Импортталған тауарлар бойынша қосылған құн салығын төлеушілер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚОСЫМША ҚҰН САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қосылған құн салығының даму эволюциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қосылған құн салығының мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 9
1.3 Қосылған құн салығын анықтау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .17
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚТЫҚ ТӨЛЕМДЕРДІҢ БЮДЖЕТКЕ ТУСУІ
2.1 Республикалық бюджетке салықтық төлемдерінің
түсуі ... ... ... ... ... ..24
2.2 Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдерді
талдау ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Қосылған құн салығының бюджетке түсуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..34
3 ЖАҺАНДЫҚ ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 57
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Тақырыпты зертеудің өзектілігі - Нарықтық қатынастар жағдайында,
әсіресе нарыққа өту кезеңінде салықтық жүйе маңызды экономикалық
реттеушілердің бірі әрі экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы – несие
механизмнің негізі болып табылады. Бүкіл халық шаруашылығының тиімді іс –
қимыл жасауды салық жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғандығына байланысты.
Бүгінде дәл осы салық жүйесі реформалау жолдары мен әдістері туралы
пікірталастар мен өткір сындардың нысаны болып отыр.
Қазіргі уақытта қосылған құн салығы Еуропалық Қоғамдастықта (әрі қарай
ЕҚ) негізгі жанама салық болып табылады – барлық мүше-мемлекеттер, міндетті
тәртіппен оны қолданысқа енгізді. Бұдан өзге, қосылған құн салығының
барлығы жаңа мүшелердің ЕҚ-қа кіруі міндетті шарт болып табылады. Қосылған
құн салығының мұндай кең түрде таралуы келесі себептермен түсіндірілді:
1. Қосылған құн салығының негізгі артықшылығы – ол тауардың салықты
құрайтын бағасын өндіру және бөлудің әрбір сатысында дәл анықтауға
мүмкіндік береді, бұл оған қайтадан салық салуына жол бермейді;
2. Қосылған құн салығы экспортты салықтан босатуға және импортқа салық
салуға мүмкіндік береді, бұл ішкі фискальдік шекараларды жою мен
бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін, сонымен бірге ЕҚ-ның негізгі
мақсаты – ішкі нарықты құруға қол жеткізуі болып табылады.
Бастапқы кезде қосылған құн салығы қоғамдық шегіндегі барлық айналым
салығы және тұтынуға салынатын салықтың орнын алмастыру үшін таңдап алынды,
өйткені ол экспортты салықтан басату және импортқа салық салумен жобаланған
өз міндет орны принципі бойынша салық салуды қолдануға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында есепке алу әдісіне
(халықаралық практикада – салық несиесі әдісі) негізделген қосылған құн
салығын есептеудің өзге әдісі әрекет етеді. Әдістің мәні – оның негізінде
бюджетке өткізілген өнімге қатысты есептелген салық сомасының барлығын
емес, тек кіретін және шығатын салықтардың мөлшері арасындағы айырманы
ғана төлеу принціпі болуында. Басқаша айтқанда, тауарлар (жұмыстар мен
қызмет көрсетулерді) алуда төленген кіретін қосылған құн салығы деп
аталатын, өткізілген өнім бойынша есептелген, яғни шығатын салықтың
сомасынан шегерілген салыққа құрылады
Тақырыптың зертелу дәрежесі – Қосылған құн салығын салуға байланысты
сұрақтармен шетелдік, ресейлік және қазақстандық экономистердін
енбектерінде қарастырылған. Соңын ішінде қазақстандық экономистердің
бірнешеуін атап өтуге болады. Оған: Адильбаев К, Темирова Г, Ілияс Б,
Байдүсенов А Д, Серикбаев К және басқалары. Ресейлік экономистер: Райзберг
Б.А,Черник Д.Г, және басқалары.
Соған қарамастан тақырыптын маңызын толық ашатын ғылыми еңбектердің
саны аз, бар материалдар оқулық пен ғылыми мақалалар шеңберімен шектелген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қосылған құн салығының ерекшеліктерін ашу
болып табылады.
Сол мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- отандық және шетелдік тәжіриебеде салық салу жүйелерін
зерттеу;
- қазіргі нарықтық экономиканың теориялық жағдайларын
салыстырмалы талдау негізінде салық салудың аймақтық
жүйелерінің қалыптасуының заңдылықтарын айқындау;
- деңгейлер арасындағы салықтық түсімдерді бөлудің арақатысын
дәлелдеу: орталық – аймақ – жергілікті органдар;
- кәсіпкерлік және басқа да құрылымдардан салық жинау
механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;
- салықтар мен алымдар саласындағы болжау және ақпараттық –
есептік жүйе механизмдерін жаңарту.
Зерттеу объектісі – Ақмола облысының салық жүйесі болып табылады.
Зерттеу пәні - Қосылған құн салығы.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің методикалық және теориялық негізі
Теориялық - әдістемелік негізге отандық және шетелдік ғылымдар
С.Г.Пепеляевтің К вопросу о налоговом законодательстве и налоговых
отношениях, Налоги Д.Г.Черник, Л. Эбрилл, М. Кин, Ж-П Боден, В.Саммерс
Привлекательность НДС, А.Д.Бәйдүйсенов ҚР-ң салық жүйесі және т.б.
жұмыстары себепкер болды.
Зерттеу әдістері Дипломдық жұмыстын тақырыбын зерттеуде жалпы
диалектикалық, салыстырмалы, аналитикалық, тарихи, логикалық, жүйелік,
функционалдық талдау әдістері қолданылады.
Дипломдық жұмыстын құрылымы – Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда Қосылған құн салығының теориялық негіздерін ашып
көрсетеді.
Екінші тарауда Қосылған құн салығының бюджетке Ақмола облысы бойынша
түсімінің анализі зерттеледі.
Үшінші тарауда Жаһандық қаржы дағдарысы кезіндегі қосылған құнға
салынатын салықтың проблемалары және оны шешу жолдары.
Дипломдық жұмыстағы зерттеулердің нәтижесі қорытындыда жинақталған.
1 ҚОСЫМША ҚҰН САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қосылған құн салығының даму эволюциясы
Қосымша құн салығы француздардан келіп енген. Қосылған құн салығы сөз
орамын тұңғыш рет 1954 жылы француз экономис Морис Лоре қалыптастырды.
Қосылған құн салығы міндетті мөлшерде келісімнен келісімге дейін өтетін
негізгі құн ретінде, қосымша құнға ғана салынатын (тауар сатылған сайын
тауардың барлық ққұнына салық салынған) каскадтық ерекшелігі бар салыққа
дейін, жиырмасыншы ғасыр ішінде айналым өсіміне салынатын салықтан бірте –
бірте дамыған жанама салық болып табылады.
Қосылған құн салығы қазіргі уақытта дүние жүзінде кен тараған – 50-ге
жуық мемлекет (барлық Еуразия елдерінде, Латын Америкасы, Туркия,
Индонезия, Оңтүстік Американың бірқатар елдерде, АҚШ-та және Канадада
төлету әдісі бойынша қосылған құн салығына жақын сатудан алынатын салық
қолданылады) өзінің фискальдік саясатында оның сан алуан түрін қолданады.
1957 жылы Римде Еуропа Экономикалық Қоғамдастығын (әрі қарай ЕЭҚ) құру
туралы шартқа қол қойылуының арқасында қосылған құн салығы өзінің кең
таралуына қол жеткізді, соған сәйкес шартқа қол қойған елдер өзідерінің
салық жүйелерінің нарық құру мүддесімен үйлестіруге тиіс болды. 1967 жылы
ЕЭҚ Кеңесінің екінші директивасы Қоғамдастықтың барлық мүшелеріне қосылған
құн салығының өздерінің салық жүйесінің 1972 жылдың соңына дейін енгізуді
бұйыра отырып, Еуропаның басты жанама салығы деп жариялады. Сол 1967 жылы
қосылған құн салығы Данияда, ал 1968 жылы ФРГ-да қолданыла бастады. 1977
жылы ЕЭҚ Кеңесінің алтыншы директивасы қосылған құн салығын салудың қазіргі
еуропалық жүйесінің базасын түбегейлі бекітумен, Еуропада аталған салықты
төлеудің бірыңғайлануына ықпал етті. Қосылған құн салығын салу механизмне
соңғы нақтылауды 1991 жылы оныншы директива жасады, оның ережелері ЕЭҚ-на
мүше елдердің барлығының салық заңына енгізілді [1].
Қосылған құн салығының таралуының көлемді географиясы оның өмір сүруге
қабілеттілігі мен нарықтық экономика талаптарына сәйкестігінің айғағы. Оның
салық салу практикасына берік енгізілуіне едәуір дәрежеде келесі
факторлардың ықпал еткенін атап өтуіміз қажет:
Біріншіден, тікелей салықтардығы кемшіліктер. Бұлардың қатарына салық
салудың шамадан тыс ауыртпалығын, төлеушілердің оны төлеуден жалтаруының
кең көлемін жатқызуға болады.
Екіншіден, бюджеттің үздіксіз тапшылығы, сонымен қатар салық салу
базасын кеңейту және салық салу тиімділігін арттыру жолымен бюджет
табыстарын ұлғайтуға деген үздіксіз қажеттілік.
Үшіншіден, салық жүйелерін жетілдіруге қажеттілік және оларды қазіргі
экономикалық даму деңгейіне сәйкестікке келтіру.
Қазіргі уақытта қосылған құн салығын төлеудің жалпы механизмі көптеген
елдерде бір-біріне сәйкес. Бұл салықтың төлеушілері комерциялық қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалар екендігі белгілі. Тауарлардың
айналымы, жүргізілген жұмыстар мен қызметтердің көлемі салық салу нысаны
болып табылады. Өндірістің және өнімді өткізудің әрбі кезеңінде, оның
бірінші өндірушісінен бастап соңғы тұтынушысына дейінгі салықтың қозғалысы
кезеніңде бірнеше дүркін төлеттірілетінін атап өту қажет. Салық салу базасы
есептелінген еңбекақы, амортизация, несие үшін пайыздарды, жалпы сипаттағы
пайда мен шығындарды (электро-қуат, жарнама, транспорт, және т.б.үшін) қоса
есептегенде, өндіріс пен айналыстың әрбір сатысында қосылған құн негізінде
анықталады. Бұл жағдайда өндіріс қаржылары мен материалдық шығындар құны
салық салынатын айналымнан алып тасталынады. Көптеген салықтар тәрізді
қосылған құн салығын төлеу және есеп айырсу кезінде жеңілдіктер
қарастырылған, олар әрбір елдің тарихы және әлеуметтік – экономикалық
дамуымен анықталады. Алайда, барлығы үшін ортақ салық жеңілдігі өткізілетін
өнім айналымының алым – салық алынбайтын ең аз шамасы болып табылады. Бұл
босату бәрінен бұрын ұсақ бизнесті көтермелеуге бағытталған, оған білікті
бухгалтерлік аппарат иелік етпегендіктен, салық салу базасын есептеуде
белгілі бір қиындықтарды бастан кешіруде. Бұдан өзге, мемлекет ұсақ
кәсіпорындарды салық салудан босата отырып, ақпаратты жинау және өндеумен,
сонымен бірге салық төлеуші қызметін жедел басқару және бақылауды іске
асырумен байланысты өзінің шығыстарын қысқартады[2].
Қазіргі уақытта қосылған құн салығы Еуропалық Қоғамдастықта (әрі қарай
ЕҚ) негізгі жанама салық болып табылады – барлық мүше-мемлекеттер, міндетті
тәртібпен оны қолданысқа енгізді. Бұдан өзге, қосылған құн салығының
барлығы жаңа мүшелердің ЕҚ-қа кіруінің міндетті шарты болып табылады.
қосылған құн салығының мұндай кең түрде таралуы келесі себептермен
түсіндірілді:
3. Қосылған құн салығының негізгі артықшылығы – ол тауардың салықты
құрайтын бағасын өндіру және бөлудің әрбір сатысында дәл анықтауға
мүмкіндік береді, бұл оған қайтадан салық салуына жол бермейді;
4. Қосылған құн салығы экспортты салықтан босатуға және импортқа салық
салуға мүмкігдік береді, бұл ішкі фискальдік шекараларды жою мен
бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін, сонымен бірге ЕҚ-ның негізгі
мақсаты – ішкі нарықты құруға қол жеткізуі үшін де қажет.
Бастапқы кезде қосылған құн салығы қоғамдық шегіндегі барлық айналым
салығы және тұтынуға салынатын салықтың орнын алмастыру үшін таңдап алынды,
өйткені ол экспортты салықтан басату және импортқа салық салумен жобаланған
өз міндет орны принципі бойынша салық салуды қолдануға мүмкіндік береді.
Алайда, қазір міндет орны принціпі бойынша салық салудан пайда болу
мемлекеті принціпіне өтуге деген талпынысқа байланысты, кейбір ғылымдар
қосылған құн салығының тұтынуға салынатын жанама салықтардың өзге
түрлерімен, мысалы сату салығымен алмастыруға ұсыныс жасайды.
Еуропалық Одақтастықта қосылған құн салығының даму кезендері қосылған
құн салығының Батыс Еуропаның жекелеген елдерінде қолданылуы және бұған
қоса сауданың өрістеуі ЕҚ 6 мемлекеттің үкіметін олардың мемлекеттерінң
арасындағы салықтық кедергілерді жою кезінде одан әрі экономикалық өсім
туралы ойлануға мәжбүрледі.
1960 жылы комиссия Фриц Ньюмарктің басшылығындағы Фискальдік және
Қаржылық комитетті құрды, оның негізгі мақсаты ұлттық жанама салық салу
жүйесіндегі өзгешеліктерден туындайтын бәсекелестіктің бұрмалануын
болдырмау болды.
Жарияланған есеп беруде барлық мүше – мемлекеттерге жанама салық
салудың каскадтық жүйесінің бас тартуға ұсыныс жасалды, әрі мүмкін
баламаларды – айналым өсіміне салынатын салықты таза айналымға салынатын
салықпен (яғни, қосымша құн салығымен) немесе бөлшек сату сатысында
қолданылатын біркезендік салықпен ауыстыруды ұсынды[3].
Екінші кезең 1967 жылы 11 сәуірде қосылған құн салығыныа арналған
Бірінші және Екінші Директиваларды қабылдауымен басталды. Бұл ретте
Қоғамдастық қосылған құн салығының ортақ жүйесін белгілеу мақсатында алдын-
ала заңды және саяси келісім (Қоғамдастықтың негізгі мақсаты – ортақ нарық
құруға қол жеткізудің шарты ретінде) қабылдады. Бұл келісім Қосылған құн
салығының ішкі нарыққа сәйкес келетін және ЕҚ шеңберінде, әрі бірыңғай елде
әрекет ететін жүйесін жасаудың мақсаты ретінде жарияланды. Қосылған құн
салығы жүйесінің негізгі міндеті Қоғамдастық шегінде пайда болған елдер
принціпі бойынша Қоғамдастық шегінде салық салуды қамтамасыз ету болды.
1970 жылдардың басынан, дәлірек айтқанда, 1972 жылы (Қосылған құн
салығының 3-і директивасына сәйкес) мүше – мемлекеттер өз мемлекеттеріндегі
айналым салығы жүйесін Қосылған құн салығының ортақ жүйесімен алмастыруға
ниет етті, бұл жүзеге асырылды да. Сонымен бірге қосылған құн салығының
Қоғамдастыққа 1973 жылдың басында қосылған мемлекеттерде де қабылданды.
Қосылған құн салығының дамуындағы келесі маңызды баспалдақ 1977 жылы
қосылған құн салығының Алтыншы Директивасының қабылдануы болды. Алайда осы
бір аса маңызды құжаттың қабылдануы бірыңғай нарық құруды қамтамасыз етуден
гөрі, бірнеше өзге себептерге байланысты болып, 1970 жылдың
сәуірінде Қоғамдастықтың қаржыландыруын мүше – мемлекеттердің меншікті
ресурстары жүйесімен тікелей төлемдері жолдарымен алмастыру туралы шешім
қабылданды, олар бұлардан басқа Қоғамдастықтың ережелеріне сәйкес
анықталған, бағалау негізінде салықтың ортақ ставкасын қолдану көмегімен
шоғырландырылған қосылған құн салығы қаражаттарын енгізуге тиісті болды.
Осылайша, Алтыншы Директиваның басты мақсаты – Қоғамдастықтың түрлі
елдерінде салық салу келісімдеріне салық ставкаларын қолданудың неғұрлым
бірыңғай нәтижелерін қамтамасыз ету үшін қосылған құн салығы базаларын
үйлестіру болды.
1985 жылы біртұтас нарыққа арналған Комиссияның Ақ кітабы фискальдік
кедергілерді жою қажеттілігіне тағы да назар аударды. Осы міндеттерге қол
жеткізу үшін 1987 жылы Ауқымды коммуникацияны қоса, 8 құжат қабылданды,
онда негізгі мәселелер мен проблемалар қалыптастырылды. 1987 жылдың
Бірыңғай Еуропалық Акті салық саласындағы іс-әрекетке арналған заңнамалық
базаны күшейтті.[3].
Бірыңғай нарықты құру Бағдарламасының бірінші негізгі мақсаты,
Қоғамдастықтың ішкі шекараларындағы табиғи бақылаудың күішн жою болды.
Комиссия міндет орны принципі бойынша салық салудан бас тартуды және бір
мемлекет шегіндегі орналастыру тәрізді Қоғамдастықтың түрлі мүше –
мемлекеттері арасында тауарларды орналастырудың қарауын ұсынды. Бұдан
басқа, ставкалардың екі ставкадан тұратын жүйемен адекватты жақындасуының
қажеттілігі туралы саяси мәселелер алға қойылды. Сонымен бірге, ЕҚ-ның мүше
– мемлекеттері арасында салық табыстарын орналастыруға арналған өтемақылық
механизмді жасау қажеттілігіне көңіл аударылды.
1989 жылы қаржы министрлері құрамындағы Кеңес 1993 жылға дейін
салықтық үйлестіруге қол жеткізу мүмкін емес, сондықтан қосылған құн
салығының жүйесінің іске кірісуіне дейін міндет орны принціпі бойынша
салық салу принціпін қолдануға мүмкіндік бере отырып, негізгі қиындықтарды
айналып өту үшін салық салу жүйесінің өтпелі жүйесін енгізу ойға қонарлық
деген шешім қабылдады.
Қосылған құн салығының өтпелі жүйесі 1993 жылдың 1 қаңтарында әрекетке
енгізілді. Қоғамдастықтың ішкі шекараларындағы салықтық бақылау жойылды.
Аталған жүйе барлық актілерде тікелей өтпелі жүйе деп аталды және
Комиссияға 1995 жылдың соңына дейін Кеңестің тиісті шешім қабылдауы үшін,
1994 жылдың соңына дейін ақырғы жүйе құру жөніндегі ұсыныстарды тапсыруға
бұйрық берілді. Алайда, мәселе соншалықты салмақты болғандықтан, Комиссия
проблеманы кең түрде талқылауды ұйымдастыра отырып, қазірге дейін мұндай
ұсыныстарды тапсырған жоқ. Комиссияның 1994 жылдың жұмыс қорытындылыры
туралы есебінде 1989 жылдың қарашасында Қаржы кеңесі қалыптастырған, басшы
бағытқа сәйкес жасалған өту кезеңі гибрид ретінде сипатталды. Нәтижеге
қол жеткізу қауіп-қатерлі әрі күрделі болып шықты, өйткені онымен бір
мезгілде тауарлардың еркін орналасуы қамтамасыз етілуі тиіс, әкімшілік
жиынды жалпы кеміту кезінде бәсекелестіктің бұрмалануына жол берілмеуі
тиіс. Сонымен бірге, мұның бәрі келісімдерді бақылау мәселелерінде әр мүше
– мемлекеттің автономиясына ықпал жасамастан іске асырылуы тиіс. Осы
жағдайлар қосылған құн салығының ақырғы жүйесінің құрылуы іске асырылатын
сол баяу қарқынға себепші болды[4].
1996 жылы Комисия қосылған құн салығының ақырғы жүйесіне өту
Бағдарламасын талқыға ұсынды. 1996 жылдың орта шегіне дейін бірнеше
фазалардан өту арқылы бірте-бірте реформалау қарастырылды. Нәтижеде соңында
мыналарға қол жеткізілуі тиіс болды: салықтың ең аз және барынша көп
ставкаларын белгіленуі тиіс болды (нақ осы уақытта барынша көп ставкаға
ғана қатысты шешім қабылданған); қосылған құн салығын қолданудың табиғи,
аймақтық салалары анықталуы тиіс болды, салық салынатын тұлғаға жария
анықтама берілді; салық салынатын сома түсінігі дәлденді; салықтан,
шегерімдерден босату мәселелері шешілді; бұдан басқа, салық табысын қайта
бөлу механизмі анықталуы, салық салумен байланысты арнайы шаралар
регламенттелді.
2000 жылдың маусымында Комиссия ішкі нарық контексінде қосылған құн
салығы жүйесін қолдануды жақсарту Стратегиясын бекітті, онда 1996 жылғы
бағдарламаның орындалуы үлкен нәтижелерге алып келмегендігі белгіленген.Бір
жағынан, осы өту жағдайлары келіспеушіліктерге толы, өйткені олар күрделі,
жөнсіздіктерге итермелейді, сонымен бірге, шындыққа сай емес деп танылды.
2000 жылдың жаңа Стратегиясының негізі 1996 жылдың ұсыныстарында салынған,
сонымен бірге бірнеше кезеңнен тұрады. 20002001 жылдардың бірінші
кезеңінде ЕҚ Кеңесінде оған тапсырылып қойған ұсыныстарды қабылдау
болжалдалған, бұдан басқа, осы кезеңде Комиссия 2000-2001 жылдардың екінші
кезеңі шеңберінде жаңа ұсыныстар тапсырылуы тиіс (пошта қызметіне,
электрондық коммерцияға, электрондық есеп-шоттарды қоса, есеп-шоттарға
салынатын салық туралы, сонымен бірге әкімшілік кооперация мен салық салу
саласындағы өзара көмек ержелері қайта қаралуы тиіс); үшінші кезеңде – қол
жеткізілген нәтижелерді бағалау мен келешек басымдықтарды белгілеуге
арналады.
Қосылған құн салығы сөз терминің тұнғыш болып француз экономисті Морис
Лоре 1954 калыптыстырған.Қазіргі уақытта қосылған құн салығы дүние жүзінде
кең тараған және де төлеу механизмі көптеген елдерде бір – біріне сәйкес.
Қосылған құн салығы Еуропалық Қоғамдастықта (әрі қарай ЕҚ) негізгі жанама
салық болып табылады – барлық мүше-мемлекеттер, міндетті тәртібпен оны
қолданысқа енгізді. Бұдан өзге, қосылған құн салығының барлығы жаңа
мүшелердің ЕҚ-қа кіруінің міндетті шарты болып табылады.
1.2 Қосылған құн салығының мәні мен ерекшеліктері
Қосылған құн салығының мәнін асыра бағалау қиын. Қазақстандық бюджет
табыстарында оның үлесі салмақты және тауар өндіру және айналым, жұмыстар
мен қызметтер процесінде қосылған құнның арттырылған бөлігін бюджетке
аудару, сонымен бірге Қазақстан аумағына шетелден тауар енгізу (импорттау)
кезінде төленетін төлемдер болып саналады.
Қосылған құн салығы – табыс алушыдан тікелей алынатын және тауарлардың
(жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) бағасын оны арттыра отырып енгізілетін
жанама салықтардың бірі.
Қосылған құн салығы аздаған прогрессивті, бірақ инвестицияны көбірек
ынталандырушы салық болып есептеледі. Бұдан басқа, қосылған құн салығы
кіріс салығынан гөрі қарапайымдау, тіпті өзін-өзі ұстай білетін салық
ретінде де саналады[5].
Салық салу объектілері салық салынатын айналым мен салық салынатын
импорт болып табылады. Бұл жағдайда Қазақстан аумағында өткізілетін
тауарлардың, (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) құны нақты құралған
шығындардан көмек болмауы тиіс. Сондықтан, өткізілетін тауарлардың
(жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) бағасы олардың құны мен қосылған құн
салығы сомасынан құралады.
Өткізу – сату, айырбастау, өтеусіз беру мақсатында тауарларды тиеп
жіберу, жұмыстарды орындау және қызметтер ұсыну, сондай-ақ кепілге берілген
тауарларды кепіл ұстаушыға беру.
Қосылған құн салығын төлеушінің тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) өткізу бойынша жасалған айналымы салық салынатын айналым
болып табылады, оған:
1. Салық Кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған;
2. Өткізу орны Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым
қосылмайды.
Тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу орны Кодекстің 215-
бабына сәйкес белгіленеді.
Егер осы бапта және тарнсферттік бағаларды қолдану кезіндегі
мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының заңдарында
өзгеше көзделмесе, салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн
салығын енгізбей, мәміле жасалған тараптар қолданатын бағалар мен
тарифтердің негізін ала отырып, өткізілетін тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) құны негізінде анықталады. Тауарларды тегін берілген кезде,
сондай-ақ Кодекстің 210-бабының 5-тармағында көзделген жағдайларда, салық
салынатын айналым мөлшері, қосылған құн салығын енгізбей өткізу бойынша
айналым жасау күні қалыптасқан бағалар деңгейінің негізі алына отырып
анықталады, бірақ бұл олардың баланстық құнынан кем болмауы керек. Аталған
тауарларды өткізу күніне бухгалтерлік есепте көрсетілген тауарлардың құны
осы тармақтың мақсаттары үшін баланстық құн болып табылады[6].
Кепіл беруші кепілдік мүлікті (тауарды) берген кезде кепіл берушідегі
салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын енгізбей, осы
мүлікті (тауарды) кепілге беруден алынған қарыз қаражатының сомасы негізге
алына отырып анықталады. Үшінші тұлға үшін төлеуге байланысты қызметтер
көрсетілген кезде салық салынатын айналымның мөлшеріне комиссиялық сыйақы
қосылады. Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен
қызмет түрлері бойынша акциз сомалары енгізіледі. Сатып алған кезде
қосылған құн салығы бойынша] есепке жатқызу көзделмеген тауарларды өткізу
кезінде салық салынатын айналым мөлшері тауарлырдың өткізілу құны мен
баланстық құны арасындағы оң айырма ретінде анықталады. Лизинг алушының
негізгі құрал ретінде алуына жататын мүлікті қаржы лизингіне беру кезінде
қайтарым лизингін шарт бойынша беруді қоспағанда, салық салынатын айналым
мөлшері:
1. Қаржы лизингінің шартына сәйкес бекітілген лизингтік төлем мөлшері
негізінде, оған сыйақы сомасын және қосылған құн салығын енгізбестен,
айналым жасау күнімен;
2. Алу мерзімінің күні қаржы лизингінің шартына сәйкес лизинг алушыға
мүлікті беру күніне дейін белгіленген барлық мерзімдік лизингтік
төлемдердің сомасы негізінде, оған сыйақы және қосылған құн салығын
енгізбей отырып, Салық Кодексінің 216-бабының 2-тармағының 2-1
тармақшасында көрсетілген айналым жасау күнімен;
3. Қаржы лизингін оған сыйақы мен қосымша құн салығын қоспағанда, шарт
бойынша алуға жататын барлық лизингтік төлемдердің жалпы сомасы мен
салық салынатын айналым мөлшерінің арасындағы айырма ретіндегі, сондай-ақ
берілген шарт негізінде өткізу бойынша айналым жасаудың алдағы күндеріне
тура келетін салық салынатын айналым мөлшерінің сомасы ретінде
анықталатын Салық Кодексінің 216-бабының 2-1 тармағының 3 тармақшасында
көрсетілген айналым жасау күнімен белгіленеді[7].
Негізгі құрал ретінде лизингалушының (сатушының) алуына жататын
мүлікті қайтарым лизингі шарты бойынша беру кезінде өткізу бойынша
айналымның мөлшері осы баптың 1 тармағына сәйкес анықталады. Көліктік
экспедиция шарт бойынша қызмет көрсетулер кезінде экспедитордың салық
салынатын айналым мөлшері оның сыйақысы негізінде анықталады.
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес декларациялануға
тиісті, Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар (Салық Кодексінің 234-бабына сәйкес қосылған құн салығынан
босатылғандарын қоспағанда) салық салынатын импорт болып табылады.
Салық салынатын импорт мөлшеріне Қазақстан Рнспубликасының кеден
заңдарына сәйкес белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік құны,
сондай-ақ қосылған құн салығын қоспағанда, Қазақстан Республикасына
тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер сомалары енгізіледі.
Тауарлармен, жұмыстармен немесе қызмет көрсетулермен алмасу (бартерлік
операциялар) немесе оларды тегін берген кезде салық салынатын айналым
қосылған құн салығын енгізбей, бағалар деңгейі негізге алына отырып
анықталады, бірақ бұл нақты шығындардан кем болмауы керек.
Егер кәсіпорын кәсіпкерлік қызметі үшін тауарлар жеткізілген болса,
оларды ол жеке мақсатымен тегін пайдаланса, онда бұл тауарлардың құнына
қосылған құн салығы салынады. Бұл жағдайда құн көрсетілген тауарларды
пайдалану сәтінде қолданылған бағалар негізінде анықталады, бірақ бұл нақты
шығындардан кем болмауы тиіс.
Қосылған құн салығы бойынша кәсіпорын есептен шығарылған жағдайда,
ондағы қалған тауарлардың құнына бюджетпен өзара есеп айырсу мақсатында
қосылған құн салығы салынады. Мұнда қалған тауарлардың құна нақты
шығындардан кем емес бағалар бойынша белгіленеді.
Еңбекақыны тауарлармен төлеу кезінде де сол тауарлардың құнына
қосылған құн салығы салынуы тиіс.
Акцизделген туарлар бойынша осы тауарлардың құны төленген акциздерді
есепке ала отырып, қосылған құн салығы салынатын айналым болып табылады.
Алыс-беріс шикізаттарының немесе материалдарынан туарлар жасауда
оларды өндеу құнына қосылған құн салығысалынады.
Қосылған құн салығымен бірге бұрын алынған және түскен тауарларды сату
кезінде қосылған құн салығы салынатын айналым инфляцияны қоса есептегенде
берілген тауарларды өткізуден алынған табыс болып табылады.
Өткізілген тауарлар, жұмыстар мен қызмет көрсетулер бойынша қосылған
құн салығының төлеушілері. қосылған құн салығы бойынша есепте тұрған несие
тұруға міндетті резиденттер; Қазақстан аумағында қосылған құн салығы
бойынша резидент еместердің тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) алушы
резиденттер болып табылады.
Импортталған тауарлар бойынша қосылған құн салығын төлеушілер
Қазақстан ауамағында тауарлар импортын іске асырушы барлық заңды тұлғалар
(резиденттер мен резидент еместер) болып табылады.
Егер заңды тұлғаның өткізу көлемі 12 айдың ішінде асып кету сол айдың
1.000 айлық есептік көрсеткішінен асып кеткен жағдайда, көрсетілген заңды
тұлға салық тіркеу орны бойынша қосылған құн салығын төлеуші ретінд есепке
тұруға міндетті.
Егер қосылған құн салығын төлеуші болып табылатын тұлға салық
салынатын ацналымдарға байланысты қызметін тоқтатқан жағдайда, немесе өзін
есепке қойған кезден бастап кем дегенде екі жыл өткеннен кейін, салық
салынатын айналым соңғы 12 айда 1.000 айлық есептік көрсеткіштен аспаса,
өзін қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш беруге
құқылы.
Қосылған құн салығы бойынша есепте тұрмайтын заңды тұлғалар алынған
тауарлары, жұмыстары, көрсетілген қызметері бойынша қосылған құн салығы
сомасын есепке жатқызуға құқылы емес екендігін есте сақтау қажет. Сол
себепте, аталған заңды тұлғалар есепке алуда қосылған құн салығымен бірге
алынған тауарларды, жұмыстарды және қызмет көрсетулерді бейнелейді[8].
Қосылған құн салығы ставкалары салық салынатын айналымның пайызымен
белгіленген. Ал, негізінде кейбір ТМД-ға мүше елдерде тауарлардың
(жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) салық салынатын айналымына, салық
салынатын импортқа, экспортқа қосылған құн салығы 15% ставка бойынша
салынады;
- алыс шетелдермен ТМД-ның кейбір елдеріне тауарларды экспорттау;
- шетелдік дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдіктерге,
сондай-ақ осы өкілдіктердің дипломатиялық және әкімшілік –
техникалық қызметкерлеріне (олармен бірге тұратын отбасыларының
мүшелерін қоса алғанда) тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) ТМД аумағынан тыс жерлерге халықаралық
тасымалдаулармен байланысты қызмет көрсетулер мен жұмыстарды
өткізу тиісті халықаралық келісімшартпен өткізу;
- бастапқы сауда – саттықта аффинирленген қымбат бағалы металдарға –
алтын мен платинаны өткізуге салық 0 % ставка бойынша салынады.
1998 жылдың 1 шілдесінен бастап қосылған құн салығы 0% ставка бойынша
қолданылады. Тауарларды (жұмыстарды; қызмет көрсетулерді) тауарлардың
экспорты, халықаралық тасымалдаумен байланысты жұмыстар, қызмет
көрсетулерді өткізу бойынша айналымдарға қосылған құн салығы нөлдік
ставкамен салынады.
Мынадай тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу бойынша
айналымдар қосылған құн салығынан басатылады:
1. пошта төлемдерінің мемлекеттік белгілерін;
2. акциздік алым маркаларын (СК-нің 549-бабына сәйкес акцизделетін
тауарларды тамбалауға арналған есеп – бақылау маркалары);
3. уәкілетті органдар жүзеге асыратын соларға байланысты мемлекеттік
баж алынатын қызметтерді;
4. адвокаттық қызметтерді, нотариаттық іс-әрекеттерді жүзеге асыру
бойынша көрсетілетін қызметтерді;
5. Қазақстан Республикасының Ұлтық Банкі өткізетін тауарлар (жұмыстар,
қызметтерді);
6. мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін мүлікті;
7. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік мекемелердің
пайдасына өтеусіз негізде негізгі құралдарды беру, сондай-ақ
мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік кәсіпорындар пайдасына өтеусіз
негізде негізгі құралдарды беруді;
8. жарғылық капитал жарғылары;
9. жарғылық капиталға жарна ретінде алынған мүлікті қайтарып алуды;
10. жерлеу бюроларының әдет – ғұрыптық қызмет көрсетулерін, зираттар
мен крематорийлердің қызмет көрсетулерін;
11. оларды өткізу жөніндегі қызмет көрсетулерді қоспағанда, лотереялық
билеттерді өткізу бойынша айналымды;
12. банк карталарымен операциялар бойынша есеп – қисаптарға
қатысушыларға жинау, өндеу және таратып беру жөніндегі қызмет
көрсетулерді алғанда, есеп –қисаптарға қатысушылар арасында
ақпараттық және технологиялық өзара іс – қимылды қамтамасыз ету
жөнінде көрсетілген қызметерді өткізу бойынша айналымдар;
13. жер және тұрғын үй қорының ғимаратына байланыст айналымдарды;
14. қаржылық қызмет көрсетулерді;
15. қаржы лизингіне берілген мүлікті;
16. комерциялық емес ұйымдардың көрсететін қызметтерін;
17. геологиялық – барлау және геологиялық – іздестіру жұмыстарын;
18. мәдениет, ғылым және білім беру саласындағы қызмет көрсетулер;
19. медециналық және мал дәрігерлік қызмет көрсетумен байланысты
тауарларды, (қызмет көрсетулерді, жұмыстарды);
20. кәсіпорындарды өткізу бойынша айналымдар қосымша құн салығынан
босатылады[9].
1998 жылы соған сәйкес кәсіпорынды немесе кәсіпорынның дербес жұмыс
істеп тұрған бөлігін сату, тарату балансы немесе бөлу мен беру балансы
негізінде, берілетін активтерін, оларды қалыптастыру көздерін және олар
бойынша міндеттемелерді көрсете отырып, қосылған құн салығынан босатылатын
нақтылау еңгізілді.
Шаруашылық тәсілмен орындалған құрылыс – монтаждау жұмыстары.
Осындай ыдысты кәсіпорындар – жасап шығарушылардың өткізуін
қоспағанда, қайтарылатын ыдыстың, оның ішінде кепілдік құны бар шыны
ыдыстың құны.
Кәсіпорындардың құрылымдық бірлігінде өнімдерді, жартылай
фабрикаттарды, жұмыстар мен қызмет көрметулерді осы кәсіпорынның
(ішкізаводтық айналым) өзге де құрылымдық бірлігі, өнімдік-өндірістік
қажеттіліктері үшін өткізу бойынша айналымдар.
Қазақстан республикасының Салық заңдарындағы жоғарыда көрсетілген
жағдайлардан басқа, босатылған импорттық басқа да түрлері қарастырылған:
ұлттық валюта, шетел вадютасы (нумизматикалық мақсатта
пайдаланатынынан басқа), сондай-ақ бағалы қағаздар импорты;
1. жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен
тауарларды бажсыз әкелу нормалары бойынша тауарлар импорты;
2. акцизделетін тауарларды қоспағанда, Қазақстан Республикасының
Үкіметі белгілеген тіртібпен ізгілік көмек ретінде әкелінген
таурлар импорты;
3. акцизделетін тауарларды қоспағанда, мемлекет, мемлекеттердің
үкіметтері, халықаралық ұйымдар желілері бойынша қайырымдылық
мақсатында әкелінген тауарлар импорты, оның ішінде техникалық
жәрдем көрсету;
4. шетелдің дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдіктерінің
ресми пайдалану үшін, сондай-ақ солармен бірге тұратын олардың
отбасы мүшелерін қоса алғанда, осы өкілдіктердің дипломатиялық
және әкімшілік - техникалық қызметкерлерінің жеке пайдалануы
үшін әкелінген және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық
шарттарға сәйкес салықтан босатылған тауарлар импорты;
5. салық төлеуден босатуды белгілейтін кеден режимдерінде Қазақстан
Республикасының кеден заңдарына сәйкес декларациялануға тиісті
тауарлар импорты;
6. дәрі – дәрмек заттардың оның ішінде субстанция - дәрілер;
протездік – ортопедиялық бұйымдарды, сурдотифлотехниканы және
медециналық (мал дәрігерлік) техниканы қоса алғанда, дәрі дәрмек
және диабет заттарын өндіруге арналған материалдар мен жинақтаушы
заттар, медециналық (мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар
импорты[10].
Осы тармақшада аталған тауарлардың тізбесін Қазақстан Республикасының
Үкіметі бекітеді;
1. пошта маркаларының (коллекциялық маркалардан басқа) импорты;
2. ақша белгілері өндірісі үшін Қазақстан Республикасының Ұлтық
Банкі және оның ұйымдары жүзеге асыратын шикізат импорты;
3. мемлекеттердің, мемлекеттер үкіметтері мен халықаралық ұйымдардың
желісі бойынша берілген гранттар қаражаты есебіне жүзеге
асырылатын тауарлар импорты.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн
салығының сомасы салық салынатын айналым бойынша есептелген салық сомасы
мен салық сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Есепке жатқызылатын қосылған құн салығының сомасы нақты түскен
тауарлар немесе импортталған тауарлар, есеп беру кезеңінде орындалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтер бойынша көрсетілген шот – фактуралар
бойынша төленуге тиісті салық сомасы болып жабылады, егер мынадай шарттар
сақталған жағдайда:
- заңды тұлғаның кәсіпкерлік қызметінде алынған (немесе импортталған)
тауарлар, қабылданған жұмыстар мен қызмет көрсетулер;
- көрсетілген тауарлар, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді сатып алушы
және ұсынушы ретінде Қазақстан аумағындағы салық органында
қосылған құн салығы бойынша есепте тұрған жағдайда;
- ұсынушы қосылған құн салығы сомасын бөлек жолда көрсететін жіне
өзінің мөрін қоятын бекітілген үлгідегі салықтық шот – фактурада
ресімделген алынған тауарлар, жұмыстар мен қызмет көрсетулер.
Міндетті барлық қажетті деректерді қамтитын салық шот – фактурасының
ресімделуіне деген талаптардың қатаңданғанын атап өтуіміз қажет. Салық шот
– фактурасы теңгеге жазылуы және ұсынушының мөрі және мөртабанымен
бекітілуі тиіс. Егер бұл талаптар сақталмаса, тауарларды, жұмыстар мен
қызмет көрсетулерді сатып алушы төленген қосылған құн салығы сомасын еспке
жатқыза алмайды[11].
- Қосылған құн салығын төлеушінің кәсіпкерлік қызметіне жатпайтын
шаралар өткізумен байланысты тауарлар (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді);
- қонақүй ретінде пайдаланылатын ғимараттарды қоспағанда, тұрғын үй
қорындағы ғимараттарды (ғимараттың бір бөлігін);
- негізгі құралдар ретінде сатып алынған жеңіл автомобильдерді;
- жалдау шартына сәйкес жөндеу шығыстарын жалға беруші өтеген және
жөндеуді жүзеге асырған жалға алушының салық салынатын айналымы
болып табылатын жағдайларды қоспағанда, тұрғын үй қорындағы жалға
алынған ғимараттарды жөндеуге пайдаланылған тауарлар мен
қызметтерді;
- өтеусіз алынған мүлікті (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді),
осындай мүлік Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден әкелінген
және осы мүлікті алушы импорт кезінде қосылған құн салығын төлеген
жағдайларды қоспағанда, алумен байланысты төленуге тиіс болса,
есепке жатқызылмайды.
Азық түлік өнімдерін өндіру және өткізумен айналысатын кәсіпорынның
салық салынбайтын айналымдары болады. Есеп беру кезеңіндегі салық салынатын
айналым 15000000 теңгеге қосылған құн салығы сомасы 13% ставка бойынша
225000 теңгеге тең. Салық салынбайтын айналым 345000 теңгеге тең. Сонда,
өткізудің жалпы сомасы 1725000 теңгеге тең.
Егер кәсіпорын тауарды тиеген, жұмысты орындаған немесе қызметті
көрсеткен, ал сатып алушы олардың бір бөлігін немесе толығымен төлемеген
жағдайда, онда қосылған құн салығының осындай тауарлар, жұмыстар мен қызмет
көрсетулер бойынша төленбеген сомасы көрсетілген қарыз пайда болған кезең
аяқталғаннан кейін 2 жыл өткен соң есепке қабылданады.
Патент бойынша жұмыс істейтін тұлғалардан тауарларды, жұмыстар мен
қызмет көрсетулерді сатып алу кезінде қосылған құн салығы салық шот –
фактурасынан түпнұсқасының негізінде ғана есепке жатқызылады. Патентсіз,
салық декларациясын тапсыру негізінде кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
жеке тұлғалардан тауарларды, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді сатып алу
кезінде қосылған құн салығы салық шот – фактурасының, сонымен бірге
белгіленген тәртіппен ресімделген фискальдік чек негізінде есепке
жатқызылады.
Егер есепке жатқызылған қосылған құн салығының самасы өткізуге
салынған қосылған құн салығының сомасынан асып кетсе, онда салық төлеушінің
таңдауы бойынша көрсетілген асып кету не бюджетпен өндіріліп алынаты, не
қосылған құн салығы бойынша келешек төлемдердің есебіне жатқызылады.
Қосылған құн салығын төлеушілер салықты бюджетке әр салық кезеңі сайын
қосылған құн салығы бойынша декларация тапсыру үшін белгіленген мерзімге
дейін немесе сол күні төлеуге тиісті[12].
Импортталған тауарлар бойынша қосылған құн салығы Қазақстан
Республикасының кеден заңдарына сәйкес кедендік төлемдерді төлеу үшін
белгіленген күні мына тауарлардың:
1. құрал – жабдықтарың;
2. ауыл шаруашылық техникасының;
3. автомобиль транспортының жүк қозғалту бөлігінің;
4. меншікті өндірістік қажеттіліктері үшін алып келінген қосалқы
бөлшектердің импорты бойынша қосылған құн салығын қоспаған
жағдайда төленеді.
Шот – фактура барлық қосылған құн салығын төлеушілер үшін міндетті
құжат болып табылады, ол мыныдай жағдайларда:
1. бухгалтерлік есеп жүргізуде негіздеме болатын бастапқы құжаттарды
қолдана отырып, банктер арқылы халықа көрсетілетін коммуналдық
қызметтер, байланыс қызметтері үшін есеп айырсуды жүзеге асырғанда;
2. жолаушылар тасымалдау жол билетерімен ресімделгенде;
3. қолма – қол есеп айырсу арқылы халыққа тауарларды (жұмстарды,
қызмет көрсетулерді) өткізген жағдайда, сатып алушыға бақылау –
касса машинасының чегін берген кезде;
Қосылған құн салығынан босатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) табыс еткен кезде талап етілмейді.
Қосылған құн салығы салынатын тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер)
өткізуді жүзеге асыратын қосылған құн салығын төлеуші аталған тауарларды
(жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) алушы тұлғаға қосылған құн салығы
көрсетілген шот – фактураны беруге міндетті.
Салық Кодексінің 235-бабына сәйкес қосылған құн салығын есепке жатқызу
үшін негіздеме болып табылатын шот – фактурада:
1. шот – фактураның реттік номері мен толтырылған күні;
2. тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) беруші мен алушының
тегі, аты, әкесінің аты не толық атауы, мекен – жайы және тіркеу
номері, сондай-ақ өнім берушінің қосылған құн салығы бойынша
есепке қойылғаны туралы куәліктің номері;
3. өткізілетін тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің)
атауы;
4. салық салынатын айналымның мөлшері;
5. қосылған құн салығының ставкасы;
6. қосылған құн салығының сомасы;
7. қосылған құн салығы екерілген тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) құны көрсетілеге тиіс[13].
Шот – фактура өткізу бойынша айналым жасалған күннен кешіктірілмей
жазылады және берушінің басшысы мен бас бухгалтер, не осыған уәкілетті өзге
де лауазымды органдардың қолымен куәландырылады.
Қосылған құн салығы салынатын электроэнергияны, суды, газды, байланыс
қызметін, коммуналдық қызмет көрсетулерді, теміржол тасымалдауларын,
көліктік-экспедиторлық қызмет көрсетуді, банктік операцияларды өткізуді
іске асыратын салық төлеушілер салық кезеңінің қорытындылары бойынша шот-
фактураларды жазып алуға құқылы.
Салық салынатын айналымның мөлшері шот-фактурада әрбір тауар (жұмыс,
қызмет көрсету) бойынша бөлек көрсетіледі.
Егер мұндай шот – фактураға өткізілетін тауар (жұмыс, қызмет көрсету)
тізбесі көрсетілген құжат қосымша берілген жағдайда айналымнаң жалпы
мөлшері көрсетілуі мүмкін. Бұл жағдайда шот – фактурада құжаттың номері мен
күніне, сондай-ақ оның атауына сілтеме боуға тиіс.
Қосылған құн салығы – бұл табысты алушыдан тікелей төлетіп алынатын
және оны арттыра отырып, тауарлардың (жұмыстар, қызмет көрсетулер) бағасына
кіретін жанама салықтадың бірі.
Қосылған құн салығы аздаған прогрессивті, алайда инвестицияны көбірек
ынталандырушы салық болып есептеледі. Бұдан басқа, қосылған құн салығы
кіріс салығынан гөрі қарапайым, тіпті өзін-өзі ұстай білетін салық ретінде
жиі саналады.
3. Қосылған құн салығын анықтау тәсілдері
Қосылған құн салығын анықтау тәсілдері (шетелдік және қазақстандық
тәжірибе).
Бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығын анықтау үшін
дүниежүзілік практикада өте көп тараған екі әдіс қолданылады:
1. бірінші немесе тікелей (бухгалтерлік) деп аталатын әдістің мәні
мынадай формула бойынша қосылған құн салығы анықталады:
ҚҚС=ҚҚC
(1)
мұнда: ҚҚ – қосылған құн;
С – салық ставкасы
2. екінші әдіс жанама (есепке алу) деп аталады, ол мынадый формуладағы
шот – фактураларға (инвойстарға) сәйкес анықталады:
ҚҚС=СБ-СК
(2)
мұнда: С – салық ставкасы;
Б - өткізу бағасы;
Қ – тұтынылған тауарлардың құны.
Нәтижесінде қосылған құн салығының жеңілдетілген есеп айырсу тәртібі
құнның шамасын алдын – ала есптесуге негізделген күрделі есеп айырсу
тәртібінің нәтижесін береді деп есптеуге болады.
1995 жылдың шілдесіне дейін Қазақстанда қосылған құн салығын төлеудің
кәсіпорын табыстарымен тікедей байланысты формасы қолданылды. Бұл жағдайда
алынған ресурстар бойынша төленген салық сомасы өзіндік құн (шығындар)
құрамында ескеріліп отырды, осылайша салық қоры жиналды. Осыдан келіп
қосылған құн салығын төлету модулі кумулятивті сипатқа ие болды. Салық салу
саласының мамандары қосылған құн салығын есептеудің аталған әдісі оған
жанама салықтар болып табылатын тұтыну салығының емес, табыс салығының
формасын береді деп есептейді. Мұндай қазақстандық қосылған құн салығының
ілесе алмаушылығы қазақстандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін
төмендетті және елге инвестициялардың құйылуын тоқтатты[14].
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында есепке алу әдісіне
(халықаралық практикада – салық несиесі әдісі) негізделген қосылған құн
салығын есептеудің өзге әдісі әрекет етеді. Әдістің мәні – оның негізінде
бюджетке өткізілген өнімге қатысты есептелген салық сомасының барлығын
емес, тек кіретін және шығатын салықтардың мөлшері арасындағы айырманы
ғана төлеу принціпі болуында. Басқаша айтқанда, тауарлар (жұмыстар мен
қызмет көрсетулерді) алуда төленген кіретін қосылған құн салығы деп
аталатын, өткізілген өнім бойынша есептелген, яғни шығатын салықтың
сомасынан шегерілген салыққа құрылады.
Салық кодексіне тіркеу табалдырығын еңгізу ерекше маңызға ие, соған
сәйкес қосылған құн салығын төлеушілердің қатарынан өткізу бойынша жылдық
айналымы белгіленген минимум АЕК-ң (айлық есептік көрсеткіш) 10000
еселенген шамасына жетпейтін кәсіпкерлер шығарылады. Мұндай шара салықтық
әкімшілікті жеңілдетуге және салық шот – фактуралары қозғалысының
тазалығына бағытталған. СК-ң 208-210 баптарында қосылған құн салығы бойынша
есепке қою және есептен шығару тәртібі егжей – тегжейлі сипатталған. Бұл
жағдайда 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін салық органдарында тіркелген салық
төлеуші 2009 жылдың 1 ақпанына дейін қосылған құн салығы бойынша сеепке қою
туралы өтініш беруге міндетті.
Келіп түскен тауарлар бойынша, оның ішінде импортталатын, орындалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтер бойынша төленуге тиісті қосымша құн
салығын есепке жатқызудың дәлелділігі маңызды болып табылады;
Жеткізілген өнімнің құнында қосылған құн салығының бар екендігін
растайтын құжат тексерілуі қажет. Шет елдерде шығарылатын импортталатын
тауарлар бойынша ҚР бюджетіне кедендік ресімделген кезде төленген қосылған
құн салығы ғана есепке алынады[15].
Оны төлеуден босатылған алынған тауарлар бойынша қосылған құн
салығының сомасы есепке алынбайды. Тауар бүлінген немесе ұрланған жағдайда
осы тауарлар бойынша бұрын есепке алынған қосылған құн салығы бюджетке
қайтарылуға тиіс. Егер салық төлеушінің салық салынатын және салық
салынбайтын айналымдары бар болса, онда қосылған құн салығы бойынша есепке
айналымның жалпы сомасындағы салық салынатын айналымның үлестік салмағы
бойынша анықталатын салық сомасы алынады.
Есепке жатқызылған салықтың сомасы артып кетуі жағдайында, есептік
кезеңде есептелген сомасын ерекше ыждағаттылықпен таулдау қажет, осыған
байланысты қосылған құн салығы бойынша дебттік сальдо туындайды. Егер ол
нөлдік ставканы қолдануға байланысты туындаған болса, онда міндетті түрде
барлық растаушы құжаттар бар-жоғы тексерілуі тиіс. (алыс шетелдердің
шекарасын кесіп өту фактісін растаумен бірге кедендік жүк декларациясы,
бірыңғай халықаралық тасымалдай құжаттары және басқа да деректер)
Жалпыға бірдей әлемдік тәжірибені негізге ала отырып, ішкі сауда
айналымын өсіру мақсатында Қазақстанда қосылған құн салығын төлету міндеті
бар елдер принціпі бойынша жүзеге асырылатынын атап өтеуіміз қажет. Сондай-
ақ мұндай төлетуге көшу Ресей Федерациясымен өзара саудада бекітілген, бұл
Ресейде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚОСЫМША ҚҰН САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қосылған құн салығының даму эволюциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қосылған құн салығының мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 9
1.3 Қосылған құн салығын анықтау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .17
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚТЫҚ ТӨЛЕМДЕРДІҢ БЮДЖЕТКЕ ТУСУІ
2.1 Республикалық бюджетке салықтық төлемдерінің
түсуі ... ... ... ... ... ..24
2.2 Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдерді
талдау ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Қосылған құн салығының бюджетке түсуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..34
3 ЖАҺАНДЫҚ ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 57
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Тақырыпты зертеудің өзектілігі - Нарықтық қатынастар жағдайында,
әсіресе нарыққа өту кезеңінде салықтық жүйе маңызды экономикалық
реттеушілердің бірі әрі экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы – несие
механизмнің негізі болып табылады. Бүкіл халық шаруашылығының тиімді іс –
қимыл жасауды салық жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғандығына байланысты.
Бүгінде дәл осы салық жүйесі реформалау жолдары мен әдістері туралы
пікірталастар мен өткір сындардың нысаны болып отыр.
Қазіргі уақытта қосылған құн салығы Еуропалық Қоғамдастықта (әрі қарай
ЕҚ) негізгі жанама салық болып табылады – барлық мүше-мемлекеттер, міндетті
тәртіппен оны қолданысқа енгізді. Бұдан өзге, қосылған құн салығының
барлығы жаңа мүшелердің ЕҚ-қа кіруі міндетті шарт болып табылады. Қосылған
құн салығының мұндай кең түрде таралуы келесі себептермен түсіндірілді:
1. Қосылған құн салығының негізгі артықшылығы – ол тауардың салықты
құрайтын бағасын өндіру және бөлудің әрбір сатысында дәл анықтауға
мүмкіндік береді, бұл оған қайтадан салық салуына жол бермейді;
2. Қосылған құн салығы экспортты салықтан босатуға және импортқа салық
салуға мүмкіндік береді, бұл ішкі фискальдік шекараларды жою мен
бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін, сонымен бірге ЕҚ-ның негізгі
мақсаты – ішкі нарықты құруға қол жеткізуі болып табылады.
Бастапқы кезде қосылған құн салығы қоғамдық шегіндегі барлық айналым
салығы және тұтынуға салынатын салықтың орнын алмастыру үшін таңдап алынды,
өйткені ол экспортты салықтан басату және импортқа салық салумен жобаланған
өз міндет орны принципі бойынша салық салуды қолдануға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында есепке алу әдісіне
(халықаралық практикада – салық несиесі әдісі) негізделген қосылған құн
салығын есептеудің өзге әдісі әрекет етеді. Әдістің мәні – оның негізінде
бюджетке өткізілген өнімге қатысты есептелген салық сомасының барлығын
емес, тек кіретін және шығатын салықтардың мөлшері арасындағы айырманы
ғана төлеу принціпі болуында. Басқаша айтқанда, тауарлар (жұмыстар мен
қызмет көрсетулерді) алуда төленген кіретін қосылған құн салығы деп
аталатын, өткізілген өнім бойынша есептелген, яғни шығатын салықтың
сомасынан шегерілген салыққа құрылады
Тақырыптың зертелу дәрежесі – Қосылған құн салығын салуға байланысты
сұрақтармен шетелдік, ресейлік және қазақстандық экономистердін
енбектерінде қарастырылған. Соңын ішінде қазақстандық экономистердің
бірнешеуін атап өтуге болады. Оған: Адильбаев К, Темирова Г, Ілияс Б,
Байдүсенов А Д, Серикбаев К және басқалары. Ресейлік экономистер: Райзберг
Б.А,Черник Д.Г, және басқалары.
Соған қарамастан тақырыптын маңызын толық ашатын ғылыми еңбектердің
саны аз, бар материалдар оқулық пен ғылыми мақалалар шеңберімен шектелген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қосылған құн салығының ерекшеліктерін ашу
болып табылады.
Сол мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- отандық және шетелдік тәжіриебеде салық салу жүйелерін
зерттеу;
- қазіргі нарықтық экономиканың теориялық жағдайларын
салыстырмалы талдау негізінде салық салудың аймақтық
жүйелерінің қалыптасуының заңдылықтарын айқындау;
- деңгейлер арасындағы салықтық түсімдерді бөлудің арақатысын
дәлелдеу: орталық – аймақ – жергілікті органдар;
- кәсіпкерлік және басқа да құрылымдардан салық жинау
механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;
- салықтар мен алымдар саласындағы болжау және ақпараттық –
есептік жүйе механизмдерін жаңарту.
Зерттеу объектісі – Ақмола облысының салық жүйесі болып табылады.
Зерттеу пәні - Қосылған құн салығы.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің методикалық және теориялық негізі
Теориялық - әдістемелік негізге отандық және шетелдік ғылымдар
С.Г.Пепеляевтің К вопросу о налоговом законодательстве и налоговых
отношениях, Налоги Д.Г.Черник, Л. Эбрилл, М. Кин, Ж-П Боден, В.Саммерс
Привлекательность НДС, А.Д.Бәйдүйсенов ҚР-ң салық жүйесі және т.б.
жұмыстары себепкер болды.
Зерттеу әдістері Дипломдық жұмыстын тақырыбын зерттеуде жалпы
диалектикалық, салыстырмалы, аналитикалық, тарихи, логикалық, жүйелік,
функционалдық талдау әдістері қолданылады.
Дипломдық жұмыстын құрылымы – Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарауда Қосылған құн салығының теориялық негіздерін ашып
көрсетеді.
Екінші тарауда Қосылған құн салығының бюджетке Ақмола облысы бойынша
түсімінің анализі зерттеледі.
Үшінші тарауда Жаһандық қаржы дағдарысы кезіндегі қосылған құнға
салынатын салықтың проблемалары және оны шешу жолдары.
Дипломдық жұмыстағы зерттеулердің нәтижесі қорытындыда жинақталған.
1 ҚОСЫМША ҚҰН САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қосылған құн салығының даму эволюциясы
Қосымша құн салығы француздардан келіп енген. Қосылған құн салығы сөз
орамын тұңғыш рет 1954 жылы француз экономис Морис Лоре қалыптастырды.
Қосылған құн салығы міндетті мөлшерде келісімнен келісімге дейін өтетін
негізгі құн ретінде, қосымша құнға ғана салынатын (тауар сатылған сайын
тауардың барлық ққұнына салық салынған) каскадтық ерекшелігі бар салыққа
дейін, жиырмасыншы ғасыр ішінде айналым өсіміне салынатын салықтан бірте –
бірте дамыған жанама салық болып табылады.
Қосылған құн салығы қазіргі уақытта дүние жүзінде кен тараған – 50-ге
жуық мемлекет (барлық Еуразия елдерінде, Латын Америкасы, Туркия,
Индонезия, Оңтүстік Американың бірқатар елдерде, АҚШ-та және Канадада
төлету әдісі бойынша қосылған құн салығына жақын сатудан алынатын салық
қолданылады) өзінің фискальдік саясатында оның сан алуан түрін қолданады.
1957 жылы Римде Еуропа Экономикалық Қоғамдастығын (әрі қарай ЕЭҚ) құру
туралы шартқа қол қойылуының арқасында қосылған құн салығы өзінің кең
таралуына қол жеткізді, соған сәйкес шартқа қол қойған елдер өзідерінің
салық жүйелерінің нарық құру мүддесімен үйлестіруге тиіс болды. 1967 жылы
ЕЭҚ Кеңесінің екінші директивасы Қоғамдастықтың барлық мүшелеріне қосылған
құн салығының өздерінің салық жүйесінің 1972 жылдың соңына дейін енгізуді
бұйыра отырып, Еуропаның басты жанама салығы деп жариялады. Сол 1967 жылы
қосылған құн салығы Данияда, ал 1968 жылы ФРГ-да қолданыла бастады. 1977
жылы ЕЭҚ Кеңесінің алтыншы директивасы қосылған құн салығын салудың қазіргі
еуропалық жүйесінің базасын түбегейлі бекітумен, Еуропада аталған салықты
төлеудің бірыңғайлануына ықпал етті. Қосылған құн салығын салу механизмне
соңғы нақтылауды 1991 жылы оныншы директива жасады, оның ережелері ЕЭҚ-на
мүше елдердің барлығының салық заңына енгізілді [1].
Қосылған құн салығының таралуының көлемді географиясы оның өмір сүруге
қабілеттілігі мен нарықтық экономика талаптарына сәйкестігінің айғағы. Оның
салық салу практикасына берік енгізілуіне едәуір дәрежеде келесі
факторлардың ықпал еткенін атап өтуіміз қажет:
Біріншіден, тікелей салықтардығы кемшіліктер. Бұлардың қатарына салық
салудың шамадан тыс ауыртпалығын, төлеушілердің оны төлеуден жалтаруының
кең көлемін жатқызуға болады.
Екіншіден, бюджеттің үздіксіз тапшылығы, сонымен қатар салық салу
базасын кеңейту және салық салу тиімділігін арттыру жолымен бюджет
табыстарын ұлғайтуға деген үздіксіз қажеттілік.
Үшіншіден, салық жүйелерін жетілдіруге қажеттілік және оларды қазіргі
экономикалық даму деңгейіне сәйкестікке келтіру.
Қазіргі уақытта қосылған құн салығын төлеудің жалпы механизмі көптеген
елдерде бір-біріне сәйкес. Бұл салықтың төлеушілері комерциялық қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалар екендігі белгілі. Тауарлардың
айналымы, жүргізілген жұмыстар мен қызметтердің көлемі салық салу нысаны
болып табылады. Өндірістің және өнімді өткізудің әрбі кезеңінде, оның
бірінші өндірушісінен бастап соңғы тұтынушысына дейінгі салықтың қозғалысы
кезеніңде бірнеше дүркін төлеттірілетінін атап өту қажет. Салық салу базасы
есептелінген еңбекақы, амортизация, несие үшін пайыздарды, жалпы сипаттағы
пайда мен шығындарды (электро-қуат, жарнама, транспорт, және т.б.үшін) қоса
есептегенде, өндіріс пен айналыстың әрбір сатысында қосылған құн негізінде
анықталады. Бұл жағдайда өндіріс қаржылары мен материалдық шығындар құны
салық салынатын айналымнан алып тасталынады. Көптеген салықтар тәрізді
қосылған құн салығын төлеу және есеп айырсу кезінде жеңілдіктер
қарастырылған, олар әрбір елдің тарихы және әлеуметтік – экономикалық
дамуымен анықталады. Алайда, барлығы үшін ортақ салық жеңілдігі өткізілетін
өнім айналымының алым – салық алынбайтын ең аз шамасы болып табылады. Бұл
босату бәрінен бұрын ұсақ бизнесті көтермелеуге бағытталған, оған білікті
бухгалтерлік аппарат иелік етпегендіктен, салық салу базасын есептеуде
белгілі бір қиындықтарды бастан кешіруде. Бұдан өзге, мемлекет ұсақ
кәсіпорындарды салық салудан босата отырып, ақпаратты жинау және өндеумен,
сонымен бірге салық төлеуші қызметін жедел басқару және бақылауды іске
асырумен байланысты өзінің шығыстарын қысқартады[2].
Қазіргі уақытта қосылған құн салығы Еуропалық Қоғамдастықта (әрі қарай
ЕҚ) негізгі жанама салық болып табылады – барлық мүше-мемлекеттер, міндетті
тәртібпен оны қолданысқа енгізді. Бұдан өзге, қосылған құн салығының
барлығы жаңа мүшелердің ЕҚ-қа кіруінің міндетті шарты болып табылады.
қосылған құн салығының мұндай кең түрде таралуы келесі себептермен
түсіндірілді:
3. Қосылған құн салығының негізгі артықшылығы – ол тауардың салықты
құрайтын бағасын өндіру және бөлудің әрбір сатысында дәл анықтауға
мүмкіндік береді, бұл оған қайтадан салық салуына жол бермейді;
4. Қосылған құн салығы экспортты салықтан босатуға және импортқа салық
салуға мүмкігдік береді, бұл ішкі фискальдік шекараларды жою мен
бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін, сонымен бірге ЕҚ-ның негізгі
мақсаты – ішкі нарықты құруға қол жеткізуі үшін де қажет.
Бастапқы кезде қосылған құн салығы қоғамдық шегіндегі барлық айналым
салығы және тұтынуға салынатын салықтың орнын алмастыру үшін таңдап алынды,
өйткені ол экспортты салықтан басату және импортқа салық салумен жобаланған
өз міндет орны принципі бойынша салық салуды қолдануға мүмкіндік береді.
Алайда, қазір міндет орны принціпі бойынша салық салудан пайда болу
мемлекеті принціпіне өтуге деген талпынысқа байланысты, кейбір ғылымдар
қосылған құн салығының тұтынуға салынатын жанама салықтардың өзге
түрлерімен, мысалы сату салығымен алмастыруға ұсыныс жасайды.
Еуропалық Одақтастықта қосылған құн салығының даму кезендері қосылған
құн салығының Батыс Еуропаның жекелеген елдерінде қолданылуы және бұған
қоса сауданың өрістеуі ЕҚ 6 мемлекеттің үкіметін олардың мемлекеттерінң
арасындағы салықтық кедергілерді жою кезінде одан әрі экономикалық өсім
туралы ойлануға мәжбүрледі.
1960 жылы комиссия Фриц Ньюмарктің басшылығындағы Фискальдік және
Қаржылық комитетті құрды, оның негізгі мақсаты ұлттық жанама салық салу
жүйесіндегі өзгешеліктерден туындайтын бәсекелестіктің бұрмалануын
болдырмау болды.
Жарияланған есеп беруде барлық мүше – мемлекеттерге жанама салық
салудың каскадтық жүйесінің бас тартуға ұсыныс жасалды, әрі мүмкін
баламаларды – айналым өсіміне салынатын салықты таза айналымға салынатын
салықпен (яғни, қосымша құн салығымен) немесе бөлшек сату сатысында
қолданылатын біркезендік салықпен ауыстыруды ұсынды[3].
Екінші кезең 1967 жылы 11 сәуірде қосылған құн салығыныа арналған
Бірінші және Екінші Директиваларды қабылдауымен басталды. Бұл ретте
Қоғамдастық қосылған құн салығының ортақ жүйесін белгілеу мақсатында алдын-
ала заңды және саяси келісім (Қоғамдастықтың негізгі мақсаты – ортақ нарық
құруға қол жеткізудің шарты ретінде) қабылдады. Бұл келісім Қосылған құн
салығының ішкі нарыққа сәйкес келетін және ЕҚ шеңберінде, әрі бірыңғай елде
әрекет ететін жүйесін жасаудың мақсаты ретінде жарияланды. Қосылған құн
салығы жүйесінің негізгі міндеті Қоғамдастық шегінде пайда болған елдер
принціпі бойынша Қоғамдастық шегінде салық салуды қамтамасыз ету болды.
1970 жылдардың басынан, дәлірек айтқанда, 1972 жылы (Қосылған құн
салығының 3-і директивасына сәйкес) мүше – мемлекеттер өз мемлекеттеріндегі
айналым салығы жүйесін Қосылған құн салығының ортақ жүйесімен алмастыруға
ниет етті, бұл жүзеге асырылды да. Сонымен бірге қосылған құн салығының
Қоғамдастыққа 1973 жылдың басында қосылған мемлекеттерде де қабылданды.
Қосылған құн салығының дамуындағы келесі маңызды баспалдақ 1977 жылы
қосылған құн салығының Алтыншы Директивасының қабылдануы болды. Алайда осы
бір аса маңызды құжаттың қабылдануы бірыңғай нарық құруды қамтамасыз етуден
гөрі, бірнеше өзге себептерге байланысты болып, 1970 жылдың
сәуірінде Қоғамдастықтың қаржыландыруын мүше – мемлекеттердің меншікті
ресурстары жүйесімен тікелей төлемдері жолдарымен алмастыру туралы шешім
қабылданды, олар бұлардан басқа Қоғамдастықтың ережелеріне сәйкес
анықталған, бағалау негізінде салықтың ортақ ставкасын қолдану көмегімен
шоғырландырылған қосылған құн салығы қаражаттарын енгізуге тиісті болды.
Осылайша, Алтыншы Директиваның басты мақсаты – Қоғамдастықтың түрлі
елдерінде салық салу келісімдеріне салық ставкаларын қолданудың неғұрлым
бірыңғай нәтижелерін қамтамасыз ету үшін қосылған құн салығы базаларын
үйлестіру болды.
1985 жылы біртұтас нарыққа арналған Комиссияның Ақ кітабы фискальдік
кедергілерді жою қажеттілігіне тағы да назар аударды. Осы міндеттерге қол
жеткізу үшін 1987 жылы Ауқымды коммуникацияны қоса, 8 құжат қабылданды,
онда негізгі мәселелер мен проблемалар қалыптастырылды. 1987 жылдың
Бірыңғай Еуропалық Акті салық саласындағы іс-әрекетке арналған заңнамалық
базаны күшейтті.[3].
Бірыңғай нарықты құру Бағдарламасының бірінші негізгі мақсаты,
Қоғамдастықтың ішкі шекараларындағы табиғи бақылаудың күішн жою болды.
Комиссия міндет орны принципі бойынша салық салудан бас тартуды және бір
мемлекет шегіндегі орналастыру тәрізді Қоғамдастықтың түрлі мүше –
мемлекеттері арасында тауарларды орналастырудың қарауын ұсынды. Бұдан
басқа, ставкалардың екі ставкадан тұратын жүйемен адекватты жақындасуының
қажеттілігі туралы саяси мәселелер алға қойылды. Сонымен бірге, ЕҚ-ның мүше
– мемлекеттері арасында салық табыстарын орналастыруға арналған өтемақылық
механизмді жасау қажеттілігіне көңіл аударылды.
1989 жылы қаржы министрлері құрамындағы Кеңес 1993 жылға дейін
салықтық үйлестіруге қол жеткізу мүмкін емес, сондықтан қосылған құн
салығының жүйесінің іске кірісуіне дейін міндет орны принціпі бойынша
салық салу принціпін қолдануға мүмкіндік бере отырып, негізгі қиындықтарды
айналып өту үшін салық салу жүйесінің өтпелі жүйесін енгізу ойға қонарлық
деген шешім қабылдады.
Қосылған құн салығының өтпелі жүйесі 1993 жылдың 1 қаңтарында әрекетке
енгізілді. Қоғамдастықтың ішкі шекараларындағы салықтық бақылау жойылды.
Аталған жүйе барлық актілерде тікелей өтпелі жүйе деп аталды және
Комиссияға 1995 жылдың соңына дейін Кеңестің тиісті шешім қабылдауы үшін,
1994 жылдың соңына дейін ақырғы жүйе құру жөніндегі ұсыныстарды тапсыруға
бұйрық берілді. Алайда, мәселе соншалықты салмақты болғандықтан, Комиссия
проблеманы кең түрде талқылауды ұйымдастыра отырып, қазірге дейін мұндай
ұсыныстарды тапсырған жоқ. Комиссияның 1994 жылдың жұмыс қорытындылыры
туралы есебінде 1989 жылдың қарашасында Қаржы кеңесі қалыптастырған, басшы
бағытқа сәйкес жасалған өту кезеңі гибрид ретінде сипатталды. Нәтижеге
қол жеткізу қауіп-қатерлі әрі күрделі болып шықты, өйткені онымен бір
мезгілде тауарлардың еркін орналасуы қамтамасыз етілуі тиіс, әкімшілік
жиынды жалпы кеміту кезінде бәсекелестіктің бұрмалануына жол берілмеуі
тиіс. Сонымен бірге, мұның бәрі келісімдерді бақылау мәселелерінде әр мүше
– мемлекеттің автономиясына ықпал жасамастан іске асырылуы тиіс. Осы
жағдайлар қосылған құн салығының ақырғы жүйесінің құрылуы іске асырылатын
сол баяу қарқынға себепші болды[4].
1996 жылы Комисия қосылған құн салығының ақырғы жүйесіне өту
Бағдарламасын талқыға ұсынды. 1996 жылдың орта шегіне дейін бірнеше
фазалардан өту арқылы бірте-бірте реформалау қарастырылды. Нәтижеде соңында
мыналарға қол жеткізілуі тиіс болды: салықтың ең аз және барынша көп
ставкаларын белгіленуі тиіс болды (нақ осы уақытта барынша көп ставкаға
ғана қатысты шешім қабылданған); қосылған құн салығын қолданудың табиғи,
аймақтық салалары анықталуы тиіс болды, салық салынатын тұлғаға жария
анықтама берілді; салық салынатын сома түсінігі дәлденді; салықтан,
шегерімдерден босату мәселелері шешілді; бұдан басқа, салық табысын қайта
бөлу механизмі анықталуы, салық салумен байланысты арнайы шаралар
регламенттелді.
2000 жылдың маусымында Комиссия ішкі нарық контексінде қосылған құн
салығы жүйесін қолдануды жақсарту Стратегиясын бекітті, онда 1996 жылғы
бағдарламаның орындалуы үлкен нәтижелерге алып келмегендігі белгіленген.Бір
жағынан, осы өту жағдайлары келіспеушіліктерге толы, өйткені олар күрделі,
жөнсіздіктерге итермелейді, сонымен бірге, шындыққа сай емес деп танылды.
2000 жылдың жаңа Стратегиясының негізі 1996 жылдың ұсыныстарында салынған,
сонымен бірге бірнеше кезеңнен тұрады. 20002001 жылдардың бірінші
кезеңінде ЕҚ Кеңесінде оған тапсырылып қойған ұсыныстарды қабылдау
болжалдалған, бұдан басқа, осы кезеңде Комиссия 2000-2001 жылдардың екінші
кезеңі шеңберінде жаңа ұсыныстар тапсырылуы тиіс (пошта қызметіне,
электрондық коммерцияға, электрондық есеп-шоттарды қоса, есеп-шоттарға
салынатын салық туралы, сонымен бірге әкімшілік кооперация мен салық салу
саласындағы өзара көмек ержелері қайта қаралуы тиіс); үшінші кезеңде – қол
жеткізілген нәтижелерді бағалау мен келешек басымдықтарды белгілеуге
арналады.
Қосылған құн салығы сөз терминің тұнғыш болып француз экономисті Морис
Лоре 1954 калыптыстырған.Қазіргі уақытта қосылған құн салығы дүние жүзінде
кең тараған және де төлеу механизмі көптеген елдерде бір – біріне сәйкес.
Қосылған құн салығы Еуропалық Қоғамдастықта (әрі қарай ЕҚ) негізгі жанама
салық болып табылады – барлық мүше-мемлекеттер, міндетті тәртібпен оны
қолданысқа енгізді. Бұдан өзге, қосылған құн салығының барлығы жаңа
мүшелердің ЕҚ-қа кіруінің міндетті шарты болып табылады.
1.2 Қосылған құн салығының мәні мен ерекшеліктері
Қосылған құн салығының мәнін асыра бағалау қиын. Қазақстандық бюджет
табыстарында оның үлесі салмақты және тауар өндіру және айналым, жұмыстар
мен қызметтер процесінде қосылған құнның арттырылған бөлігін бюджетке
аудару, сонымен бірге Қазақстан аумағына шетелден тауар енгізу (импорттау)
кезінде төленетін төлемдер болып саналады.
Қосылған құн салығы – табыс алушыдан тікелей алынатын және тауарлардың
(жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) бағасын оны арттыра отырып енгізілетін
жанама салықтардың бірі.
Қосылған құн салығы аздаған прогрессивті, бірақ инвестицияны көбірек
ынталандырушы салық болып есептеледі. Бұдан басқа, қосылған құн салығы
кіріс салығынан гөрі қарапайымдау, тіпті өзін-өзі ұстай білетін салық
ретінде де саналады[5].
Салық салу объектілері салық салынатын айналым мен салық салынатын
импорт болып табылады. Бұл жағдайда Қазақстан аумағында өткізілетін
тауарлардың, (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) құны нақты құралған
шығындардан көмек болмауы тиіс. Сондықтан, өткізілетін тауарлардың
(жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) бағасы олардың құны мен қосылған құн
салығы сомасынан құралады.
Өткізу – сату, айырбастау, өтеусіз беру мақсатында тауарларды тиеп
жіберу, жұмыстарды орындау және қызметтер ұсыну, сондай-ақ кепілге берілген
тауарларды кепіл ұстаушыға беру.
Қосылған құн салығын төлеушінің тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) өткізу бойынша жасалған айналымы салық салынатын айналым
болып табылады, оған:
1. Салық Кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған;
2. Өткізу орны Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым
қосылмайды.
Тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу орны Кодекстің 215-
бабына сәйкес белгіленеді.
Егер осы бапта және тарнсферттік бағаларды қолдану кезіндегі
мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының заңдарында
өзгеше көзделмесе, салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн
салығын енгізбей, мәміле жасалған тараптар қолданатын бағалар мен
тарифтердің негізін ала отырып, өткізілетін тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) құны негізінде анықталады. Тауарларды тегін берілген кезде,
сондай-ақ Кодекстің 210-бабының 5-тармағында көзделген жағдайларда, салық
салынатын айналым мөлшері, қосылған құн салығын енгізбей өткізу бойынша
айналым жасау күні қалыптасқан бағалар деңгейінің негізі алына отырып
анықталады, бірақ бұл олардың баланстық құнынан кем болмауы керек. Аталған
тауарларды өткізу күніне бухгалтерлік есепте көрсетілген тауарлардың құны
осы тармақтың мақсаттары үшін баланстық құн болып табылады[6].
Кепіл беруші кепілдік мүлікті (тауарды) берген кезде кепіл берушідегі
салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын енгізбей, осы
мүлікті (тауарды) кепілге беруден алынған қарыз қаражатының сомасы негізге
алына отырып анықталады. Үшінші тұлға үшін төлеуге байланысты қызметтер
көрсетілген кезде салық салынатын айналымның мөлшеріне комиссиялық сыйақы
қосылады. Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен
қызмет түрлері бойынша акциз сомалары енгізіледі. Сатып алған кезде
қосылған құн салығы бойынша] есепке жатқызу көзделмеген тауарларды өткізу
кезінде салық салынатын айналым мөлшері тауарлырдың өткізілу құны мен
баланстық құны арасындағы оң айырма ретінде анықталады. Лизинг алушының
негізгі құрал ретінде алуына жататын мүлікті қаржы лизингіне беру кезінде
қайтарым лизингін шарт бойынша беруді қоспағанда, салық салынатын айналым
мөлшері:
1. Қаржы лизингінің шартына сәйкес бекітілген лизингтік төлем мөлшері
негізінде, оған сыйақы сомасын және қосылған құн салығын енгізбестен,
айналым жасау күнімен;
2. Алу мерзімінің күні қаржы лизингінің шартына сәйкес лизинг алушыға
мүлікті беру күніне дейін белгіленген барлық мерзімдік лизингтік
төлемдердің сомасы негізінде, оған сыйақы және қосылған құн салығын
енгізбей отырып, Салық Кодексінің 216-бабының 2-тармағының 2-1
тармақшасында көрсетілген айналым жасау күнімен;
3. Қаржы лизингін оған сыйақы мен қосымша құн салығын қоспағанда, шарт
бойынша алуға жататын барлық лизингтік төлемдердің жалпы сомасы мен
салық салынатын айналым мөлшерінің арасындағы айырма ретіндегі, сондай-ақ
берілген шарт негізінде өткізу бойынша айналым жасаудың алдағы күндеріне
тура келетін салық салынатын айналым мөлшерінің сомасы ретінде
анықталатын Салық Кодексінің 216-бабының 2-1 тармағының 3 тармақшасында
көрсетілген айналым жасау күнімен белгіленеді[7].
Негізгі құрал ретінде лизингалушының (сатушының) алуына жататын
мүлікті қайтарым лизингі шарты бойынша беру кезінде өткізу бойынша
айналымның мөлшері осы баптың 1 тармағына сәйкес анықталады. Көліктік
экспедиция шарт бойынша қызмет көрсетулер кезінде экспедитордың салық
салынатын айналым мөлшері оның сыйақысы негізінде анықталады.
Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес декларациялануға
тиісті, Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар (Салық Кодексінің 234-бабына сәйкес қосылған құн салығынан
босатылғандарын қоспағанда) салық салынатын импорт болып табылады.
Салық салынатын импорт мөлшеріне Қазақстан Рнспубликасының кеден
заңдарына сәйкес белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік құны,
сондай-ақ қосылған құн салығын қоспағанда, Қазақстан Республикасына
тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер сомалары енгізіледі.
Тауарлармен, жұмыстармен немесе қызмет көрсетулермен алмасу (бартерлік
операциялар) немесе оларды тегін берген кезде салық салынатын айналым
қосылған құн салығын енгізбей, бағалар деңгейі негізге алына отырып
анықталады, бірақ бұл нақты шығындардан кем болмауы керек.
Егер кәсіпорын кәсіпкерлік қызметі үшін тауарлар жеткізілген болса,
оларды ол жеке мақсатымен тегін пайдаланса, онда бұл тауарлардың құнына
қосылған құн салығы салынады. Бұл жағдайда құн көрсетілген тауарларды
пайдалану сәтінде қолданылған бағалар негізінде анықталады, бірақ бұл нақты
шығындардан кем болмауы тиіс.
Қосылған құн салығы бойынша кәсіпорын есептен шығарылған жағдайда,
ондағы қалған тауарлардың құнына бюджетпен өзара есеп айырсу мақсатында
қосылған құн салығы салынады. Мұнда қалған тауарлардың құна нақты
шығындардан кем емес бағалар бойынша белгіленеді.
Еңбекақыны тауарлармен төлеу кезінде де сол тауарлардың құнына
қосылған құн салығы салынуы тиіс.
Акцизделген туарлар бойынша осы тауарлардың құны төленген акциздерді
есепке ала отырып, қосылған құн салығы салынатын айналым болып табылады.
Алыс-беріс шикізаттарының немесе материалдарынан туарлар жасауда
оларды өндеу құнына қосылған құн салығысалынады.
Қосылған құн салығымен бірге бұрын алынған және түскен тауарларды сату
кезінде қосылған құн салығы салынатын айналым инфляцияны қоса есептегенде
берілген тауарларды өткізуден алынған табыс болып табылады.
Өткізілген тауарлар, жұмыстар мен қызмет көрсетулер бойынша қосылған
құн салығының төлеушілері. қосылған құн салығы бойынша есепте тұрған несие
тұруға міндетті резиденттер; Қазақстан аумағында қосылған құн салығы
бойынша резидент еместердің тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) алушы
резиденттер болып табылады.
Импортталған тауарлар бойынша қосылған құн салығын төлеушілер
Қазақстан ауамағында тауарлар импортын іске асырушы барлық заңды тұлғалар
(резиденттер мен резидент еместер) болып табылады.
Егер заңды тұлғаның өткізу көлемі 12 айдың ішінде асып кету сол айдың
1.000 айлық есептік көрсеткішінен асып кеткен жағдайда, көрсетілген заңды
тұлға салық тіркеу орны бойынша қосылған құн салығын төлеуші ретінд есепке
тұруға міндетті.
Егер қосылған құн салығын төлеуші болып табылатын тұлға салық
салынатын ацналымдарға байланысты қызметін тоқтатқан жағдайда, немесе өзін
есепке қойған кезден бастап кем дегенде екі жыл өткеннен кейін, салық
салынатын айналым соңғы 12 айда 1.000 айлық есептік көрсеткіштен аспаса,
өзін қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш беруге
құқылы.
Қосылған құн салығы бойынша есепте тұрмайтын заңды тұлғалар алынған
тауарлары, жұмыстары, көрсетілген қызметері бойынша қосылған құн салығы
сомасын есепке жатқызуға құқылы емес екендігін есте сақтау қажет. Сол
себепте, аталған заңды тұлғалар есепке алуда қосылған құн салығымен бірге
алынған тауарларды, жұмыстарды және қызмет көрсетулерді бейнелейді[8].
Қосылған құн салығы ставкалары салық салынатын айналымның пайызымен
белгіленген. Ал, негізінде кейбір ТМД-ға мүше елдерде тауарлардың
(жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) салық салынатын айналымына, салық
салынатын импортқа, экспортқа қосылған құн салығы 15% ставка бойынша
салынады;
- алыс шетелдермен ТМД-ның кейбір елдеріне тауарларды экспорттау;
- шетелдік дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдіктерге,
сондай-ақ осы өкілдіктердің дипломатиялық және әкімшілік –
техникалық қызметкерлеріне (олармен бірге тұратын отбасыларының
мүшелерін қоса алғанда) тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) ТМД аумағынан тыс жерлерге халықаралық
тасымалдаулармен байланысты қызмет көрсетулер мен жұмыстарды
өткізу тиісті халықаралық келісімшартпен өткізу;
- бастапқы сауда – саттықта аффинирленген қымбат бағалы металдарға –
алтын мен платинаны өткізуге салық 0 % ставка бойынша салынады.
1998 жылдың 1 шілдесінен бастап қосылған құн салығы 0% ставка бойынша
қолданылады. Тауарларды (жұмыстарды; қызмет көрсетулерді) тауарлардың
экспорты, халықаралық тасымалдаумен байланысты жұмыстар, қызмет
көрсетулерді өткізу бойынша айналымдарға қосылған құн салығы нөлдік
ставкамен салынады.
Мынадай тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу бойынша
айналымдар қосылған құн салығынан басатылады:
1. пошта төлемдерінің мемлекеттік белгілерін;
2. акциздік алым маркаларын (СК-нің 549-бабына сәйкес акцизделетін
тауарларды тамбалауға арналған есеп – бақылау маркалары);
3. уәкілетті органдар жүзеге асыратын соларға байланысты мемлекеттік
баж алынатын қызметтерді;
4. адвокаттық қызметтерді, нотариаттық іс-әрекеттерді жүзеге асыру
бойынша көрсетілетін қызметтерді;
5. Қазақстан Республикасының Ұлтық Банкі өткізетін тауарлар (жұмыстар,
қызметтерді);
6. мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін мүлікті;
7. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік мекемелердің
пайдасына өтеусіз негізде негізгі құралдарды беру, сондай-ақ
мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік кәсіпорындар пайдасына өтеусіз
негізде негізгі құралдарды беруді;
8. жарғылық капитал жарғылары;
9. жарғылық капиталға жарна ретінде алынған мүлікті қайтарып алуды;
10. жерлеу бюроларының әдет – ғұрыптық қызмет көрсетулерін, зираттар
мен крематорийлердің қызмет көрсетулерін;
11. оларды өткізу жөніндегі қызмет көрсетулерді қоспағанда, лотереялық
билеттерді өткізу бойынша айналымды;
12. банк карталарымен операциялар бойынша есеп – қисаптарға
қатысушыларға жинау, өндеу және таратып беру жөніндегі қызмет
көрсетулерді алғанда, есеп –қисаптарға қатысушылар арасында
ақпараттық және технологиялық өзара іс – қимылды қамтамасыз ету
жөнінде көрсетілген қызметерді өткізу бойынша айналымдар;
13. жер және тұрғын үй қорының ғимаратына байланыст айналымдарды;
14. қаржылық қызмет көрсетулерді;
15. қаржы лизингіне берілген мүлікті;
16. комерциялық емес ұйымдардың көрсететін қызметтерін;
17. геологиялық – барлау және геологиялық – іздестіру жұмыстарын;
18. мәдениет, ғылым және білім беру саласындағы қызмет көрсетулер;
19. медециналық және мал дәрігерлік қызмет көрсетумен байланысты
тауарларды, (қызмет көрсетулерді, жұмыстарды);
20. кәсіпорындарды өткізу бойынша айналымдар қосымша құн салығынан
босатылады[9].
1998 жылы соған сәйкес кәсіпорынды немесе кәсіпорынның дербес жұмыс
істеп тұрған бөлігін сату, тарату балансы немесе бөлу мен беру балансы
негізінде, берілетін активтерін, оларды қалыптастыру көздерін және олар
бойынша міндеттемелерді көрсете отырып, қосылған құн салығынан босатылатын
нақтылау еңгізілді.
Шаруашылық тәсілмен орындалған құрылыс – монтаждау жұмыстары.
Осындай ыдысты кәсіпорындар – жасап шығарушылардың өткізуін
қоспағанда, қайтарылатын ыдыстың, оның ішінде кепілдік құны бар шыны
ыдыстың құны.
Кәсіпорындардың құрылымдық бірлігінде өнімдерді, жартылай
фабрикаттарды, жұмыстар мен қызмет көрметулерді осы кәсіпорынның
(ішкізаводтық айналым) өзге де құрылымдық бірлігі, өнімдік-өндірістік
қажеттіліктері үшін өткізу бойынша айналымдар.
Қазақстан республикасының Салық заңдарындағы жоғарыда көрсетілген
жағдайлардан басқа, босатылған импорттық басқа да түрлері қарастырылған:
ұлттық валюта, шетел вадютасы (нумизматикалық мақсатта
пайдаланатынынан басқа), сондай-ақ бағалы қағаздар импорты;
1. жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен
тауарларды бажсыз әкелу нормалары бойынша тауарлар импорты;
2. акцизделетін тауарларды қоспағанда, Қазақстан Республикасының
Үкіметі белгілеген тіртібпен ізгілік көмек ретінде әкелінген
таурлар импорты;
3. акцизделетін тауарларды қоспағанда, мемлекет, мемлекеттердің
үкіметтері, халықаралық ұйымдар желілері бойынша қайырымдылық
мақсатында әкелінген тауарлар импорты, оның ішінде техникалық
жәрдем көрсету;
4. шетелдің дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдіктерінің
ресми пайдалану үшін, сондай-ақ солармен бірге тұратын олардың
отбасы мүшелерін қоса алғанда, осы өкілдіктердің дипломатиялық
және әкімшілік - техникалық қызметкерлерінің жеке пайдалануы
үшін әкелінген және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық
шарттарға сәйкес салықтан босатылған тауарлар импорты;
5. салық төлеуден босатуды белгілейтін кеден режимдерінде Қазақстан
Республикасының кеден заңдарына сәйкес декларациялануға тиісті
тауарлар импорты;
6. дәрі – дәрмек заттардың оның ішінде субстанция - дәрілер;
протездік – ортопедиялық бұйымдарды, сурдотифлотехниканы және
медециналық (мал дәрігерлік) техниканы қоса алғанда, дәрі дәрмек
және диабет заттарын өндіруге арналған материалдар мен жинақтаушы
заттар, медециналық (мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар
импорты[10].
Осы тармақшада аталған тауарлардың тізбесін Қазақстан Республикасының
Үкіметі бекітеді;
1. пошта маркаларының (коллекциялық маркалардан басқа) импорты;
2. ақша белгілері өндірісі үшін Қазақстан Республикасының Ұлтық
Банкі және оның ұйымдары жүзеге асыратын шикізат импорты;
3. мемлекеттердің, мемлекеттер үкіметтері мен халықаралық ұйымдардың
желісі бойынша берілген гранттар қаражаты есебіне жүзеге
асырылатын тауарлар импорты.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн
салығының сомасы салық салынатын айналым бойынша есептелген салық сомасы
мен салық сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Есепке жатқызылатын қосылған құн салығының сомасы нақты түскен
тауарлар немесе импортталған тауарлар, есеп беру кезеңінде орындалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтер бойынша көрсетілген шот – фактуралар
бойынша төленуге тиісті салық сомасы болып жабылады, егер мынадай шарттар
сақталған жағдайда:
- заңды тұлғаның кәсіпкерлік қызметінде алынған (немесе импортталған)
тауарлар, қабылданған жұмыстар мен қызмет көрсетулер;
- көрсетілген тауарлар, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді сатып алушы
және ұсынушы ретінде Қазақстан аумағындағы салық органында
қосылған құн салығы бойынша есепте тұрған жағдайда;
- ұсынушы қосылған құн салығы сомасын бөлек жолда көрсететін жіне
өзінің мөрін қоятын бекітілген үлгідегі салықтық шот – фактурада
ресімделген алынған тауарлар, жұмыстар мен қызмет көрсетулер.
Міндетті барлық қажетті деректерді қамтитын салық шот – фактурасының
ресімделуіне деген талаптардың қатаңданғанын атап өтуіміз қажет. Салық шот
– фактурасы теңгеге жазылуы және ұсынушының мөрі және мөртабанымен
бекітілуі тиіс. Егер бұл талаптар сақталмаса, тауарларды, жұмыстар мен
қызмет көрсетулерді сатып алушы төленген қосылған құн салығы сомасын еспке
жатқыза алмайды[11].
- Қосылған құн салығын төлеушінің кәсіпкерлік қызметіне жатпайтын
шаралар өткізумен байланысты тауарлар (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді);
- қонақүй ретінде пайдаланылатын ғимараттарды қоспағанда, тұрғын үй
қорындағы ғимараттарды (ғимараттың бір бөлігін);
- негізгі құралдар ретінде сатып алынған жеңіл автомобильдерді;
- жалдау шартына сәйкес жөндеу шығыстарын жалға беруші өтеген және
жөндеуді жүзеге асырған жалға алушының салық салынатын айналымы
болып табылатын жағдайларды қоспағанда, тұрғын үй қорындағы жалға
алынған ғимараттарды жөндеуге пайдаланылған тауарлар мен
қызметтерді;
- өтеусіз алынған мүлікті (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді),
осындай мүлік Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден әкелінген
және осы мүлікті алушы импорт кезінде қосылған құн салығын төлеген
жағдайларды қоспағанда, алумен байланысты төленуге тиіс болса,
есепке жатқызылмайды.
Азық түлік өнімдерін өндіру және өткізумен айналысатын кәсіпорынның
салық салынбайтын айналымдары болады. Есеп беру кезеңіндегі салық салынатын
айналым 15000000 теңгеге қосылған құн салығы сомасы 13% ставка бойынша
225000 теңгеге тең. Салық салынбайтын айналым 345000 теңгеге тең. Сонда,
өткізудің жалпы сомасы 1725000 теңгеге тең.
Егер кәсіпорын тауарды тиеген, жұмысты орындаған немесе қызметті
көрсеткен, ал сатып алушы олардың бір бөлігін немесе толығымен төлемеген
жағдайда, онда қосылған құн салығының осындай тауарлар, жұмыстар мен қызмет
көрсетулер бойынша төленбеген сомасы көрсетілген қарыз пайда болған кезең
аяқталғаннан кейін 2 жыл өткен соң есепке қабылданады.
Патент бойынша жұмыс істейтін тұлғалардан тауарларды, жұмыстар мен
қызмет көрсетулерді сатып алу кезінде қосылған құн салығы салық шот –
фактурасынан түпнұсқасының негізінде ғана есепке жатқызылады. Патентсіз,
салық декларациясын тапсыру негізінде кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
жеке тұлғалардан тауарларды, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді сатып алу
кезінде қосылған құн салығы салық шот – фактурасының, сонымен бірге
белгіленген тәртіппен ресімделген фискальдік чек негізінде есепке
жатқызылады.
Егер есепке жатқызылған қосылған құн салығының самасы өткізуге
салынған қосылған құн салығының сомасынан асып кетсе, онда салық төлеушінің
таңдауы бойынша көрсетілген асып кету не бюджетпен өндіріліп алынаты, не
қосылған құн салығы бойынша келешек төлемдердің есебіне жатқызылады.
Қосылған құн салығын төлеушілер салықты бюджетке әр салық кезеңі сайын
қосылған құн салығы бойынша декларация тапсыру үшін белгіленген мерзімге
дейін немесе сол күні төлеуге тиісті[12].
Импортталған тауарлар бойынша қосылған құн салығы Қазақстан
Республикасының кеден заңдарына сәйкес кедендік төлемдерді төлеу үшін
белгіленген күні мына тауарлардың:
1. құрал – жабдықтарың;
2. ауыл шаруашылық техникасының;
3. автомобиль транспортының жүк қозғалту бөлігінің;
4. меншікті өндірістік қажеттіліктері үшін алып келінген қосалқы
бөлшектердің импорты бойынша қосылған құн салығын қоспаған
жағдайда төленеді.
Шот – фактура барлық қосылған құн салығын төлеушілер үшін міндетті
құжат болып табылады, ол мыныдай жағдайларда:
1. бухгалтерлік есеп жүргізуде негіздеме болатын бастапқы құжаттарды
қолдана отырып, банктер арқылы халықа көрсетілетін коммуналдық
қызметтер, байланыс қызметтері үшін есеп айырсуды жүзеге асырғанда;
2. жолаушылар тасымалдау жол билетерімен ресімделгенде;
3. қолма – қол есеп айырсу арқылы халыққа тауарларды (жұмстарды,
қызмет көрсетулерді) өткізген жағдайда, сатып алушыға бақылау –
касса машинасының чегін берген кезде;
Қосылған құн салығынан босатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) табыс еткен кезде талап етілмейді.
Қосылған құн салығы салынатын тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер)
өткізуді жүзеге асыратын қосылған құн салығын төлеуші аталған тауарларды
(жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) алушы тұлғаға қосылған құн салығы
көрсетілген шот – фактураны беруге міндетті.
Салық Кодексінің 235-бабына сәйкес қосылған құн салығын есепке жатқызу
үшін негіздеме болып табылатын шот – фактурада:
1. шот – фактураның реттік номері мен толтырылған күні;
2. тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) беруші мен алушының
тегі, аты, әкесінің аты не толық атауы, мекен – жайы және тіркеу
номері, сондай-ақ өнім берушінің қосылған құн салығы бойынша
есепке қойылғаны туралы куәліктің номері;
3. өткізілетін тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің)
атауы;
4. салық салынатын айналымның мөлшері;
5. қосылған құн салығының ставкасы;
6. қосылған құн салығының сомасы;
7. қосылған құн салығы екерілген тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) құны көрсетілеге тиіс[13].
Шот – фактура өткізу бойынша айналым жасалған күннен кешіктірілмей
жазылады және берушінің басшысы мен бас бухгалтер, не осыған уәкілетті өзге
де лауазымды органдардың қолымен куәландырылады.
Қосылған құн салығы салынатын электроэнергияны, суды, газды, байланыс
қызметін, коммуналдық қызмет көрсетулерді, теміржол тасымалдауларын,
көліктік-экспедиторлық қызмет көрсетуді, банктік операцияларды өткізуді
іске асыратын салық төлеушілер салық кезеңінің қорытындылары бойынша шот-
фактураларды жазып алуға құқылы.
Салық салынатын айналымның мөлшері шот-фактурада әрбір тауар (жұмыс,
қызмет көрсету) бойынша бөлек көрсетіледі.
Егер мұндай шот – фактураға өткізілетін тауар (жұмыс, қызмет көрсету)
тізбесі көрсетілген құжат қосымша берілген жағдайда айналымнаң жалпы
мөлшері көрсетілуі мүмкін. Бұл жағдайда шот – фактурада құжаттың номері мен
күніне, сондай-ақ оның атауына сілтеме боуға тиіс.
Қосылған құн салығы – бұл табысты алушыдан тікелей төлетіп алынатын
және оны арттыра отырып, тауарлардың (жұмыстар, қызмет көрсетулер) бағасына
кіретін жанама салықтадың бірі.
Қосылған құн салығы аздаған прогрессивті, алайда инвестицияны көбірек
ынталандырушы салық болып есептеледі. Бұдан басқа, қосылған құн салығы
кіріс салығынан гөрі қарапайым, тіпті өзін-өзі ұстай білетін салық ретінде
жиі саналады.
3. Қосылған құн салығын анықтау тәсілдері
Қосылған құн салығын анықтау тәсілдері (шетелдік және қазақстандық
тәжірибе).
Бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығын анықтау үшін
дүниежүзілік практикада өте көп тараған екі әдіс қолданылады:
1. бірінші немесе тікелей (бухгалтерлік) деп аталатын әдістің мәні
мынадай формула бойынша қосылған құн салығы анықталады:
ҚҚС=ҚҚC
(1)
мұнда: ҚҚ – қосылған құн;
С – салық ставкасы
2. екінші әдіс жанама (есепке алу) деп аталады, ол мынадый формуладағы
шот – фактураларға (инвойстарға) сәйкес анықталады:
ҚҚС=СБ-СК
(2)
мұнда: С – салық ставкасы;
Б - өткізу бағасы;
Қ – тұтынылған тауарлардың құны.
Нәтижесінде қосылған құн салығының жеңілдетілген есеп айырсу тәртібі
құнның шамасын алдын – ала есптесуге негізделген күрделі есеп айырсу
тәртібінің нәтижесін береді деп есптеуге болады.
1995 жылдың шілдесіне дейін Қазақстанда қосылған құн салығын төлеудің
кәсіпорын табыстарымен тікедей байланысты формасы қолданылды. Бұл жағдайда
алынған ресурстар бойынша төленген салық сомасы өзіндік құн (шығындар)
құрамында ескеріліп отырды, осылайша салық қоры жиналды. Осыдан келіп
қосылған құн салығын төлету модулі кумулятивті сипатқа ие болды. Салық салу
саласының мамандары қосылған құн салығын есептеудің аталған әдісі оған
жанама салықтар болып табылатын тұтыну салығының емес, табыс салығының
формасын береді деп есептейді. Мұндай қазақстандық қосылған құн салығының
ілесе алмаушылығы қазақстандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін
төмендетті және елге инвестициялардың құйылуын тоқтатты[14].
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында есепке алу әдісіне
(халықаралық практикада – салық несиесі әдісі) негізделген қосылған құн
салығын есептеудің өзге әдісі әрекет етеді. Әдістің мәні – оның негізінде
бюджетке өткізілген өнімге қатысты есептелген салық сомасының барлығын
емес, тек кіретін және шығатын салықтардың мөлшері арасындағы айырманы
ғана төлеу принціпі болуында. Басқаша айтқанда, тауарлар (жұмыстар мен
қызмет көрсетулерді) алуда төленген кіретін қосылған құн салығы деп
аталатын, өткізілген өнім бойынша есептелген, яғни шығатын салықтың
сомасынан шегерілген салыққа құрылады.
Салық кодексіне тіркеу табалдырығын еңгізу ерекше маңызға ие, соған
сәйкес қосылған құн салығын төлеушілердің қатарынан өткізу бойынша жылдық
айналымы белгіленген минимум АЕК-ң (айлық есептік көрсеткіш) 10000
еселенген шамасына жетпейтін кәсіпкерлер шығарылады. Мұндай шара салықтық
әкімшілікті жеңілдетуге және салық шот – фактуралары қозғалысының
тазалығына бағытталған. СК-ң 208-210 баптарында қосылған құн салығы бойынша
есепке қою және есептен шығару тәртібі егжей – тегжейлі сипатталған. Бұл
жағдайда 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін салық органдарында тіркелген салық
төлеуші 2009 жылдың 1 ақпанына дейін қосылған құн салығы бойынша сеепке қою
туралы өтініш беруге міндетті.
Келіп түскен тауарлар бойынша, оның ішінде импортталатын, орындалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтер бойынша төленуге тиісті қосымша құн
салығын есепке жатқызудың дәлелділігі маңызды болып табылады;
Жеткізілген өнімнің құнында қосылған құн салығының бар екендігін
растайтын құжат тексерілуі қажет. Шет елдерде шығарылатын импортталатын
тауарлар бойынша ҚР бюджетіне кедендік ресімделген кезде төленген қосылған
құн салығы ғана есепке алынады[15].
Оны төлеуден босатылған алынған тауарлар бойынша қосылған құн
салығының сомасы есепке алынбайды. Тауар бүлінген немесе ұрланған жағдайда
осы тауарлар бойынша бұрын есепке алынған қосылған құн салығы бюджетке
қайтарылуға тиіс. Егер салық төлеушінің салық салынатын және салық
салынбайтын айналымдары бар болса, онда қосылған құн салығы бойынша есепке
айналымның жалпы сомасындағы салық салынатын айналымның үлестік салмағы
бойынша анықталатын салық сомасы алынады.
Есепке жатқызылған салықтың сомасы артып кетуі жағдайында, есептік
кезеңде есептелген сомасын ерекше ыждағаттылықпен таулдау қажет, осыған
байланысты қосылған құн салығы бойынша дебттік сальдо туындайды. Егер ол
нөлдік ставканы қолдануға байланысты туындаған болса, онда міндетті түрде
барлық растаушы құжаттар бар-жоғы тексерілуі тиіс. (алыс шетелдердің
шекарасын кесіп өту фактісін растаумен бірге кедендік жүк декларациясы,
бірыңғай халықаралық тасымалдай құжаттары және басқа да деректер)
Жалпыға бірдей әлемдік тәжірибені негізге ала отырып, ішкі сауда
айналымын өсіру мақсатында Қазақстанда қосылған құн салығын төлету міндеті
бар елдер принціпі бойынша жүзеге асырылатынын атап өтеуіміз қажет. Сондай-
ақ мұндай төлетуге көшу Ресей Федерациясымен өзара саудада бекітілген, бұл
Ресейде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz