Кәсіпорынды маркетинг басқару жүйесінің отандық тәжірибелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Маркетинг іс - әрекетінің теориялық тұжырымдамалары
1.1 Маркетинг және маркетингтік зерттеулердің мәні мен
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Кәсіпорынды маркетингтік басқару жүйесінің
шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Кәсіпорынды маркетингтік басқару жүйесінің
отандық
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 17
2 Тыныс АҚ кәсіпорыны мысалы бойынша маркетинг
жүйесінің қалыптасу жағдайлары
2.1 Кәсіпорынның қазіргі кезеңдегі экономикалық жағдайы туралы
жалпы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Кәсіпорынның маркетингтік көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...33
2.3 Кәсіпорынның бәсекелік қабілеттілігін басқару жүйесі
және
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 4
3 Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың маркетингтік
қызметін жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның маркетингтік жүйесін жетілдіру - бәсекеге қабілетті
өнімді шығарудың тиімді
тетігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .49
3.2 Жарнама жағдайын дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..64
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі Елбасымыздың Қазақстан –
2030 атты халыққа жолдаған стратегиялық бағдарламасында Бәсекелік
қабілеттілік – Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты
кірігуінің кілті ұсынған стратегиялық мақсаттарға жету экономиканы
түбегейлі реформалау жөніндегі терең ғылыми зерттеулерді, сонымен қатар
шаруашылықпен шұғылданатын отандық субъектілердің, оның ішінде, өндірістік
кәсіпорындардың іс-әрекеттерінде маркетингтің шетелдік тәжірибесін қолдану
туралы тәжірибелік ұсыныстар әзірлеуді талап етеді. Қазақстанның қазіргі
нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорындарды басқару мәселелерін талдай
отырып, маркетингті жетілдіру бағыттары мен даму ерекшеліктерін анықтау
отандық өнімнің табыстылығы мен бәсекеге қабілетін қамтамасыз етуде маңызды
болып табылады. [1]
Бірақта өндірістің әлеуметтік – экономикалық тиімділігін қамтамасыз
ететін жалпы экономикалық құбылыс пен тетік ретіндегі маркетингтің рөлін
отандық кәсіпкерлер әлі тиісті деңгейде бағалаған жоқ. Қазақстанның
әлеуметтік – экономикалық жағдайларына және кәсіпорынның күнделікті
жұмысына бейімделген маркетингтің құралдары мен тәсілдерін қолдану
жөніндегі ғылыми - әдістемелік зерттеулер жоқтың қасы. Кейбір жағдайда
маркетинг өткізу мен жарнама жиынтығы ретінде қабылданады, бұл осы тұтастай
түсінуге және тиімді қолдануға бөгет келтіруде.
Нарықтағы қатаң бәсеке халықтың төлем қабілетінің төменділігі,
кәсіпорынның айналым құралдарының жеткіліксіздігі, өндірістік шығындардың
үнемі өсуі отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін төмендетіп, өткізуді
қиындатуда. Осы және басқа проблемаларды шешу нарықты дамытатын қозғаушы
күштер мен тәсіл - құралдарды түсінуге бағытталған ұйымның қазіргі бизнес
философиясы – маркетингті творчестволық тұрғыда пайдалануына байланысты
болып келеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорындарда маркетингтік іс-әрекетінің
қазіргі жағдайын талдай отырып, маркетинг дамуының шетелдік тәжірибесін
Қазақстан экономикасының нақты жағдайларына бейімдеу арқылы кәсіпорындардың
бәсекелік қабілетін өсіру факторларының іс-әрекетін ұйымдастыруды
жетілдіру. Негізгі мақсаттарға сәйкес келесі міндеттерді ашып көрсету алға
қойылған:
1. Маркетинг және маркетингтік зерттеулердің мәнін, оның теориялық
негіздерін қарастыру.
2. Маркетингтің даму эволюциясының шетелдік тәжірибесін қарастырып,
Қазақстанның өтпелі экономикасы кезеңінде оны қолдану
ерекшеліктерін көрсету.
3. Кәсіпорындардың маркетингтік іс - әрекетінің қазіргі жағдайын
талдай отырып, шешілмек мәселелерін анықтау.
4. Айқындалған өзгешеліктерді есепке ала отырып, кәсіпорындарда
қалыптасқан қолданбалы маркетингтік іс - әрекетін, қызметін одан
әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - бұл кәсіпорынның бәсекелік
қабілетін өсіру факторы: маркетинг және маркетингтік зерттеулер іс -
әрекеттері және оны жетілдіру жолдары.
Зерттеу объектісі болып Көкшетау облысында өрісі өсіп, өркендеп келе
жатқан байырғы кәсіпорындардың бірі - Тыныс акционерлік қоғамы табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі - бұл маркетинг ілімінің өзіндік даму
барысында күрделі өзгерістерден өту үрдістері бойынша көрініс табады.
Маркетингті кешенді зерттеуге өздерінің классикалық еңбектерін арнаған
авторлар: Ф.Котлер, Ж.Ж.Ламбен, Б.Берман, Н.Борден, П.Друкер, Е.Маккарти,
Б.Фрей, Т.Левитт және т.б.
Дамыған елдер кәсіпорындары маркетингке біртіндеп нарық жағдайларына
бейімделе енген болса, Қазақстан кәсіпорындары маркетинг тұжырымдамасына
жедел қарқынмен нарық қатынасының енді ғана қалыптасып жатқан жағдайында
өтуіне тура келді. Сонымен бірге шетел ғалымдарының талдамалары мен
ұсыныстары Қазақстанның қазіргі экономикалық жағдайына көбіне сәйкес келе
бермейді. Сондықтан маркетингтің жоғары ұйымдастырушылық құрылымының
алдыңғы қатарлы мемлекеттер үлгісі жалпы отандық маркетингтің қалыптасуына
бағдар ретінде ғана қызмет етеді.
Маркетингтің отандық нұсқасы маркетинг теориясы мен нарықтық
зерттеулерге әдістемелік жағынан жақындауына ТМД елдерінің мынадай
ғалымдарының еңбегі арналған: А.Г.Абрамшивили, В.Волгин, Е.П. Голубков,
В.С.Демендов, И.Н.Горчикова, И.И.Кретов және т.б. Бірақ, маркетинг іс -
әрекетінің батыс тәжірибесін қайта өңдеуге бағытталған жұмыстар саны көп
болғанымен, оның ішінде аз мөлшері ғана өтпелі кезең жағдайындағы Қазақстан
кәсіпорындарда маркетингтің нақты даму өзгешілігін есепке алады.
Маркетингтік зерттеудің жеке бағыттары Қазақстанда соңғы он жылдық кезінде
отандық ғалымдардың жүргізген зерттеу жұмыстары арқылы іске асырылуын
тапты. Осындай зерттеулердің теориялық негізін Республикамыздағы мынадай
жетекші ғалымдар талдады: А.Қ.Қошанов, Н.Қ.Мамыров, С.Н.Нысанбаев,
С.Р.Есімжанова, М.Б.Кенжегузин, Қ.Ә.Сағадиев, С.С.Сатыбалдин, Ө.Қ.Шеденов,
М.Р.Қуатова және т.б. жатқызуға болады.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы - басқару жүйесінің қайта құрылуы және
өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өндірістік – экономикалық
байланыстың өзгеруі салдарынан өндіруші алдында тұрған өзекті мәселелерді
пайымды шешу маркетинг ұстанымдары мен әдістерін қолдану арқылы жүзеге
асады. Нарықтық экономика салаларында маркетингті қолдану көлемі шексіз, ол
үкімет және кәсіпорын мүддесіне сәйкес неғұрлым аз шығынмен артық пайда алу
мақсатында қолданылады. Осы орайда, маркетинг өндіруші көзқарасындағы
тиімді шығын мен пайда негізінде сұранысты табу, болжау және оны
қанағаттандыруға байланысты тұтынушыға бағышталған тауар өндіру мен айналыс
жүйесі ретінде сипатталады. Қандай да болсын кәсіпорын өзінің
серіктестіктерімен нарықтық қарым – қатынаста іс - әрекет етеді. Ал бұл
жағдайда тек заманға сай, бәсекелестік қабілеті жоғары өнім шығаратын
кәсіпорын ғана жетістікке жете алады. Сондықтан, нарықтық экономика
пәндерінің ішінде маркетинг елеулі орын алады.
Осы дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін басқару мен
маркетинг саласындағы қолданбалы әдістемелері мен отандық және шетелдік
ғалым - экономистерінің теориялық еңбектері, сонымен қатар Тыныс АҚ
кәсіпорыны туралы жалпы мәліметтері құрайды.
Жалпы дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспе, негізгі
мазмұнындағы үш бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі және
қосымшалардан тұрады.
Негізгі мазмұнындағы бірінші бөлімде маркетинг іс-әрекетінің теориялық
тұжырымдамалары көрсетілген. Онда кәсіпорынды маркетингтік басқару
жүйесінің шетелдік және отандық тәжірибелері тұжырымдалады. Екінші бөлімде
Тыныс АҚ кәсіпорыны мысалы бойынша маркетинг жүйесінің қалыптасу
жағдайларында кәсіпорынның қазіргі кезеңдегі экономикалық жағдайы туралы
жалпы мәліметтер, маркетингтік көрсеткіштерін талдау және бәсекелік
қабілетін басқару жүйесі мен стратегиясы қарастырылған. Ал үшінші бөлімде
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың маркетингтік қызметін жетілдіру
жолдары айқындалады. Мұнда кәсіпорынның маркетингтік жүйесін жетілдіруде
бәсекеге қабілетті өнімді шығарудың тиімді тетігін, сонымен қатар жарнама
жағдайын дамыту мәселелерін жетілдіру жолдары ұсынылды.
1 Маркетинг іс - әрекетінің теориялық тұжырымдамалары
1.1 Маркетинг және маркетингтік зерттеулердің мәні мен теориялық негіздері
Маркетингтің экономикаға көшуінің даму кезеңі ғасырдан астам уақытқа
созылып келеді. Әрі ауқымды өндіріс қалыптасып, бәсекелестің күрт
шиеленіскен жағдайларында өндірісті басқару және өнімді өткізу әдісі
ретінде ол ең алғаш АҚШ-та, содан кейін Еуропа елдерінде пайдаланыла
бастады. Маркетинг ұғымы ағылшынның market (нарық) сөзінен шыққан, ал
инг жалғауы нарық жасаушы немесе нарық аумағындағы қызмет дегенді
сипаттайды. [2]
Маркетинг өнеркәсіп төңкерісі кезінде пайда болып, өзінің даму
барысында ірі үш сатыдан өтті.
Бірінші саты – маркетингтің өмірге келу кезінен басталып, XX -ғасырдың
басына дейінгі уақытты қамтиды. Бұл сатыда кәсіпкерлік іс өндіріске қарай
қатаң бағыт ұстады, нысана өндірілетін өнім мөлшерін арттырып, оған
жұмсалатын шығынды азайту, өндірісті барынша тиімді ету болды.
Үстіміздегі ғасырдың 20-жылдарында өндірушілер сұраныста өзгеше жаңа
кезеңнің пайда болғанын сезе бастады. Олар енді бірінші кезектегі
қажеттіктерді қанағаттандырылған, тауар сатып алуда талғамы күшті, ерке
тұтынушыларға жақындай түсіп, істес болды. Сатуда, сұранымда болған бұл
жаңа кезең - маркетингтің етек жаюындағы екінші саты еді. Бұған тән ерекше
белгілер: жарнама мәселесіне аса зор көңіл бөлінуі, сауда қызметкерлері
санының еселеп артуы, сауда орындарының жаңа техникалық құралдармен
жабдықталып, жаңаруы. Мұндай жағдайда маркетингтің басты міндеті сұранымды
жан-жақты зерттеп, оның жедел дамуына көмектесу болды.
50-жылдардың басы соғыс қару-жарақтарын өндіруден бейбіт экономика
өндірісіне өту кезеңі болды. Бұл кезде халықтың табысы едәуір шағын еді.
Бұл өткізуші мекемелердің жұмысын нәтижесіз етті. Бизнесмендер халыққа,
оларды қызықтыратын қандай да бір бейтаныс, тауарлардың керектігін түсініп,
сезе бастады. Кәсіпорындардың құрамында менеджер деп аталатын немесе
маркетинг жұмысы жөніндегі вице – президент деп айдар тағылған қызмет орны
пайда болды. Бұл тұтынушыларға қарап, кенет бет бұру іс - әрекеттің тиімді
бағыты деп санала бастады. Маркетингтің беделі мен рөлі сатып өткізу
жұмысынан асып түсіп, өндірістің барлық сатыларын қамтыды, ұзақ және қысқа
мерзімді жоспарлау жұмыстарына әсері барған сайын күшейе берді. [3]
Бәсекелестіктің күшеюі, сонымен қатар капитал шоғырлануы мен
орталықтандырылуы үрдісі үдеюінің ықпалымен, кейіннен маркетинг білімінің
жеке саласы ретінде бөлініп шықты. Ал оқу пәні ретінде маркетинг XX-
ғасырдың басында алғаш АҚШ-тың Мичиган және Калифорния университеттерінде
жүргізіле бастады. Оның институционалдық қалыптасуы және ұйымдық рәсімделуі
бір уақытта жүзеге асырылды. 1926 жылы АҚШ-та маркетинг және жарнама ұлттық
ұйымы құрылды, ол 1973 жылы Американдық маркетинг ассоциациясы деп
өзгертілді. Кейіннен мұндай ұйымдар Батыс Еуропа елдерінде және Жапонияда
құрылды. [4]
Қазіргі уақытта маркетингтің әр түрлі көптеген анықтамалары бар.
Маркетинг бойынша маман Ф.Котлер: Маркетинг – ол адамдардың қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталған қызметі және ол бәсекелестерге қарағанда
тиімді айырбасты қамтамасыз етеді - деп анықтама береді.
Маркетологтардың американдық қауымдастығы: Маркетинг – ол ұйымның
мақсатына жету үшін қажетті іс-шараларды ұйымдастыру, жоспарлау, идеяны
жүзеге асыруды тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік беретін адамдар қызметі деп
атайды. Ал Дж.Р.Эванс: Маркетинг – бұл айырбас арқылы тауарларға сұранысты,
қызметті, ұйымдарды, адамдарды, идеяларды, алдын ала болжау, басқару және
оны қанағаттандыру қызметі болып табылады.
Ресей маркетингтік теориясының негізін қалаушы Г.Абрамишвили:
Маркетинг – бұл кәсіпорынның өндірістік - өткізу қызметін қамтамасыз ететін
басқару тұжырымдамасы. Менеджменттің әйгілі маманы Питер Друкердің ұйғарымы
бойынша: Бизнес мақсатының тек бір ғана дұрыс анықтамасы бар, ол
тұтынушыны жасау. Кәсіпорынның болашақ бизнесі мен оның табыстылығы үшін,
кәсіпорын өз өнімі туралы не ойлай алатыны басты мәселе емес, өзінің сатып
алатын тауары туралы тұтынушы не ойлайды, оның құндылығы деп нені
есептейді, осының барлығы бизнестің мәнін анықтап, түпкілікті маңызын
білдіреді, кәсіпорынның табысқа жету жолын айқындайды. [5]
Берілген анықтамаларды маркетинг мәнін түсіндіру көзқарасына
байланысты үш топқа бөлуге болады.
Бірінші жағдайда маркетинг өндірушіден тұтынушыға бағытталған
кәсіпкерлік қызметті анықтайды және ол тұтынушының сұранысына бағытталған
кәсіпорынның нарықтық және өндірістік стратегиясын басқару қызметін
атқарады. Екінші жағдайда маркетинг басқару тұжырымдамасы ретінде
қарастырылады және ол кәсіпорынның нарықты зерттеу, тұтынушылар сұранысын
анықтау арқылы өнімді тиімді өткізуді және жоғары пайда алуды қамтамасыз
ететін кәсіпорын қызметінің ұйымдастыру және басқару жүйесін қамтамасыз
етеді. Үшінші жағдайда маркетингті бизнес философиясы ретінде қарастырады
және оның мақсаты мен шарттары келесі формулаға негізделген: тұтынушыға
өндірілген өнімді емес, оның қажеттілігіне негізделген сатылатын өнімді
өндіру. Маркетинг ол бизнес философиясы да, белсенді үрдісте де ой қызметі
мен іс-әрекетті байланыстырады. [6]
Маркетинг теориясы экономикалық ғылым жүйесінің қалыптасуымен тығыз
байланысты. Маркетингті тереңдетіп зерттеу тек нарық, тауар, айырбас,
сұраныс, қажеттілік сияқты экономикалық категорияларының мәнін түсіну
негізінде ғана болуы мүмкін. Бұл түсініктер маркетингтің прагматикалық
теориясының даму негізі болып табылады.
Маркетинг жүйесіндегі нарық нақты және әлуетті тұтынушылардың
жиынтығы. Нарықты өзінің тауарды сатып алу мүмкіндігі және қажеттіктері
бар тұтынушылар құрайды. Сондықтан маркетингтің басты міндеті
тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін айқындау және
қанағаттандыру болып табылады .
Тауар маркетингтік бүкіл іс-әрекеттің қозғаушы күші, оның төңірегінде
маркетингтің саясаты мен стратегиясы жасалады. Тауар - бұл адамдардың нақты
қажеттіліктерін қанағаттандыратын және айырбасқа түсетін өнім.
Кәсіпорын нарық туралы толық және кең ақпаратты жинап, өнім шығару
мен оны өткізуді жоспарлаудың аса тиімді негізгі алғы шартын зерттейді,
нарықты зерттеудің негізгі міндеті әлуетті тұтынушыларды табу болып
табылады. Бұл зерттеулер мына сұрақтарға жауап беруге негізделген болуы
керек:
- Кәсіпорын шығара бастаған немесе өндіріске жіберуге дайындалып
жатқан тауарлар қандай нарықта, қай шамада және қандай жағдайларда
өткізілуі мүмкін. [7]
Тауардың пайдалылығы және оны жасаушылардың барлық жұмсалған күш-
жігері маркетинг теориясында маңызды орын алатын айырбас барысында
айқындалады. Айырбас - өндірушілер мен тұтынушылардың баламалы негізде
жүзеге асырылатын қоғамдық байланыс түрі.
Кәсіпорынның нарықтағы табыс жұмысы тауарға сұраныстың сипатын және
күйін мұқият анықтаумен және оның өзгеру тенденцияларын білумен тығыз
байланысты. Сұраныс - сатып алу қабілеті бар қажеттілік. Сұраныс адамның
қажеттілігін ғана емес, ең бастысы оның қажетті тауар сатып алуға қаржылық
мүмкіндіктерін де білдіреді. Қажеттілік –
мағынасы кең ұғым. Сұраныс қажеттіліктің бір бөлігі және ол тұтынушының
сатып алу қабілетін ғана сипаттап қоймайды, сонымен бірге олардың тауарға
талғамы мен талабын да білдіре алады. [8]
Маркетингтік зерттеу нарықты зерттеумен ғана шектелмейді, жаңа тауар
идеяларын іздестіруден бастап, оны түпкілікті тұтынушының пайдалануына
дейінгі бүкіл маркетинг үрдісін қамтиды. Маркетинг қызметінің барлық
түрлері мен салалары, тауар, нарық, өнімнің түр-түрі, өткізу мен бөлу
арналары, іске асыру әдістері, жарнама, өткізуді ынталандыру, т.б. тиісінше
зерттейді. Осыған орай кез-келген маркетингтік зерттеу кезеңдерді қамтиды.
Бірінші кезеңде мәселе дәл айқындалып, зерттеу мақсаты алға қойылады.
Екінші кезеңде маркетингтік зерттеулер жоспары әзірленеді. Үшінші кезеңде
ақпарат алу көздері анықталады. Төртінші кезеңде маңызды мәліметтер мен
нәтижелерді көбірек алу мақсатымен жиналған мәліметтер бағаланады және
талданады. Маркетингтік зерттеулердің соңғы кезеңінде негізгі қорытындылар
мен есеп беру дайындалады. [9]
Негізінен маркетингтің мәні – экономиканы, жарнаманы, инженерлік істі,
психологияны, жоспарлауды, болжауды оңтайлы ұштастыру, яғни маркетинг
тауарларды өндіру мен өткізу туралы ғылым. Оның негізгі мақсаты барынша көп
пайда алумен бірге айырбас, тауарлардың тұтынушыға жеткізілуін тездету және
өндірістік коммерциялық қызметтің тиімділігін арттыру арқылы нарықтың
(адамдардың, кәсіпорындардың, фирмалардың) тауарларға (жұмыстарға,
қызметтерге) сұранымын қанағаттандыру. [10]
Яғни, маркетинг - бұл нарықты жан-жақты зерттеу негізінде
тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен
бәсекелестік қабілеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған
тұжырымдама мен қызмет.
1.2 Кәсіпорынды маркетингтік басқару жүйесінің шетелдік тәжірибелері
Қазақстан Республикасының нарықтық экономиканы игеруге бет бұрған
кәсіпорындары күнделікті жағдайларда маркетинг мәселелерімен кездесуде.
Осындай кезде нарықтың сабақтарын игеруде қателер жібермес үшін шетел
тәжірибелерін зерттеп білгеннің маңызы орасан зор.
Жалпы әлемдік тәжірибеден кез-келген елдің өркендеуі мен дамуының тек
қана нарықтық жүйеге байланысты емес екендігін, бұған маркетингтің де
елеулі дәрежеде ықпал ететінін аңғаруға болады. Өйткені жер бетінде
нарықтық экономикасы бар артта қалған мемлекеттер де, дамыған елдер де
қатар кездескенімен, жоғары дамыған мемлекеттердің барлығына да дерлік
экономиканың өркендеуі маркетингтің жоғары даму деңгейіне келіп саятындығы
анық байқалады. Сондай-ақ, көптеген ірі фирмалар маркетингтік іс-шараларды
белсенді жүргізу нәтижесінде өз өнімдерінің өндірісі мен көлемін бірден
ұлғайта білді.
Дамыған нарықтық экономикалы елдердің көптеген кәсіпорындары
лабораториялық зерттеулерге, конструкторлық жұмыстарға, үлгілерді дайындау
мен оны шегіне жеткізуге, өндіріске дайындауға, технологиялық
жарықтандыруға және өнімді игеруге қанша қаржы жұмсаса, маркетингке де
сонша шығындалады. Американдық мамандардың мәліметтері бойынша, АҚШ
нарығында маркетингке жиынтық шығындар көптеген тауарлардың ақырғы
бағасынан 55-60%-ын құрайды. Батыс Европа және Жапон нарықтарында да
шамамен осындай бағалар қатынасы ұсталынады. Шетелдік тәжірибе бойынша,
кәсіпорындардағы маркетингтік мәселелердің 90%-ның шешімі басқару, тауарды
жылжыту және оны өткізумен тікелей байланысты болады. [11]
Ғалымдардың пікірлерінен түсінікті болғандай нарық жағдайында
кәсіпкерлік іс-әрекетті ұйымдастырудың тұжырымдамасы ретінде маркетингті
қалыптастыру үрдістерін нарықтық экономикалық үрдістен бөліп қарау мүмкін
емес. Маркетинг өндіріс пен басқаруды қоспағанда, кәсіпорын үшін мақсатты
нарық көзін анықтай отырып, жалпы мақсатқа жету жолына бағытталуы қажет.
Маркетингтің теориясы шетел тәжірибесінде мынадай тұжырымдамалар
арқылы көрініс береді: өндірістік, тауарлық, өткізу немесе саудалық,
маркетингтік, қоғамдық немесе әлеуметтік-этикалық маркетинг тұжырымдамасы.
(1 қосымша)
Бұл тұжырымдамалар американдық экономиканың дамуының белгілі бір
кезеңдерін, сонымен қатар әлемнің дамыған елдерінде болып жатқан
экономикалық және саяси өзгерістерді сипаттайды. Оларды тәжірибелік іс-
әрекетте қолдануға фирманың мақсаттары, тауар түрлері, бәсекелестік
артықшылықтардың шығу көздері, маркетингтің шоғырлану дәрежесі, нарықтағы
бәсекелестік деңгейі сияқты көптеген факторлар әсер етеді. [12]
Осылайша, басқа тауарларға қарағанда тұтыну тауарларына дәcтүрлі
маркетингтік тәжірибесін өндіріс құралдарына өзара әрекеттесу маркетингін,
арзан бағамен сатылатын жаппай тұтыну тауарларына өткізу тұжырымдамасын
пайдалану тән.
Маркетингтің өндірістік тәжірибесін жүзеге асырудың мысалы ретінде
Генри Фордтың автокөлік компаниясының кәсіпкерлік қызметін атап өтуге
болады. Оның әзірлеген және табысты пайдаланған маркетинг тұжырымдамасының
мәні – Т үлгіні автокөлікті өндіру технологиясын жетілдіріп, оның өзіндік
құнын төмендету арқылы көптеген тұтынушыларға бұл өнім түріне қол жеткізе
алатындай жағдайды тудыруында. АҚШ экономикасының күрт дамуы осы кезде
автокөліктерді жаппай өндіруді талап етті, осы мүмкіндікті Г.Форд қолдана
отырып, автокөлікті қалың көпшілік тұтынушылардың қолы жететіндей етті.
Маркетингтің бұл тәжірибесін кейіннен көптеген шетелдік фирмалар мен
компаниялар сәтті қолдана білді. [13]
Маркетингің тауарлық тұжырымдамасы – тауарды жетілдіру және оның
сапасын жақсартуды негізгі мақсат деп қояды. Бұл тұжырымдаманың негізгі
қағидасы - тұтынушыны өзінің сапалық сипаттамалары бойынша бәсекелестердің
ұқсас тауарларынан асып түсетін тауарлар мен қызметтерге бейімдеу. Гарвард
бизнес мектебінің профессоры Теодор Левитт өзінің осы мәселеге қатысты
мақаласын Маркетингтік алдын болжай алмаушылығы деп атаған. Ол
американдық теміржол компанияларын зерттей келе, осы компаниялардың иелері
тек теміржол бизнесімен ғана айналысып, көліктің бәсекелес түрлері пайда
болғанын аңдамай, қапы қалды деген түйінге келді.
Өткізу немесе сауда тұжырымдамасы ұйымдарды мынадай мақсаттарды
орындауға бейімдейді: өндірілген тауарды сату, сатып алушыларды табу,
өткізу бойынша жоспарды орындау. Өндірушілер және сатушылар өз қызметін,
маркетингтің барлық құралдары мен тетіктерін қолдана отырып, тауарларды
өткізуге және сатуға бейімдейді. Осы тұжырымдаманы қолданатын өндірушілер
тауарлар тапшылығында және монополия жағдайында жұмыс істейді. Өткізу
мәселелері АҚШ-та және Европада XX ғасырдың 30 жылдар басында туындап, 1929-
1932 жылдардағы экономикалық дағдарыс кезінде күшейе түсті. [14]
Қоғамдық немесе әлеуметтік-этикалық маркетинг тұжырымдамасы 80
жылдардың басында экологиялық және тұтынушылық қозғалыстардың күшеюіне
байланысты дамыған. Бұл тұжырымдама мынандай сәйкестендірілген үш факторды
пайдалануды талап етеді: олар фирма пайдасы, тұтынушылар қажеттілігі және
қоғам мүдделерін қанағаттандыру. Сонымен қатар қоршаған орта экологиясының
бұзылуына, табиғи ресурстардың жетіспеушілігіне, халық санының көбеюіне
және әлеуметтік қызмет саласының нашар ахуалына байланысты дамыды. [15]
Соңғы уақытта сипатталған тұжырымдамалардан басқа, ғалымдар алтыншы
тұжырымдама ретінде өзара әрекеттесу маркетингті тұжырымдамасын ұсынуда.
Бұл тұжырымдама маркетингті сатып алушылар мен бизнес-серіктерінің
арасындағы өзара қарым-қатынасты жолға қойып, оған қолдау көрсететін үдеріс
ретінде қарастырады. Мұндай қатынастар материалдық, қаржылық, адамзаттық
және басқадай ресурстар қатарындағы маңызды ресурс ретінде есептеледі.
Тұтасынан алғанда, маркетингті нарықты, баға құрылымы мәселелерін,
өндірісті нақты зерттеу негізінде құрылған өндіріс пен өнім өткізуді
басқаруға кешенді келу деп анықтауға болады. Шетел зерттеушілері нарықтағы
маркетингтік қызметтерді төмендегідей тұжырымдайды:
Өндірістік қызметтің түпкі нәтижесіне жету - тауарларды нарықта тиімді
өткізуге бағыт беру; нарықта табысты қызмет ету үшін жағдайды қамтамасыз
ететін маркетинг құралдарының жиынтығы, келешектегі мақсаттар мен
міндеттерге жетуге бағдарламалық – мақсатты әдіспен кешенді келу; жаңа
тауарларды болжамдық зерттеу мен жасауға назар аударуды талап ететін
кәсіпорынның ұзақ мерзімді нәтижелік қызметінің бағыты. [16]
Қазіргі таңда әлемдік маркетингтік тәжірибеде маркетинг құралдарының
жаңа формалары кеңінен қолдануда. Маркетингтің теориясы мен тәжірибесін
зерттеу, оларды сынай ұғынып, мағынасына жету фирмаға қатысты маркетингті
авторлық түсіндіруін қалыптастыруға, оның қағидаларын, әдістері мен
міндетті қызметтерін сипаттауға мүмкіндік берді.
Ф.Котлер, Ж.Ж.Ламбен және басқа да ғалымдар, аталып өткен
экономикалық категорияларды пайдалана отырып, маркетинг теориясын, оның
түсініктемелік аппаратына мұқтаждық және тілектер деген анықтамаларын
енгізе отырып, дамытты. [17]
Маркетингтің классикалық теориясының негізі маркетинг – микс
тұжырымдамасы болып табылады, оны алғаш рет американ ғалымы Н.Борден
ұсынған, кейіннен Дж.Ховард, Б.Фрей, Е.Маккарти, Ф.Котлер дамытқан.
Гарвард университетінің профессоры Н.Борден 1957 жылы маркетинг-микс
(маркетингтік қоспа) түсінігін енгізді, оның негізін тауар, баға, сауда
маркасы, жарнама, жылжыту және маркетингтік бағдарламаны жасауға қолданатын
маңызды элементтер құрады. Алдымен, Н.Борден 12 маркетингтік факторларды
ұсынды, кейіннен Е.Маккарти ол тізімді қарапайымдап, төртке дейін
қысқартты. Н.Борденнің ойынша, маркетингтік қоспа элементтерінің
арақатынасы сатып алушылардың мінез-құлқы мен сауда өкілдері, бәсекелестер
позициясы және мемлекеттің рөлінен тұратын нарықтық күштердің әсер ету
дәрежесіне байланысты болады.
Мичиган университетінің профессоры Е.Маккарти маркетинг-микс
тұжырымдамасын дамыта отырып, 1960 жылы төрт элементтен тұратын 4Р
үлгісін ұсынды (1 сурет), ол ағылшынша р әріпінен басталатын өнім
(product), баға (price), орын (place) және жылжыту (promotion) деген
ұғымдардан тұрады. Бұл үлгінің ықшамдылығы және сыйымдылығы, оны
қабылдаудың қарапайымдылығы, құрылуының логикасы оны теорияда және
тәжірибеде маркетингтік өзгермелілерді анықтаудың әйгілі түрі ретінде
қолдануға мүмкіндік берді.
1 сурет. Маркетингтік 4Р
Бұл тұжырымдаманы алғаш рет Дженерал Электрик компаниясы
пайдаланған. Маркетинг-микс тұжырымдамасы негізінде көптеген шетелдік
оқулықтардың мазмұны жасалған, оны нарыққа бейімделген фирмалар мен
компаниялар өз қызметінде қолданады.
Маркетинг мазмұнына 4Р үлгісінен басқа нарықтық мүмкіндіктерді
талдау, маркетингтік технологияларды пайдалану, стратегияларды жасау,
маркетингті жоспарлау және бақылау кіреді. Дегенмен 4Р үлгісі фирманың,
кәсіпорынның маркетингтік қызметінде маңызды рөл атқарады. [18]
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда ұйымдар қызметінде, әсіресе
қаржы-қаражаттың жетіспеушілігіне байланысты фирманың мақсатына жетуге
мүмкіндік беретін маркетинг – микстің тиімді құрылымын анықтауда
тәжірибелік маңызы зор.
Шетелдік маркетингтік жұмыстың тәжірибелері сатып алушы, сатушы және
жай азамат қатарындағы адамдарға үлкен ықпалын тигізеді.
АҚШ-тың ірі компанияларының басым көпшілігі бизнесте қайырлы нәтижеге
итермелейтін факторлардың ішінде бірінші баға емес, сапа деп есептейді.
[19]
Біздің елімізде көптеген шетелдегідей тауар бәсекеге қабілеттілігін
бағалайтын қабылданған әдістемелік құжат жоқ. Париждің сауда-өнеркәсіп
палатасының сарапшылары бәсекеге қабілеттілік белгілеріне өнімнің
жаңашылдық деңгейін, сапасын, жарнамасын, қаржылық жағдайды, өткізу
жүйелерін жатқызады. Ал, ағылшын экономистері бәсекеге қабілеттілікті
тауардың бағасы, салыстырмалы құны және пайдалылығы арқылы анықтайды.
Өнімнің бағасы, үлгісі және сапасы нарыққа шығарылған ұқсас өнімге бергісіз
болса ғана өнім бәсекеге қабілетті деп есептеледі.
1.3 Кәсіпорынды маркетинг басқару жүйесінің отандық тәжірибелері
Нарықтық экономика жағдайында басқару жүйесін нарықтық тұрғыдан қайта
құру – маркетингтік басқару ұстанымдарын басшылыққа ала отырып, экономиканы
жандандыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Маркетингті басқару әдістерін
тәжірибелік иемдену едәуір күрделі, қарама-қайшылықты және ұзақ үрдіс болып
табылады. Қазақстан кәсіпорындары маркетингтік басқару жүйесіне жедел
қарқынмен нарық қатынастарының енді ғана қалыптасып жатқан жағдайларында
өтуге тура келеді. Нақты тәжірибесі мен аса дайындығы болмағандықтан
еліміздің кәсіпорындары маркетинг элементтерін, негізгі ережелерін,
тәсілдері мен әдіс-амалдарын игеруі кезінде біршама қиындықтарға кезігіп
отыр. Қоғамның негізгі мақсаты өмір сапасын жақсарту, адамдардың ахуалын
көтеру, қоғам мүшелерінің лайықты өмір сүруі үшін материалдық жағдайлар
жасай алатын нарықтық экономиканың тұрақтануы, өндірушілер мен
тұтынушылардың бірлескен іс-әрекеті мен мүдделерін сәйкестендіруден туады.
Маркетингтің тәжірибелік қолданылуы мемлекет бейнесі мен оның
экономикасы, бәсекелестік жағдайы, салт-дәстүрі, халықтың тұтыну мөлшері
және басқа да көптеген факторларына қарай ұлттық ерекшелігі болады. Осыған
байланысты маркетингтің қалыптасуы және даму ерекшеліктерін Республика
аумағының экономикалық жағдайында салалық сипатта зерттеу маңызды мәселе. (
2 қосымша) [20]
Бұл дамыған елдер тәжірибесіндей, көптеген мәселелерді неғұрлым қысқа
мерзімде шешу қажеттігімен байланысты маркетинг саласындағы барлық
жинақталған әлемдік тәжірибені зерттеу және талдау мүмкіндігі маркетингтің
нарықтық экономикаға көшуінің даму үрдісінде жіберілген көптеген
қателіктерден арылуға мүмкіндік береді.
Еліміздегі экономиканы қайта құру және нарықтық қатынастарға өтудің
негізгі талаптары мен шарттарының теориясы мен тәжірибесін терең зерттеуді
қажет етті. Соның ішінде маркетинг қағидалары мен әдістері маңызды орын
алады. Нарықтық әдістер мен қағидаларды зерттеу және оны іс – тәжірибеде
қолдану арқылы тек еліміздің негізгі экономикалық мәселелерін шешіп қана
қоймай, сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық
үрдіске интеграциясының негізгі шарты ретінде қарастыруға болады. Қазіргі
жағдайда отандық кәсіпорындардың жетістігі және тиімділігі олардың
өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігі мен маркетингті қолдану тиімділігімен
анықталады. [21]
Тәжірибеде маркетинг белгілі бір ортада жүзеге асады, ол үшін келесі
жағдайлар орын алуы қажетті: тұтынушылар нарығының қалыптасуы, толық және
нарықтық дамыған бәсекелестік қатынастардың дамуы, нарықтық кеңістіктегі
экономикалық субъектілердің еркіндігі. Осы себептерге байланысты
Қазақстанда нарықтық менталитет пен нарықтық орта қалыптасуда.
Қазақстанда маркетинг қызметі нарықтық экономикаға өтумен байланысты
қалыптасты. 1991 жылдан бастап кәсіпорындарда маркетинг бөлімдері ашылды,
оған маркетинг бойынша мамандар қызметі енгізіле бастады. Республика
Президенті Н.Назарбаев 2004 жылы Бүгінде басшылыққа кәсіпорынды ұтымды
жұмысқа алып шығатын бағадарламасы бар, маркетингті және өндірісті
жаңғыртып, жетілдіруге қаржы табу жолын білетін адамдар келуі тиіс деп
атап өтті. [22]
Сыртқы сауданың ырықтандыруы, шетелдік тауарлар үшін қазақстандық
нарықтың ашылуы отандық өңдеуші кәсіпорындар мен ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының құлдырауына жол берді. Отандық тауар өндірушілер
дағдарыстан шығудың жолдарын қарастырды, соның ішінде маркетинг қызметін
қолдану маңызды болды. Сауда, банк секторымен қатар ауыл шаруашылық
саласында да маркетинг тұжырымдамасы қолдануға әрекет жасалды. Сол себепті
жоғары оқу орындарында Ауыл шаруашылық маркетингі курсын оқыту енгізілді.
Қазіргі жағдайда көптеген ірі және орта кәсіпорындарда, сондай-ақ
банктерде маркетинг қызметі, ал олардың кейбіреуінде департаменттер іс-
әрекет етеді. Бұлардағы маркетинг бөлімдерін ұйымдастырудың нақты кестелері
мен түрлері әр түрлі болуы мүмкін, бірақ олар: нарықты маркетингті зерттеу,
сұраныс жағдайын, тауарлық, өткізу, баға және коммуникацияны ұйымдастыру
сияқты жалпы міндеттерге негізделеді. [23]
Маркетингтің шетелдік және отандық ғалымдар тәжірибелерінен мынандай
анықтамаларды мазмұнына қарай былай топтастыруға болады:
1. Маркетингті тауарлар мен қызметтерді өткізу және сату ретінде
қарастыратын анықтамалар. Мұнда негізінен өткізу қызметіне және тауарды
нарыққа жылжытуға назар аударылады. Бұл көзқарас шектеулі, өйткені оның
авторлары маркетингті өткізу, сату және жарнамаға теңейді. Осыған орай,
Ф.Котлердің өткізу – маркетинг мұзтауының ұшар басы ғана, маркетинг
міндеттерінің бірі ғана, тіпті ең елеулісі де емес деген сөзін келтіруге
болады.
2. Маркетинг менеджменттің маңызды міндеті ретінде қарастырылады, мұнда ол
фирманың өндірістік-өткізу әрекетінің басқару жүйесі деп беріледі.
3. Маркетинг - қазіргі бизнес философиясы, ойлау стилі және тұтынушылардың
мұқтаждықтары мен тілектерін қанағаттандыруға бағытталған мақсат.
4. Маркетингті адамдардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін зерттеуге және
қанағаттандыруға бағытталған әлеуметтік үдеріс ретінде қарастырылатын
анықтамалар. Бұл көзқарастар маркетингтің сипатын көрсетеді. Яғни,
маркетинг – бұл нарықты жан-жақты зерттеу негізінде тұтынушылардың
мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен бәсекелестік
қабілеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған тұжырымдама және
біріккен қызмет. [24]
Қазақстандық кәсіпорындарда маркетинг тұжырымдама емес, негізінен
қызмет ету түрі ретінде дамуда. Тәжірибе жүзінде, фирмалар мен
кәсіпорындар, ұйымдар тауарлар мен қызметтерге сұраныс жағдайына байланысты
.
Өнім өндірушілер мен маркетинг ұйымы түпкілікті тұтынатын өнім өндіру
үшін бір-біріне қажет. Осыған орай кәсіпорынның қосымша пайда табуы үшін
жаңа бәсекелестікке қабілеті жоғары жаңа өнім құру үрдісінің маркетингтік
кезеңдері АҚШ және Жапония тәжірибесін салыстыра отырып, Қазақстан
ерекшелігіне сәйкес:
1. қосымша пайда түсіретін тауар жасау идеясын қалай құру;
2. ол үшін нарықты зерттеу (тауар түрі, ассортименті, қасиетті ерекшелігі,
пайдасы, қажеттілігі қаншалықтығы);
3. өндіру (қолайлы аз шығынды өндіріс);
4. тиімді баға белгілеу;
5. жарнама (тауар жөнінде ақпарат, тұтынушыны ынталандыру, сатып алуды
жеңілдету, сыйлықтар, конкурстар т.б.);
6. сату (көтерме сауда, бөлшек сауда), соңғы тұтынушыны анықтау;
7. өткізу кезеңі – қолайлы өткізу нарығын таңдау;
8. тасымалдау, қоймада тиімді сақтау (молшылық кезден тапшылық кезге
дейін); тапшылық кезді пайдалану, бағаны өсіру; бағаны өсіру арқылы
шығынды төмендету;
9. табыс деңгейін және қаржыны жоспарлау. [25]
Осылардың нәтижесінде бәсекелестік қабілеті жоғары тауар жасау
тиімділігі кәсіпорынды тұрақты пайда және сұраныммен қамтамасыз етіп,
олардың тепе-теңдігін сақтап отыруға мүмкіндік туады.
Бұл сала өнеркәсіптерінің маркетинг қызметтерінің деңгейі, мәселен:
баға белгілеу, бәсекелестер бағаларымен санасу, талдау; жарнама және
ынталандыру, бәсекелестер жарнамасын талдау, өзіндік жарнама шараларын
жетілдіру, жарнама компанияларының тиімділігі мен сапасын бағалау; өткізу
іс-әрекеті, сатып алушыларды табу, келісім-шарт жасау, көтерме және бөлшек
сауда, өткізуді талдау.
Осыған сәйкес шетелдің ірі кәсіпорындардың жұмыс тәжірибесін зерделей
отырып, еліміздің ірі кәсіпорындары үшін бейімдеу жолдары, маркетинг
қызметінің штаттық құрылымы салыстырылып қарастырылды. Мысалы, қазіргі
кезде Сеймар концернінде 5 қызметкер маркетинг іс-әрекетімен шұғылданады.
Соған қарамастан Республикамызда экономистерді дайындайтын 148 жоғары оқу
орындары бар, оның ішінде маркетинг мамандығын даярлайтындар үлесі 40%,
яғни тек 60 оқу орнын қамтиды. Осы деректерге сүйене отырып,
республикамызда маркетологтарға қажеттілік деңгейінің ойдағыдай болмауы
шынайы нарық ортаның әлі де жеткілікті дамымауы және маркетинг құралының
кең мүмкіндігін тереңінен қолданудың алыс екенін байқауға болады. Оған
себеп: маркетинг және өткізу бөлімдерінде білікті маркетологтарға
қызығушылық жоқ, маркетинг саласында қызметшілердің ғылыми дайындығының
аздығы, маркетинтік зерттеулердің жеткілікті жүргізілмейтіндігі
(маркетингтік қызметке талдау жасалмацйды), стратегиялық жоспарлаудың және
тағы басқа да іс-әрекеттердің ескерілмейтіндігі. [26]
Қазақстанда қазіргі уақытта әлемдік тәжірибеде қолданылатын, бірақ
біздің ел үшін жаңа болып табылатын тұтынушыларға бағытталған өндірісті
басқарудың маркетингтік қағидалары қолданылуда. Бірақ маркетингті
шаруашылық түрлерінде қолдану үшін оның әдістемесін терең білу қажетті.
Егерде кәсіпорындар маркетингтің негізгі әдістері мен қағидаларын өндірісті
басқаруда қолданбаса, онда ол нарықта жетістікке жетеді деп айту қиын.
Маркетинг қолдану іс-тәжірибесі үш кезеңнен өтеді:
1) шаруашылық қызметін коммерциялау, яғни кәсіпорындардың нарықтағы қызметі
өндірістік бағыттан өткізу бағытына ауысуы қажет;
2) өндірістің нарыққа бағыттылығы маркетинг қызметін басқарудың бір қызметі
ретінде қарастыруды талап етеді;
3) маркетингтік бағыттылығы, яғни маркетингті бизнестің философиясы ретінде
қолдану. [27]
Отандық кәсіпкерлік іс-әрекеттер мен бүкіл халықтар маркетинг
психологиясын игерген жағдайда ғана, тек қана дәстүрлік тауарлар негізінде
емес, сонымен қатар “ноу-хау” негізінде әлемдік нарықтарға шығу өзіндік
тауарды кеңінен дамыту, бәсекелестікті дамыту және бәсекелектікке қабілетті
мемлекет болу, Республика кәсіпкерлерінің мәдени қызметін қалыптастыру,
дамудың ақпараттық-техникалық желісін құру, экономикамыздың барлық
саласының нарықтық инфрақұрылымын кеңейту және оңтайлау үшін жағдай
жасайды.
Алдыңғы қатарлы елдердегі маркетинг жүйесі ассоцияцияларға
біріккенімен, олардың ресми түрде әрекет жасайтын арнайы басқару
орталықтары жоқ. Сондықтан олар фирмалардың жанынан ұйымдастырылған
маркетингтік құрамдардан тұрады, өздері айналысатын кәсіпорындарда
қабылданған маркетингтік бағдарламаны жүзеге асыру жолында жұмыс атқарады.
Маркетинг қызметін пайдалану және оның қажетті құрамын ұйымдастыру әр
мекеменің өзіне, оның кәсіптік шаруашылығының табыстылық дәрежесіне,
экономикалық әлуетіне және келешекке стратегиялық болжамдарына тікелей
байланысты. [28]
Қазақстан Республикасында меншіктік қатынастар мен толықтай халық
шаруашылығы құрылымын қайта құру үрдісінде жүріп жатқан өзгерістер,
өндірушінің еркіндігі және нарықтық ортаны игеру шарттарында кәсіпорынды
басқару маркетинг тәжірибесін нарықта кәсіпорынның белсенді шабуылдың
саясатының стратегиясы мен тактикасы болып, шаруашылық іскерлік
нәтижелеріне әсер ететін өндірістік ресурстардың барлық түрлерін
пайдаланудың тиімділік құралы ретінде қызмет етеді. Қазақстанның қазіргі
шаруашылық жағдайын дамыған елдерге тән нарықтың экономика үлгісіне қарай
өтуі кезеңінде экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыру үрдістері, ескі
нарықтық қатынастардың құрылуымен байланысты әр түрлі меншік формасындағы
шаруашылық субъектілердің жаңа экономикалық қатынастары пайда болады.
Отандық ғалымдардың көзқарасы бойынша еліміздің кәсіпорындарында
маркетингті дамытудың маңызды екі бағыты бар: фирманың ішкі жоспарлау
негізі ретінде маркетингтік жоспарлау; кәсіпорынның инвестициялық
жобаларында көрініс алатын жаңа нарықтар мен жаңа өнімдерді игеруге
байланысты маркетинг орны.
2 Тыныс АҚ кәсіпорыны бойынша маркетинг жүйесінің қалыптасу жағдайлары
2.1 Тыныс Акционерлік Қоғамының қазіргі кезеңдегі экономикалық жағдайы
туралы жалпы мәлімет
Тыныс Акционерлік қоғамы – отандық өндірісті дамытып, өнеркәсіп
өнімдерін өндіруде ылғи да алдан көрініп жүрген Көкшетаудағы көш
бастаушылар қатарындағы байырғы ірі кәсіпорындардың бірі.
Оттегімен дем алатын аппаратура зауыты ретінде бұрыннан белгілі
Тыныс акционерлік қоғамы 1959 жылы 15 шілдеде құрылды. Оның құрылысы КСРО
Кеңес Министрлердің қаулысымен 1953 жылы 11 ақпанда қаралды.
Бұл кәсіпорын Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 10 шілдеде
Акционерлік қоғам туралы Заңына сәйкес құрылды және шектелмеген мерзімге
бекітілген. Тыныс Акционерлік қоғамының бас директоры Бишимов Қуаныш
Ердаулетұлы. Барлық жұмысшылар мүшелері 100%. Ұжымдық келісім-шарт 2007-
2010 жылдарға сәйкес Қазақстан Республикасының Еңбек кодексімен бекітілген.
Тыныс АҚ-ның орналасқан жері Қазақстан Республикасы, Ақмола облысы,
Көкшетау қаласы, Мира көшесі 13.
Қоғамның өз балансы және басқа да банк есептері бар, өз атауымен қазақ
және орыс тілінде берілген мөрі бар. Өзінің тауарлық және символикалық
белгілері, олардың үлгілері жарғылық тәртіпте тіркеліп бекітілген.
Қазақстан Республикасының заң актілеріне қайшы келмейтін әрекеттерді істей
алады. Мысалы: қоғам өз атынан мүліктік және мүліктік емес құралдар мен
жабдықтарды алуға, жауапкершілікті арттыруға және заң алдында жауапты
болуға мүмкіндігі бар. [29]
Сонымен қатар қоғам Қазақстан Республикасының ауқымында ғана емес,
сонымен қатар оның шетінде де, ең жоғары пайда тауып, акционерлер
қызығушылығын қолданып, ұйымның әлеуметтік мәселелерін шешіп, өндірісті
дамыту қоғамның басты міндетін орындайды.
Тыныс Акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасының машина
жасайтын кәсіпорындардың бірі болып табылады және Қазақстан – Инжиниринг
Ұлттық компаниясының құрамына кіреді.
Негізінен зауыттың алғашқы өнімі 1959 жылы шілде айында ригалер-
сушкасы үшін вагонеткалар шығарылды, ал 1960 жылы зауытта медициналық құрал-
жабдықтар, яғни қолдан дем алдыру, құралдары, ингаляторлар, жасанды өкпе
желдеткіштері жасалынып шығарыла бастады.
Кәсіпорын қызметінің ең негізгі өрісі авиациялық – техникалық
агрегаттар мен тораптарды өндіру. Сонымен қатар кәсіпорын жылуды алмастыру
жабдықтарды, авиациялық өрт сөндіргіштерді, температура белгілерін,
клапандарды, электромагниттік ауыстыру қосқыштарды, белгі беретіндердің әр
түрлі типтерін, термолердер, электронды басқару шығырларын, тік ұшақтар мен
ұшақтардың қосалқы бөлшектерін шығарады.
Қазіргі кезде Тыныс АҚ мыңдаған сату нүктелерімен сауда жүргізеді,
екі делдалмен және бірнеше корпоративті сатып алушылармен жұмыс жасайды.
Қазақстанда, Ресейде өндірістік бағыттары ұқсас және бәсекелес
зауыттар көп. Сөйтседе, авиация саласына маманданған кәсіпорын ілуде біреу.
Сондықтан зауыттың негізгі даму қарқыны авиациялық техниканы экспорттау
ісіне бағытталған. Негізгі өнімдердің тұтынушылары Ресей Федерациясының
авиақұрылыс пен авиажөндеу кәсіпорындары Украина, Белоруссия және Өзбекстан
болып табылады. Авиациялық экспорттардың бұйымдарының жалпы өндірілу көлемі
50%-дың шамасын құрайды. Бұл авиакәсіпорындары үшін ұшақ, тікұшақтың 42
түрлі құрамдас бөлшектерін шығарады. Өзіміздің №401-ші тік ұшақ жасау
зауытына да бөлшектерді дайындайды.
Тауар нарығын кеңейту мақсатында Мәскеуде диллерлік торапшаны ашты.
Зауыттан шығарылатын өрт сөндіру құралдарына Ресейде, Қытайда сұраныс күшті
болатындығын білдіреді. Ал Республикада өрт сөндіру құралдары мен өткізгіш
арматурма өнімдерін тұтынушылар қатарында ҚазақМыс, Қазақстан Темір
жолы, ҚазақТелеКом, КЕГОК сияқты ірі компаниялар үшін бұйымдар
шығаруды жаңа жолға қойып отыр. Мұнда Мұнай-Газ саласы үшін арнайы монометр
аспабы да жасалынады. Көптеген қалалардың сауда орындарында Тыныстың кір
өлшеуіш аспаптары кеңінен пайдаланылады.
Кәсіпорын халық шаруашылығының әр түрлі салалары үшін өндірістік-
техникалық тауарлардың 100-ден астам атауларын шығарады.
Олар: ұнтақталған өрт сөндіргіштер, көмірқышқылды, су өткізбейтін
сөмке (ОВР-18), өрт сөндіргіш қалқаншалар, өрт сөндіргіш инвентарь, оқпан
және өрт сөндіргіш бүркеншігі, қысым өртке су себетін шланг, медициналық
оттегімен дем алатын аппаратура, қатты газ үшін құрал-жабдықтар, ілмекті
газ арматурмасы, желіге қосылған арматурма бөлшегі, магистралдық жол
желісін темір жолдарға қосуға арналған электр өткізгіштер, локомативтер
және жүк таситын вагондардың автотормоз жабдықтарын, техникалық резина
бұйымы, монтерлік құрал-жабдықтар (тырнақ, монтерлік өтетін тесік, тиек
және тіреу белдіктері), монтерлік тырнақтарды сынап көру үшін құрылғы, СППШ-
1572.000; таңба үлгісінің жолын тексеру үшін стенд; ПС-001.000000 торап
қырағы; ЦУП үлгісінің типі; монометрлер, вакумметрлер; моновакумметрлер; су
жүргізу және газды жіберу құрылыстары үшін полиэтиленді құбырлар, таразы
құрылғылары; ауылшаруашылық техникасына артық бөлшектер; магниттікке қарсы
су есебіне қорғаныш құралдары; шағын архитектуралық нысандар (контейнерлер,
күл-қоқыс салатын жәшік, сәнді қоршаулар және т.б); пластмассадан жасалған
бұйымдар және халық тұтынушыларының әр түрлі тауарлары.
Кәсіпорын әрбір мақсатты нарық үшін осы нарыққа, қоғамға керек
тауарларды өндіреді. Нарықты тиімді қамту үшін тарату каналдарымен,
бағасымен, жарнамамен өзіне қаратып алуға әрекеттер жасап отырады. Қазіргі
жағдайда кәсіпорында нарық мүмкіндігін анықтауда және тұтынушылар сұранысын
зерттеуде көмектесетін мақсатты маркетинг техникаларына көшуде.
2005 жылдан бастап кәсіпорын газ жіберу желілері мен су жүргізуді
қайта құру және құрылыс үшін белгіленген полиэтиленді құбырларды және бір
қалыпқа келтірілген бөлшектердің диаметрімен 10-нан 250 мм-ге дейін
өндірілді. Бұл бағыттың іске қосылуын Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев жүзеге асырды. Ол кәсіпорындағы полиэтилен құбырлары цехының
тұсауын кесіп, жаңа өнімнің артықшылықтарына оң баға берді. Полиэтиленді
құбырдың сапасы белгілі неміс өндірушісі Krauss Maffei құралдарымен
қамтамасыз етілуде. Қазіргі кезде диаметрі 110-нан 500мм-ге дейінгі
полиэтиленді құбырларды өндіру үшін құралдарды тасымалдауға келісім-шарт
жасалды. Полиэтиленді құбырлар ҚР-ның тұрғындарын табиғи таза сумен
қамсыздандыру бойынша Үкімет бағдарламасын жүзеге асыру кезінде
қолданылады.
Аумағы 10 мм-ден 250 мм-ге дейінгі құбырларға сұраныс арта түсуде.
Өнімдер газ өндірісінде, су айдағыштар мен канализация желілерінде
қолданылып, мерзімі 50-ден 80-жылға дейін пайдаланылады. Жобаға
199млн.теңге инвестиция жұмылдырылды. Тұран Әлем Банкі акционерлік
қоғамының несиелік қаржысы есебінен кәсіпорынға арнап полиэтиленді
құбырлар өндірісі жобасы әзірленіп жүзеге асырылды. Бұл Банкімен
Тыныстықтар арасындағы іскерлік байланыс ертеден орнаған.
Инженерлік кадрлардың жоғары техникалық әлуеті бар зауыт өнімінің
көптеген түрлерін игеру және өндіру бойынша үнемі жұмыс жүргізуде. Бүгінгі
күні кәсіпорын 531 адамды жұмыс орнымен қамтамасыз етіп отыр.
Кәсіпорын халықаралық көрмелерге үнемі қатысып отырады. Мұнда ол
көптеген дипломдар, алғыс хаттармен марапатталды. 2005 жылдың нәтижесі
бойынша кәсіпорын сапа аясындағы жетістіктері үшін Қазақстан Республикасы
үкіметінің сыйлығы берілді.
Республикалардың Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына мүше болуды, әлемнің
бәсекеге қабілетті елу елінің қатарына қосылуға мақсатты қадамдар жасап
жатыр. Осы мақсатта Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған
индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы бағдарламаларын басшылыққа алып
отыр. Жоғарыда келтірілген халықаралық сапа жүйесіне жұмысшылардың, инженер-
техникалық қызметкерлер мен ұжымның мақсатты әрі ыждаһатты еңбегімен қол
жеткізді.
Зауыт қаладағы ең ірі өндіріс ошақтарының бірі болып, бұрын 3,5-4 мың
адам жұмыс істеді. Өндірілген өнімдер Одақ көлеміне таралған. Қазір 550-дей
адам еңбек етсе де, сапа жағынан өз позициясынан айырылған жоқ. Және Одақ
кезіндегі өнімдерді толық сақтай білді.
Ендігі кәсіпорынның алға қойып отырған мақсаты – технологиялық
жүйелерді жетілдіру, индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы
бағдарламаларын тыңғылықты жүзеге асыру арқылы сапалы өнімдер шығарып,
қосымша жұмыс орындарын ашу болып табылады.
Кәсіпорында полиэтиленді құбыр сондай-ақ композитті баллондар шығару
жұмысы нақтылы әрі жауапты мақсаткерлікпен атқарылуда. Аталған
инвестицияның екі жобасы бар. Мысалы, полиэтиленді құбыр шығару жобасын
жүзеге асыру үшін Тұран Әлем Банкі акционерлік қоғамы Көкшетау филиалымен
келісімге қол қойылды. Бұл құжат нәтижесінде ТынысАҚ-на 11 млн.доллар
көлемінде несие бөлінбекші болды. Мұның өзі өндіріс көлемін ұлғайтуға, жаңа
технологияларды енгізуге, жұмыс орнын ұлғайтуға оң жағдай жасады. Осы
инвестициялық жобаға тендер жарияланған. Оның жеңімпазы болған немістің
ZRS компаниясы жабдықтарымен қамтамасыз етілді. Ал екінші бір
инвестициялық жоба аясында композитті газ баллондары сынақтан өткізілді. Ал
мұндай газ баллондарын чехтың Komposit - Prana компаниясынан алуға
келісім-шарт жасалды. Тек осы баллондар шығаратын учаскені іске қосу 100-ге
жуық қосымша жұмыс орнын ашуға мүмкіндік берді. Бұл жүзеге асырылатын
жұмыстардың алғашқы қадамдары болды.
Қазіргі кезде кәсіпорында онға жуық жаңа өнім түрлері игеріліп
сынақтан өткізілуде. 2004 жылы өнім өндіру 2005 жылмен салыстырғанда 105%-
ды құраса, мұнай - газ саласына шығарылатын жабдықтарды жоспарын 307%-ға
жеткізілді. Мақсатты жұмыстар нәтижесінде негізгі өндірістік қызметтен
522116 теңге кіріс алынып, 52%-ға арттырылды.
Соңғы жылдары сапалы өнімдерге кепілдік бере алатын өндірістік жаңа
технологияларды игеруді бірінші кезекке қойылып отыр. Ғылыми-техникалық
орталықтармен іргелі өнеркәсіп орындарымен іргелі байланыс орнатып,
тәжірибе алмасуды алға қойды. Енді солардың игі нәтижелеріне қол жеткізуде.
Зауыттың цехтары мен өндіріс алаңдарында орнатылған озықта, нәзік, дәл
есептейтін, өлшейтін құрал-жабдықтар мен аспаптар, станоктар, конвейер
жүйелері тек қана жоғары сапалы өнімдер шығарудың осы заманғы озық
технологияларға негізделген. Яғни кәсіпорында бәсекеге қабілетті өнім
түрлері көптеп шығарылуда.
Зауыттың халық тұтынатын тауарлар шығару көлемі артып, сапасы жақсарып
келеді. 2007 жылдың орта мерзімінде газ бекіту арматурмаларын шығару көлемі
39млн.теңгеге артық орындалды. Сонымен қоса, КамАз автокөліктеріне
арналған арнайы құралдар шығарыла бастады. 2006 жылы жалпы құны 26млн.
теңгенің 1568 дана шағын өрт сөндіргіш және 7981 дана желдеткіш ресивер
жабдықтары өндірілді.
Кәсіпорынның жұмысын алға бастыру үшін бірнеше шаралар атқарылып
жатыр. Басқару ісі өте күрделі үрдіс: нарықты, бәсекелестікті зерттеу,
өндірісті жабдықтау әрі ұйымдастыру, тұтынушының сұранысына бейімделу,
мұның бәрі қолданыстағы ішкі-сыртқы заңдылықтар тұрғысынан үйлестіріп отыру
талаптары бар. Ол үшін менеджерлік, маркетингтік қызметтерді жаңа сапаға
көтеруде. Менеджерлік қызметте халықаралық стандарттағы жаңа сапаға
көтерулері 3 сатыдан өтті: құжаттың ісі, ішкі аудит және сыртқы аудит.
Осының негізінде ТЮФНОРД халықаралық ұйымының Болгарияда орналасқан
бөлімше өкілдері зауытқа келіп, мамандарға консультациялық дәріс жүргізді.
Отандық өнімдердің сапасын арттыру тек стандарттаудың талаптарын ғана
емес, мемлекеттің қолдауын да қажетсінетін шарт болып саналады. Сапалы өнім
шығаруға жағдай жасау, оны экспорттауға қолдау көрсету мемлекеттік
қамқорлықтың өзегі болмақ. [30]
2004 жылы акционерлік қоғамда сапаның ИСО 90012000 менеджмент
жүйесі енгізілді және осы сертификатымен жұмыс атқаруда.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі ИСО 9000 және 14000 серияларының
талаптарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Маркетинг іс - әрекетінің теориялық тұжырымдамалары
1.1 Маркетинг және маркетингтік зерттеулердің мәні мен
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Кәсіпорынды маркетингтік басқару жүйесінің
шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Кәсіпорынды маркетингтік басқару жүйесінің
отандық
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 17
2 Тыныс АҚ кәсіпорыны мысалы бойынша маркетинг
жүйесінің қалыптасу жағдайлары
2.1 Кәсіпорынның қазіргі кезеңдегі экономикалық жағдайы туралы
жалпы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Кәсіпорынның маркетингтік көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...33
2.3 Кәсіпорынның бәсекелік қабілеттілігін басқару жүйесі
және
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 4
3 Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың маркетингтік
қызметін жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның маркетингтік жүйесін жетілдіру - бәсекеге қабілетті
өнімді шығарудың тиімді
тетігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .49
3.2 Жарнама жағдайын дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..64
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі Елбасымыздың Қазақстан –
2030 атты халыққа жолдаған стратегиялық бағдарламасында Бәсекелік
қабілеттілік – Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты
кірігуінің кілті ұсынған стратегиялық мақсаттарға жету экономиканы
түбегейлі реформалау жөніндегі терең ғылыми зерттеулерді, сонымен қатар
шаруашылықпен шұғылданатын отандық субъектілердің, оның ішінде, өндірістік
кәсіпорындардың іс-әрекеттерінде маркетингтің шетелдік тәжірибесін қолдану
туралы тәжірибелік ұсыныстар әзірлеуді талап етеді. Қазақстанның қазіргі
нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорындарды басқару мәселелерін талдай
отырып, маркетингті жетілдіру бағыттары мен даму ерекшеліктерін анықтау
отандық өнімнің табыстылығы мен бәсекеге қабілетін қамтамасыз етуде маңызды
болып табылады. [1]
Бірақта өндірістің әлеуметтік – экономикалық тиімділігін қамтамасыз
ететін жалпы экономикалық құбылыс пен тетік ретіндегі маркетингтің рөлін
отандық кәсіпкерлер әлі тиісті деңгейде бағалаған жоқ. Қазақстанның
әлеуметтік – экономикалық жағдайларына және кәсіпорынның күнделікті
жұмысына бейімделген маркетингтің құралдары мен тәсілдерін қолдану
жөніндегі ғылыми - әдістемелік зерттеулер жоқтың қасы. Кейбір жағдайда
маркетинг өткізу мен жарнама жиынтығы ретінде қабылданады, бұл осы тұтастай
түсінуге және тиімді қолдануға бөгет келтіруде.
Нарықтағы қатаң бәсеке халықтың төлем қабілетінің төменділігі,
кәсіпорынның айналым құралдарының жеткіліксіздігі, өндірістік шығындардың
үнемі өсуі отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін төмендетіп, өткізуді
қиындатуда. Осы және басқа проблемаларды шешу нарықты дамытатын қозғаушы
күштер мен тәсіл - құралдарды түсінуге бағытталған ұйымның қазіргі бизнес
философиясы – маркетингті творчестволық тұрғыда пайдалануына байланысты
болып келеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорындарда маркетингтік іс-әрекетінің
қазіргі жағдайын талдай отырып, маркетинг дамуының шетелдік тәжірибесін
Қазақстан экономикасының нақты жағдайларына бейімдеу арқылы кәсіпорындардың
бәсекелік қабілетін өсіру факторларының іс-әрекетін ұйымдастыруды
жетілдіру. Негізгі мақсаттарға сәйкес келесі міндеттерді ашып көрсету алға
қойылған:
1. Маркетинг және маркетингтік зерттеулердің мәнін, оның теориялық
негіздерін қарастыру.
2. Маркетингтің даму эволюциясының шетелдік тәжірибесін қарастырып,
Қазақстанның өтпелі экономикасы кезеңінде оны қолдану
ерекшеліктерін көрсету.
3. Кәсіпорындардың маркетингтік іс - әрекетінің қазіргі жағдайын
талдай отырып, шешілмек мәселелерін анықтау.
4. Айқындалған өзгешеліктерді есепке ала отырып, кәсіпорындарда
қалыптасқан қолданбалы маркетингтік іс - әрекетін, қызметін одан
әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - бұл кәсіпорынның бәсекелік
қабілетін өсіру факторы: маркетинг және маркетингтік зерттеулер іс -
әрекеттері және оны жетілдіру жолдары.
Зерттеу объектісі болып Көкшетау облысында өрісі өсіп, өркендеп келе
жатқан байырғы кәсіпорындардың бірі - Тыныс акционерлік қоғамы табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі - бұл маркетинг ілімінің өзіндік даму
барысында күрделі өзгерістерден өту үрдістері бойынша көрініс табады.
Маркетингті кешенді зерттеуге өздерінің классикалық еңбектерін арнаған
авторлар: Ф.Котлер, Ж.Ж.Ламбен, Б.Берман, Н.Борден, П.Друкер, Е.Маккарти,
Б.Фрей, Т.Левитт және т.б.
Дамыған елдер кәсіпорындары маркетингке біртіндеп нарық жағдайларына
бейімделе енген болса, Қазақстан кәсіпорындары маркетинг тұжырымдамасына
жедел қарқынмен нарық қатынасының енді ғана қалыптасып жатқан жағдайында
өтуіне тура келді. Сонымен бірге шетел ғалымдарының талдамалары мен
ұсыныстары Қазақстанның қазіргі экономикалық жағдайына көбіне сәйкес келе
бермейді. Сондықтан маркетингтің жоғары ұйымдастырушылық құрылымының
алдыңғы қатарлы мемлекеттер үлгісі жалпы отандық маркетингтің қалыптасуына
бағдар ретінде ғана қызмет етеді.
Маркетингтің отандық нұсқасы маркетинг теориясы мен нарықтық
зерттеулерге әдістемелік жағынан жақындауына ТМД елдерінің мынадай
ғалымдарының еңбегі арналған: А.Г.Абрамшивили, В.Волгин, Е.П. Голубков,
В.С.Демендов, И.Н.Горчикова, И.И.Кретов және т.б. Бірақ, маркетинг іс -
әрекетінің батыс тәжірибесін қайта өңдеуге бағытталған жұмыстар саны көп
болғанымен, оның ішінде аз мөлшері ғана өтпелі кезең жағдайындағы Қазақстан
кәсіпорындарда маркетингтің нақты даму өзгешілігін есепке алады.
Маркетингтік зерттеудің жеке бағыттары Қазақстанда соңғы он жылдық кезінде
отандық ғалымдардың жүргізген зерттеу жұмыстары арқылы іске асырылуын
тапты. Осындай зерттеулердің теориялық негізін Республикамыздағы мынадай
жетекші ғалымдар талдады: А.Қ.Қошанов, Н.Қ.Мамыров, С.Н.Нысанбаев,
С.Р.Есімжанова, М.Б.Кенжегузин, Қ.Ә.Сағадиев, С.С.Сатыбалдин, Ө.Қ.Шеденов,
М.Р.Қуатова және т.б. жатқызуға болады.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы - басқару жүйесінің қайта құрылуы және
өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өндірістік – экономикалық
байланыстың өзгеруі салдарынан өндіруші алдында тұрған өзекті мәселелерді
пайымды шешу маркетинг ұстанымдары мен әдістерін қолдану арқылы жүзеге
асады. Нарықтық экономика салаларында маркетингті қолдану көлемі шексіз, ол
үкімет және кәсіпорын мүддесіне сәйкес неғұрлым аз шығынмен артық пайда алу
мақсатында қолданылады. Осы орайда, маркетинг өндіруші көзқарасындағы
тиімді шығын мен пайда негізінде сұранысты табу, болжау және оны
қанағаттандыруға байланысты тұтынушыға бағышталған тауар өндіру мен айналыс
жүйесі ретінде сипатталады. Қандай да болсын кәсіпорын өзінің
серіктестіктерімен нарықтық қарым – қатынаста іс - әрекет етеді. Ал бұл
жағдайда тек заманға сай, бәсекелестік қабілеті жоғары өнім шығаратын
кәсіпорын ғана жетістікке жете алады. Сондықтан, нарықтық экономика
пәндерінің ішінде маркетинг елеулі орын алады.
Осы дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін басқару мен
маркетинг саласындағы қолданбалы әдістемелері мен отандық және шетелдік
ғалым - экономистерінің теориялық еңбектері, сонымен қатар Тыныс АҚ
кәсіпорыны туралы жалпы мәліметтері құрайды.
Жалпы дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспе, негізгі
мазмұнындағы үш бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі және
қосымшалардан тұрады.
Негізгі мазмұнындағы бірінші бөлімде маркетинг іс-әрекетінің теориялық
тұжырымдамалары көрсетілген. Онда кәсіпорынды маркетингтік басқару
жүйесінің шетелдік және отандық тәжірибелері тұжырымдалады. Екінші бөлімде
Тыныс АҚ кәсіпорыны мысалы бойынша маркетинг жүйесінің қалыптасу
жағдайларында кәсіпорынның қазіргі кезеңдегі экономикалық жағдайы туралы
жалпы мәліметтер, маркетингтік көрсеткіштерін талдау және бәсекелік
қабілетін басқару жүйесі мен стратегиясы қарастырылған. Ал үшінші бөлімде
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың маркетингтік қызметін жетілдіру
жолдары айқындалады. Мұнда кәсіпорынның маркетингтік жүйесін жетілдіруде
бәсекеге қабілетті өнімді шығарудың тиімді тетігін, сонымен қатар жарнама
жағдайын дамыту мәселелерін жетілдіру жолдары ұсынылды.
1 Маркетинг іс - әрекетінің теориялық тұжырымдамалары
1.1 Маркетинг және маркетингтік зерттеулердің мәні мен теориялық негіздері
Маркетингтің экономикаға көшуінің даму кезеңі ғасырдан астам уақытқа
созылып келеді. Әрі ауқымды өндіріс қалыптасып, бәсекелестің күрт
шиеленіскен жағдайларында өндірісті басқару және өнімді өткізу әдісі
ретінде ол ең алғаш АҚШ-та, содан кейін Еуропа елдерінде пайдаланыла
бастады. Маркетинг ұғымы ағылшынның market (нарық) сөзінен шыққан, ал
инг жалғауы нарық жасаушы немесе нарық аумағындағы қызмет дегенді
сипаттайды. [2]
Маркетинг өнеркәсіп төңкерісі кезінде пайда болып, өзінің даму
барысында ірі үш сатыдан өтті.
Бірінші саты – маркетингтің өмірге келу кезінен басталып, XX -ғасырдың
басына дейінгі уақытты қамтиды. Бұл сатыда кәсіпкерлік іс өндіріске қарай
қатаң бағыт ұстады, нысана өндірілетін өнім мөлшерін арттырып, оған
жұмсалатын шығынды азайту, өндірісті барынша тиімді ету болды.
Үстіміздегі ғасырдың 20-жылдарында өндірушілер сұраныста өзгеше жаңа
кезеңнің пайда болғанын сезе бастады. Олар енді бірінші кезектегі
қажеттіктерді қанағаттандырылған, тауар сатып алуда талғамы күшті, ерке
тұтынушыларға жақындай түсіп, істес болды. Сатуда, сұранымда болған бұл
жаңа кезең - маркетингтің етек жаюындағы екінші саты еді. Бұған тән ерекше
белгілер: жарнама мәселесіне аса зор көңіл бөлінуі, сауда қызметкерлері
санының еселеп артуы, сауда орындарының жаңа техникалық құралдармен
жабдықталып, жаңаруы. Мұндай жағдайда маркетингтің басты міндеті сұранымды
жан-жақты зерттеп, оның жедел дамуына көмектесу болды.
50-жылдардың басы соғыс қару-жарақтарын өндіруден бейбіт экономика
өндірісіне өту кезеңі болды. Бұл кезде халықтың табысы едәуір шағын еді.
Бұл өткізуші мекемелердің жұмысын нәтижесіз етті. Бизнесмендер халыққа,
оларды қызықтыратын қандай да бір бейтаныс, тауарлардың керектігін түсініп,
сезе бастады. Кәсіпорындардың құрамында менеджер деп аталатын немесе
маркетинг жұмысы жөніндегі вице – президент деп айдар тағылған қызмет орны
пайда болды. Бұл тұтынушыларға қарап, кенет бет бұру іс - әрекеттің тиімді
бағыты деп санала бастады. Маркетингтің беделі мен рөлі сатып өткізу
жұмысынан асып түсіп, өндірістің барлық сатыларын қамтыды, ұзақ және қысқа
мерзімді жоспарлау жұмыстарына әсері барған сайын күшейе берді. [3]
Бәсекелестіктің күшеюі, сонымен қатар капитал шоғырлануы мен
орталықтандырылуы үрдісі үдеюінің ықпалымен, кейіннен маркетинг білімінің
жеке саласы ретінде бөлініп шықты. Ал оқу пәні ретінде маркетинг XX-
ғасырдың басында алғаш АҚШ-тың Мичиган және Калифорния университеттерінде
жүргізіле бастады. Оның институционалдық қалыптасуы және ұйымдық рәсімделуі
бір уақытта жүзеге асырылды. 1926 жылы АҚШ-та маркетинг және жарнама ұлттық
ұйымы құрылды, ол 1973 жылы Американдық маркетинг ассоциациясы деп
өзгертілді. Кейіннен мұндай ұйымдар Батыс Еуропа елдерінде және Жапонияда
құрылды. [4]
Қазіргі уақытта маркетингтің әр түрлі көптеген анықтамалары бар.
Маркетинг бойынша маман Ф.Котлер: Маркетинг – ол адамдардың қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталған қызметі және ол бәсекелестерге қарағанда
тиімді айырбасты қамтамасыз етеді - деп анықтама береді.
Маркетологтардың американдық қауымдастығы: Маркетинг – ол ұйымның
мақсатына жету үшін қажетті іс-шараларды ұйымдастыру, жоспарлау, идеяны
жүзеге асыруды тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік беретін адамдар қызметі деп
атайды. Ал Дж.Р.Эванс: Маркетинг – бұл айырбас арқылы тауарларға сұранысты,
қызметті, ұйымдарды, адамдарды, идеяларды, алдын ала болжау, басқару және
оны қанағаттандыру қызметі болып табылады.
Ресей маркетингтік теориясының негізін қалаушы Г.Абрамишвили:
Маркетинг – бұл кәсіпорынның өндірістік - өткізу қызметін қамтамасыз ететін
басқару тұжырымдамасы. Менеджменттің әйгілі маманы Питер Друкердің ұйғарымы
бойынша: Бизнес мақсатының тек бір ғана дұрыс анықтамасы бар, ол
тұтынушыны жасау. Кәсіпорынның болашақ бизнесі мен оның табыстылығы үшін,
кәсіпорын өз өнімі туралы не ойлай алатыны басты мәселе емес, өзінің сатып
алатын тауары туралы тұтынушы не ойлайды, оның құндылығы деп нені
есептейді, осының барлығы бизнестің мәнін анықтап, түпкілікті маңызын
білдіреді, кәсіпорынның табысқа жету жолын айқындайды. [5]
Берілген анықтамаларды маркетинг мәнін түсіндіру көзқарасына
байланысты үш топқа бөлуге болады.
Бірінші жағдайда маркетинг өндірушіден тұтынушыға бағытталған
кәсіпкерлік қызметті анықтайды және ол тұтынушының сұранысына бағытталған
кәсіпорынның нарықтық және өндірістік стратегиясын басқару қызметін
атқарады. Екінші жағдайда маркетинг басқару тұжырымдамасы ретінде
қарастырылады және ол кәсіпорынның нарықты зерттеу, тұтынушылар сұранысын
анықтау арқылы өнімді тиімді өткізуді және жоғары пайда алуды қамтамасыз
ететін кәсіпорын қызметінің ұйымдастыру және басқару жүйесін қамтамасыз
етеді. Үшінші жағдайда маркетингті бизнес философиясы ретінде қарастырады
және оның мақсаты мен шарттары келесі формулаға негізделген: тұтынушыға
өндірілген өнімді емес, оның қажеттілігіне негізделген сатылатын өнімді
өндіру. Маркетинг ол бизнес философиясы да, белсенді үрдісте де ой қызметі
мен іс-әрекетті байланыстырады. [6]
Маркетинг теориясы экономикалық ғылым жүйесінің қалыптасуымен тығыз
байланысты. Маркетингті тереңдетіп зерттеу тек нарық, тауар, айырбас,
сұраныс, қажеттілік сияқты экономикалық категорияларының мәнін түсіну
негізінде ғана болуы мүмкін. Бұл түсініктер маркетингтің прагматикалық
теориясының даму негізі болып табылады.
Маркетинг жүйесіндегі нарық нақты және әлуетті тұтынушылардың
жиынтығы. Нарықты өзінің тауарды сатып алу мүмкіндігі және қажеттіктері
бар тұтынушылар құрайды. Сондықтан маркетингтің басты міндеті
тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін айқындау және
қанағаттандыру болып табылады .
Тауар маркетингтік бүкіл іс-әрекеттің қозғаушы күші, оның төңірегінде
маркетингтің саясаты мен стратегиясы жасалады. Тауар - бұл адамдардың нақты
қажеттіліктерін қанағаттандыратын және айырбасқа түсетін өнім.
Кәсіпорын нарық туралы толық және кең ақпаратты жинап, өнім шығару
мен оны өткізуді жоспарлаудың аса тиімді негізгі алғы шартын зерттейді,
нарықты зерттеудің негізгі міндеті әлуетті тұтынушыларды табу болып
табылады. Бұл зерттеулер мына сұрақтарға жауап беруге негізделген болуы
керек:
- Кәсіпорын шығара бастаған немесе өндіріске жіберуге дайындалып
жатқан тауарлар қандай нарықта, қай шамада және қандай жағдайларда
өткізілуі мүмкін. [7]
Тауардың пайдалылығы және оны жасаушылардың барлық жұмсалған күш-
жігері маркетинг теориясында маңызды орын алатын айырбас барысында
айқындалады. Айырбас - өндірушілер мен тұтынушылардың баламалы негізде
жүзеге асырылатын қоғамдық байланыс түрі.
Кәсіпорынның нарықтағы табыс жұмысы тауарға сұраныстың сипатын және
күйін мұқият анықтаумен және оның өзгеру тенденцияларын білумен тығыз
байланысты. Сұраныс - сатып алу қабілеті бар қажеттілік. Сұраныс адамның
қажеттілігін ғана емес, ең бастысы оның қажетті тауар сатып алуға қаржылық
мүмкіндіктерін де білдіреді. Қажеттілік –
мағынасы кең ұғым. Сұраныс қажеттіліктің бір бөлігі және ол тұтынушының
сатып алу қабілетін ғана сипаттап қоймайды, сонымен бірге олардың тауарға
талғамы мен талабын да білдіре алады. [8]
Маркетингтік зерттеу нарықты зерттеумен ғана шектелмейді, жаңа тауар
идеяларын іздестіруден бастап, оны түпкілікті тұтынушының пайдалануына
дейінгі бүкіл маркетинг үрдісін қамтиды. Маркетинг қызметінің барлық
түрлері мен салалары, тауар, нарық, өнімнің түр-түрі, өткізу мен бөлу
арналары, іске асыру әдістері, жарнама, өткізуді ынталандыру, т.б. тиісінше
зерттейді. Осыған орай кез-келген маркетингтік зерттеу кезеңдерді қамтиды.
Бірінші кезеңде мәселе дәл айқындалып, зерттеу мақсаты алға қойылады.
Екінші кезеңде маркетингтік зерттеулер жоспары әзірленеді. Үшінші кезеңде
ақпарат алу көздері анықталады. Төртінші кезеңде маңызды мәліметтер мен
нәтижелерді көбірек алу мақсатымен жиналған мәліметтер бағаланады және
талданады. Маркетингтік зерттеулердің соңғы кезеңінде негізгі қорытындылар
мен есеп беру дайындалады. [9]
Негізінен маркетингтің мәні – экономиканы, жарнаманы, инженерлік істі,
психологияны, жоспарлауды, болжауды оңтайлы ұштастыру, яғни маркетинг
тауарларды өндіру мен өткізу туралы ғылым. Оның негізгі мақсаты барынша көп
пайда алумен бірге айырбас, тауарлардың тұтынушыға жеткізілуін тездету және
өндірістік коммерциялық қызметтің тиімділігін арттыру арқылы нарықтың
(адамдардың, кәсіпорындардың, фирмалардың) тауарларға (жұмыстарға,
қызметтерге) сұранымын қанағаттандыру. [10]
Яғни, маркетинг - бұл нарықты жан-жақты зерттеу негізінде
тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен
бәсекелестік қабілеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған
тұжырымдама мен қызмет.
1.2 Кәсіпорынды маркетингтік басқару жүйесінің шетелдік тәжірибелері
Қазақстан Республикасының нарықтық экономиканы игеруге бет бұрған
кәсіпорындары күнделікті жағдайларда маркетинг мәселелерімен кездесуде.
Осындай кезде нарықтың сабақтарын игеруде қателер жібермес үшін шетел
тәжірибелерін зерттеп білгеннің маңызы орасан зор.
Жалпы әлемдік тәжірибеден кез-келген елдің өркендеуі мен дамуының тек
қана нарықтық жүйеге байланысты емес екендігін, бұған маркетингтің де
елеулі дәрежеде ықпал ететінін аңғаруға болады. Өйткені жер бетінде
нарықтық экономикасы бар артта қалған мемлекеттер де, дамыған елдер де
қатар кездескенімен, жоғары дамыған мемлекеттердің барлығына да дерлік
экономиканың өркендеуі маркетингтің жоғары даму деңгейіне келіп саятындығы
анық байқалады. Сондай-ақ, көптеген ірі фирмалар маркетингтік іс-шараларды
белсенді жүргізу нәтижесінде өз өнімдерінің өндірісі мен көлемін бірден
ұлғайта білді.
Дамыған нарықтық экономикалы елдердің көптеген кәсіпорындары
лабораториялық зерттеулерге, конструкторлық жұмыстарға, үлгілерді дайындау
мен оны шегіне жеткізуге, өндіріске дайындауға, технологиялық
жарықтандыруға және өнімді игеруге қанша қаржы жұмсаса, маркетингке де
сонша шығындалады. Американдық мамандардың мәліметтері бойынша, АҚШ
нарығында маркетингке жиынтық шығындар көптеген тауарлардың ақырғы
бағасынан 55-60%-ын құрайды. Батыс Европа және Жапон нарықтарында да
шамамен осындай бағалар қатынасы ұсталынады. Шетелдік тәжірибе бойынша,
кәсіпорындардағы маркетингтік мәселелердің 90%-ның шешімі басқару, тауарды
жылжыту және оны өткізумен тікелей байланысты болады. [11]
Ғалымдардың пікірлерінен түсінікті болғандай нарық жағдайында
кәсіпкерлік іс-әрекетті ұйымдастырудың тұжырымдамасы ретінде маркетингті
қалыптастыру үрдістерін нарықтық экономикалық үрдістен бөліп қарау мүмкін
емес. Маркетинг өндіріс пен басқаруды қоспағанда, кәсіпорын үшін мақсатты
нарық көзін анықтай отырып, жалпы мақсатқа жету жолына бағытталуы қажет.
Маркетингтің теориясы шетел тәжірибесінде мынадай тұжырымдамалар
арқылы көрініс береді: өндірістік, тауарлық, өткізу немесе саудалық,
маркетингтік, қоғамдық немесе әлеуметтік-этикалық маркетинг тұжырымдамасы.
(1 қосымша)
Бұл тұжырымдамалар американдық экономиканың дамуының белгілі бір
кезеңдерін, сонымен қатар әлемнің дамыған елдерінде болып жатқан
экономикалық және саяси өзгерістерді сипаттайды. Оларды тәжірибелік іс-
әрекетте қолдануға фирманың мақсаттары, тауар түрлері, бәсекелестік
артықшылықтардың шығу көздері, маркетингтің шоғырлану дәрежесі, нарықтағы
бәсекелестік деңгейі сияқты көптеген факторлар әсер етеді. [12]
Осылайша, басқа тауарларға қарағанда тұтыну тауарларына дәcтүрлі
маркетингтік тәжірибесін өндіріс құралдарына өзара әрекеттесу маркетингін,
арзан бағамен сатылатын жаппай тұтыну тауарларына өткізу тұжырымдамасын
пайдалану тән.
Маркетингтің өндірістік тәжірибесін жүзеге асырудың мысалы ретінде
Генри Фордтың автокөлік компаниясының кәсіпкерлік қызметін атап өтуге
болады. Оның әзірлеген және табысты пайдаланған маркетинг тұжырымдамасының
мәні – Т үлгіні автокөлікті өндіру технологиясын жетілдіріп, оның өзіндік
құнын төмендету арқылы көптеген тұтынушыларға бұл өнім түріне қол жеткізе
алатындай жағдайды тудыруында. АҚШ экономикасының күрт дамуы осы кезде
автокөліктерді жаппай өндіруді талап етті, осы мүмкіндікті Г.Форд қолдана
отырып, автокөлікті қалың көпшілік тұтынушылардың қолы жететіндей етті.
Маркетингтің бұл тәжірибесін кейіннен көптеген шетелдік фирмалар мен
компаниялар сәтті қолдана білді. [13]
Маркетингің тауарлық тұжырымдамасы – тауарды жетілдіру және оның
сапасын жақсартуды негізгі мақсат деп қояды. Бұл тұжырымдаманың негізгі
қағидасы - тұтынушыны өзінің сапалық сипаттамалары бойынша бәсекелестердің
ұқсас тауарларынан асып түсетін тауарлар мен қызметтерге бейімдеу. Гарвард
бизнес мектебінің профессоры Теодор Левитт өзінің осы мәселеге қатысты
мақаласын Маркетингтік алдын болжай алмаушылығы деп атаған. Ол
американдық теміржол компанияларын зерттей келе, осы компаниялардың иелері
тек теміржол бизнесімен ғана айналысып, көліктің бәсекелес түрлері пайда
болғанын аңдамай, қапы қалды деген түйінге келді.
Өткізу немесе сауда тұжырымдамасы ұйымдарды мынадай мақсаттарды
орындауға бейімдейді: өндірілген тауарды сату, сатып алушыларды табу,
өткізу бойынша жоспарды орындау. Өндірушілер және сатушылар өз қызметін,
маркетингтің барлық құралдары мен тетіктерін қолдана отырып, тауарларды
өткізуге және сатуға бейімдейді. Осы тұжырымдаманы қолданатын өндірушілер
тауарлар тапшылығында және монополия жағдайында жұмыс істейді. Өткізу
мәселелері АҚШ-та және Европада XX ғасырдың 30 жылдар басында туындап, 1929-
1932 жылдардағы экономикалық дағдарыс кезінде күшейе түсті. [14]
Қоғамдық немесе әлеуметтік-этикалық маркетинг тұжырымдамасы 80
жылдардың басында экологиялық және тұтынушылық қозғалыстардың күшеюіне
байланысты дамыған. Бұл тұжырымдама мынандай сәйкестендірілген үш факторды
пайдалануды талап етеді: олар фирма пайдасы, тұтынушылар қажеттілігі және
қоғам мүдделерін қанағаттандыру. Сонымен қатар қоршаған орта экологиясының
бұзылуына, табиғи ресурстардың жетіспеушілігіне, халық санының көбеюіне
және әлеуметтік қызмет саласының нашар ахуалына байланысты дамыды. [15]
Соңғы уақытта сипатталған тұжырымдамалардан басқа, ғалымдар алтыншы
тұжырымдама ретінде өзара әрекеттесу маркетингті тұжырымдамасын ұсынуда.
Бұл тұжырымдама маркетингті сатып алушылар мен бизнес-серіктерінің
арасындағы өзара қарым-қатынасты жолға қойып, оған қолдау көрсететін үдеріс
ретінде қарастырады. Мұндай қатынастар материалдық, қаржылық, адамзаттық
және басқадай ресурстар қатарындағы маңызды ресурс ретінде есептеледі.
Тұтасынан алғанда, маркетингті нарықты, баға құрылымы мәселелерін,
өндірісті нақты зерттеу негізінде құрылған өндіріс пен өнім өткізуді
басқаруға кешенді келу деп анықтауға болады. Шетел зерттеушілері нарықтағы
маркетингтік қызметтерді төмендегідей тұжырымдайды:
Өндірістік қызметтің түпкі нәтижесіне жету - тауарларды нарықта тиімді
өткізуге бағыт беру; нарықта табысты қызмет ету үшін жағдайды қамтамасыз
ететін маркетинг құралдарының жиынтығы, келешектегі мақсаттар мен
міндеттерге жетуге бағдарламалық – мақсатты әдіспен кешенді келу; жаңа
тауарларды болжамдық зерттеу мен жасауға назар аударуды талап ететін
кәсіпорынның ұзақ мерзімді нәтижелік қызметінің бағыты. [16]
Қазіргі таңда әлемдік маркетингтік тәжірибеде маркетинг құралдарының
жаңа формалары кеңінен қолдануда. Маркетингтің теориясы мен тәжірибесін
зерттеу, оларды сынай ұғынып, мағынасына жету фирмаға қатысты маркетингті
авторлық түсіндіруін қалыптастыруға, оның қағидаларын, әдістері мен
міндетті қызметтерін сипаттауға мүмкіндік берді.
Ф.Котлер, Ж.Ж.Ламбен және басқа да ғалымдар, аталып өткен
экономикалық категорияларды пайдалана отырып, маркетинг теориясын, оның
түсініктемелік аппаратына мұқтаждық және тілектер деген анықтамаларын
енгізе отырып, дамытты. [17]
Маркетингтің классикалық теориясының негізі маркетинг – микс
тұжырымдамасы болып табылады, оны алғаш рет американ ғалымы Н.Борден
ұсынған, кейіннен Дж.Ховард, Б.Фрей, Е.Маккарти, Ф.Котлер дамытқан.
Гарвард университетінің профессоры Н.Борден 1957 жылы маркетинг-микс
(маркетингтік қоспа) түсінігін енгізді, оның негізін тауар, баға, сауда
маркасы, жарнама, жылжыту және маркетингтік бағдарламаны жасауға қолданатын
маңызды элементтер құрады. Алдымен, Н.Борден 12 маркетингтік факторларды
ұсынды, кейіннен Е.Маккарти ол тізімді қарапайымдап, төртке дейін
қысқартты. Н.Борденнің ойынша, маркетингтік қоспа элементтерінің
арақатынасы сатып алушылардың мінез-құлқы мен сауда өкілдері, бәсекелестер
позициясы және мемлекеттің рөлінен тұратын нарықтық күштердің әсер ету
дәрежесіне байланысты болады.
Мичиган университетінің профессоры Е.Маккарти маркетинг-микс
тұжырымдамасын дамыта отырып, 1960 жылы төрт элементтен тұратын 4Р
үлгісін ұсынды (1 сурет), ол ағылшынша р әріпінен басталатын өнім
(product), баға (price), орын (place) және жылжыту (promotion) деген
ұғымдардан тұрады. Бұл үлгінің ықшамдылығы және сыйымдылығы, оны
қабылдаудың қарапайымдылығы, құрылуының логикасы оны теорияда және
тәжірибеде маркетингтік өзгермелілерді анықтаудың әйгілі түрі ретінде
қолдануға мүмкіндік берді.
1 сурет. Маркетингтік 4Р
Бұл тұжырымдаманы алғаш рет Дженерал Электрик компаниясы
пайдаланған. Маркетинг-микс тұжырымдамасы негізінде көптеген шетелдік
оқулықтардың мазмұны жасалған, оны нарыққа бейімделген фирмалар мен
компаниялар өз қызметінде қолданады.
Маркетинг мазмұнына 4Р үлгісінен басқа нарықтық мүмкіндіктерді
талдау, маркетингтік технологияларды пайдалану, стратегияларды жасау,
маркетингті жоспарлау және бақылау кіреді. Дегенмен 4Р үлгісі фирманың,
кәсіпорынның маркетингтік қызметінде маңызды рөл атқарады. [18]
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда ұйымдар қызметінде, әсіресе
қаржы-қаражаттың жетіспеушілігіне байланысты фирманың мақсатына жетуге
мүмкіндік беретін маркетинг – микстің тиімді құрылымын анықтауда
тәжірибелік маңызы зор.
Шетелдік маркетингтік жұмыстың тәжірибелері сатып алушы, сатушы және
жай азамат қатарындағы адамдарға үлкен ықпалын тигізеді.
АҚШ-тың ірі компанияларының басым көпшілігі бизнесте қайырлы нәтижеге
итермелейтін факторлардың ішінде бірінші баға емес, сапа деп есептейді.
[19]
Біздің елімізде көптеген шетелдегідей тауар бәсекеге қабілеттілігін
бағалайтын қабылданған әдістемелік құжат жоқ. Париждің сауда-өнеркәсіп
палатасының сарапшылары бәсекеге қабілеттілік белгілеріне өнімнің
жаңашылдық деңгейін, сапасын, жарнамасын, қаржылық жағдайды, өткізу
жүйелерін жатқызады. Ал, ағылшын экономистері бәсекеге қабілеттілікті
тауардың бағасы, салыстырмалы құны және пайдалылығы арқылы анықтайды.
Өнімнің бағасы, үлгісі және сапасы нарыққа шығарылған ұқсас өнімге бергісіз
болса ғана өнім бәсекеге қабілетті деп есептеледі.
1.3 Кәсіпорынды маркетинг басқару жүйесінің отандық тәжірибелері
Нарықтық экономика жағдайында басқару жүйесін нарықтық тұрғыдан қайта
құру – маркетингтік басқару ұстанымдарын басшылыққа ала отырып, экономиканы
жандандыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Маркетингті басқару әдістерін
тәжірибелік иемдену едәуір күрделі, қарама-қайшылықты және ұзақ үрдіс болып
табылады. Қазақстан кәсіпорындары маркетингтік басқару жүйесіне жедел
қарқынмен нарық қатынастарының енді ғана қалыптасып жатқан жағдайларында
өтуге тура келеді. Нақты тәжірибесі мен аса дайындығы болмағандықтан
еліміздің кәсіпорындары маркетинг элементтерін, негізгі ережелерін,
тәсілдері мен әдіс-амалдарын игеруі кезінде біршама қиындықтарға кезігіп
отыр. Қоғамның негізгі мақсаты өмір сапасын жақсарту, адамдардың ахуалын
көтеру, қоғам мүшелерінің лайықты өмір сүруі үшін материалдық жағдайлар
жасай алатын нарықтық экономиканың тұрақтануы, өндірушілер мен
тұтынушылардың бірлескен іс-әрекеті мен мүдделерін сәйкестендіруден туады.
Маркетингтің тәжірибелік қолданылуы мемлекет бейнесі мен оның
экономикасы, бәсекелестік жағдайы, салт-дәстүрі, халықтың тұтыну мөлшері
және басқа да көптеген факторларына қарай ұлттық ерекшелігі болады. Осыған
байланысты маркетингтің қалыптасуы және даму ерекшеліктерін Республика
аумағының экономикалық жағдайында салалық сипатта зерттеу маңызды мәселе. (
2 қосымша) [20]
Бұл дамыған елдер тәжірибесіндей, көптеген мәселелерді неғұрлым қысқа
мерзімде шешу қажеттігімен байланысты маркетинг саласындағы барлық
жинақталған әлемдік тәжірибені зерттеу және талдау мүмкіндігі маркетингтің
нарықтық экономикаға көшуінің даму үрдісінде жіберілген көптеген
қателіктерден арылуға мүмкіндік береді.
Еліміздегі экономиканы қайта құру және нарықтық қатынастарға өтудің
негізгі талаптары мен шарттарының теориясы мен тәжірибесін терең зерттеуді
қажет етті. Соның ішінде маркетинг қағидалары мен әдістері маңызды орын
алады. Нарықтық әдістер мен қағидаларды зерттеу және оны іс – тәжірибеде
қолдану арқылы тек еліміздің негізгі экономикалық мәселелерін шешіп қана
қоймай, сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық
үрдіске интеграциясының негізгі шарты ретінде қарастыруға болады. Қазіргі
жағдайда отандық кәсіпорындардың жетістігі және тиімділігі олардың
өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігі мен маркетингті қолдану тиімділігімен
анықталады. [21]
Тәжірибеде маркетинг белгілі бір ортада жүзеге асады, ол үшін келесі
жағдайлар орын алуы қажетті: тұтынушылар нарығының қалыптасуы, толық және
нарықтық дамыған бәсекелестік қатынастардың дамуы, нарықтық кеңістіктегі
экономикалық субъектілердің еркіндігі. Осы себептерге байланысты
Қазақстанда нарықтық менталитет пен нарықтық орта қалыптасуда.
Қазақстанда маркетинг қызметі нарықтық экономикаға өтумен байланысты
қалыптасты. 1991 жылдан бастап кәсіпорындарда маркетинг бөлімдері ашылды,
оған маркетинг бойынша мамандар қызметі енгізіле бастады. Республика
Президенті Н.Назарбаев 2004 жылы Бүгінде басшылыққа кәсіпорынды ұтымды
жұмысқа алып шығатын бағадарламасы бар, маркетингті және өндірісті
жаңғыртып, жетілдіруге қаржы табу жолын білетін адамдар келуі тиіс деп
атап өтті. [22]
Сыртқы сауданың ырықтандыруы, шетелдік тауарлар үшін қазақстандық
нарықтың ашылуы отандық өңдеуші кәсіпорындар мен ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының құлдырауына жол берді. Отандық тауар өндірушілер
дағдарыстан шығудың жолдарын қарастырды, соның ішінде маркетинг қызметін
қолдану маңызды болды. Сауда, банк секторымен қатар ауыл шаруашылық
саласында да маркетинг тұжырымдамасы қолдануға әрекет жасалды. Сол себепті
жоғары оқу орындарында Ауыл шаруашылық маркетингі курсын оқыту енгізілді.
Қазіргі жағдайда көптеген ірі және орта кәсіпорындарда, сондай-ақ
банктерде маркетинг қызметі, ал олардың кейбіреуінде департаменттер іс-
әрекет етеді. Бұлардағы маркетинг бөлімдерін ұйымдастырудың нақты кестелері
мен түрлері әр түрлі болуы мүмкін, бірақ олар: нарықты маркетингті зерттеу,
сұраныс жағдайын, тауарлық, өткізу, баға және коммуникацияны ұйымдастыру
сияқты жалпы міндеттерге негізделеді. [23]
Маркетингтің шетелдік және отандық ғалымдар тәжірибелерінен мынандай
анықтамаларды мазмұнына қарай былай топтастыруға болады:
1. Маркетингті тауарлар мен қызметтерді өткізу және сату ретінде
қарастыратын анықтамалар. Мұнда негізінен өткізу қызметіне және тауарды
нарыққа жылжытуға назар аударылады. Бұл көзқарас шектеулі, өйткені оның
авторлары маркетингті өткізу, сату және жарнамаға теңейді. Осыған орай,
Ф.Котлердің өткізу – маркетинг мұзтауының ұшар басы ғана, маркетинг
міндеттерінің бірі ғана, тіпті ең елеулісі де емес деген сөзін келтіруге
болады.
2. Маркетинг менеджменттің маңызды міндеті ретінде қарастырылады, мұнда ол
фирманың өндірістік-өткізу әрекетінің басқару жүйесі деп беріледі.
3. Маркетинг - қазіргі бизнес философиясы, ойлау стилі және тұтынушылардың
мұқтаждықтары мен тілектерін қанағаттандыруға бағытталған мақсат.
4. Маркетингті адамдардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін зерттеуге және
қанағаттандыруға бағытталған әлеуметтік үдеріс ретінде қарастырылатын
анықтамалар. Бұл көзқарастар маркетингтің сипатын көрсетеді. Яғни,
маркетинг – бұл нарықты жан-жақты зерттеу негізінде тұтынушылардың
мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен бәсекелестік
қабілеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған тұжырымдама және
біріккен қызмет. [24]
Қазақстандық кәсіпорындарда маркетинг тұжырымдама емес, негізінен
қызмет ету түрі ретінде дамуда. Тәжірибе жүзінде, фирмалар мен
кәсіпорындар, ұйымдар тауарлар мен қызметтерге сұраныс жағдайына байланысты
.
Өнім өндірушілер мен маркетинг ұйымы түпкілікті тұтынатын өнім өндіру
үшін бір-біріне қажет. Осыған орай кәсіпорынның қосымша пайда табуы үшін
жаңа бәсекелестікке қабілеті жоғары жаңа өнім құру үрдісінің маркетингтік
кезеңдері АҚШ және Жапония тәжірибесін салыстыра отырып, Қазақстан
ерекшелігіне сәйкес:
1. қосымша пайда түсіретін тауар жасау идеясын қалай құру;
2. ол үшін нарықты зерттеу (тауар түрі, ассортименті, қасиетті ерекшелігі,
пайдасы, қажеттілігі қаншалықтығы);
3. өндіру (қолайлы аз шығынды өндіріс);
4. тиімді баға белгілеу;
5. жарнама (тауар жөнінде ақпарат, тұтынушыны ынталандыру, сатып алуды
жеңілдету, сыйлықтар, конкурстар т.б.);
6. сату (көтерме сауда, бөлшек сауда), соңғы тұтынушыны анықтау;
7. өткізу кезеңі – қолайлы өткізу нарығын таңдау;
8. тасымалдау, қоймада тиімді сақтау (молшылық кезден тапшылық кезге
дейін); тапшылық кезді пайдалану, бағаны өсіру; бағаны өсіру арқылы
шығынды төмендету;
9. табыс деңгейін және қаржыны жоспарлау. [25]
Осылардың нәтижесінде бәсекелестік қабілеті жоғары тауар жасау
тиімділігі кәсіпорынды тұрақты пайда және сұраныммен қамтамасыз етіп,
олардың тепе-теңдігін сақтап отыруға мүмкіндік туады.
Бұл сала өнеркәсіптерінің маркетинг қызметтерінің деңгейі, мәселен:
баға белгілеу, бәсекелестер бағаларымен санасу, талдау; жарнама және
ынталандыру, бәсекелестер жарнамасын талдау, өзіндік жарнама шараларын
жетілдіру, жарнама компанияларының тиімділігі мен сапасын бағалау; өткізу
іс-әрекеті, сатып алушыларды табу, келісім-шарт жасау, көтерме және бөлшек
сауда, өткізуді талдау.
Осыған сәйкес шетелдің ірі кәсіпорындардың жұмыс тәжірибесін зерделей
отырып, еліміздің ірі кәсіпорындары үшін бейімдеу жолдары, маркетинг
қызметінің штаттық құрылымы салыстырылып қарастырылды. Мысалы, қазіргі
кезде Сеймар концернінде 5 қызметкер маркетинг іс-әрекетімен шұғылданады.
Соған қарамастан Республикамызда экономистерді дайындайтын 148 жоғары оқу
орындары бар, оның ішінде маркетинг мамандығын даярлайтындар үлесі 40%,
яғни тек 60 оқу орнын қамтиды. Осы деректерге сүйене отырып,
республикамызда маркетологтарға қажеттілік деңгейінің ойдағыдай болмауы
шынайы нарық ортаның әлі де жеткілікті дамымауы және маркетинг құралының
кең мүмкіндігін тереңінен қолданудың алыс екенін байқауға болады. Оған
себеп: маркетинг және өткізу бөлімдерінде білікті маркетологтарға
қызығушылық жоқ, маркетинг саласында қызметшілердің ғылыми дайындығының
аздығы, маркетинтік зерттеулердің жеткілікті жүргізілмейтіндігі
(маркетингтік қызметке талдау жасалмацйды), стратегиялық жоспарлаудың және
тағы басқа да іс-әрекеттердің ескерілмейтіндігі. [26]
Қазақстанда қазіргі уақытта әлемдік тәжірибеде қолданылатын, бірақ
біздің ел үшін жаңа болып табылатын тұтынушыларға бағытталған өндірісті
басқарудың маркетингтік қағидалары қолданылуда. Бірақ маркетингті
шаруашылық түрлерінде қолдану үшін оның әдістемесін терең білу қажетті.
Егерде кәсіпорындар маркетингтің негізгі әдістері мен қағидаларын өндірісті
басқаруда қолданбаса, онда ол нарықта жетістікке жетеді деп айту қиын.
Маркетинг қолдану іс-тәжірибесі үш кезеңнен өтеді:
1) шаруашылық қызметін коммерциялау, яғни кәсіпорындардың нарықтағы қызметі
өндірістік бағыттан өткізу бағытына ауысуы қажет;
2) өндірістің нарыққа бағыттылығы маркетинг қызметін басқарудың бір қызметі
ретінде қарастыруды талап етеді;
3) маркетингтік бағыттылығы, яғни маркетингті бизнестің философиясы ретінде
қолдану. [27]
Отандық кәсіпкерлік іс-әрекеттер мен бүкіл халықтар маркетинг
психологиясын игерген жағдайда ғана, тек қана дәстүрлік тауарлар негізінде
емес, сонымен қатар “ноу-хау” негізінде әлемдік нарықтарға шығу өзіндік
тауарды кеңінен дамыту, бәсекелестікті дамыту және бәсекелектікке қабілетті
мемлекет болу, Республика кәсіпкерлерінің мәдени қызметін қалыптастыру,
дамудың ақпараттық-техникалық желісін құру, экономикамыздың барлық
саласының нарықтық инфрақұрылымын кеңейту және оңтайлау үшін жағдай
жасайды.
Алдыңғы қатарлы елдердегі маркетинг жүйесі ассоцияцияларға
біріккенімен, олардың ресми түрде әрекет жасайтын арнайы басқару
орталықтары жоқ. Сондықтан олар фирмалардың жанынан ұйымдастырылған
маркетингтік құрамдардан тұрады, өздері айналысатын кәсіпорындарда
қабылданған маркетингтік бағдарламаны жүзеге асыру жолында жұмыс атқарады.
Маркетинг қызметін пайдалану және оның қажетті құрамын ұйымдастыру әр
мекеменің өзіне, оның кәсіптік шаруашылығының табыстылық дәрежесіне,
экономикалық әлуетіне және келешекке стратегиялық болжамдарына тікелей
байланысты. [28]
Қазақстан Республикасында меншіктік қатынастар мен толықтай халық
шаруашылығы құрылымын қайта құру үрдісінде жүріп жатқан өзгерістер,
өндірушінің еркіндігі және нарықтық ортаны игеру шарттарында кәсіпорынды
басқару маркетинг тәжірибесін нарықта кәсіпорынның белсенді шабуылдың
саясатының стратегиясы мен тактикасы болып, шаруашылық іскерлік
нәтижелеріне әсер ететін өндірістік ресурстардың барлық түрлерін
пайдаланудың тиімділік құралы ретінде қызмет етеді. Қазақстанның қазіргі
шаруашылық жағдайын дамыған елдерге тән нарықтың экономика үлгісіне қарай
өтуі кезеңінде экономиканың жаңа құрылымын қалыптастыру үрдістері, ескі
нарықтық қатынастардың құрылуымен байланысты әр түрлі меншік формасындағы
шаруашылық субъектілердің жаңа экономикалық қатынастары пайда болады.
Отандық ғалымдардың көзқарасы бойынша еліміздің кәсіпорындарында
маркетингті дамытудың маңызды екі бағыты бар: фирманың ішкі жоспарлау
негізі ретінде маркетингтік жоспарлау; кәсіпорынның инвестициялық
жобаларында көрініс алатын жаңа нарықтар мен жаңа өнімдерді игеруге
байланысты маркетинг орны.
2 Тыныс АҚ кәсіпорыны бойынша маркетинг жүйесінің қалыптасу жағдайлары
2.1 Тыныс Акционерлік Қоғамының қазіргі кезеңдегі экономикалық жағдайы
туралы жалпы мәлімет
Тыныс Акционерлік қоғамы – отандық өндірісті дамытып, өнеркәсіп
өнімдерін өндіруде ылғи да алдан көрініп жүрген Көкшетаудағы көш
бастаушылар қатарындағы байырғы ірі кәсіпорындардың бірі.
Оттегімен дем алатын аппаратура зауыты ретінде бұрыннан белгілі
Тыныс акционерлік қоғамы 1959 жылы 15 шілдеде құрылды. Оның құрылысы КСРО
Кеңес Министрлердің қаулысымен 1953 жылы 11 ақпанда қаралды.
Бұл кәсіпорын Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 10 шілдеде
Акционерлік қоғам туралы Заңына сәйкес құрылды және шектелмеген мерзімге
бекітілген. Тыныс Акционерлік қоғамының бас директоры Бишимов Қуаныш
Ердаулетұлы. Барлық жұмысшылар мүшелері 100%. Ұжымдық келісім-шарт 2007-
2010 жылдарға сәйкес Қазақстан Республикасының Еңбек кодексімен бекітілген.
Тыныс АҚ-ның орналасқан жері Қазақстан Республикасы, Ақмола облысы,
Көкшетау қаласы, Мира көшесі 13.
Қоғамның өз балансы және басқа да банк есептері бар, өз атауымен қазақ
және орыс тілінде берілген мөрі бар. Өзінің тауарлық және символикалық
белгілері, олардың үлгілері жарғылық тәртіпте тіркеліп бекітілген.
Қазақстан Республикасының заң актілеріне қайшы келмейтін әрекеттерді істей
алады. Мысалы: қоғам өз атынан мүліктік және мүліктік емес құралдар мен
жабдықтарды алуға, жауапкершілікті арттыруға және заң алдында жауапты
болуға мүмкіндігі бар. [29]
Сонымен қатар қоғам Қазақстан Республикасының ауқымында ғана емес,
сонымен қатар оның шетінде де, ең жоғары пайда тауып, акционерлер
қызығушылығын қолданып, ұйымның әлеуметтік мәселелерін шешіп, өндірісті
дамыту қоғамның басты міндетін орындайды.
Тыныс Акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасының машина
жасайтын кәсіпорындардың бірі болып табылады және Қазақстан – Инжиниринг
Ұлттық компаниясының құрамына кіреді.
Негізінен зауыттың алғашқы өнімі 1959 жылы шілде айында ригалер-
сушкасы үшін вагонеткалар шығарылды, ал 1960 жылы зауытта медициналық құрал-
жабдықтар, яғни қолдан дем алдыру, құралдары, ингаляторлар, жасанды өкпе
желдеткіштері жасалынып шығарыла бастады.
Кәсіпорын қызметінің ең негізгі өрісі авиациялық – техникалық
агрегаттар мен тораптарды өндіру. Сонымен қатар кәсіпорын жылуды алмастыру
жабдықтарды, авиациялық өрт сөндіргіштерді, температура белгілерін,
клапандарды, электромагниттік ауыстыру қосқыштарды, белгі беретіндердің әр
түрлі типтерін, термолердер, электронды басқару шығырларын, тік ұшақтар мен
ұшақтардың қосалқы бөлшектерін шығарады.
Қазіргі кезде Тыныс АҚ мыңдаған сату нүктелерімен сауда жүргізеді,
екі делдалмен және бірнеше корпоративті сатып алушылармен жұмыс жасайды.
Қазақстанда, Ресейде өндірістік бағыттары ұқсас және бәсекелес
зауыттар көп. Сөйтседе, авиация саласына маманданған кәсіпорын ілуде біреу.
Сондықтан зауыттың негізгі даму қарқыны авиациялық техниканы экспорттау
ісіне бағытталған. Негізгі өнімдердің тұтынушылары Ресей Федерациясының
авиақұрылыс пен авиажөндеу кәсіпорындары Украина, Белоруссия және Өзбекстан
болып табылады. Авиациялық экспорттардың бұйымдарының жалпы өндірілу көлемі
50%-дың шамасын құрайды. Бұл авиакәсіпорындары үшін ұшақ, тікұшақтың 42
түрлі құрамдас бөлшектерін шығарады. Өзіміздің №401-ші тік ұшақ жасау
зауытына да бөлшектерді дайындайды.
Тауар нарығын кеңейту мақсатында Мәскеуде диллерлік торапшаны ашты.
Зауыттан шығарылатын өрт сөндіру құралдарына Ресейде, Қытайда сұраныс күшті
болатындығын білдіреді. Ал Республикада өрт сөндіру құралдары мен өткізгіш
арматурма өнімдерін тұтынушылар қатарында ҚазақМыс, Қазақстан Темір
жолы, ҚазақТелеКом, КЕГОК сияқты ірі компаниялар үшін бұйымдар
шығаруды жаңа жолға қойып отыр. Мұнда Мұнай-Газ саласы үшін арнайы монометр
аспабы да жасалынады. Көптеген қалалардың сауда орындарында Тыныстың кір
өлшеуіш аспаптары кеңінен пайдаланылады.
Кәсіпорын халық шаруашылығының әр түрлі салалары үшін өндірістік-
техникалық тауарлардың 100-ден астам атауларын шығарады.
Олар: ұнтақталған өрт сөндіргіштер, көмірқышқылды, су өткізбейтін
сөмке (ОВР-18), өрт сөндіргіш қалқаншалар, өрт сөндіргіш инвентарь, оқпан
және өрт сөндіргіш бүркеншігі, қысым өртке су себетін шланг, медициналық
оттегімен дем алатын аппаратура, қатты газ үшін құрал-жабдықтар, ілмекті
газ арматурмасы, желіге қосылған арматурма бөлшегі, магистралдық жол
желісін темір жолдарға қосуға арналған электр өткізгіштер, локомативтер
және жүк таситын вагондардың автотормоз жабдықтарын, техникалық резина
бұйымы, монтерлік құрал-жабдықтар (тырнақ, монтерлік өтетін тесік, тиек
және тіреу белдіктері), монтерлік тырнақтарды сынап көру үшін құрылғы, СППШ-
1572.000; таңба үлгісінің жолын тексеру үшін стенд; ПС-001.000000 торап
қырағы; ЦУП үлгісінің типі; монометрлер, вакумметрлер; моновакумметрлер; су
жүргізу және газды жіберу құрылыстары үшін полиэтиленді құбырлар, таразы
құрылғылары; ауылшаруашылық техникасына артық бөлшектер; магниттікке қарсы
су есебіне қорғаныш құралдары; шағын архитектуралық нысандар (контейнерлер,
күл-қоқыс салатын жәшік, сәнді қоршаулар және т.б); пластмассадан жасалған
бұйымдар және халық тұтынушыларының әр түрлі тауарлары.
Кәсіпорын әрбір мақсатты нарық үшін осы нарыққа, қоғамға керек
тауарларды өндіреді. Нарықты тиімді қамту үшін тарату каналдарымен,
бағасымен, жарнамамен өзіне қаратып алуға әрекеттер жасап отырады. Қазіргі
жағдайда кәсіпорында нарық мүмкіндігін анықтауда және тұтынушылар сұранысын
зерттеуде көмектесетін мақсатты маркетинг техникаларына көшуде.
2005 жылдан бастап кәсіпорын газ жіберу желілері мен су жүргізуді
қайта құру және құрылыс үшін белгіленген полиэтиленді құбырларды және бір
қалыпқа келтірілген бөлшектердің диаметрімен 10-нан 250 мм-ге дейін
өндірілді. Бұл бағыттың іске қосылуын Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев жүзеге асырды. Ол кәсіпорындағы полиэтилен құбырлары цехының
тұсауын кесіп, жаңа өнімнің артықшылықтарына оң баға берді. Полиэтиленді
құбырдың сапасы белгілі неміс өндірушісі Krauss Maffei құралдарымен
қамтамасыз етілуде. Қазіргі кезде диаметрі 110-нан 500мм-ге дейінгі
полиэтиленді құбырларды өндіру үшін құралдарды тасымалдауға келісім-шарт
жасалды. Полиэтиленді құбырлар ҚР-ның тұрғындарын табиғи таза сумен
қамсыздандыру бойынша Үкімет бағдарламасын жүзеге асыру кезінде
қолданылады.
Аумағы 10 мм-ден 250 мм-ге дейінгі құбырларға сұраныс арта түсуде.
Өнімдер газ өндірісінде, су айдағыштар мен канализация желілерінде
қолданылып, мерзімі 50-ден 80-жылға дейін пайдаланылады. Жобаға
199млн.теңге инвестиция жұмылдырылды. Тұран Әлем Банкі акционерлік
қоғамының несиелік қаржысы есебінен кәсіпорынға арнап полиэтиленді
құбырлар өндірісі жобасы әзірленіп жүзеге асырылды. Бұл Банкімен
Тыныстықтар арасындағы іскерлік байланыс ертеден орнаған.
Инженерлік кадрлардың жоғары техникалық әлуеті бар зауыт өнімінің
көптеген түрлерін игеру және өндіру бойынша үнемі жұмыс жүргізуде. Бүгінгі
күні кәсіпорын 531 адамды жұмыс орнымен қамтамасыз етіп отыр.
Кәсіпорын халықаралық көрмелерге үнемі қатысып отырады. Мұнда ол
көптеген дипломдар, алғыс хаттармен марапатталды. 2005 жылдың нәтижесі
бойынша кәсіпорын сапа аясындағы жетістіктері үшін Қазақстан Республикасы
үкіметінің сыйлығы берілді.
Республикалардың Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына мүше болуды, әлемнің
бәсекеге қабілетті елу елінің қатарына қосылуға мақсатты қадамдар жасап
жатыр. Осы мақсатта Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған
индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы бағдарламаларын басшылыққа алып
отыр. Жоғарыда келтірілген халықаралық сапа жүйесіне жұмысшылардың, инженер-
техникалық қызметкерлер мен ұжымның мақсатты әрі ыждаһатты еңбегімен қол
жеткізді.
Зауыт қаладағы ең ірі өндіріс ошақтарының бірі болып, бұрын 3,5-4 мың
адам жұмыс істеді. Өндірілген өнімдер Одақ көлеміне таралған. Қазір 550-дей
адам еңбек етсе де, сапа жағынан өз позициясынан айырылған жоқ. Және Одақ
кезіндегі өнімдерді толық сақтай білді.
Ендігі кәсіпорынның алға қойып отырған мақсаты – технологиялық
жүйелерді жетілдіру, индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы
бағдарламаларын тыңғылықты жүзеге асыру арқылы сапалы өнімдер шығарып,
қосымша жұмыс орындарын ашу болып табылады.
Кәсіпорында полиэтиленді құбыр сондай-ақ композитті баллондар шығару
жұмысы нақтылы әрі жауапты мақсаткерлікпен атқарылуда. Аталған
инвестицияның екі жобасы бар. Мысалы, полиэтиленді құбыр шығару жобасын
жүзеге асыру үшін Тұран Әлем Банкі акционерлік қоғамы Көкшетау филиалымен
келісімге қол қойылды. Бұл құжат нәтижесінде ТынысАҚ-на 11 млн.доллар
көлемінде несие бөлінбекші болды. Мұның өзі өндіріс көлемін ұлғайтуға, жаңа
технологияларды енгізуге, жұмыс орнын ұлғайтуға оң жағдай жасады. Осы
инвестициялық жобаға тендер жарияланған. Оның жеңімпазы болған немістің
ZRS компаниясы жабдықтарымен қамтамасыз етілді. Ал екінші бір
инвестициялық жоба аясында композитті газ баллондары сынақтан өткізілді. Ал
мұндай газ баллондарын чехтың Komposit - Prana компаниясынан алуға
келісім-шарт жасалды. Тек осы баллондар шығаратын учаскені іске қосу 100-ге
жуық қосымша жұмыс орнын ашуға мүмкіндік берді. Бұл жүзеге асырылатын
жұмыстардың алғашқы қадамдары болды.
Қазіргі кезде кәсіпорында онға жуық жаңа өнім түрлері игеріліп
сынақтан өткізілуде. 2004 жылы өнім өндіру 2005 жылмен салыстырғанда 105%-
ды құраса, мұнай - газ саласына шығарылатын жабдықтарды жоспарын 307%-ға
жеткізілді. Мақсатты жұмыстар нәтижесінде негізгі өндірістік қызметтен
522116 теңге кіріс алынып, 52%-ға арттырылды.
Соңғы жылдары сапалы өнімдерге кепілдік бере алатын өндірістік жаңа
технологияларды игеруді бірінші кезекке қойылып отыр. Ғылыми-техникалық
орталықтармен іргелі өнеркәсіп орындарымен іргелі байланыс орнатып,
тәжірибе алмасуды алға қойды. Енді солардың игі нәтижелеріне қол жеткізуде.
Зауыттың цехтары мен өндіріс алаңдарында орнатылған озықта, нәзік, дәл
есептейтін, өлшейтін құрал-жабдықтар мен аспаптар, станоктар, конвейер
жүйелері тек қана жоғары сапалы өнімдер шығарудың осы заманғы озық
технологияларға негізделген. Яғни кәсіпорында бәсекеге қабілетті өнім
түрлері көптеп шығарылуда.
Зауыттың халық тұтынатын тауарлар шығару көлемі артып, сапасы жақсарып
келеді. 2007 жылдың орта мерзімінде газ бекіту арматурмаларын шығару көлемі
39млн.теңгеге артық орындалды. Сонымен қоса, КамАз автокөліктеріне
арналған арнайы құралдар шығарыла бастады. 2006 жылы жалпы құны 26млн.
теңгенің 1568 дана шағын өрт сөндіргіш және 7981 дана желдеткіш ресивер
жабдықтары өндірілді.
Кәсіпорынның жұмысын алға бастыру үшін бірнеше шаралар атқарылып
жатыр. Басқару ісі өте күрделі үрдіс: нарықты, бәсекелестікті зерттеу,
өндірісті жабдықтау әрі ұйымдастыру, тұтынушының сұранысына бейімделу,
мұның бәрі қолданыстағы ішкі-сыртқы заңдылықтар тұрғысынан үйлестіріп отыру
талаптары бар. Ол үшін менеджерлік, маркетингтік қызметтерді жаңа сапаға
көтеруде. Менеджерлік қызметте халықаралық стандарттағы жаңа сапаға
көтерулері 3 сатыдан өтті: құжаттың ісі, ішкі аудит және сыртқы аудит.
Осының негізінде ТЮФНОРД халықаралық ұйымының Болгарияда орналасқан
бөлімше өкілдері зауытқа келіп, мамандарға консультациялық дәріс жүргізді.
Отандық өнімдердің сапасын арттыру тек стандарттаудың талаптарын ғана
емес, мемлекеттің қолдауын да қажетсінетін шарт болып саналады. Сапалы өнім
шығаруға жағдай жасау, оны экспорттауға қолдау көрсету мемлекеттік
қамқорлықтың өзегі болмақ. [30]
2004 жылы акционерлік қоғамда сапаның ИСО 90012000 менеджмент
жүйесі енгізілді және осы сертификатымен жұмыс атқаруда.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі ИСО 9000 және 14000 серияларының
талаптарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz