазақстанда неисе түрлері былайша жіктеледі:
1. несиелеу объектінің экономикалық белгілері бойынша:
- айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;
- негізгі құрал-жабдықты қалыптастыруға берілетіннесие;
- ТМҚ аясында шұғыл қажеттілікке, сондай-ақ нормативтен тыс
қорлардың аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;
- өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
- жол үстіндегі (жолдағы) есеп айырысу құжаттары аясында
берілетін несие, аккредитивтер:
- төлем несиелері;
2. Қамтамасыз етілуі бойынша:
- Жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ –пен, кепілдікпен,
сақтандыру келісімімен толық қамтамасыз етілген;
- Ішінара қамтамасыз етілген;
- Қамтамасыз етілу болмайтын банкілік (сенімділік);
3. Қайтарылу мерзімі бойынша:
- Қысқа мерзімді;
- Орта мерзімді;
- Ұзақ мерзімді;
4. Өтелу тәртібі бойынша:
- Бөліп-бөліп төлеу;
- Бір жолғы өтеу;
- Кезең сайын бір қалапты;
5. Тәуекелдік деңгейі бойынша:
- Субстандартты;
- Стандартты;
- Күмәнді;
- Сенімді;
- Сенімсіз;
- Ұзартпалы;
6. Ақылылығы бойынша:
- Қалыпты пйыздық мөлшерлеме;
- Жоғары пайыздық мөлшерлеме;
- Төменгі пайызды мөлшерлеме;
- Пайызсыз;
7. Салалық бағыты бойынша:
- Сауда-саттық несиесі;
- Өнеркәсіп несиесі;
- Ауыл шарушылық несиесі;
- Құрылыс несиесі;
8. Ашылатын шот түрлері бойынша:
- Жай ссудалық шот бойынша несие;
- Арнайы ссуда шоты бойынша несие;
- Контокорренттік шот бойынша несие;
- Овердрафт бойынша несие;
- Несие желісі бойынша несие;
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әруақытта
қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар
құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде
сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға берілген құнға қатысты
кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің
формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.[1, 96 6.]
1.2 Несие тәуекелділігі банк тәуекелділіктерінің бірі ретінде.
Қазақстанның қаржылық жүйесінің тұрақтылығы – көбінен мықты ақшалай
– несиелік және инвестициялық қызметтер сферасына тәуелді. Бірақ та
банктермен және тағы басқа да қаржылық мекемелермен өткізілетін операциялар
тәуелділікпен тығыз байланыста. Тәуекелділік – табыстың жоғалуына,
ресурстық базаның кеміуне, өтімділіктің жоғалуына және банкротқа ұшырауға
әкеледі.
Өзінің қызмет көрсету аясында банктер және тағы басқа қаржылық
мекемелер көптеген тәуекелділіктің әр түрімен кездеседі, олар бір – бірімен
пайда болу уақытымен, ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен әркелкі
болғанымен бір – бірімен тығыз байланыста және және бір – біріне үлкен
әсерін тигізеді.
Қазіргі кезде банктік жүйеде ең көп тараған тәуекелділік - несие
тәуекелділігі болып саналады. Бұл клиенттің өзіне жүктелген ақшылай
міндеттемелерді жүргізген кезде қарыздық, лизингтік, факторингтік,
форфейтингтік, ломбардтық операциялар бойынша келісімнің шарттарын
орындамау, бұзу, бас тарту. Банктің адал іс – қимылдарына қарамастан, бұл
тәуекелділік сырттай, мінезделеді, өйткені қатысушы өз міндетін орындай
алмайды.
Сонымен қатар несие тәуекелділігі – қарыз алушының өз қаржылық
міндеттемесін орындамағынына байланысты орын алатын банк ссудасы бойынша
төлемеу қатері болып табылады.
Несие тәуекелділігі бірнеше себептерге байланысты:
- қарыз алушының жаупкершілігінің болмауы;
- қарыз алушының төлемқабілетсіздігі, яғни тұрақты ақша ағымын құра
алмауы;
- банк жетекшілерінің және клиенттің есептеудегі жіберген қателері;
- саяси және экономикалық тұрақсыздық;
- қамтамасыз етілгн кепілзат бағасының болашақтағы құнына сенімсіздік.
Несие тәуекелділігі – банк өніміне тәуелді болғандықтан келесі
түрлерге бөлінеді (Кесте 1) [ 4, 15б.]
Кесте 1
Несие тәуекелділіктерінің түрлері
Түрі Тәуекелділікті
анықтау
Тікелей несиелік тәуекелділер. Қарыз алушының несиені қайтармау
(қарызалушылар бойынша). және ол бойынша пайыздарды төлемеу
тәуекелділігі.
Кесте 1 жалғасы
Банк аралық операциялар бойынша Банк – контрагент өз
тәуекелділік. міндеттемелерін орындамау
(банк – контрагенттер бойынша). тәуекелділігі.
Ұзақ мерзімді бағалы қағаздар бойынша Бағалы қағаздар бойынша табысты
дефолта тәуекелділігі қайтармау тәуекелділігі.
Баланстан тыс міндетер бойынша дефолтаСеріктестің аккредитив,
тәуекелділігі(қарыз алушылар бойынша) кепілдемелер, тапсырыс беру
бойынша міндеттемелерді орындамау
тәуекелділігі
Өндірістік қаржылық құралдар бойынша Серіктестің форвард, фьючерс,
дефолта тәуекелділігі своп, опцион және тағы басқа
туынды бағалы қағаздар бойынша
міндеттемелерді орындамау
тәуекелділігі.
Несие тәуекелділігінің үш түрін бөліп көрсетуге болады: теріс
пайдалану қатері, шетелдік несие тәуекелділік, ішкі қарыз бойынша төлемеу
қатері, яғни қарыздардың қайтарылмай қалу қаупы.
Теріс пайдалану – біздің республикамызда 1991- 1993 жылдары
аралығында орын алған банктердің үмітсіз берешегінің ең көп тараған себебі.
Тексеру барысында маусымдық егіс жұмысына, астық жинауға, өзіндік қаражатты
толтыруға бөлінген мақсатты несие ресурстарының мақсатсыз пайдаланғанын
растайтын көптеген факторлар анықталады.
Бұл жеңілдікті несиелер басқа банктердің несиесі бойынша берешектерді
өтеуге, машиналарды, сән-салтанат бұйымдарын сатып алуға жұмсалған.
Алаяқтық (алып - сатарлық) жағдайларда орын алған, атап айтқанда, бұл
несиелер комерциялық құрылымдарға нарықтық баға бойынша сатылған валютаға
айырбасталған және тағы басқалар.
Теріс пайдалану қатері банк жүйесінде 80 – ші жылдары кезінен
тарады. Бұл қатердің түрінен АҚШ –ғы барлық банктердің жартысынан көбі
банкротқа ұшырады. Директорлар мен жоғары лауазымды қызметкерлер несиені өз
туыстарымен достарына берген, сондай-ақ, несиені қарыз алушының қаржылық
жағдайын тексермей беру секілді сақтық шаралары қолданылмаған.
Шетелдік несие бойынша қатері әсіресе 70-ші жылдары дамыған
елдердегі қарыз алушылар несиесі бойынша төлемдердің жаппай кешіктіруімен
байланысты орын алды.
Ішкі қарыз бойынша төлемсіздік қарыз алушының
төлемқабілетсіздігін тудыратын барлық факторлар есебінің қиындығымен
байланысты. [1, 86б.]
1.3 Банк қызметінде несие тәуекелділігін бағалау мен басқару
тәсілдері
Несие тәуекелділігін кемітудің бірнеше тәсілі бар:
1. Банк ссудасының портфелін әртараптандыру, яғни барлық назарымызды
қатерге аударатын несиелеудің ”жоғары шегін ” белгілеу жолымен бір қарыз
алушыға берілетін несиенің мөлшерін кеміту. Бұл тәсілді банк клиентінің
несиені өтей алатын қабілетіне көзі жетпегенде, яғни клиенттің несиені
қайтаруына сенімсіздік білдіргенде қолданады. Несиенің кемітілген мөлшері
оның қайтарылмай қалған жағдайында тәуекелділіктің мөлшерін азайтуға
мүмкіндік береді.
2. Несиені өтеу қабілетін, яғни қарыз алушының несиені өтей алатын
мүмкіндігін талдау, көптеген банктер осы тәсілді қолданады. Өйткені ол
несиені қайтарылмай қалуынан орын алатын барлық ықтимал тәуекелділікті
болдырмауға мүмкіндік береді.
Қарыз алушының несиені өтеу қабілетін бағалау қарыз алушының
қаржылық жағдайының тәекелділігін сипаттайтын көрсеткіштерін есептейді,
әрі талдауды ұйғарады. Мұндай көрсеткіштерге мыналар жатады:
- абсолютті өтімділік коэффициенті – бұл ақшалай қаражат + қысқа
мерзімді міндеттемедегі бағалы қағаздар қатынасы;
- өтеудің аралық коэффицинті – бұл ақшалай қаражат + бағалы қағаздар
+ қарыз алушының қысқа мерзімді міндеттемесінің есеп айрысуындағы қаражат
қатынасы;
- өтеудің жалпы коэффициенті – бұл айналым капиталының қарыз
алушының қысқа мерзімді міндеттемесіне қатынасы.
Оның үстіне банктер келешекте түсетін түсімдерді бағалау керек,
өйткені оның есебінен несие өтелетін болады. Сондай – ақ қарыз алушының
қаржы тұрақтылығының көрсеткіштерін бағалау қажет.
Соңғы уақытта шетелдік банктердің іс- тәжірибесінде қарыз алушыны
балмен бағалауға негізделген әдіс кеңінен қолданылып жүр. Бұл клиент
рейтингісін әзірлеуді ұйғарады.[5, 43 б.]
Несие тәуекелділігін басқару өзімен ұйымдастырылған нақты іс-
әрекеттер кезектілігін мазмұндайды. Бұл келесі буындарға бөлінеді:
1. Тәуекелділік идентификациясы ( несие тәуекелділігінің пайда болу
факторларын анықтау);
2. Несие тәуекелділігінің деңгейін бағалау;
3. Тәуекелділік стратегиясын таңдау (тәуекелділікті қабылдау туралы
шешімдер, тәуекелділікпен байланысты іс- әрекеттен бас тарту);
4. Тәуекелділіктерді бақылау;
5. Мониторинг.
Кесте 2
Несие тәуекелділігін басқару тәсілдері
Несие Нақты қатысушыға қатысты Портфельге қатысты
тәуекелділігін
басқару
буындары
1.Несие Қатысушы келісімнің Қатысушы операция бойынша
тәуекелділігініміндеттемелерін орындамауда міндеттерді орындамағанда
ң потенциалды себептерден байқалатын тәуекелділік
идентификациясыбайқалатын тәуекелділік
2.Несие Қарыз алушының несие Берілген несиені
тәуекелділігін қабілеттілігін бағалауда орын тәекелділік класстары
сандық бағалау алады және 2 буынды бойынша топтау, бұл
кірітіреді: болжамды шығындарды есептеу
қарыз алушының несиелік үшін қажет:
рейтінгісін анықтау; несие тәуекелділігінің
қарыз алушының өз деңгейі бойынша;
мндеттемелерін орындамаған қатысушылардың өзара
жағдайда, банк шығындарының қарым-қатынастарының
масштабы белгілері бойынша (бір
нарық секторында қызмет
ететін, бір аймақта және
т.б)
3.Шешімдерді Қатысушының несие Портфелдің несие
қабылдау тәуекелділігінің сандық тәуекелділігінің сандық
бағалау нәтижелері есептеледі бағалау нәтижелері
есептеледі
4.ТәуеклділіктеНесие тәуекелділігінің Несие тәуекелділігінің
рді бақылау деңгейін төмендету үшін келесідеңгейін төмендету үшін
және несие құралдардың біреуі таңдалады: келесі құралдардың біреуі
тәуекелділігін Қатысушы келісім шарттарын таңдалады: диверсификация,
минимизациялау орындау туралы банктің шығындарды жабу үшін
әдісін таңдау мәліметтер алу деңгейін қорларды дайындау, лимит
көтеру;қатысушының қаржылық орнату,берілетін несиенің
мүмкіндіктері;Банк және әр түріне экономиканың
қатысушы арасында тұрақты аумақтары мен салалары
серіктес қарым- қатынастарын бойынша лимит орнату
орнату;
5.Несие Несие тәуекелділігінің Портфелді ағымды құны
тәуекелділігінідеңгейінің өзгерістерін бойынша бағалау, несие
ң мониторигі оперативті есептеу үшін сапасына, несие саясатына,
қатысушының іс- қимылына несиені беру шарттарына
мониторинг өткізу мониторинг.
Қазақстанның нарығын несиелеу спецификасы – клиенттермен несиелік
операцияларды өткізуде тәуекелділікке тоқталады. Бұл бірнеше себептермен
түсіндіріледі:
1. Бизнес үшін қлоайсыз орта (жемқорлықтың жоғары деңгейі, менеджменттің
төмен деңгейде болуы)
2. Шаруашылық субъектілердің көбінде өтімді кепілдік мүлкінің болмауы
немесе банктің оған дұрыс баға бере алмауы.
Сонымен қатар несие тәуекелділігін басқару бойынша халықаралық
ережелер бар:
1. Несиені жабу көзі болып таза пайда, түсім, табыс емес, қолма- қол
ақша ағыны табылады.
2. Тәуекелділікті болдырмау бұл банкирдің ең үлкен қатесі.
3. Күмәнді кеміл 100% баға бойынша өтпейді.
4. Анализ және бағалау, несиені зерттеу құралдары банкирге несиелік
тәуекелділікті анықтауда өз көмегін көрсетеді.
Несие тәуекелділігін төмендетудің тәсілдерінің ең көп тараған
түрі: қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалау, бір қарыз алушыға
берілетін несиенің көлемін азайту, несиені толық қамтамасыз ету, несиелерді
сақтандыру, консорциалдық негізде несиелерді ұсыну, несиелерді
әртараптандыру.
Нақты қарыз алушы бойынша несие тәуекелділігін төмендетуде
қолданылатын құралдар:
1. Қарыз алушының қызметі бойынша банктің ақпаратпен қамтамасыз етілу
деңгейі – несие тәуекелділігін бағалаумен айналысатын несие бөлімінің
қорытындылары және қорғаныс бөлімінің өткізген мониторингтің нәтижесінде,
банкке қарыз алушының азаматтық және қаржылық жағдайы туралы ақпарат
алуға мүмкіндік береді. Бұл процесс қарыз алушының банк алдында өз
міндеттерін орындау мүмкіндігін, несие тәуекелділігін азайтуға мүмкіндік
береді.
2. Қарыз алушының төлемқабілеттілігін жоғарлату шаралары. Қарыз алушының
банк алдында өз міндеттерін уақытында және толық орындау үшін келесі
шаралар қолданылады:
• Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етуде кепілзат мүлікті заңды
түрде несие берушінің атына аудару\Банкке өткізілетін кепілзат, банк
бақылауды ұйымдастыру үшін қолданылады, яғни несиенің қайтарылуын
қамтамасыз етеді.Бұл өз кезегінде қарыз алушының өз міндеттерін
толық жауапкершілікпен орындауға мәжбүрлейді. Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету, банкпен берілген сомманы қайтарып алуға және ол
бойынша пайыз алуға кепілдік береді. Банк кепілзат түрін таңдаған
кезде жоғары өтімді мүлікті қабылдайды, бұл өз кезегінде мүлікті
өткізген жағдайда банк қызметіне теріс әсерін тигізуден сақтап
қалады.
• Несие келісіміне шарттарды енгізу. Егер де қарыз алушы өз
міндеттерін орындамаған жағдайда оған айыппұлдар жүктеледі.
Қарыз алушының қаржылық мүмкіндіктерін жоғарлату әдістеріне – банк
және қарыз алушының біріккен қызметі, яғни банк қарыз алушыға несие
ресурстарын пайдалануда консалтингтік қызмет көрсетулерді қамтамасыз етеді.
Бұл қарыз алушының несие ресурстарын дұрыс пайдалануға, ал банкке несие
тәуекелділігін төмендетуге мүмкіндік береді.
3. Лимит бойынша буындап несиелеу. Тәуекелділіктерді төмендету, қарыз
құралдарының мақсатты жұмсалуы және сапалы бақылауды орнату үшін, банк
тәжірибесінде ірі соммаларды траншпен несиелендіру қолданылады, яғни
жобаны қаржыландыру үшін қаражат бекітілген график бойынша беріледі.
Портфель бойынша несие тәуекелділігінің деңгейін төмендетуде
қолданылатын құралдар:
1. Тәуекелділікті бөлу (үлес бойынша)
Тәуекелділікті бөлу мүмкін қатерді қатысушылар арасында үлеспен бөлу.
Сонымен мүмкін шығындар әр қатысушы үшін сәйкесінше көп болмауы тиіс. Банк
бұл құралды несие портфелін құрған кезде тәуекелділікті төмендету
мақсатында қолданылады. Несие тәуекелділігін төмендету құралдарының ең
маңыздысы, портфелді келесі параметрлер бойынша оптимизациялау:
• Қарыз алушыларды әртараптандыру;
• Ссудалар бойынша қабылданатын кепілдіктерді әртараптандыру;
• Ссудалық портфелді сала бойынша әртараптандыру;
• Ссудалық портфелді аумақ бойынша әртараптандыру;
• Ссудалық портфелді несиелеу мақсаты бойынша әртараптандыру; Әр
түрлі пайыздық ставканы қолдану түріндегі әртараптандыру;
• Несиелік портфелді мерзім бойынша әртараптандыру.
Ссудалық портфелді әртараптандырудың нақты деңгейі –
тәуекелділікті сақтандырудың жақсы құралы болып саналады.
2. Тәуекелділікті беру (передача риска) , сақтандыру, хеджирлеу.
Сақтандыру – арнайы мекемеге анықталған төлем үшін өз тәуекелділігін
толық немесе бөлшектеп аудару. Сонымен қатар сақтандыру – ресурстарды алдын-
ала қорлау формасы ретінде саналады. Тәуеклділіктің көп бөлігі немесе
толығымен сақтанушыдан сақтандырушыға көшеді.
3. Несиелерді бөлу – бұл әдіс несие тәуекелділігінің деңгейін төмендету
үшін қолданылады. Бұл несиені сату және сатып алу жолымен орындалады.
Олар:
• Секьюритизация – бұл банк активтерінің бағалы қағаздарға
айналуы. Активтерді секьюритизациялау - банктің несие
ресурстарын орналастыруда, тек несиелік келісімшарт арқылы ғана
емес, сонымен қатар вексель (қысқа мерзімді несилеуде) және
корпоративтік облигациялар (ұзақ мерзімді несиелеуде) арқылы
жүргізіледі.
• Синдикация – қаржыландыру үшін бірнеше банктерді тарту.
Синдикация ссуданың әркелкі көлемде берілуін және
тәуеклділіктің қолайлы деңгейін сақтап тұруға мүмкіндік береді
• Сегментация және несиені сату – несиені банк кредитормен басқа
банкке сату. Бұл құрал қандай да бір себептермен қайтаруға қиын
ссуданы қайта есептеуге мүмкіндік береді, бірақ жоба табысты
болғандықтан, мұндай шараны өткізу арқасында ссуданың сапасын
жақсартуға болады.
Несие алу үшін, жаңа өтінішті қанағаттандыру үшін, банк потенциалды
қарыз алушының несиеқабілетттілігін бағалайды. Шетел елдерінің
тәжірибесінде қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалауда екі әдіс
қолданылады.
Бірінші (логикалық) потенциалды қарыз алышының қаржылық жағдайына
талдау жасау және болжаммен қатар эксперттік бағалауға сүйену. Бар
ақпараттың негізінде банк қызметкері потенциалды қарыз алушы туралы ''
жалпы келбет'' құрастырады, несие тәуекелділігінің деңгейі де ескеріледі.
Екінші кең тараған әдістің бірі несиелік өтініштерді таңдауда
“скорингтік жүйе” деген атауға ие болды.
1. Жобаға сараптама жүргізіледі, несие сарапшысы келесі позицияларды
анализдейді:
• Қарыз алушының жалпы мінездемесі;
• Қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау және бағалау;
• Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалау;
• Бір қарыз алушыға келетін максималды тәуекелділікті есептеу;
• Компанияның ағымды қызметін және өндірістік потенциалын бағалау;
• Жобаның рентабелділігін бағалау;
• Жобаның салалық талдауы;
• Компания менеджментін бағалау;
• Қаржыландыратын жобаға бақылау жүргізу мүмкіндігін бағалау;
• Компанияның қызмет көрсететін банктермен өзара қарым-қатынасын
талдау;
• Оң жәнк теріс жақтармен бірге потенциалды тәуекелділікті талдау;
• Қарыздың категориясын анықтау: клиенттерге ұсынылатын және
саудаға берілмейтін, клиенттерге де , саудаға да берілетін
қарыз.
Егер де банктік сараптаманы өткізу барысында қарыз алушы
туралы жағымсыз ақпарат алынса, онда несие сараптамашысы бұл ақпаратты
несиелеу Департаментінің жетекшісіне, ал ол басқарушы директорға жеткізеді.
Нәтижесінде бұл жобаны қараудан бас тарту немесе жобаны әрі қарай жетілдіру
туралы шешім қабылданады.
Енді қарыз алушыға қойылатын негізгі талаптарды қарастырайық.
Қарыз алушының несиеқабілеттілігін анықтау үшін қаржылық есептер және
т.б құжаттар болуы керек. Банктің сараптамасыз қарыз беруге құқығы жоқ.
Несие тәуекелділігін бағалауда негізгі критерийлер:
1. Қарыз алушының репутациясы. Бұл процесс жеке сөйлесуден, субъективті
және объективті ақпаратты тексеруден тұрады. Мүмкіндік бойынша ақпарат
жазбаша алынады, егер де тек ауызша ақпарат болса, онда несие
сараптамашысы өзіне керекті ақпаратты жазып алып басқа құжатттарға
қосады.
2. Қарыз алушының мүмкіндігі. Қарыз алушының өзінің барлық операциялары
бойынша ақша құралдарын алу қабілеттілігі бағаланады.
3. Қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалау. Кәсіпорынның балансын,
қаржылық қызметінің есептері негізінде, қарыз алушының қаржылық
тұрақтылығы, төлемқабілеттілігі анықталады, сонымен бірге баланс
өтімділігіне талдау жүргізіледі. Несиеқабілеттілікті бағалаудағы
факторлар қарыз алушының ссданы мерзімінде қайтару мүмкіндігін
бағалауға көмектеседі. Сол себепті шетелдік тәжірибеде несиелендіруде
бірнеше позициялар орын табады. Олар бойынша потенциалды қарыз
алушының сенімділігі және несие тәуекелділігінің деңгейі бағаланады.
Бес “си’’ атанған ережелер қолданылады:
➢ Character – мінездеме, қарыз алушының мүддесі, оның іскерлік
әлемдегі репутациясы, өзіне жүктелген міндеттемелерді орындау
үшін дайындылығы мен жауапкершілігі.
➢ Capacity - қаржылық мүмкіндік, бұл ағымды ақшалай түсімдермен
активтерді сату есебінен, алынған ссуданы жабу қабілеттілігі.
➢ Capital – мүлік, компанияның акционерлік капиталының көлемі мен
құрылымы, компанияның негізгі акционерлерінің немесе жеке
кәсіпкердің жағдайы.
➢ Collateral – қамтамасыз ету, несиені алу барысында кепіл
ретінде ұсынған активтердің түрі мен құны.
➢ Conditions – жалпы шарттар, экономикалық коньюктураның және
тағы басқа сыртқы факторлардың жағдайы, себебі олар қарыз
алушының қаржылық жағдайына әсерін тигізе алады, мысалы: Салық
заңнамасының өзгеруі және сол сияқты
Сонымен қарыз алушының іс- қабілеттілігін бағалау – компания
жетекшілері туралы мәліметтерді анықтау болып табылады. Компания
жетекшілері туралы білу, олардың жауапкершілігі мен өкілеттілігін анықтауға
мүмкіндік береді. Жалпы мәліметтерге – бастапқы қызмет көрсету күні, тіркеу
номері, тіркеуді жүзеге асырған орган,компанияның ұйымдастырушылық-
құқықтық формасы, капитал көлемі, қызметтер түрлері, заңды мекен – жай және
т.б
Компанияның табыс алу қабілеттілігі – несие келісімнің негізгі
шарттарының бірі, себебі табыс ссудалық қарызды жабудың ең басты көзі болып
саналады. Басқа көздерді пайдалану, мысалы : активтерді сату, басқа
кредиторлардан ссуда алу, компанияның қаржылық тұрақтылығының бұзылуын
көрсетеді. Компанияның табыс алу қабілеттілігін бағалау келесі бағыттар
бойынша өткізіледі:
• Компанияның өндірістік – сату қызметін талдау;
• Компания қызметінің қаржылық аспектісін талдау.
Компанияның өндірістік – сату қызметін талдау өзіне қарыз алушының
негізгі қорлармен, шикізат ресурстарымен, жұмыс күшімен, барлық ресурстарды
тиімді пайдалануды, дайын өнімді өткізу тәсілдерді, бағалық саясатты өткізу
стратегиясын, басқарудың сапасын, нарықтағы компанияның орны мен деңгейі,
сату тенденцияларын және компания перспективасын бағалауды кіріктіреді.
Компания қызметінің қаржылық аспектісін талдау – бұл коэффициенттерді
қолдану арқылы қаржылық есептілікті талдау болып саналады:
• Ұзақ мерзімді активтерді талдау;
• Өзіндік айналым құралдарын талдау;
• Компания қызметінің нәтижесін талдау;
• Құралдардың өтімділігі;
• Шаруашылық қызметтің тиімділігін талдау. Табыстылық және
рентабелділік.[7, 125 б.]
2 АҚ Нұрбанк мысалында қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау
және оны бағалау әдістері
2.1 Нұрбанк АҚ-нің несие саясатын және қаржылық қызметін талдау
Банк акционерлерінің құрамына – отандық ірі мұңай өндейтін
компаниялар, азық-түлік саласының кәсіпорындары, сыртқы саудалық фирмалар,
өз қызметін баспасөз және ақпараттық бизнес саласында жүзеге асыратын
компаниялар кіреді. Банк клиенттері – ірі сыртқы саудалық компаниялар,
экспорттық, импорттық келісімді жүзеге асыратын өндірістік кәсіпорындар,
көптеген орта және шағын бизнес субъектілері, мемлекет халқы да банкке
сенімділігін артады. Банктің ссудалық портфелінің құрылымы экономиканың
азық-түлік өндірісін, көтерме-бөлшек сауданы мұңай мен газ өндіруді, мұңай
өнімдерін өткізуді, тас көмірді өндіруді, транспорт және телекоммуникация,
құрылыс, баспасөз іскерлігін несиелендіреді.
20 мамыр 1992 жыл. Атырау облысының әкімшілігінің қолдауымен
аумақтың экономикасын дамыту үшін Акционерлік Коммерциялық Банк Нурбанк
ашылды.
3 тамыз 1992 жыл. Банктік операцияларды өткізу үшін Лицензия
алынды.
8 қыркүйек 1993 жыл. ҚР-ның Әділеттілік Министрлігінде банктің
алғашқы мемлекеттік тіркеуі өткізілді.
14 қаңтар 1995 жыл. Банктің акционерлер жиналысында жарғылықты
капиталды 40млн.теңгеге ұлғайтуға шешім қабылданды.
1 қаңтар 1997 жыл. ҚР-ның Орталық банкі Банкке Генералды лицензияны
берді.
1 қаңтар 1997 жыл. Қазақстан бойынша Банк фелиалдарын ашу, бүгінгі
күні банктің 15 фелиалы және 20 есептік кассалық бөлімдері қызмет
көрсетеді. Сонымен қатар Мәскеуде тұрақты қызмет ететін өкілдік бар.
10 қаңтар 1998 жыл. ҚР Үкіметімен өткізілген тендердің жеңімпазы
болды, 5 жыл ауыл шаруашылығын қаржыландыруға мүмкіндік алды.
1 қаңтар 1999 жыл. Банк Қазақстанның Қаржы Ассоциациясының мүшесі
болды, Қазақстандық биржалық қорда валюталық сауданың қатысушысы ретінде
тіркелді.
Сәуір 2000 жыл. Банк Халықаралық VISA International төлемдік
жұйесіне енді.
Желтоқсан 2000 жыл. SWIFT қоғамдастығына мүше болып енді, шетел
валютасында аудармаларды өткізуге мүмкіндік алды.
1 қаңтар 2000 жыл. America Express компаниясымен маркетингтік
келісім жасады, бұл компанияның төлем карточкаларын тарата бастады.
1 қаңтар 2001 жыл. Банк ЖАҚ Қазақстандық Ипотекалық компания
атты бағдарламасы бойынша серіктес статусына ие болды.
22 қаңтар 2002 жыл. Банкке Standard & Poor's деңгейінде халықаралық
контрагенттік несиелік рейтинг және депозиттік сертификаттар рейтингісіне
иеленді.
ҚР-ның Ұлттық банкпен Банктің 1,5млрд.теңге соммасына атаулы
купондық индекстелген облигацияларды шығаруға тіркеуге алынды.
28 қазан 2002 жыл. Шетел банктердің Синдикаты Банкке сауданы
қаржыландыру мақсатында 15млн.доллар ұсынды.
1 қаңтар 2003 жыл. Банк Қазақстанда ең жақсы банк-портнер
атағына ие болды.
30 маусым 2004 жыл. Ресейде Банктің өкілдігі ашылды.
Қараша 2004 жыл. Банк капиталы 2млрд.теңгеге өсті.
7 желтоқсан 2004 жыл. Банк Жамбыл облысының Байзақ аудандағы жаңа
кірпіш зауытын құруды қаржыландырды.
25 желтоқсан 2004 жыл. Халықаралық Moody's Investors Service
рейтингтік компания Банктің рейтингісін көтерді. Банк Қазақстанда ссудалық
портфельдің сапасы мен өтімділігі бойынша ең жақсы банк деп таңылды.
22 желтоқсан 2004 жыл. Тараз қаласында банк филиалы ашылды.
29 сәуір 2005 жыл. Банк 150млн.доллар соммасында евробондты
шоғырландырды, 9,125% мөлшерлеме бойынша.
Сәуір 2005 жыл. Жарғылық капиталды 10млрд.теңгеге арттыруға шешім
қабылдады.
13 мамыр 2005 жыл. Банк 65млн.доллар соммасында қарыз алғаны
туралы мәлімдеді.
15 шілде 2005 жыл. Петропавл қаласында Банк филиалы ашылды.
Тамыз 2005 жыл. Банк 100мыңыншы VISA төлем карточкасын шығарды.
24 қыркүйек 2005 жыл. Уральск қаласында Банк филиалы ашылды.
26 қаңтар 2006 жыл. Банк акционерлері сыртқы міндеттемелерді
500млн.долларға арттырды, 5млрд.теңгеге депозитарлық қолхат шығару туралы
шешім қабылдады.
Сәуір 2006 жыл. Банк акционерлері жарғылықты капиталды 2,5 есеге
арттыруға шешім қабылдады.
Мамыр 2006 жыл. Көкшетау қаласында банк филиалы ашылды.
2 маусым 2006 жыл. Банк өзінің даму тарихында ең үлкен
синдицирленген 135млн.доллар соммасында қарызды тартты.
Кесте 3
Нұрбанк АҚ –ның рейтингтері
Moody's
Атауы Ағымды рейтингтер
Ұзақ мерзімді рейтинг Ва3
Қысқа мерзімді рейтинг Ва3
Қаржылық тұрақтылық рейтингі Е+
Болжам Тұрақты
Standard & Poor's
Атауы Ағымды рейтингтер
Ұзақ мерзімді рейтинг В
Қысқа мерзімді рейтинг С
Болжам Тұрақты
Нурбанк АҚ қызметінің приоритетті бағыттарының бірі – жеке
тұлғаларды тұтынушылық мақсатта несиелендіру.
Тұтынушылық несиелендіру:
• Автокөлікті сатып алу үшін
• Кезек күттірмейтін қажеттіліктер үшін
• Жылжымайтын мүлікті сатып алу үшін
• Компания қызметкерлеріне кезек күттірмейтін қажеттілік үшін
Айналым құралдарды толықтыру үшін несие (қысқа мерзімді
қарыздар):
• Валюта: KZT, USD, EURO.
• Мерзімі: 1 жылға дейін
• Сыйақы мөлшерлемесі: USD, EURO – 15% жылдық, KZT – 19%
• Мақсатты жұмсалуы: компанияның айналым капиталын толықтыру үшін,
шикізат пен материалдарды сатып алу үшін
• Өтеу: негізгі қарыз тең әр квартал төлемдерімен, %-дар әр сайын
• Қамтамасыз етілуі: клинеттің қалауы бойынша (жылжымалы және
жылжымайтын мүлік) шоттардағы ақша ағымы, кепілзат және т.б.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру
Қазіргі кезде Банк шағын және орта бизнес үшін бірнеше бизнес
түрлерін ұсынады.
Несиелендіру шарттары:
• Несиелендіру мерзімі 1 айдан 10 жылға дейін
• Несие соммасы 100 $ және жорғары
• Несие валютасы: АҚШ $, теңге, евро.
• Қамтамасыздандыру ретінде мүлік, автотранспорт, ТМҚ, үшінші
тұлғалардың кепілдіктері
• Несиені өтеу графигі клиент бизнесінің ерекшеліктеріне сәйкес
анықталады
• Несиелер бизнесті дамыту және кеңейту үшін беріледі
• Банк республикалық және жергілікті бюджеттің несиелік ресурстарын
қайта бөлуде оператор болып табылады
Сонымен қатар бүгінгі күнде Банк экономиканың келесі сфераларын
қаржыландырады:
□ Құрылыс индустриясы
□ Мұнайгаз секторы
□ Ауыл шаруашылығы
□ Телекоммуникациялық саланы
□ Электроника және тұрмыстық техниканы өндіруде
□ Энергетика
□ Азық-түлік өндірісі
□ Қызмет көрсету және ойын сферасы
□ Металөңдеу
□ Баспасөз ісі
□ Медициналық қызмет көрсету
□ Жарнама
□ Телевидение
□ Алкоголь өнімдерін өндіруді
□ Жүк және пассажирлерді тасымалдауды
□ Қонақүй бизнесі
□ Сауданы
□ Ағаш өндеу өндірісі
Нұрбанк АҚ-ның несиелік саясаты.
Нақты несиелік саясат – ішкі негізгі нормативті құжат болып
табылады, ол несиелік және инвестициялық қызметті өткізуде банктің
стратегиясымен тактикасын анықтайды. Банк несиені меншікті капитал және
тартылған құралдар аясында ұсынады, сонымен тартылған және орналастырылған
ресурстардың тепе-теңдігін қамтамасыз ете алады. Әр банк өзіне тиімді несие
саясатын ұстанады, бұл несие тәуекелділіктерін тиімді басқаруға, несие
сапасын жоғарлатуға көмектеседі. Саясаттың негізгі принциптері:
1. Бір жағынан банк несие портфелімен банктік қызметтер нарығында өз
үлесін арттыру болса, екінші жағынан берілген қарыздарды қайтару
тәуекелділіктері арасында тепе- теңдікті сақтау болып табылады.
2. Банк тек кешенді анализ өткізгеннен кейін несиені ұсына алады.
Бұған ішкі нормативтік құжаттар талап қояды.
3. Несиелерді қарастыру процедурасы жедел және сапалы несие өнімдерін
беруді қамтамасыз етуге қажет, бірақ тәуекелділік деңгейін де ескеру керек.
4. Қарыздарды беру, жеке қарыз алушыларға тәуелді болмауы керек.
5. Банкте қызметкерлер арасында функциялармен өкілеттіліктердің
бөлінуі қамтамасыз етілуі тиіс.
Саясаттың негізгі мақсаттары:
1. Несиелік өнімдерді нарықта кеңейту мен ұстап қалу.
2. Банкке тұрақты және жоғары табыс әкелетін клиенттермен ұзақ
мерзімді қарым-қатынас орнату.
Саясаттың негізгі функциялары:
1. Егер де қарыз алушының қаржылық жағдайы нашарласа, банк оперативті
түрде потенциалды шығындарды реттеуі керек.
2. Несиелендіру мәдениетін тұрақты жетілдіру, яғни несиені беру
қатысатын несиелік персоналдың квалификациясын жоғарлату
3. Несиелендіру бойынша операциялар банк бекіткен негізге және ҚР-
ның заңнамасына сәйкес жүргізілуі тиіс.
Банктің қарыз алушылары бірнеше топқа бөлінеді:
• Корпоративтік клиенттер
• Шағын және орта бизнес клиенттері
• Бөлшек бизнес клиенттері
• Қаржылық институттар.
Несие өнімдерін ұсыну пішіндері:
Несие саясатын жүргізу үшін Банк келесі несие өнімдерін ұсынады:
• Несие \ несиелік желілер
• Овердрафтар \ овердрафт түрінде берілетін қарыздың несие лимитттері;
• Аккредитивтер;
• Банктік кепілдемелер;
• Лизингтік операциялар;
• Факторинг
• Векселдерді есепке алу;
• Тағы басқалар.
Әр банктік өнім бойынша ішкі нормативтік құжаттар жүргізіледі. Оларда
өнімді басқару тәртібі, ұсыну шарттары, сапалық және сандық мінездемелер
реттеледі. Банктің ішкі нормативтік құжаттарында несиелік өнімдерді жеке,
заңды тұлғаларға ұсыну шарттары белгілінеді.
Өкілетті органдар
Банктің несиелік қызметі бойынша шешімдерді қабылдауда өкілетті
органдар:
• Директорлар кеңесі
• Активтерді және пассивтерді басқару бойынша комитет (КУАП)
• Банктің несиелік бөлімдері
• Бизнесті дамыту бойыша комитет (КРБ)
• Қиыншылықты несиелермен жұмыс істеу комитеті (КПК)
Банктің несиелік қызметі бойынша шешімдерді қабылдау бөлімдерінің
бірі – Шешімдерді қабылдау орталығы (ЦПР).
Директорлар кеңесі келесі шешімдерді қабылдайды:
1. Банкпен ерекше қатынастағы тұлғаларды несиелендіру;
2. Егер де несие соммасы банктің меншікті капиталының 5%-нан асса;
3. Тағы да басқа ҚР заңнамасымен қарастырылатын жағдайда.
КУАП несиелендірудің келесі шарттарының лимиттік мәндерін анықтайды:
максималды және минималды сыйақы мөлшерлемесі, максималды және минималды
несиелендіру мерзімдері, несиелендіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 Несие тәуекелділігінің теориялық - әдістемелік аспектілері
1.1. Несие, оның формалары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Несие тәуекелділігі банк тәуекелділіктерінің бірі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Банк қызметінде несие тәуекелділігін бағалау мен басқару
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 АҚ Нұрбанк мысалында қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау және
оны бағалау әдістері
2.1.Нұрбанк АҚ-нің несие саясатын және қаржылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Нұрбанк АҚ-нің қиыншылықты несиелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...33
3. АҚ Нұрбанк мысалында қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдауда
банктік
технологиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3 Қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалау әдістерін жетілдіру жолдары
3.1. Қазақстан банкілерінің несие қызметін ақпаратпен қамтамасыз ету
жолдарын және банктерде несиелік тәуекелділік – менеджментін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2.Жеке тұлғалардың несиеқабілеттілігін бағалау үшін банктік скорингтік
моделді құру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.60
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайда банк жүйесі негізгі орынды алады. Біздің
республикамызда экономикалық процесстердің дамуы мен жетілуі – банк жүйесін
реформалаудан басталды. Қазақстанның бүгінгі банк жүйесі шетел мамандарының
бағалауы бойынша бұрыңғы кеңестік елдердің ішінде бақылау және реттеу
ұйымдардың халықаралық стандарттарына толығымен сәйкес келуде жетекші орын
алады. Бірақ та банктермен және басқа қаржылық мекемелермен өткізілетін
түрлі операциялар тәуекелділікпен тығыз байланысты. Сондықтан банктер әр
түрлі операцияларды жүзеге асыру барысында өз мойнына алатын қатерді дұрыс
бағалай білудің маңызы зор.
Банктік тәуекелділіктер экономикалық тәуекелділіктер категориясына
жатқанымен, оның өзіндік ерекшеліктері бар. Әрбір күтілмеген өзгерістер,
яғни банк табысының кемуіне әкелетін өзгерістер, тәуекелділік көзі болып
саналады. Банк операцияларын басқару-бұл банк табысын қамтамасыз ететін
банктік портфелмен байланысты тәуекелділіктерді басқару.
Тәуекелділікті басқару функциясы банк қызметінің барлық бағыттарын
қамтиды. Қаржылық тәуекелділіктердің басым бөлігі актив операциялармен, ең
біріншіден несиелік және инвестициялық қызметпен байланысты. Сол себепті
тәуекелділікті басқару банктің басқару стратегиясының ең негізгі
тапсырмасы болып табылады. Бұл банктің кез келген бөлімінің қызметіне
тиісті болады.
Халықаралық тәжірибеде тәуекелділікті басқару - өзіне негізгі төрт
элементтерді кіріктіретін процесс болып табылады. Бұл: тәуекелділікті
бағалау, тәуекелділіктің өзгеруі, тәуекелділікті бақылау және тәуекелділік
мониторингі.
Бұл жұмыстың өзектілігі – тәуекелділікті бақылау. Жоғарыда айтылғандай
әлемдік тәжірибеде тәуекелділікті бақылау - актуалды тақырыпқа айналды.
Бүгінгі күні тәуекелділікті басқару бойынша интенсивті зерттеулер, жаңа
әдіс – тәсілдерді қолдану шаралары өткізіледі.
Қазіргі кезде банктік жүйеде ең көп тараған тәуекелділік несие
тәуекелділігі болып саналады.
Несиелендіру процессі көптеген және әркелкі тәуекелділіктер
факторлармен байланысты, нәтижесінде келісілген мерзімде ссуданы қайтара
алмауға әкеп соқтырады.[1, 9 б.]
Несие тәуекелділігі экзогендік және эндогендік факторларға тәуелді.
Экзогендік факторларға – экономикалық ортамен байланысты процесстер жатады,
ал эндогендік факторларға банктің қате іс - әрекетінен туындайтын
қиыншылықтар жатады.
Несие тәуекелділігін басқарудағы негізгі тетіктер банктің ішкі
саясытында орналасқан. Несие тәуекелділігін басқару қабілеттілігі банк
жетекшілерінің ұстанған саясатына, қызметкелердің мамандану денгейіне
байланысты.
Несие тәуекелділігін төмендетудің бірнеше тәсілі бар, ең негізгісі
болып қарыз алушының несиені өтей алатын мүмкіндігін талдау. Көптеген
банктер осы тәсілді қолданады, өйткені ол несиенің қайтарылмай қалуынан
орын алатын барлық ықтимал қатерді болдырмауға мүмкіндік береді. Қарыз
алушының несие қабілеттілігін бағалау оның қаржылық жағдайын сипаттайтын
көрсеткіштерді есептеуді, әрі талдауды білдіреді.
Банк тәжірибесінде қарыз алушыны баллдық бағалау жүйесі кеңейіп
барады. Қарыз алушыны бағалау критерийлері әр банк үшін жеке және ұстанған
саясатына байланысты болады. Банктердің болуының негізгі мәні - бұл
кредитордан қарыз алушыға және сатушыдан сатып алушыға ақша құралдарының
жылжу процессіндегі делдалдық.
Кредиторлар өте жиі қиындықтармен кездеседі, себебі қарыз алушының
әрекетін үздіксіз бақылауға мүмкін емес, ал олардан ақпарат шамалы болады.
Қарыз алушыларға байланысты қиыншылықтарды шешу және оның алдын-алу
үшін екінші деңгейлі банктерге нақты және сенімді ақпарат көздері қажет.
Қазіргі кезде Ұлттық банкпен банк жүйесін жетілдіру саясаты жүргізіледі,
соның ішінде несие тәуекелділігін басқару да бар. ҚР –ның қазіргі банктік
жүйеде басқа елдерде сияқты қарыз алушылар туралы банкаралық ақпаратпен
алмасу қиыншылығы бар. Коммерциялық құпияға сүйеніп қазақстандық банктер
өзінің қарызданушылары жөнінде ақпарат бермейді, бірақ өздері де мұндай
ақпараттың жоқтығынан құрбан болады.
Қарыз алушының қаржылық есептемелері басты ақпарат көзі болып
табылады. Нарықта банктік қызметтерге деген бәсекелестіктің өсуі жаңа
тиімді жолдарды іздеуге мәжбүрлейді. Бөлшек несиелендіру процесінде
бағалаудың дәстүрлі әдістері өзінің тиімділігін жоғалтты, жаңа банктік
қызметтерді ұсынудың өсуі бөлек немесе толық автоматизациялау процесін
қажет етеді. Несиеқабілеттілікті талдау барысында банк келесі сұрақтарды
шешуі тиіс: қарыз алушы өз міндеттерін уақытында орындай алуға қабілетті
ме? Бұл сұраққа қарыз алушының қаржылық шаруашылық қызметін талдау
жүргізген кезде ғана жауап беруге болады. Екінші сұрақ, заңды түрде
міңезделеді, сонымен қатар кәсіпорын жетекшілерінің жеке қасиеттеріне
байланысты болады. Несиені уақытында қайтару қабілеттілігі кәсіпорын
өтімділігінің, рентабельділік деңгейінің, даму перспективаларының балансын
талдау барысында бағаланады. [2, 32 б.]
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – клиенттің несие
қабілеттілігін талдау арқылы несие тәуекелділігін төмендету, яғни бүгінгі
күнде несие тәуекелділігін басқарудағы негізгі әдіс – тәсілдер, банктердің
несиеқабілеттілікті бағалау әдістері және несие тәуекелділігін
минимизациялау жолдарын анықтау.
Негізгі қарастырылатын мәселелер – несие тәуекелділігінің теориялық -
әдістемелік аспектілері, Нұрбанк АҚ – ның мысалында қарыз алушының
несиеқабілеттілігін талдау және оны бағалау әдістері және қарыз алушының
несиеқабілеттілігін бағалау әдістерін жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылығы – клиенттің несиеқабілеттілігін
бағалауда жаңа әдіс – тәсілдерді ендіру, коммерциялық банктерде несие
тәуекелділігін минимизациялау мақсатында әр түрлі моделдік жүйелерді
қолдану және тәуекелділік менеджментін жетілдіру.
Жалпы айтқанда осы дипломдық жұмыста несие тәуекелділігінің
теориялық әдістемелік аспектілері туралы айтылған, бұл мәліметтер жалпы
несие, несие түрлері, банк тәуекелділіктері, соның ішінде несие
тәуекелділігі және оны басқару мен минимизациялау тәсілдері туралы білуге
мүмкіндік береді.
Сонымен қатар осы жұмыста Нұрбанк АҚ-ы мысал ретінде келтірілген.
Біріншіден банктің даму тарихы және несие саясаты, екіншіден банктің
қазіргі қаржылық жағдайы, үшіншіден қарыз алушының несиеқабілетілігін
талдауда банктік технологиялары, қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалау
әдістерін жетілдіру жолдары мен қиыншылықтары, жалпы айтқанда Қазақстан
банкілерінің несие қызметін ақпаратпен қамтамасыз ету жолдарын жетілдіру
шаралары, бүгінгі күнде жеке тұлғалардың несиеқабілеттілігін бағалау үшін
банктік скорингтік моделді құру әдістемесі туралы айтылған.
Әрине бұл дипломдық жұмыс банк қызметінің барлық сферасын қамтымайды,
бірақ та бүгінгі күні оның дамуына басты кедергі болатын факторлар туралы
айтылған, яғни несиелеу процессінде туындайтын басты қиыншылық – несие
тәукелділігі. Несие тәуекелділігін төмендетудің негізгі әдістерінің бірі –
клиенттердің несиеқабілеттілігін анықтау, талдау және бағалау. Бұл осы
дипломдық жұмыстың негізі болып табылады.
1 Несие тәуекелділігінің теориялық-әдістемелік аспектілері
1.1 Несие оның формалары және түрлері
Несие-ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады.
’’Кредит” деген сөз, ”қарыз”, ”несие” деген “kredo” - сенемін деген мағына
беретін латынша “kreditum” деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже
ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Несиеге толық
анықтама беруге тырысып көрейік.
Несие-кеңейтілген, қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік,
қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың экономиканың бос
ақшалай қаражаттарының жұмылдыруын қамтитын несие капиталының қозғалысы
себепті экономикалық қарым-қатынастарды көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің қайтару, төлемдік, мерзімдік,
қолма-қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптермен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап
қалыптасты,ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі-қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие беруші уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол банктің
несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен өтеуде
өзініңің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Ол белгілі бір мерзімде берілген
сомманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі-қарыз алушыға берілген несиенің қайтарылуын
және одан табыс түсіруге несие берушіге де, оның тиімді пайдалануына қарыз
алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі-қарыз алушыға кез-келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттілігін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу- несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады.
Несиенің қамтамасыз етілу принципі – несие келісімшартында қарыз
алышы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың
мақсатқа сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Бұл принциптің барлығы бір-
бірімен өзара байланысты және олардың бір уақытта қызмет етуі несиенің
мәнін анықтайды.
Несие формасы – бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс
табуы. Ол несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несие
қатынастарының формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкес келуі керек.
Несиенің мынадай ең маңызды формаларын бөліп көрсетуге болады:
- қызмет ету саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие
- несие мәмілесінің объектісіне қарай – банктік, комерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер (1 сурет)
Сурет 1 Несиенің негізгі формалары
Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс тәжірибеде төлемдердің
мерзімін ұзарту мен тауарларды сатуда, машина мен құрал – жабдық, тұрмыстық
тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады. Қазақстанда тауарлық неисе
фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Несиенің
тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда болып дамиды, ол
осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылыққа ие, типтік форма болып
табылады. Несиенің бұл формасы ұлттық және халақаралық экономикалық
айналымның шегінде пайдаланылады.
Несиенің тауарлық және ақшалй формаларымен қатар оның аралас
формасы да қолданылады.
Коммерциялық несие – несиенің бір түрі болып табылады. Несиенің
басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын пайда болды.
Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған тауарлар мен
қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Ол тауарлық формада
беріледі және оның пайдалану шегі болады. Ең алдымен оның мөлшері шектеулі
болады, өйткені әрбір кәсіпкер, әрбір өзге субъекті коммерциялық несиені
өзінің ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады.
Банк несиесі – нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы. Бұл
жағдайда несие қатынасының объектісіне ссуданы ақшалай қаражатпен беру
процессі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандырылған
қаржы несие ұйымдарына, көбінесе банктерге , қарыз алушы кәсіпорындарға,
ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі. Банк несиесі банкпен қарыз
алушының арасында несие келісімшарты немесе несие келісімі бекітілгеннен
кейін беріледі.
Тұттыну несиесі – халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде жеке шаруашылығы өндірісті
дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөңдеуден өткізуге, ұзақ уақыт
пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі. Тұтыну несиесі белгілі
бір дәрежеде табыстарды біркелкі емес тұрғындардың өмір деңгейін
салыстырмалы түрде теңестіреді, әртүрлі әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі
мен құрылымының арасындағы айырмашылықты жояды.
Ипотекалық несие – нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі
болып табылады. Оның мынадай ерекшеліктері бар:
- Ипотекалық несие – бұл қатан анықтылған кепілзатпен берілетін
ссуда. Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымалы
мүлік сатылады және одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы
өтеледі.
- Ипотекалық несие - әдетте 10-30 жылға дейін ұзақ мерзімге
беріледі.
Мемлекеттік несие – жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос
ақшалай қаражаттардың мерзімдік, қайтарымдық және ақылы шарттары негізінде
мемлекет тарапынан жұмылдыру себебі бойынша қатынастың жиынтығын білдіреді.
Оны мемлекет бюджет тапшылығын жабу үшін және мемлекет өзінің ағымдағы
мүмкіндіктерінен тыс қажеттіліктерін қосымша қаржыландыру үшін пайдаланады.
Халықаралық несие – несиегер ретінде мемелекет, банк, басқа елдің
жеке және заңды тұлғалары алға шығатын халықаралық экономикалық қатынас
саласындағы ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді. Халықаралық несие
жаңа техника, технология тауармен қызмет көрсету импортын ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Ол төлем балансының тапшылығын жабудың құралына және
жинақтаудың қосымша көзіне айналады.[3, 78б.]
Несие түрлері - бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын,
экономикалық – ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең бөлшектелген
сипаттамасы, яғни несиенің іс тәжірибедегі нақты қосымшасы.
Қазақстанда неисе түрлері былайша жіктеледі:
1. несиелеу объектінің экономикалық белгілері бойынша:
- айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;
- негізгі құрал-жабдықты қалыптастыруға берілетіннесие;
- ТМҚ аясында шұғыл қажеттілікке, сондай-ақ нормативтен тыс
қорлардың аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;
- өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
- жол үстіндегі (жолдағы) есеп айырысу құжаттары аясында
берілетін несие, аккредитивтер:
- төлем несиелері;
2. Қамтамасыз етілуі бойынша:
- Жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ –пен, кепілдікпен,
сақтандыру келісімімен толық қамтамасыз етілген;
- Ішінара қамтамасыз етілген;
- Қамтамасыз етілу болмайтын банкілік (сенімділік);
3. Қайтарылу мерзімі бойынша:
- Қысқа мерзімді;
- Орта мерзімді;
- Ұзақ мерзімді;
4. Өтелу тәртібі бойынша:
- Бөліп-бөліп төлеу;
- Бір жолғы өтеу;
- Кезең сайын бір қалапты;
5. Тәуекелдік деңгейі бойынша:
- Субстандартты;
- Стандартты;
- Күмәнді;
- Сенімді;
- Сенімсіз;
- Ұзартпалы;
6. Ақылылығы бойынша:
- Қалыпты пйыздық мөлшерлеме;
- Жоғары пайыздық мөлшерлеме;
- Төменгі пайызды мөлшерлеме;
- Пайызсыз;
7. Салалық бағыты бойынша:
- Сауда-саттық несиесі;
- Өнеркәсіп несиесі;
- Ауыл шарушылық несиесі;
- Құрылыс несиесі;
8. Ашылатын шот түрлері бойынша:
- Жай ссудалық шот бойынша несие;
- Арнайы ссуда шоты бойынша несие;
- Контокорренттік шот бойынша несие;
- Овердрафт бойынша несие;
- Несие желісі бойынша несие;
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әруақытта
қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар
құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде
сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға берілген құнға қатысты
кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің
формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.[1, 96 6.]
1.2 Несие тәуекелділігі банк тәуекелділіктерінің бірі ретінде.
Қазақстанның қаржылық жүйесінің тұрақтылығы – көбінен мықты ақшалай
– несиелік және инвестициялық қызметтер сферасына тәуелді. Бірақ та
банктермен және тағы басқа да қаржылық мекемелермен өткізілетін операциялар
тәуелділікпен тығыз байланыста. Тәуекелділік – табыстың жоғалуына,
ресурстық базаның кеміуне, өтімділіктің жоғалуына және банкротқа ұшырауға
әкеледі.
Өзінің қызмет көрсету аясында банктер және тағы басқа қаржылық
мекемелер көптеген тәуекелділіктің әр түрімен кездеседі, олар бір – бірімен
пайда болу уақытымен, ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен әркелкі
болғанымен бір – бірімен тығыз байланыста және және бір – біріне үлкен
әсерін тигізеді.
Қазіргі кезде банктік жүйеде ең көп тараған тәуекелділік - несие
тәуекелділігі болып саналады. Бұл клиенттің өзіне жүктелген ақшылай
міндеттемелерді жүргізген кезде қарыздық, лизингтік, факторингтік,
форфейтингтік, ломбардтық операциялар бойынша келісімнің шарттарын
орындамау, бұзу, бас тарту. Банктің адал іс – қимылдарына қарамастан, бұл
тәуекелділік сырттай, мінезделеді, өйткені қатысушы өз міндетін орындай
алмайды.
Сонымен қатар несие тәуекелділігі – қарыз алушының өз қаржылық
міндеттемесін орындамағынына байланысты орын алатын банк ссудасы бойынша
төлемеу қатері болып табылады.
Несие тәуекелділігі бірнеше себептерге байланысты:
- қарыз алушының жаупкершілігінің болмауы;
- қарыз алушының төлемқабілетсіздігі, яғни тұрақты ақша ағымын құра
алмауы;
- банк жетекшілерінің және клиенттің есептеудегі жіберген қателері;
- саяси және экономикалық тұрақсыздық;
- қамтамасыз етілгн кепілзат бағасының болашақтағы құнына сенімсіздік.
Несие тәуекелділігі – банк өніміне тәуелді болғандықтан келесі
түрлерге бөлінеді (Кесте 1) [ 4, 15б.]
Кесте 1
Несие тәуекелділіктерінің түрлері
Түрі Тәуекелділікті
анықтау
Тікелей несиелік тәуекелділер. Қарыз алушының несиені қайтармау
(қарызалушылар бойынша). және ол бойынша пайыздарды төлемеу
тәуекелділігі.
Кесте 1 жалғасы
Банк аралық операциялар бойынша Банк – контрагент өз
тәуекелділік. міндеттемелерін орындамау
(банк – контрагенттер бойынша). тәуекелділігі.
Ұзақ мерзімді бағалы қағаздар бойынша Бағалы қағаздар бойынша табысты
дефолта тәуекелділігі қайтармау тәуекелділігі.
Баланстан тыс міндетер бойынша дефолтаСеріктестің аккредитив,
тәуекелділігі(қарыз алушылар бойынша) кепілдемелер, тапсырыс беру
бойынша міндеттемелерді орындамау
тәуекелділігі
Өндірістік қаржылық құралдар бойынша Серіктестің форвард, фьючерс,
дефолта тәуекелділігі своп, опцион және тағы басқа
туынды бағалы қағаздар бойынша
міндеттемелерді орындамау
тәуекелділігі.
Несие тәуекелділігінің үш түрін бөліп көрсетуге болады: теріс
пайдалану қатері, шетелдік несие тәуекелділік, ішкі қарыз бойынша төлемеу
қатері, яғни қарыздардың қайтарылмай қалу қаупы.
Теріс пайдалану – біздің республикамызда 1991- 1993 жылдары
аралығында орын алған банктердің үмітсіз берешегінің ең көп тараған себебі.
Тексеру барысында маусымдық егіс жұмысына, астық жинауға, өзіндік қаражатты
толтыруға бөлінген мақсатты несие ресурстарының мақсатсыз пайдаланғанын
растайтын көптеген факторлар анықталады.
Бұл жеңілдікті несиелер басқа банктердің несиесі бойынша берешектерді
өтеуге, машиналарды, сән-салтанат бұйымдарын сатып алуға жұмсалған.
Алаяқтық (алып - сатарлық) жағдайларда орын алған, атап айтқанда, бұл
несиелер комерциялық құрылымдарға нарықтық баға бойынша сатылған валютаға
айырбасталған және тағы басқалар.
Теріс пайдалану қатері банк жүйесінде 80 – ші жылдары кезінен
тарады. Бұл қатердің түрінен АҚШ –ғы барлық банктердің жартысынан көбі
банкротқа ұшырады. Директорлар мен жоғары лауазымды қызметкерлер несиені өз
туыстарымен достарына берген, сондай-ақ, несиені қарыз алушының қаржылық
жағдайын тексермей беру секілді сақтық шаралары қолданылмаған.
Шетелдік несие бойынша қатері әсіресе 70-ші жылдары дамыған
елдердегі қарыз алушылар несиесі бойынша төлемдердің жаппай кешіктіруімен
байланысты орын алды.
Ішкі қарыз бойынша төлемсіздік қарыз алушының
төлемқабілетсіздігін тудыратын барлық факторлар есебінің қиындығымен
байланысты. [1, 86б.]
1.3 Банк қызметінде несие тәуекелділігін бағалау мен басқару
тәсілдері
Несие тәуекелділігін кемітудің бірнеше тәсілі бар:
1. Банк ссудасының портфелін әртараптандыру, яғни барлық назарымызды
қатерге аударатын несиелеудің ”жоғары шегін ” белгілеу жолымен бір қарыз
алушыға берілетін несиенің мөлшерін кеміту. Бұл тәсілді банк клиентінің
несиені өтей алатын қабілетіне көзі жетпегенде, яғни клиенттің несиені
қайтаруына сенімсіздік білдіргенде қолданады. Несиенің кемітілген мөлшері
оның қайтарылмай қалған жағдайында тәуекелділіктің мөлшерін азайтуға
мүмкіндік береді.
2. Несиені өтеу қабілетін, яғни қарыз алушының несиені өтей алатын
мүмкіндігін талдау, көптеген банктер осы тәсілді қолданады. Өйткені ол
несиені қайтарылмай қалуынан орын алатын барлық ықтимал тәуекелділікті
болдырмауға мүмкіндік береді.
Қарыз алушының несиені өтеу қабілетін бағалау қарыз алушының
қаржылық жағдайының тәекелділігін сипаттайтын көрсеткіштерін есептейді,
әрі талдауды ұйғарады. Мұндай көрсеткіштерге мыналар жатады:
- абсолютті өтімділік коэффициенті – бұл ақшалай қаражат + қысқа
мерзімді міндеттемедегі бағалы қағаздар қатынасы;
- өтеудің аралық коэффицинті – бұл ақшалай қаражат + бағалы қағаздар
+ қарыз алушының қысқа мерзімді міндеттемесінің есеп айрысуындағы қаражат
қатынасы;
- өтеудің жалпы коэффициенті – бұл айналым капиталының қарыз
алушының қысқа мерзімді міндеттемесіне қатынасы.
Оның үстіне банктер келешекте түсетін түсімдерді бағалау керек,
өйткені оның есебінен несие өтелетін болады. Сондай – ақ қарыз алушының
қаржы тұрақтылығының көрсеткіштерін бағалау қажет.
Соңғы уақытта шетелдік банктердің іс- тәжірибесінде қарыз алушыны
балмен бағалауға негізделген әдіс кеңінен қолданылып жүр. Бұл клиент
рейтингісін әзірлеуді ұйғарады.[5, 43 б.]
Несие тәуекелділігін басқару өзімен ұйымдастырылған нақты іс-
әрекеттер кезектілігін мазмұндайды. Бұл келесі буындарға бөлінеді:
1. Тәуекелділік идентификациясы ( несие тәуекелділігінің пайда болу
факторларын анықтау);
2. Несие тәуекелділігінің деңгейін бағалау;
3. Тәуекелділік стратегиясын таңдау (тәуекелділікті қабылдау туралы
шешімдер, тәуекелділікпен байланысты іс- әрекеттен бас тарту);
4. Тәуекелділіктерді бақылау;
5. Мониторинг.
Кесте 2
Несие тәуекелділігін басқару тәсілдері
Несие Нақты қатысушыға қатысты Портфельге қатысты
тәуекелділігін
басқару
буындары
1.Несие Қатысушы келісімнің Қатысушы операция бойынша
тәуекелділігініміндеттемелерін орындамауда міндеттерді орындамағанда
ң потенциалды себептерден байқалатын тәуекелділік
идентификациясыбайқалатын тәуекелділік
2.Несие Қарыз алушының несие Берілген несиені
тәуекелділігін қабілеттілігін бағалауда орын тәекелділік класстары
сандық бағалау алады және 2 буынды бойынша топтау, бұл
кірітіреді: болжамды шығындарды есептеу
қарыз алушының несиелік үшін қажет:
рейтінгісін анықтау; несие тәуекелділігінің
қарыз алушының өз деңгейі бойынша;
мндеттемелерін орындамаған қатысушылардың өзара
жағдайда, банк шығындарының қарым-қатынастарының
масштабы белгілері бойынша (бір
нарық секторында қызмет
ететін, бір аймақта және
т.б)
3.Шешімдерді Қатысушының несие Портфелдің несие
қабылдау тәуекелділігінің сандық тәуекелділігінің сандық
бағалау нәтижелері есептеледі бағалау нәтижелері
есептеледі
4.ТәуеклділіктеНесие тәуекелділігінің Несие тәуекелділігінің
рді бақылау деңгейін төмендету үшін келесідеңгейін төмендету үшін
және несие құралдардың біреуі таңдалады: келесі құралдардың біреуі
тәуекелділігін Қатысушы келісім шарттарын таңдалады: диверсификация,
минимизациялау орындау туралы банктің шығындарды жабу үшін
әдісін таңдау мәліметтер алу деңгейін қорларды дайындау, лимит
көтеру;қатысушының қаржылық орнату,берілетін несиенің
мүмкіндіктері;Банк және әр түріне экономиканың
қатысушы арасында тұрақты аумақтары мен салалары
серіктес қарым- қатынастарын бойынша лимит орнату
орнату;
5.Несие Несие тәуекелділігінің Портфелді ағымды құны
тәуекелділігінідеңгейінің өзгерістерін бойынша бағалау, несие
ң мониторигі оперативті есептеу үшін сапасына, несие саясатына,
қатысушының іс- қимылына несиені беру шарттарына
мониторинг өткізу мониторинг.
Қазақстанның нарығын несиелеу спецификасы – клиенттермен несиелік
операцияларды өткізуде тәуекелділікке тоқталады. Бұл бірнеше себептермен
түсіндіріледі:
1. Бизнес үшін қлоайсыз орта (жемқорлықтың жоғары деңгейі, менеджменттің
төмен деңгейде болуы)
2. Шаруашылық субъектілердің көбінде өтімді кепілдік мүлкінің болмауы
немесе банктің оған дұрыс баға бере алмауы.
Сонымен қатар несие тәуекелділігін басқару бойынша халықаралық
ережелер бар:
1. Несиені жабу көзі болып таза пайда, түсім, табыс емес, қолма- қол
ақша ағыны табылады.
2. Тәуекелділікті болдырмау бұл банкирдің ең үлкен қатесі.
3. Күмәнді кеміл 100% баға бойынша өтпейді.
4. Анализ және бағалау, несиені зерттеу құралдары банкирге несиелік
тәуекелділікті анықтауда өз көмегін көрсетеді.
Несие тәуекелділігін төмендетудің тәсілдерінің ең көп тараған
түрі: қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалау, бір қарыз алушыға
берілетін несиенің көлемін азайту, несиені толық қамтамасыз ету, несиелерді
сақтандыру, консорциалдық негізде несиелерді ұсыну, несиелерді
әртараптандыру.
Нақты қарыз алушы бойынша несие тәуекелділігін төмендетуде
қолданылатын құралдар:
1. Қарыз алушының қызметі бойынша банктің ақпаратпен қамтамасыз етілу
деңгейі – несие тәуекелділігін бағалаумен айналысатын несие бөлімінің
қорытындылары және қорғаныс бөлімінің өткізген мониторингтің нәтижесінде,
банкке қарыз алушының азаматтық және қаржылық жағдайы туралы ақпарат
алуға мүмкіндік береді. Бұл процесс қарыз алушының банк алдында өз
міндеттерін орындау мүмкіндігін, несие тәуекелділігін азайтуға мүмкіндік
береді.
2. Қарыз алушының төлемқабілеттілігін жоғарлату шаралары. Қарыз алушының
банк алдында өз міндеттерін уақытында және толық орындау үшін келесі
шаралар қолданылады:
• Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етуде кепілзат мүлікті заңды
түрде несие берушінің атына аудару\Банкке өткізілетін кепілзат, банк
бақылауды ұйымдастыру үшін қолданылады, яғни несиенің қайтарылуын
қамтамасыз етеді.Бұл өз кезегінде қарыз алушының өз міндеттерін
толық жауапкершілікпен орындауға мәжбүрлейді. Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету, банкпен берілген сомманы қайтарып алуға және ол
бойынша пайыз алуға кепілдік береді. Банк кепілзат түрін таңдаған
кезде жоғары өтімді мүлікті қабылдайды, бұл өз кезегінде мүлікті
өткізген жағдайда банк қызметіне теріс әсерін тигізуден сақтап
қалады.
• Несие келісіміне шарттарды енгізу. Егер де қарыз алушы өз
міндеттерін орындамаған жағдайда оған айыппұлдар жүктеледі.
Қарыз алушының қаржылық мүмкіндіктерін жоғарлату әдістеріне – банк
және қарыз алушының біріккен қызметі, яғни банк қарыз алушыға несие
ресурстарын пайдалануда консалтингтік қызмет көрсетулерді қамтамасыз етеді.
Бұл қарыз алушының несие ресурстарын дұрыс пайдалануға, ал банкке несие
тәуекелділігін төмендетуге мүмкіндік береді.
3. Лимит бойынша буындап несиелеу. Тәуекелділіктерді төмендету, қарыз
құралдарының мақсатты жұмсалуы және сапалы бақылауды орнату үшін, банк
тәжірибесінде ірі соммаларды траншпен несиелендіру қолданылады, яғни
жобаны қаржыландыру үшін қаражат бекітілген график бойынша беріледі.
Портфель бойынша несие тәуекелділігінің деңгейін төмендетуде
қолданылатын құралдар:
1. Тәуекелділікті бөлу (үлес бойынша)
Тәуекелділікті бөлу мүмкін қатерді қатысушылар арасында үлеспен бөлу.
Сонымен мүмкін шығындар әр қатысушы үшін сәйкесінше көп болмауы тиіс. Банк
бұл құралды несие портфелін құрған кезде тәуекелділікті төмендету
мақсатында қолданылады. Несие тәуекелділігін төмендету құралдарының ең
маңыздысы, портфелді келесі параметрлер бойынша оптимизациялау:
• Қарыз алушыларды әртараптандыру;
• Ссудалар бойынша қабылданатын кепілдіктерді әртараптандыру;
• Ссудалық портфелді сала бойынша әртараптандыру;
• Ссудалық портфелді аумақ бойынша әртараптандыру;
• Ссудалық портфелді несиелеу мақсаты бойынша әртараптандыру; Әр
түрлі пайыздық ставканы қолдану түріндегі әртараптандыру;
• Несиелік портфелді мерзім бойынша әртараптандыру.
Ссудалық портфелді әртараптандырудың нақты деңгейі –
тәуекелділікті сақтандырудың жақсы құралы болып саналады.
2. Тәуекелділікті беру (передача риска) , сақтандыру, хеджирлеу.
Сақтандыру – арнайы мекемеге анықталған төлем үшін өз тәуекелділігін
толық немесе бөлшектеп аудару. Сонымен қатар сақтандыру – ресурстарды алдын-
ала қорлау формасы ретінде саналады. Тәуеклділіктің көп бөлігі немесе
толығымен сақтанушыдан сақтандырушыға көшеді.
3. Несиелерді бөлу – бұл әдіс несие тәуекелділігінің деңгейін төмендету
үшін қолданылады. Бұл несиені сату және сатып алу жолымен орындалады.
Олар:
• Секьюритизация – бұл банк активтерінің бағалы қағаздарға
айналуы. Активтерді секьюритизациялау - банктің несие
ресурстарын орналастыруда, тек несиелік келісімшарт арқылы ғана
емес, сонымен қатар вексель (қысқа мерзімді несилеуде) және
корпоративтік облигациялар (ұзақ мерзімді несиелеуде) арқылы
жүргізіледі.
• Синдикация – қаржыландыру үшін бірнеше банктерді тарту.
Синдикация ссуданың әркелкі көлемде берілуін және
тәуеклділіктің қолайлы деңгейін сақтап тұруға мүмкіндік береді
• Сегментация және несиені сату – несиені банк кредитормен басқа
банкке сату. Бұл құрал қандай да бір себептермен қайтаруға қиын
ссуданы қайта есептеуге мүмкіндік береді, бірақ жоба табысты
болғандықтан, мұндай шараны өткізу арқасында ссуданың сапасын
жақсартуға болады.
Несие алу үшін, жаңа өтінішті қанағаттандыру үшін, банк потенциалды
қарыз алушының несиеқабілетттілігін бағалайды. Шетел елдерінің
тәжірибесінде қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалауда екі әдіс
қолданылады.
Бірінші (логикалық) потенциалды қарыз алышының қаржылық жағдайына
талдау жасау және болжаммен қатар эксперттік бағалауға сүйену. Бар
ақпараттың негізінде банк қызметкері потенциалды қарыз алушы туралы ''
жалпы келбет'' құрастырады, несие тәуекелділігінің деңгейі де ескеріледі.
Екінші кең тараған әдістің бірі несиелік өтініштерді таңдауда
“скорингтік жүйе” деген атауға ие болды.
1. Жобаға сараптама жүргізіледі, несие сарапшысы келесі позицияларды
анализдейді:
• Қарыз алушының жалпы мінездемесі;
• Қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау және бағалау;
• Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалау;
• Бір қарыз алушыға келетін максималды тәуекелділікті есептеу;
• Компанияның ағымды қызметін және өндірістік потенциалын бағалау;
• Жобаның рентабелділігін бағалау;
• Жобаның салалық талдауы;
• Компания менеджментін бағалау;
• Қаржыландыратын жобаға бақылау жүргізу мүмкіндігін бағалау;
• Компанияның қызмет көрсететін банктермен өзара қарым-қатынасын
талдау;
• Оң жәнк теріс жақтармен бірге потенциалды тәуекелділікті талдау;
• Қарыздың категориясын анықтау: клиенттерге ұсынылатын және
саудаға берілмейтін, клиенттерге де , саудаға да берілетін
қарыз.
Егер де банктік сараптаманы өткізу барысында қарыз алушы
туралы жағымсыз ақпарат алынса, онда несие сараптамашысы бұл ақпаратты
несиелеу Департаментінің жетекшісіне, ал ол басқарушы директорға жеткізеді.
Нәтижесінде бұл жобаны қараудан бас тарту немесе жобаны әрі қарай жетілдіру
туралы шешім қабылданады.
Енді қарыз алушыға қойылатын негізгі талаптарды қарастырайық.
Қарыз алушының несиеқабілеттілігін анықтау үшін қаржылық есептер және
т.б құжаттар болуы керек. Банктің сараптамасыз қарыз беруге құқығы жоқ.
Несие тәуекелділігін бағалауда негізгі критерийлер:
1. Қарыз алушының репутациясы. Бұл процесс жеке сөйлесуден, субъективті
және объективті ақпаратты тексеруден тұрады. Мүмкіндік бойынша ақпарат
жазбаша алынады, егер де тек ауызша ақпарат болса, онда несие
сараптамашысы өзіне керекті ақпаратты жазып алып басқа құжатттарға
қосады.
2. Қарыз алушының мүмкіндігі. Қарыз алушының өзінің барлық операциялары
бойынша ақша құралдарын алу қабілеттілігі бағаланады.
3. Қарыз алушының несиеқабілеттілігін бағалау. Кәсіпорынның балансын,
қаржылық қызметінің есептері негізінде, қарыз алушының қаржылық
тұрақтылығы, төлемқабілеттілігі анықталады, сонымен бірге баланс
өтімділігіне талдау жүргізіледі. Несиеқабілеттілікті бағалаудағы
факторлар қарыз алушының ссданы мерзімінде қайтару мүмкіндігін
бағалауға көмектеседі. Сол себепті шетелдік тәжірибеде несиелендіруде
бірнеше позициялар орын табады. Олар бойынша потенциалды қарыз
алушының сенімділігі және несие тәуекелділігінің деңгейі бағаланады.
Бес “си’’ атанған ережелер қолданылады:
➢ Character – мінездеме, қарыз алушының мүддесі, оның іскерлік
әлемдегі репутациясы, өзіне жүктелген міндеттемелерді орындау
үшін дайындылығы мен жауапкершілігі.
➢ Capacity - қаржылық мүмкіндік, бұл ағымды ақшалай түсімдермен
активтерді сату есебінен, алынған ссуданы жабу қабілеттілігі.
➢ Capital – мүлік, компанияның акционерлік капиталының көлемі мен
құрылымы, компанияның негізгі акционерлерінің немесе жеке
кәсіпкердің жағдайы.
➢ Collateral – қамтамасыз ету, несиені алу барысында кепіл
ретінде ұсынған активтердің түрі мен құны.
➢ Conditions – жалпы шарттар, экономикалық коньюктураның және
тағы басқа сыртқы факторлардың жағдайы, себебі олар қарыз
алушының қаржылық жағдайына әсерін тигізе алады, мысалы: Салық
заңнамасының өзгеруі және сол сияқты
Сонымен қарыз алушының іс- қабілеттілігін бағалау – компания
жетекшілері туралы мәліметтерді анықтау болып табылады. Компания
жетекшілері туралы білу, олардың жауапкершілігі мен өкілеттілігін анықтауға
мүмкіндік береді. Жалпы мәліметтерге – бастапқы қызмет көрсету күні, тіркеу
номері, тіркеуді жүзеге асырған орган,компанияның ұйымдастырушылық-
құқықтық формасы, капитал көлемі, қызметтер түрлері, заңды мекен – жай және
т.б
Компанияның табыс алу қабілеттілігі – несие келісімнің негізгі
шарттарының бірі, себебі табыс ссудалық қарызды жабудың ең басты көзі болып
саналады. Басқа көздерді пайдалану, мысалы : активтерді сату, басқа
кредиторлардан ссуда алу, компанияның қаржылық тұрақтылығының бұзылуын
көрсетеді. Компанияның табыс алу қабілеттілігін бағалау келесі бағыттар
бойынша өткізіледі:
• Компанияның өндірістік – сату қызметін талдау;
• Компания қызметінің қаржылық аспектісін талдау.
Компанияның өндірістік – сату қызметін талдау өзіне қарыз алушының
негізгі қорлармен, шикізат ресурстарымен, жұмыс күшімен, барлық ресурстарды
тиімді пайдалануды, дайын өнімді өткізу тәсілдерді, бағалық саясатты өткізу
стратегиясын, басқарудың сапасын, нарықтағы компанияның орны мен деңгейі,
сату тенденцияларын және компания перспективасын бағалауды кіріктіреді.
Компания қызметінің қаржылық аспектісін талдау – бұл коэффициенттерді
қолдану арқылы қаржылық есептілікті талдау болып саналады:
• Ұзақ мерзімді активтерді талдау;
• Өзіндік айналым құралдарын талдау;
• Компания қызметінің нәтижесін талдау;
• Құралдардың өтімділігі;
• Шаруашылық қызметтің тиімділігін талдау. Табыстылық және
рентабелділік.[7, 125 б.]
2 АҚ Нұрбанк мысалында қарыз алушының несиеқабілеттілігін талдау
және оны бағалау әдістері
2.1 Нұрбанк АҚ-нің несие саясатын және қаржылық қызметін талдау
Банк акционерлерінің құрамына – отандық ірі мұңай өндейтін
компаниялар, азық-түлік саласының кәсіпорындары, сыртқы саудалық фирмалар,
өз қызметін баспасөз және ақпараттық бизнес саласында жүзеге асыратын
компаниялар кіреді. Банк клиенттері – ірі сыртқы саудалық компаниялар,
экспорттық, импорттық келісімді жүзеге асыратын өндірістік кәсіпорындар,
көптеген орта және шағын бизнес субъектілері, мемлекет халқы да банкке
сенімділігін артады. Банктің ссудалық портфелінің құрылымы экономиканың
азық-түлік өндірісін, көтерме-бөлшек сауданы мұңай мен газ өндіруді, мұңай
өнімдерін өткізуді, тас көмірді өндіруді, транспорт және телекоммуникация,
құрылыс, баспасөз іскерлігін несиелендіреді.
20 мамыр 1992 жыл. Атырау облысының әкімшілігінің қолдауымен
аумақтың экономикасын дамыту үшін Акционерлік Коммерциялық Банк Нурбанк
ашылды.
3 тамыз 1992 жыл. Банктік операцияларды өткізу үшін Лицензия
алынды.
8 қыркүйек 1993 жыл. ҚР-ның Әділеттілік Министрлігінде банктің
алғашқы мемлекеттік тіркеуі өткізілді.
14 қаңтар 1995 жыл. Банктің акционерлер жиналысында жарғылықты
капиталды 40млн.теңгеге ұлғайтуға шешім қабылданды.
1 қаңтар 1997 жыл. ҚР-ның Орталық банкі Банкке Генералды лицензияны
берді.
1 қаңтар 1997 жыл. Қазақстан бойынша Банк фелиалдарын ашу, бүгінгі
күні банктің 15 фелиалы және 20 есептік кассалық бөлімдері қызмет
көрсетеді. Сонымен қатар Мәскеуде тұрақты қызмет ететін өкілдік бар.
10 қаңтар 1998 жыл. ҚР Үкіметімен өткізілген тендердің жеңімпазы
болды, 5 жыл ауыл шаруашылығын қаржыландыруға мүмкіндік алды.
1 қаңтар 1999 жыл. Банк Қазақстанның Қаржы Ассоциациясының мүшесі
болды, Қазақстандық биржалық қорда валюталық сауданың қатысушысы ретінде
тіркелді.
Сәуір 2000 жыл. Банк Халықаралық VISA International төлемдік
жұйесіне енді.
Желтоқсан 2000 жыл. SWIFT қоғамдастығына мүше болып енді, шетел
валютасында аудармаларды өткізуге мүмкіндік алды.
1 қаңтар 2000 жыл. America Express компаниясымен маркетингтік
келісім жасады, бұл компанияның төлем карточкаларын тарата бастады.
1 қаңтар 2001 жыл. Банк ЖАҚ Қазақстандық Ипотекалық компания
атты бағдарламасы бойынша серіктес статусына ие болды.
22 қаңтар 2002 жыл. Банкке Standard & Poor's деңгейінде халықаралық
контрагенттік несиелік рейтинг және депозиттік сертификаттар рейтингісіне
иеленді.
ҚР-ның Ұлттық банкпен Банктің 1,5млрд.теңге соммасына атаулы
купондық индекстелген облигацияларды шығаруға тіркеуге алынды.
28 қазан 2002 жыл. Шетел банктердің Синдикаты Банкке сауданы
қаржыландыру мақсатында 15млн.доллар ұсынды.
1 қаңтар 2003 жыл. Банк Қазақстанда ең жақсы банк-портнер
атағына ие болды.
30 маусым 2004 жыл. Ресейде Банктің өкілдігі ашылды.
Қараша 2004 жыл. Банк капиталы 2млрд.теңгеге өсті.
7 желтоқсан 2004 жыл. Банк Жамбыл облысының Байзақ аудандағы жаңа
кірпіш зауытын құруды қаржыландырды.
25 желтоқсан 2004 жыл. Халықаралық Moody's Investors Service
рейтингтік компания Банктің рейтингісін көтерді. Банк Қазақстанда ссудалық
портфельдің сапасы мен өтімділігі бойынша ең жақсы банк деп таңылды.
22 желтоқсан 2004 жыл. Тараз қаласында банк филиалы ашылды.
29 сәуір 2005 жыл. Банк 150млн.доллар соммасында евробондты
шоғырландырды, 9,125% мөлшерлеме бойынша.
Сәуір 2005 жыл. Жарғылық капиталды 10млрд.теңгеге арттыруға шешім
қабылдады.
13 мамыр 2005 жыл. Банк 65млн.доллар соммасында қарыз алғаны
туралы мәлімдеді.
15 шілде 2005 жыл. Петропавл қаласында Банк филиалы ашылды.
Тамыз 2005 жыл. Банк 100мыңыншы VISA төлем карточкасын шығарды.
24 қыркүйек 2005 жыл. Уральск қаласында Банк филиалы ашылды.
26 қаңтар 2006 жыл. Банк акционерлері сыртқы міндеттемелерді
500млн.долларға арттырды, 5млрд.теңгеге депозитарлық қолхат шығару туралы
шешім қабылдады.
Сәуір 2006 жыл. Банк акционерлері жарғылықты капиталды 2,5 есеге
арттыруға шешім қабылдады.
Мамыр 2006 жыл. Көкшетау қаласында банк филиалы ашылды.
2 маусым 2006 жыл. Банк өзінің даму тарихында ең үлкен
синдицирленген 135млн.доллар соммасында қарызды тартты.
Кесте 3
Нұрбанк АҚ –ның рейтингтері
Moody's
Атауы Ағымды рейтингтер
Ұзақ мерзімді рейтинг Ва3
Қысқа мерзімді рейтинг Ва3
Қаржылық тұрақтылық рейтингі Е+
Болжам Тұрақты
Standard & Poor's
Атауы Ағымды рейтингтер
Ұзақ мерзімді рейтинг В
Қысқа мерзімді рейтинг С
Болжам Тұрақты
Нурбанк АҚ қызметінің приоритетті бағыттарының бірі – жеке
тұлғаларды тұтынушылық мақсатта несиелендіру.
Тұтынушылық несиелендіру:
• Автокөлікті сатып алу үшін
• Кезек күттірмейтін қажеттіліктер үшін
• Жылжымайтын мүлікті сатып алу үшін
• Компания қызметкерлеріне кезек күттірмейтін қажеттілік үшін
Айналым құралдарды толықтыру үшін несие (қысқа мерзімді
қарыздар):
• Валюта: KZT, USD, EURO.
• Мерзімі: 1 жылға дейін
• Сыйақы мөлшерлемесі: USD, EURO – 15% жылдық, KZT – 19%
• Мақсатты жұмсалуы: компанияның айналым капиталын толықтыру үшін,
шикізат пен материалдарды сатып алу үшін
• Өтеу: негізгі қарыз тең әр квартал төлемдерімен, %-дар әр сайын
• Қамтамасыз етілуі: клинеттің қалауы бойынша (жылжымалы және
жылжымайтын мүлік) шоттардағы ақша ағымы, кепілзат және т.б.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру
Қазіргі кезде Банк шағын және орта бизнес үшін бірнеше бизнес
түрлерін ұсынады.
Несиелендіру шарттары:
• Несиелендіру мерзімі 1 айдан 10 жылға дейін
• Несие соммасы 100 $ және жорғары
• Несие валютасы: АҚШ $, теңге, евро.
• Қамтамасыздандыру ретінде мүлік, автотранспорт, ТМҚ, үшінші
тұлғалардың кепілдіктері
• Несиені өтеу графигі клиент бизнесінің ерекшеліктеріне сәйкес
анықталады
• Несиелер бизнесті дамыту және кеңейту үшін беріледі
• Банк республикалық және жергілікті бюджеттің несиелік ресурстарын
қайта бөлуде оператор болып табылады
Сонымен қатар бүгінгі күнде Банк экономиканың келесі сфераларын
қаржыландырады:
□ Құрылыс индустриясы
□ Мұнайгаз секторы
□ Ауыл шаруашылығы
□ Телекоммуникациялық саланы
□ Электроника және тұрмыстық техниканы өндіруде
□ Энергетика
□ Азық-түлік өндірісі
□ Қызмет көрсету және ойын сферасы
□ Металөңдеу
□ Баспасөз ісі
□ Медициналық қызмет көрсету
□ Жарнама
□ Телевидение
□ Алкоголь өнімдерін өндіруді
□ Жүк және пассажирлерді тасымалдауды
□ Қонақүй бизнесі
□ Сауданы
□ Ағаш өндеу өндірісі
Нұрбанк АҚ-ның несиелік саясаты.
Нақты несиелік саясат – ішкі негізгі нормативті құжат болып
табылады, ол несиелік және инвестициялық қызметті өткізуде банктің
стратегиясымен тактикасын анықтайды. Банк несиені меншікті капитал және
тартылған құралдар аясында ұсынады, сонымен тартылған және орналастырылған
ресурстардың тепе-теңдігін қамтамасыз ете алады. Әр банк өзіне тиімді несие
саясатын ұстанады, бұл несие тәуекелділіктерін тиімді басқаруға, несие
сапасын жоғарлатуға көмектеседі. Саясаттың негізгі принциптері:
1. Бір жағынан банк несие портфелімен банктік қызметтер нарығында өз
үлесін арттыру болса, екінші жағынан берілген қарыздарды қайтару
тәуекелділіктері арасында тепе- теңдікті сақтау болып табылады.
2. Банк тек кешенді анализ өткізгеннен кейін несиені ұсына алады.
Бұған ішкі нормативтік құжаттар талап қояды.
3. Несиелерді қарастыру процедурасы жедел және сапалы несие өнімдерін
беруді қамтамасыз етуге қажет, бірақ тәуекелділік деңгейін де ескеру керек.
4. Қарыздарды беру, жеке қарыз алушыларға тәуелді болмауы керек.
5. Банкте қызметкерлер арасында функциялармен өкілеттіліктердің
бөлінуі қамтамасыз етілуі тиіс.
Саясаттың негізгі мақсаттары:
1. Несиелік өнімдерді нарықта кеңейту мен ұстап қалу.
2. Банкке тұрақты және жоғары табыс әкелетін клиенттермен ұзақ
мерзімді қарым-қатынас орнату.
Саясаттың негізгі функциялары:
1. Егер де қарыз алушының қаржылық жағдайы нашарласа, банк оперативті
түрде потенциалды шығындарды реттеуі керек.
2. Несиелендіру мәдениетін тұрақты жетілдіру, яғни несиені беру
қатысатын несиелік персоналдың квалификациясын жоғарлату
3. Несиелендіру бойынша операциялар банк бекіткен негізге және ҚР-
ның заңнамасына сәйкес жүргізілуі тиіс.
Банктің қарыз алушылары бірнеше топқа бөлінеді:
• Корпоративтік клиенттер
• Шағын және орта бизнес клиенттері
• Бөлшек бизнес клиенттері
• Қаржылық институттар.
Несие өнімдерін ұсыну пішіндері:
Несие саясатын жүргізу үшін Банк келесі несие өнімдерін ұсынады:
• Несие \ несиелік желілер
• Овердрафтар \ овердрафт түрінде берілетін қарыздың несие лимитттері;
• Аккредитивтер;
• Банктік кепілдемелер;
• Лизингтік операциялар;
• Факторинг
• Векселдерді есепке алу;
• Тағы басқалар.
Әр банктік өнім бойынша ішкі нормативтік құжаттар жүргізіледі. Оларда
өнімді басқару тәртібі, ұсыну шарттары, сапалық және сандық мінездемелер
реттеледі. Банктің ішкі нормативтік құжаттарында несиелік өнімдерді жеке,
заңды тұлғаларға ұсыну шарттары белгілінеді.
Өкілетті органдар
Банктің несиелік қызметі бойынша шешімдерді қабылдауда өкілетті
органдар:
• Директорлар кеңесі
• Активтерді және пассивтерді басқару бойынша комитет (КУАП)
• Банктің несиелік бөлімдері
• Бизнесті дамыту бойыша комитет (КРБ)
• Қиыншылықты несиелермен жұмыс істеу комитеті (КПК)
Банктің несиелік қызметі бойынша шешімдерді қабылдау бөлімдерінің
бірі – Шешімдерді қабылдау орталығы (ЦПР).
Директорлар кеңесі келесі шешімдерді қабылдайды:
1. Банкпен ерекше қатынастағы тұлғаларды несиелендіру;
2. Егер де несие соммасы банктің меншікті капиталының 5%-нан асса;
3. Тағы да басқа ҚР заңнамасымен қарастырылатын жағдайда.
КУАП несиелендірудің келесі шарттарының лимиттік мәндерін анықтайды:
максималды және минималды сыйақы мөлшерлемесі, максималды және минималды
несиелендіру мерзімдері, несиелендіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz