ОҚУШЫ ПСИХОЛОГИЯСЫН ДАМЫТУДА ТАБИҒИ КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ РОЛІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ТАНЫМ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДА КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ
ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА КӨРНЕКІЛІКТІ
ҚОЛДАНУДЫҢ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...7
1.2 ТАНЫМ ПРОЦЕСТЕРІНІҢ ПЕДАГОГИКА-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНІҢ ДАМУЫ
ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 12
1.3 ТАНЫМНЫҢ ФОЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
9
1.4 ОҚУШЫНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІКТІҢ БАҒЫТТАРЫ, ДӘРЕЖЕЛЕРІ
ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ МЕН
КОМПЕНЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .22
5. КӨРНЕКІ-ҚҰРАЛДАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДАҒЫ АНАТОМИЯ- ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҚТАРДЫҢ ӘСЕРІ ... ... ... ... ...26
6. ОҚУШЫ ПСИХОЛОГИЯСЫН ДАМЫТУДА ТАБИҒИ КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .31
ІІ. ОҚУШЫНЫҢ ДАМУЫНДА КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛГІН
АНЫҚТАУ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ
2.1. КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ОҚУШЫ ДАМУ ДЕҢГЕЙЛЕРІІН АНЫҚТАУДАҒЫ
АЛҒАШҚЫ ТӘЖІРИБЕЛІК ЗЕРТТЕУЛЕРІ ... ... ... ...36
2.2 ОҚУШЫ БІЛІМІН КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАР НЕГІЗІНДЕ АРТТЫРУДЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ...38
3. ОҚЫТУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ФОРМАСЫ БОЙЫНША КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫ ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕЛІК ТЕКСЕРУ
ҚОРЫТЫНДЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2007-жылғы 28 ақпан
айындағы Қазақстан халқына жолдауынада осы заманғы білім беру мен
кәсіптік қайта даярлау, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру,
жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық
экономиканы дамыту үкімет алдындағы келелі мәселенің бірі екендігін ашып
айтты. Осыған орай білім беру жүйесіндегі істің жағдайын түбегейлі
өзгертудің стратегиялық міндеттерін анықтап көрсетіп берді.
Бұның өзі білім саласындағы ең бір өзекті мәселе жеке тұлғаны дамыту,
оның жан-жақты білімді, құзіреттілік қасиеттерді бойына сіңірген
азаматтарды қалыптастыруды мұғалімдер алдына мақсат етіп қойып отыр. Бұл
мақсатты орындаудың әдіснамалық жағын жүзеге асыру ұстаздардың асыл мұраты
болмақ.
Бұл мақсат мүддені жүзеге асырудың бір жолы ақпараттық технололгия
десек, мұнда қазіргі заманғы оқытудың техникалық құралдарының, оқу
үрдісіндегі әртүрлі көрнекі құралдардың маңызы зор.
Олай болса бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының білімділігін
арттыруда бастауыш сыныптарда көрнекі құралдарды пайдаланудың тиімділігі
жайлы мәселе арнайы толық зерттелген емес.
Ендеше бұл тақырып оқу үрдісіндегі өзекті мәселенің бірі болғандықтан
мен дипломдық тақырыбымды Бастауыш сыныпта оқушылардың таным
белсенділігін арттыруда көрнекі құралдарды қолдану тиімділігі деп
таңдауыма негіз болды.
Таңдаған тақырыптың маңыздылығына тоқтала кетсек Я. А. Коменскийді
ерекше атауға болады. Ол өзінің "Ұлы дидактикасында" педагогикалық ойды
және мектеп оқуын ілгері дамытуда ерекше роль атқаратын жаңа дидактикалық
принциптерді анықтады.
Оқудың көрнекілігі, саналы оқу, оқудың жүйелі болуы, сатылы оқу, оқудың
оқушы шамасына сай болуы, оқудың негізді болуы.
Коменскийдің көрсеткен бұл дидактикалық принциптері оның, педагогикалық
жүйесінде бір-бірімен өзара тығыз байланысып отырды. Ол көрнекілік
принципін психологиялық талаптармен байланыстырады.
1. Дүниетаным әдетте сыртқы сезім мүшелеріне байланысты, өйткені түйсікте
болмаған нәрсе, ойда болуы мүмкін емес, осыған байланысты оқыту ісін
заттар туралы құрғақ сөзден бастамай, нәрсенің өзіне бақылау жасатудан
бастау керек.
2. Ғылымның ақиқаттығы мен анықтығы тек сезім арқылы дәлелденеді.
3. Түйсік дегеніміз адал жетекші және зейін; тікелей сезім мүшелерімен
қабылданған нәрсе көпке дейін берік есте сақталады.
Сонымен бірге Коменский осы көрнекілік принципіне байланысты мынадай
ескерту жасады: дүниеде сезім мүшелері тікелей қабылдай алмайтын нәрселер
бар (мәселен, аспан әлемінің денелері және жер астындағы нәрселер немесе
басқа елдерде өсетін өсімдіктер мен жануарлар т.б.) Бұларды оқытуда
Коменский айналадағы заттарды негізге алып, солармен салыстыра отырып оқыту
керек деді. Көрнекілікті іске асырудағы оның ұсынған құралдары: заттар, сол
заттардың суреттері, модельдері т. б. деп көрсетуінен көрнекі құралдардың
маңыздылығын көруге болады.
Ал Жан-Жак Руссо дидактикасының негізі баланың өзіндік әрекетін,
зеректігін, зсйінділігін, байқампаздығын дамыту мақсатын көздеді. Барлық
оқылатын пәндер мейлінше көрнектілікпен баланың қабылдауына бейімделуі
тиіс. Руссоның талап етуінде "көрнекілік" деген тек әдеттегі: суреттер,
картиналар, приборлар т.б. ғана емес, ол - табиғаттың өзі, тікелей өмірдегі
деректер. деп анықтауы көрнекі құралдардың шығу тегі табиғат, қоршаған
орта, айналаң, өмір сүріп жатқан қоғамың екендігін нақтылай түседі.
Швейцарияның көрнекті педагог ғалымы И. Г.Песталоцци оқудың негізін
оның көрнекі болуы деп санады. Көрнекілікті кең түрде қолданған жағдайда
ғана айналасындағы дүние туралы дұрыс білім қалыптасады, ойлау және тіл
дамиды деп көрсетуін көрнекі құралдардың адам өміріндегі тиімділігінің
негізін көре аласыз.
Демек, еліміздің білім саласындағы стратегиялық жаңа мақсаттар білім
беру жүйесінің мазмұнын жаңа міндеттермен толықтырып, өмір талабына сай
жаңаша, құзіретті, саналы тәрбие, сапалы білім берудегі қойып отырған
талабын бастауыш сыныптарда көрнекі құралдарды пайдаланудың тиімділігі деп
таңдауымызға негіз бар екендігін, әрі оның өзекті мәселе екендігін тағы да
нақты дәлелдей түседі.
Оқу үрдісінде оқушылардың білімін арттыруда көрнекі құралдарды
пайдаланудың тиімді жолдары мен тәсілдерін, ізденімпаздық, білімдік
белсенділігін қалыптастыру мәселелері туралы жазылған еңбектерді атап
өтсек: Я. А.Коменский, Жан-Жак Руссо, И. Г. Пестолоцци, К. Д. Ушинскийлер
болса, қазақ ұлтында Ы. Алтынсарин, Ш.Уәлихановтар, А.Құнанбаев,
А.Байтұрсыновтар, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, В.Ф.Шаталов
Ш.Амоношвилилер дамытса, қазіргі кезде Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев,
Қ.Бержанов, Г.А Уманов, А.Ж.Қараев, Р.С.Омарова. т.б еңбектерін атауға
болады.
Зерттеудің болжамы. Егер оқу үрдісінің әр кезеңдерінде бастауыш сынып
оқушыларының білімдік белсенділігін арттыру мақсат-мүддесінде әрбір оқу
сабақтары мейілінше көрнекі құралдармен әдістемелік тұрғыда қамтамасыз
етілсе, онда бастауыш сынып оқушыларының білімдік белсенділігі артып, білім
деңгейі көтеріліп, дербестігі мен шығармашылығы қалыптасар еді.
Зерттеудің мақсаты. Бастауыш сыныптарда көрнекі құралдарды
пайдаланудың тиімділігін арттыруды теориялық тұрғыда негіздеу және
әдістемесін жасау, жеке тұлғаның қалыптасуын практикалық негіздерін
әдістемелік тұрғыдан нақты айқындау
Зерттеудің міндеттері:
1.Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдар негізінде
арттыру проблемасын теориялық тұрғыда қарастыру және оны қазіргі кезеңде
дамытудың перспективалық бағыттарын айқындау.
2.Орта мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының білімдік
белсенділігін көрнекі құралдар негізінде арттыру моделін құру.
3.Бастауыш сынып оқушыларының білімдік белсенділігін көрнекі құралдар
негізінде қалыптастырудың нақты әдістемесін жасау және оның тиімділігін
тәжірибе жүзінде тексеру.
4. Бастауыш сынып оқушыларының білімдік белсенділігін көрнекі
құралдар негізінде арттырудағы тәжірибеден бұрынғы оқушылар таным деңгейін
анықтау
5.Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдар негізінде
анықтау мақсатындағы тәжірибелік сауалнамалар құру
6.Жүргізілген тәжірибеге негіздей отырып, оқушылардың білімдік
белсенділігін көрнекі құралдар негізінде арттыру жолдарын жасау
Зерттеу объектісі. Солтүстік Қазақстан облысы, Қызыл ту ауданы, № 2
және №3 орта мектптерінің 2 сыныбы. 2006-2007 оқу жылы
Зерттеу пәні. Бастауыш сыныптағы оқу пәндері. Оқыту үрдісінде
көрнекі құралдарды пайдаланудың тиімді жолдары мен әдістері және
нормалары.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу
әдістерін қолдану; бастауыш сынып оқушыларының оқу үрдісін бақылау;
оқушылармен әңгіме жүргізу, сауалнама алу; алдыңғы қатарлы педагогикалық
тұрғыда саралау; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және
педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік –
эксперимент жұмысының мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
1.Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдар негізінде
арттыру теориялық негіздері айқындалып, оларға берілген сауалнамалар бір
жүйеге келтірілді және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
2.Бастауыш сынып оқушыларының білімдік белсенділігін көрнекі құралдар
негізінде арттырудың моделі жасалып, өлшемдері мен көрсеткіштері,
деңгейлері айқындалды.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- Қазіргі жағдайда орта мектептерде оқушылардың білімдік белсенділігін
көрнекі құралдар негізінде арттырудың әдістемесі жасалынды;
-Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдар негізінде
арттыруға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалды;
-Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдар негізінде
арттырудың теориялық әдістемесі, қорытындылары, зерттеу нәтижелері мектеп
мұғалімдер қызметінде, педагог кадрлардың біліктілігін жетілдіру
институттарында, осы саладан білім, іскерлік, дағдыларын жетілдіру
мақсатында пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
-Көрнекі құралдың оқушылардың білімдік деңгейін арттырудағы мәні:
-Оқушылардың көрнекі құралдар негізінде қалыптасу моделі, өлшемдері
мен көрсеткіштері, мүмкіндік болатынын деңгейлері:
-Қазіргі кезеңде бастауыш сынып оқушыларының білімдік көрнекі
құралдарды пайдаланудың тиімділгі негізінде әдістемесінің мазмұнын
қалыптастыру мен нәтижелері:
-Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдарды пайдаланудың
негізінде қалыптастыратын педагогикалық шарттар негізделеді: оқу-тәрбие
үрдісінде жеке тұлғалық-бағдарлық оқыту технологиясын қолдану, мұғалім мен
оқушының өзара қарым-қатынасындағы ынтымақтың болуы, бастауыш сынып
оқушыларының қазіргі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге
бейімдеу.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ТАНЫМ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДА КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ
ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА КӨРНЕКІЛІКТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ
Білім мазмұнына деген мұндай жаңаша көзқарас ең алдымен білім, білік,
дағдыларды меңгерудің негізі ретінде оқушы дамуы мен тәжірибесін қамтамасыз
ету міндеттерін шешуді көздейді. Басты кезекте бастауыш сынып оқушыларының
игеруге қажетті білім, білік, дағдылар жүйесін зерттеуді қажет етеді. Бұл
зерттеуде оқушы игерген білім, білік, дағдылар жүйесін тексеру мен
багалаудың рөлі ерекше.
Н. Назарбаевтың Қазақстан- 2030 Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы" туралы Қазакстан халқына
жолдауында айқындалған негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге асыру
үшін білім мазмұнын жаңартумен қатар, оқытудың әдіс-тәсілдерін қолданудың
тиімділігін арттыру қажет. Сондықтан ұстаз өзінің ғана іс-әрекетінің дұрыс
болуына қанағаттанып қоймай, оқушылардың да танымдық белсенділігін
дамытуға ерекше көңіл бөлгені жөн.
Әл-Фараби, Ы. Алтынсарин, тағы басқалар оқыту арқылы оқушылардың ақыл-
ой қабілеттерін, дербестігін дамытуға көңіл бөлу керектігін айтқан болса,
оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен ұстанымдары, оқыту әдютері мен
құралдары туралы М.А. Данилов, Б.Н. Есипов, К.Ж. Ягодовский, М.Н. Скаткин,
Н.Я. Лернер, Р.Г. Лемберг, Ю.К. Бабанский, В. Оконь, М. Жұмабаев, Ж.
Аймауытов, А. Клинберг, Н. Марев, С.Н. Архангельский, Н.Д. Хмель, тағы
басқалар өз еңбектерінде талқылаған.
Көрнекілік - оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс
бітімін, сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап,
құлақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс.
"Көрнекі құрал" ұғымының мазмұны психологиялық және педагогикалық
әдебиеттерде түрліше сипатталуда. "Көрнекілік" терминінің түбірі "көру"
етістігінен шықса да, қазіргі уақытта ол түрліше сезім мүшелері арқылы
санаға әсер ету керектігін білдіреді.
Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің тарихында ұлы
ағартушылардың, қазақтың алдыңғы қатарлы зиялы өкілдерінің еңбектерінде
оқыту мен тәрбиенің негізгі мәселелері туралы көзқарастар ерекше орын
алады.
Абай өзінің шығармаларында ақыл -ойды дамытып, шын ғылыми білім алудың
қажеттілігін, ол үшін ойлау, зейін, ес, мінез-құлық, ерік-жігер, қиял
сияқты психикалық процестерді дамыту керек екендігін ашық ұғынды. Білім
алуда педагогикалық принциптерді қолдануды насихаттау туралы пікірлері
дидактикалық мұра болып есептеледі.
Ұлы Абайдың: "Адам баласы... көзбен көріп, құлақпен естіп, қолмен
ұстап, тілмен татып, мұрнымен иіскеп, тыстағы дүниеден хабар алады" - деген
дана ойы педагог классиктермен ұштасады.
Қазақтың ұлы педагогы Ы. Алтынсарин де зор көңіл бөлген: "Қазақ
жастары ғылым, өнерді кітап сөзі деп қарамай, заттай, көзімен көріп ажырата
білулері керек", - деген.
Ол оқу әдістері мен тәсілдерін былай тұжырымдайды.
а) оқыту әдістері -балалардың жүре келе мектепке, сабаққа, кейіннен
ғылымға, өз бетімен білім алуға құмарландыратын жол;
ә) сабақта баланың ойлау қабілетін арттыратын жаттығулар қажет,
мысалы, әңгіме, түсіндіру арқылы оқыту әдістері.
Бұл көрнекілік заттарды және өмір фактілерін пайдалануға
көмегін тигізеді: заттарды және құбылыстарды суреттеу, олардың қасиеттерін
салыс-тыру, әр түрлі қорытындылар жасау. Сондықтан да балаларда дұрыс ойлау
қабілеті қалыптаса бастайды. Профессор Т. Сабыров былай деп түйіндейді:
1) Мұғалім оқушылардың бақылауын ұйымдастыру үшін, ең алдымен,
бақылаудың мақсатын, байқайтын нәрселердің мөлшерін
немесе көлемін анықтап, жоспарын жасау.
2) Бақылауда, мүмкіндігінше оқушылардың барлық сезім
мөлшерін қалыптастыру арқылы нәрселердің неғұрлым көп
және әртүрлі қасиеттерін жан-жақты байқатқан жөн.
3) Мұғалім бақылау кезінде оқушылардың анализ бен
синтез жасап, нәрселердің негізгі қасиеттерін айыру,
топтастыру сияқты ойлау амалдарын қолданып, қорытындылар шығаруына
басшылық ете білуі қажет.
4) Бақылау кезінде мұғалім өз сөздеріне басшылық ету
рөлі мен оқушылардың өздігінен жұмыс істеуінің арасында дұрыс
байланыс болуын қамтамасыз етіп, олардың өздігінен бақылау қабілетін
мейлінше дамыту мақсатын көздеуі керек.
Демек. мұғалім баяндайды, әңгімелейді, түсіндіреді, заттарды немесе
көрнекі құралдар мен техникалық құралдарды көрсетеді, ал оқушылар сол кезде
тыңдайды, қызығады, қабылдайды, бақылайды, ой-ланады және тағы басқа таным
әрекеттерін жасайды.
Ендеше педагог-ғалым Оразбек Нұсқабайдың сөзімен айтсақ, оқыту,
тәрбиелеу және жетілдіріп дамыту үрдістерін білім берудің субъектісі болып
табылатын оқушылардың белсенді іс-әрекеттерімен тығыз бірлікте
жүргізу керек. Сонда ғана оқушылар өз іс-қимылының
мақсаты мен маңызын түсініп, - ұғынуға талпынады. Олардың ойлау
қабілеті жан-жақты толысып, пісіп жетіледі.
Алдағы өміріне қажетті білімнің, біліктің, дағдылардың
берік негізін дамытады. Сан алуан көрнекіліктер түрлері педагогика
ғылымында жүйеленіп, топтастырылған.
Педагогикалық сабақ кезеңдерінде әртүрлі көрнекіліктерді шын
түрлерімен қолдана отырып мұғалімдердің байқағаны: оқушылардың сабақка
деген ынтасы мен қызығушылығын арттыра түседі.
Көрнекіліктер түрлері дидактикалық үрдістерімен, соның ішінде дамыта
оқыту үрдісімен ұштастырыла іске асуы тиіс.
Көрнекі құралдарын жіктейтін сызба нұсқаны қарастырып көрейік.
Көрнекіліктің түрлері:
Көрнекіліктің түрлері:
Көрнекі күралдар
Табиғи бейнелеуші символикалық
динамикалық
көрнекіліктер
оқу картиналары сызбанұсқа
(нышандық)
диапозитивтер мәтіндік
диафильмдер сандық кестелер
мульяждар диаграммалар
макеттер план, карта
көркем суреттер таңбалық бейнелер
(формула таңдау белгілері)
Табиғи көрнекілік: коллекциядағы кептірілген өсімдіктер, хайуанаттар
мен құстардың тұлыбы, минералдар және тағы басқалар жатады.
Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометриялық фигура. макет,
портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің бедері
тағы басқалар.
Символикалық көрнекілік: карталар, картограммалар, схемалар,
диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы, кестенің бірнеше түрлері бар. Олар:
хронологиялық, сингрондық, тақырыптық, графикалық кестелер тағы басқалар.
Экранды — динамикалық көрнекілік: шындық дүниені бейнелейді. Олар:
диапозитивтер, диафильмдер, эпипреакциялар, оқу киносы, оқу теледидары.
Дыбысты техникалық көрнекілікке: грампластинкалар, магнитофильмдер,
радиоқабылдағыштар жатады. Жалпы орта мектептерде
оқу – тәрбие үрдісінің міндеттерін шектеуге көрнекілік құралдарының
қызметтері, олардың дидактикалық құрылымдары мен тәрбиелік
бағыттарына орай анықталады.
Көрнекілік құралдары мектепте оқыту мен тәрбие беру барысында:
- оқушының жеке сезім - күйіне әсер етеді (яғни, таныммен, ғылыммен,
өнермен байланыс жасауы мен тұрақтандырушылық қызметі);
- ақпаратты меңгеруді жеңілдетеді (яғни, ақпараттық таныстырушылық
қызметі);
объекті жөніндегі ақпаратты белгілі шамаға дейін ұғынуға мүмкіндік береді
(сананы қалыптастырудағы көрнекілік қызметі);
- іскерлік пен дағдының қалыптасуына үлес қосады (жаттықтыру қызметі);
- оқу — тәрбие жұмыстарының нәтижесін бақылауға үлес қосады (бақылау
мен бағалау қызметі);
Көрнекілік кұралдары төмендегі шарттарды ескеру барысында ғана өз
міндеттерін толық орындай алады:
- оқу бөлмелерінің толық жабдықталуы; қажетті құралдын білім беру мен
оқыту аясында өзіндік мүмкіндіктерінің жүзеге асырылуы;
- оқу-тәрбие жүйесінің барлық салаларының кіріктірушілік,
үйлесімділік және кешендік мүмкіндіктерін ескерту;
оқытушы мен оқушының қазіргі кездегі оқыту әдістерін пайдалану барысында
өзара қарым-қатынастарын ескеру.
Көрнекі құралдарды оқыту процесінде жүйелі түрде қолдану функциялары
оқытушының өз жұмысына байланысты. Бүл ішкі және сыртқы байланыстарға
байланысты анықталады. Оқытудың материалдары мен әдістері оқытудың
мазмұнына байланысты болады. Оқушыға ақпаратты жеткізу үшін мұғалім өзіне
тән әдістерін пайдаланады.
Мектептегі оқыту ісі сабақ мазмұнына байланысты алуан түрлі әдіс-
тәсілдерді кеңінен қолдануды қажет ететіні белгілі. Сондай әдістердің ең
неізгілерінің бірі - оқушылардың байқау-көру қабілетін дамыту үшін сабақта
қолданылатын көрнекі және дидактикалық құралдарды пайдалану.
Бұл негізінен мұғалімдердің ізденісіне, әдістемелік жаңалықтарды іске
асыра білуіне байланысты болып келеді. Мысалы: бастауыш сыныптарда көрнекі
құрал ретінде заттың өзін пайдаланған тиімді.
Бұл оқушылардың қабылдауына жеңіл болып, олардың сабаққа деген
белсенділігін арттырады.
Дидактикалық материалдарды дамыту кезінде жұмыс жасау мен ұйымдастыру
ең бірінші дидактикалық негіздерге және оны қолдана білу облыстарын білу
керек. Оқу оқыту кезінде және оқу орындарында дидактикалық материалдар
қазіргі заманғы талаптарға сай болу керек.
1.Дидактикалық, техникалық және экономикалық қажеттіліктерін
қарастыру.
2. Оқу бағдарламасына сәйкес келуі.
3. Ғылыми техникалық қазіргі заман дамуына сәйкестендіріліп
жасау керек.
4. Дидактикалық материалдар жүйесі ақпараттарды беру үшін
оқушылардың өзіндік жүмысын ұйымдастыру үшін және бақылау
жұмыстарын ұйымдастыру үшін білімділік іс-әрекеттерін қалыптастыру керек.
5. Негізгі дидактикалық принциптерге сәйкес келу керек.
Оқытудың ерекшелігіне, жаңашыл, шебер ұстаздардың әдістеріне
және оқыту формасына сәйкес келу керек.
6. Оқушылардың белсенділігін арттырып, олардың қабілеттерін танымдық
процесі арқылы дамыту. Оқыту процесі кезінде оқушыларға жеке-жеке көмек
көрсету. Фронтальдық оқыту кезінде жақсы көрінетіндей етіп әр
элементтерді слаидтар арқылы демонстрация жасау керек. Оқушылар
жүмыс жасайтын жер кеңірек болуы тиіс.
7. Оқушы мен оқытушы бір-бірімен еркін жұмыс жасай алуы керек. Жұмыс
жасайтын орын эстетикалық және гигиеналық талаптарға сәйкес келуі қажет.
8. Мұғалім мен оқушы еңбегін ұйымдастыру кезінде ғылыми
және шығармашылық жүмыспен қамтамасыз етілуі тиіс.
9. Қолданылатын дидактикалық материалдар тиімді және максималдық
педагогикалық талаптарға сәйкес болуы керек.
Көрнекі құралдарға қойылатын талаптар:
1. Көрнекі құралдардағы суреттер, жазулар сынып оқушыларына толық
көрінетін болуы керек.
2. Әрбір көрнекі құрал өтілетін тақырықа арналған, соның мазмұнын
ашатын болуы тиіс.
3. Көрнекі құрал тартымды безендірілген, бояулары айқын болғаны жөн.
4. Көрнекі құралға оқушы назарын ерекше аудартуға арналған мәтін,
сурет ерекше бояумен берілуі керек.
5. Бір сабақта бір не екі ғана көрнекі құрал қолданылуы тиіс.
6. Көрнекі құралда бір мәселенің қайталануынан сақ болу
керек.
7. Көрнекі құралда жүйеліліктің, хронологиялық реттің
сақталуын қатты қадағалау.
8. Көрнекі құралда берілген әрбір мысал тексерілген, дау
тудырмаптын, түсінікті, өтіліп отырған материалды дәлелдеуге көмектесетін
болуы керек.
9. Мүмкіндігінше көрнекі құрал өтілейін деп
отырған материалды толық қамтитындай болғаны жөн.
10. Көрнекі құралды сыныпта пайдаланганда уақыт көп кетпейтіндей етіп
жасау (іліп қою, алу, қайта пайдалану).
Сонымен, қорыта келгенде қоғамдық өмірдің қай саласында болсын
жаңарулар жүріп жатқан қазіргі таңда жалпы білім беретін
мектептердің әлеуметтік рөлі бұрынғыдан да аса түсуде. Қайта құрудың басты
тұтқасы - адам, ал оның белсенді өмірлік айқындамасын қалыптастыру
мектептен басталады.
Жеке пәндер бойынша, әсіресе бағдарламада көрсетілген кейбір қиын
материалдарды немесе олар-дың тарауларын өткенде ғылыми тұрғыдан іздену мен
әдістемелік талдаулар жасау арқылы ғана оқыту әдістерін жетілдіруге болады.
Педагогикада ең негізгі мәселелердің бірі болып қолданылатын
көрнекілік және дидактикалық материалдарды оқу процесінде тиімді қолдану
мәселесі. Осы мәселені шешу үшін, бұл педагогикалық коллективтерде және оқу
орындарында, ғылыми конференцияларда қарастырылады.
Қазіргі заманда тәжірибелік жобаларда көрнекі құралдарды дайыңдау үшін
үлкен жүйелі жол жасалады. Бұл жерде көрнекі құралдарының мазмұны,
формасы және оқыту әдісі байланыстырылып қолданылады. Осының бәрін
комплекстілі қамтамасыз ету үшін оқу бағдарламаларында көрнекі
құралдарды сабақта кезеңмен қолдануы кезінде оқыту үрдісінің
маңыздылығын, сапасын арттырады.
Құрастырылған көрнекі құралдардың сапасын анықтайтын басты өлшемдер:
— көрнекі құралдардың мазмұндық өлшемдері;
- әдістемелік өлшемдері;
- эргономикалық өлшемдері;
— техникалық-экономикалық өлшемдері.
1.2 ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТІ АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ТАНЫМ ПРОЦЕСТЕРІНІҢ ПЕДАГОГИКА-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ
ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
Түйсік және қабылдаудың дамуы,оны қалыптастыру жолдары
Балаларда түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен, туғаннан
кейін бернеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады. Оның
аузына хинин ерінтіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді. Осы
айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады. Баланың
есту түйсігі біртіндеп дамиды.
Алғашқы күндері құлақ түтігі суға толы болады да, ештеңені есітпейді.
Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа біртіндеп реакция көрсетеді. Егер
бала үш аптадан кейін дыбысқа елеңдемесе, оның саңырау болып қалуы ықтимал.
Мұндайда анасы баласын дәрігерге апарып көрсеткені дұрыс. Үш айлық бала
анасының еркелеткен дауысын естіп, көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе,
кемсеңдеп жылайтын болады. 2-3 айдан былай қарай бала көзін жарық түсіріп
тұрған затқа бұра бастайды, қозғалмалы заттарға көзін тұрақтатуға тырысады.
Жарықты түйсіну тіпті жаңа туған нәрестелерден де байқалады. Мәселен,
шала туған баланың өзі де бірнеше күннен кейін жарық пен қараңғыға түрліше
реакция білдіреді. Заттың түсін айыру кейінірек дамиды. Мәселен, 5 айлық
бала алдымен заттың түріне, біртіндеп оның көлеміне, одан соң барып,
бояуына көңіл аударатын болады.
Бала тілінің шығуы, оның жүре бастауы- түйсіктердің дамуына қолайлы
әсер етеді. Мектепке түскенге дейін түйсіктердің негізгі түрлері (көру,
есту, сипай сезу, қозғалыс т.б.) біршама қалыптасып үлгереді. Мектеп
оқушыларының түйсіктерін де жан-жақтылы дамытуға мүмкіндік мол. Бұл үшін
оқушылардың оқу әрекеті белсенді де творчествалы, қызғылықты да сан қилы
болып ұйымдастырылуы тиіс.
Түйсік дамытуды баланың өзі қажетсінсе, тіптен жақсы. Егер оқушы
мектепке дейін сурет салумен әуестенсе, және оның салғандары сәтті шықса,
мектепте де сурет салуға ынталанып, бояу біткеннің қасиетін білуге
ықыластанып тұрады.
Осындай баланың түсті айыру қабілеті өз құрбыларынан әлдеқайда жоғары
болады. Түйсікті дамытуға нұқсан келтіретін факторлардың бар екенін ұмытпау
қажет. Мәселен, бала партада дұрыс отыра алмайтын болса, оқыған немесе,
жазған кезде қисайып жатып алса, кітапқа, дәптерге көзін өте жақын
дағдыланса, оның көру қабілеті нашарлайды.
Мұғалім осы айтылғандардың, сондай-ақ жатып оқудың да зияндылығын
балаға ескертуі тиіс. Мұғалім көзі нашар көретін оқушыны жеке бақылауға
алып, қадағалап отырмаса болмайды. Көзі нашар көретін баланы қадағаламаса,
оның сабақты нашар үлгеруі де мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларының есту
түйсіктерін жетілдірудің де маңызы зор.
Оқушылар жоғары дыбыстарды да сезе алатын болуы тиіс. Мұндай қабілет
арнаулы жаттығулар арқылы тәрбиеленеді.
Мәселен, 1-ші сынып оқушыларының көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен ажырата
алмауы, оқу жазу дағдаларының қалыптасуына кедергі эксперименттік
зерттеулерде анықталып отыр. Сөйтіп оқушылардың түйсіктері тәжірибе жүзінде
дамитындығы атап айтқанда, ән айту – есту түйсігін, сурет салу – көру
түйсігін, еңбек сабақтары – қозғалыс, сипай сезу түйсіктерін кемеліне
келітіріп отыратындығы байқалды.
Қабылдау. Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің
дамуымен бірге жүріп, отырады. Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы
зор. Өйткені қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру – оның мағынасын
ұғынуға жәрдем етеді, мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға
болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибесі аз. Сондықтан олар
заттарды көбінесе үстірт қабылдамайды. Мәселен, 4-5 жастағы бөбектер
кеңістік пен уақытты, алыстық пен қашықтықты, нашар ажыратады
Уақытты дұрыс қабылдау да балаларға қиын. Бөбектер күн мен түнді,
жылдың төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанымен, бүгін мен ертеңді кешегі
мен бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне
байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың
қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы
нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады.
Олар әлде болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай
алмайды. Бала заттың көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерн
ғана көреді, заттарды талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол
заттың өзіне ұнағанын, олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін
қабылдауға ұмтылады. Мұндай қабылдауда белсенділік жағы да аз болады. Егер
объектіні қабылдау қиынға соқса, бала оған қынжылмайды, екіншісіне ауысады,
қабылданған затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен, бірақ онда жүйе
болмайды.
Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай
қателері азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын
болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік
белгісін ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу
принципіне зер сала бастайды, Енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді.
Заттарды дұрыс қабылдай алу мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей
болмайды. Мәселен, күнбе-күн өтілетін ана тілі сабақтарына қарағанда сирек
болатын ән-күй, сурет сабақтарынан бала қабылдауының даму дәрежесі баяу
болады.
Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады.
Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып оқушыларында да бар.
Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар деп баланың тізбектеуі
– оның байқай алатындығының белгісі. Үшінші, төртінші сынып оқушылары
объектінің түсіне, түріне, үлкен-кішілігіне де назар аудара алады,
байқаудың мақсатын түсінеді, нәтижесін сөз арқылы тұжырымдап, бірнеше
объектілерді қатарынан байқай алуға шамасы келеді.
Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер
етеді. Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының
белсенділігін қадағалап отырғаны абзал. Өйткені бала объектілерді қарауға
селсоқ кірісетін болса, байқау дәрежесі өте төмен болады.
Бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, мұғалім мына
төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс:
1)Көрнекті құралдарды
2)Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын заттар
мен құбылыстардың мәнін түсінген болу шарты
3)Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынға білімдерімен үнемі байланыстырып отыруға зер
салу қажет.
4)Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, қиындығын мұғалім еске алу шарты
5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу, дұрыс қабылдап үйренуге
әдеттендіру шарты.
Естің дамуындағы елес және оны тәрбиелеу. Қайта жаңғырту процесі
елеспен тығыз байланысты. Өйткені өткендегіні қайта жаңғырту түрлі
елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.
Елесті түйсікпен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге болады. Елес
арқылы адам заттар мен құбылыстарды аз да болса, жалпылай бейнелей алуға
мүмкіндік алады.
Мәселен, баланы оқуға, жазуға үйрету анық, дәл елестерсіз мүмкін емес.
Егер оқушы да әріптердің жазылуы жөнінде анық елес болмаса, ол дұрыстап
жаза алмайды. Көру елестері сурет сабағында аса қажет. Баланың зат
жөніндегі елестері анық болса ғана ол суреттерді соған сәйкес етіп сала
алады. Елестер қабылдаудың негізінде қалыптасып отырады. Сондықтан баланың
қабылдауы толық болса ғана елестері де толық болады.
Оқушы өзі байқап отырған нәрсені кейін қажет блатындығын сезінетін
болса, оның елесі де тиянақты қалыптасады. Мәселен, оқушы табиғаттану
сабағында үй қояндары туралы мәлімет алғанда, кейін мұны жатқа саладыны
ескертілсе, баланың байқауы тереңірек болып, елесіне жақсы тірек болады.
Баланың елестерін дамытуда арнаулы жаттығулар жасап отыру қажет. Мәселен,
сурет сабағында алдымен салынатын затқа баланың зейінін аударып, кейін одан
жатқа сол затты салуды талап етсе және осындай әдісті бірнеше рет қайталаса
баланың көру елесі дами түседі. Бастауыш сынып оқушыларының өмір тәжірибесі
аз, ой-өрісі әлі жетілмегендіктен, затты жалпылай алу қабілеті нашар
болады. Мұғалім осы жағдайды ескере отырып, балада нақтылы елестердің мол
болуын ойластыруы тиіс. Мектеп жасына дейінгі балалардың елестерін дамытып
отыру, оларды оқу әрекетіне дайындаудың негізгі бір элементі екендігі ата-
аналардың естерінде болуы тиіс.
Зейінннің дамуы және оны тәрбиелеу. Балаларда тілдің шығуына
байланысты ырықты зейіннің саңылауы байқала бастайды. Ырықты зейін
үлкендердің ықпалымен балаларға түрлі талаптарды орындатып үйретуіне орай
дамытып отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, киім-кешектерін жинастыру,
үлкендердің айтқанын тыңдай білуге баулу т.б) Мектеп жасына дейінгі
балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті ерекше орын алады.
Ойын арқылы бала түрлі обьектілерді көреді, естиді, байқай алады,
фактілер мен құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар аудара
бастайды. Балаларды зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі, тұрақтылығы
т.б) жақсы байқалады.
Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен жетіледі. Мектеп-оқушылардың
зейінін оқу-тәрбие процессінің талаптарына байланысты жүйелі түрде
қалыптастырып дамытатын негізгі орын болса, мұғалім – балалардың зейінін
тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойлағаннан басқаға көңіл бөлмей келген
бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан аяғына дейін отыруға
оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың аяқталуын асыға күтіп
отыратындары да осыдан.
Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы ой-өрісінің көрнекілігіне де
байланысты. Мәселен, бірінші сынып оқушылары түрлі нәрселерді санағанда,
көбінесе олардың сыртқы формасына, бояуына көңіл аударады да, ең негізгі
міндеті есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл жастағы балалардың зейініндегі
екінші бір ерекшелік- зейін көлемінің өте тары келетіндігі. Мұғалім осы
жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс.
Ол сабақта бала ұғымына түсінікті, тіл жағынан жеңіл етіп берсе,
көрнекі құралдарды тиісінше пайдаланса, бала зейіні бір обьектіге тұрақтала
түседі де, зейіннің бөлінуі кемитін болады. Оқушы зейіні негізінен сабақ
үстінде тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша,
мұғалімнің сөзі оның зейініне қонбайды, қиялын толғандырмайды.
Зейін тәрбиесінде әр бір мұғалімнің еске алатын кейбір шаралары мына
төмендегілер:
1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, олада
зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын.
2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық, қысқа
болып келсін.
3. Бала қайда жүрсе де, (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа тәрбиеленуі
тиіс.
4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі –ерік. Сондықтан
зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.
5. Бастауыш сынып оқушыларының жүйке жүйесінің әлде болса, қатая
қоймағандығы еске алынсын. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау, орынсыз
жалықтырмау, ауыр, жеңілдігі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ кестесіне
талапқа сай орналастыру секілді мәселелер де зейін тәрбиесіне қатысы бар
шаралар. Ы. Алтынсарин: егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, оқытушы
оларды кінәлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға
тиіс -деп өте дұрыс айтқан. [5]
Ойлаудың дамуы және оны қалыптастыру Жаңа туған балада ешқандай ойлау
болмайды. Ойлау баланың сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасаудың
нәтижесінде, оның өмір тәжірибесімен қосақталып дамып отырады. Он бес айлық
бала өзі сүйрей алмаған жәшіктің ішіндегі нәрселерді көріп, біртіндеп
оларды азайта бастайды, содан соң оны жылжытатын болады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады.
мектепке түскенге дейін бала ойлауы дамудың үстінде болады. Ойлау бұл
кезеңде нақтылы-бейнелі болып, әрекетпен әлде де тығыз байланысып жатады.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауын дамыту үшін мұғалім
тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Осындай ойлау тәрбиесіне қатысты
кейбірі мына төмендегілер:
1.Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық математикалық) жөнінде өз
беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін мұғалім сабақта мүмкіндігінше
эвристикалық методты жиі пайдаланып отыруы қажет.
2.Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын дамытуға
үлкен әсерін тигізеді
3.Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жазылады.
4.Мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған оқу
процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикасын дамыта алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
5.Оқушылардың өз беттерінше жасаған ой операцияларының дұрыс-
бұрыстығын тексерткізу, оларды бір мәселенің өзін түрлі жолдармен шешуге
үнемі бағыттап отыру
6.Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын жан-жақты дамытумен тығыз
ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, таныту қызығуларын,
көзқарасымен сенімін тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс.
Сөйлеудің дамуы және оны тәрбиелеу. Бала алдымен дауысты дыбыстарды,
кейінірек дауыссыз және сыңар дыбыстарды, соңынан дауыссыздардың қатаң, ұяң
түрлерін меңгереді. Екіден былай қарай баланың сөздік қоры қауырт өседі.
Мәселен, жас жарымдағы балада 10-15 сөз болса, екіге келгенде 300, үш жаста
мыңға жуық сөзі болады. Үш жастан былай қарай ана тілінің заңдылықтарын
стихиялы түрде үйренуге кіріседі.
Жанұяда баланың сөйлеу әрекетінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті көңіл
бөлінсе, мектепке келгенде оңай хат танып, сабақты жақсы үлгеріп кетеді.
Осындай балалардың ана тіліндегі сөз қоры 4000-ға дейін жетіп отырады.
Баланың сөйлеуі мектепке дейін тек қарым-қатынас ролін атқарса, мектепте
жүргенде білім жүйелері меңгерудің негізгі құралы қызметін атқарады.
Мектепке түсу бала тілінің жоспарлы түрде дамуына өте қолайлы жағдай
туғызады. Сауат ашу, оқып, жаза алуға үйрену, мектепке дейін өз бетінше
меңгерген ана тілін енді арнаулы пән ретінде (фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық трғыдан) оқып-үйрену бала тілін дамуына бұрын-соңды болып
көрмеген үлкен өзгерістер енгізеді. Тілді меңгеру барысында баланың сөйлеу
ерекшеліктері онан сайын жетіле, дами түседі.
Жазбаша сөйлеу – баланың тіл мәдениетінің дамуына ерекше ықпал
жасайтын қуатты фактор. Жазбаша сөйлеуді меңгеруге бала мектеп есігін
аттағаннан бастап белсенді кіріседі. Балалардың орфографиялық дағдылармен
қатар жазу жұмысы дағдыларын үйрену жазба сөйлеуді меңгерудің негізгі
элементі болып табылады.
Жазба сөйлеудің дамуы хат тани білуден басталады. Хат тану арқылы
арнаулы дағдылары болуын қажет етеді. Мұндай дағдыларды оқу дағдысы дейді.
Хат негізгі үш кезеңнен тұрады.
Мұның бірінші кезеңде оқушы әріптің аттарымен танысады. Оқу дағдысының
бірінші кезеңін психологияда анализдік (талдау) кезеңі деп атайды.
Екінші кезеңде оқушы сөздің элементтерін онша қиналмай-ақ бір-біріне
жеңіл қоса алатын болады.
Үшінші кезеңде бала әріптерді тез танып, бір-біріне қосып оқи алады.
Бала мектепке келген күндерден бастап оқу дағдысымен қатар жазу
дағдысын да меңгере бастайды.
Жазу дағдыларына машықтану да өте күрделі процесс. Мұның үш кезеңі
бар. Жазу дағдысының осы үш кезеңі жылдам тез жазуға жасалған дайындық
кезеңі болып табылады.
Баланың жазу қарқыны әр сыныпта әр түрлі болып келеді. Бастауыш
мектеп оқушыларының ішінде жазумен көбірек шұғылданатын – бірінші
сыныптағылар. Өйткені бұл кезде жазуға көп көңіл бөлінеді. Екінші, үшінші
сыныптарда баланың жазу қарқыны біршама төмендейді де, төртінші сыныпта
қайтадан көтеріледі. Психологиялық зерттеулерде бастауыш мектеп бітіретін
оқушының жазу темпі минутына 60-70 әріп болатындығы анықталған. [ ]
Балалар сөйлеу мәдениетіне төселдіруді әсіресе мектеп жағдайында қолға
алу үшін мұғалімге төмендегідей жұмыстарды жүргізуге болады.
1).Оқушылардың жеке дыбыстарды, буындарды, сөздерді, фонетикалық,
лексикалық дұрыс жаза айта алуына қамқорлық жасау керек.
2) Оқушының тілінде байқалатын кемшіліктерді (мәселен, кекеш, тұтықпа,
кей дыбыстарды дұрыс айтпау т.б.) жою
3)Мұғалімдер оқушылардың екі тілде дұрыс сөйлей алуына көңіл бөлу
4)Оқушылардың сөйлеу мәдениетін
Халқымыздың классик жазушысы Мұхтар Әуезов: Бұл дәуірде өз тілін,
әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге де
болады- деді. [4]
Қиялдың дамуы және оны қалыптастыру. Қиялдың алғашқы көріністері үш
жасар бөбектерде байқалады. Мұны бөбектердің қызық ертектерді шын көріп,
бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай
сияқты болып көрінгенімен, ондағы образдар шындықтан өте алыс жатады.
Мектеп – бала қиялын дамытуда үлкен роль атқарады. Мұндағы оқылатын
сабақтардың мәніне түсіну қиялсыз мүмкін емес. Мәселен, табиғаттағы
суреттейтін, немесе қандай да болсын оқиғаны баяндайтын бір материалды
түсіндіргенде мұғалім арнаулы тәсілдер арқылы оқушылардың қиялын оятады.
Қиял арқылы бала ондағы жанды бейнелерді көз алдына елестеткендей, қолымен
ұстағандай, құлағымен еститіндей күйге түседі.
Бастауш сынып оқушыларында алғашқы кезде қиялдың дамуы айтарлықтай
болмайды. Мәселен, бірінші сыныптағылар суретке не оқығанға қарап, өз
бетімен жаңадан бейне жасай алмайды.
Осы салада мұғалім істейтін іс – ұшан теңіз. Мәселен, мұғалім
балаларды орманға экскурсияға апарған екен дейік. Онда оқушылар әрбір
ағашты, өсімдік түрлерін көздерісен көріп, қолдарымен ұстайды,
білмегендерін бірінен-бірі сұрап не мұғалімнен біліп алады.
Ертеңіне мұғалім оқу сабағында балалардан көрмеген ормандарды (тайга,
тундра, тропика т.б.) туралы айтып беріңдер десе, бұл олардың қиялын
тәрбиелеуге көп пайдасын тигізеді.
Өмір тәжірибесінің артуы, білім қорының молая түсуі балалардың қиялын
да дамыта түседі. Мәселен, үшінші сыныптағылар сурет сабағында алдында
тұрған заттардың бейнесін айнытпай сала алады, оны осындай басқа затпен
салыстырып көреді.
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін
қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен,
сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше, баланың
осыған орай көрінетін қиялы да шарықтай алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту – олардың эстетикалық
сезімдерін оятады.
Оқушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қиялы күшті
дамыған балалармен дербес жұмыс жүргізу, табиғатқа, өндіріс орындарына топ
саяхат жасау, таапсырмаларды оқушыларға дербес орындатып отырғызу, оқу
барысында кездескен қиыншылықтарды жеңе алуға баулу т.б. осындай әдістер
бала қиялын тәрбиелеудің түрлері болып табылады.
1.3 ТАНЫМНЫҢ ФОЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным – адам санасын
дамытудың негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де
үйренеді.
Таным – философиялық ұғым,... [7] айналадағы материалдық шындықты
адам санасында бейнелеуі. Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз.
Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы таныған дүниені ғылыми
біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады. Қабылдау барысында сыртқы
сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып, танымды нақтылай түседі. Сезінуді
ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық формасы дамиды.
Адам баласы таным арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Осылайша
таным нақты дүниеге, қоршаған ортада бар заттарға негізделсе, оны өз
мәнінде танып-білу үшін ғылым керек.
Дүниетанымды қалыптастыру үшін биологиялық, химиялы, тілдік және басқа
ғылым салаларынан, өз ұлтымыздың мәдениеті, әдебиеті, қазіргі таңда рухани
өмірде жеткен жітістіктерін бір-бірімен байланыстыра отырып білім беруді
қамтамасыз ету керек.
Көптеген ғылым салаларында дүниетанымдың көзқарас философиялық
тұрғыдан қарастырылады. Қазақ халқының қоғам, адам, табиғат туралы
философиялық ойлары ертеден-ақ адамгершілік, ізгілікті көксеу, имандылықты
дәріптеу, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, мемлекет пен адам тағдырының
мәнін түсіну тұрғысында қалыптаса бастаған.
Халық арасынан шыққан ақындар табиғат пен әлеуметтік ортаның байланысы
туралы біршама шығармашылық үлгі көрсетті. Алдыңғы қатарлы ойшылдар да
өздерінің көрген-білгендерін терең біліммен байланыстыра отырып, ауқымды ой
жүйесін құрады. Осыдан халықтық философия және ғылыми көзқарастар туады.
Адамзаттың даму эволюциясына байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп,
күрделене түсті. Неғұрлым табиғи ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған
сайын адамның оны меңгеру мақсаты да, соған орай атқаратын қызметінің түрі
де өзгерді. Енді табиғатқа табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын қалыпта
қалмай, оны бағындырушы, керегіне қарай өзгертуші дәрежесіне жетті. Сөйтіп
табиғатты меңгеру деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен білімі де
өсе түсті.
Білім салаларының қай-қайсысы да адамның дүниетанымын қалыптастыруға
үлесін қосады. Сондықтан да ертеден бастап ғылымның дамуына орай
дүниетанымдық деңгей де кезеңнен өтті. Оның ең алғашқы кезеңі – халық ауыз
әдебиетінің басты түрлері – ертегілер, аңыздар, айтысра, батырлар жырлары
негізінде қалыптасқан дүниетанымдық деңгей.
Бұл кезеңдегі дүниетанымдық деңгей адамдардың өз тәжірибесінен,
күнделікті өмірден, олардың арасындағы қарым-қатынастан дүниетанымдықпен
сабақтаса байып отырады. Ертегілерде қоршаған дүние ішінде адамды жоғары
ұстап, оның өзіне тән қасиеттерін (батырлық, тапқырлық, күштілік,
ақылдылық, сұлулық, ізгілік, адамгершілік және т.б,) сол кездегі қоғаммен
тығыз байланыста көрсетеді.
Дүниетанымның тәжірибеден дамыған деңгейін уағыздап, ортаға салған.
Мұны көшпенді дәуірдегі қазақ халқының дүниетанымының негізі деп
қарауымызға болады. Мұндай пікірлерді қазақ философтары М. С. Орынбеков пен
Ә. Нысанбаев еңбектерінде кездестіреміз.
Қазақтың ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал
ақын, Шортанбай, Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері,
Махамбет, Шернияз, Сүйінбай т.б.) өздерінің дүниетанымдық көзқарастарында
материалдық, рухани байлықтарды, ақыл-парасатты, адамгершілік, қоғамдық,
байлықты игеру мақсаттарын паш етті. Мұндай дүниені көркемдеп жеткізу,
Абай тілімен айтқанда, Жан азығы еді. ...Табиғаттың бойындағы әсемдікті,
күш-қуатты адамның қажетіне сәйкестендіріп, қол я тіл арқылы көріктендіріп
жіберу ол жанға, яғни көңіл күйіне, сезімге қатты әсер етеді. [10]
Мұнан әрі адам тілі, ұғымы дамып табиғатты меңгеру жолындағы өздігінен
атқаратын әрекеттер етек алып, күнделікті көргендерін тек қабылдап қана
қоймай, заттар мен құбылыстардың байланыстарын іздестіруге, олардың себеп-
салдарын білуге талпынды. Сананың, ой-өрістің дамуына байланысты дүниетаным
да жаңа белеске көтерілді. Осы тұста білімі бар, парасатты ойшылдарымыз да
көріне бастады.
Адам мен қоғам арасындағы байланысты, қарым-қатынасты диалектикалық
тұрғыдан қарау кезеңі басталды. Абай, Шәкәрім, С. Торайғыров және т.б.
ойшылдар туындыларында бұл пікірлер белең беріп отырады.
Абай адам мен қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен,
принципшілдік және қарапайымдылықпен, халықтың бірлігі мен өркениетке жету
жолындағы мақсаткерлігімен тікелей байланыстыра қарастырады, - дейді М. С.
Орынбеков. [4] Бұл пікірдің түпкі тірегі – дүниетанымдық деңгейдің
көтерілу сатысын көрсетуінде. Көргенді, сезінгенді логикалық ойға салып
талдау арқылы сол затқа, құбылысқа адам қатысы деңгейінің айқындала
түсуінде.
Адам көзқарасы ғылымға, қоршаған ортаға, алған білімді меңгеру және
ұғыну деңгейіне қарай өзгеріп, соған қарай қалыптасады, қалыптасқан
көзқарасқа байланысты дүниетаным да өзгереді. Адамның дүниетанымы,
біріншіден, қоғамның тарихи дамуына байланысты өзгерсе, екіншіден, сол
қоғамдағы халықтың сана-сезімінің өсуі, білімді меңгеру мүмкіндігіне қарай
өзгеріп отырады. Дүниетанудың ең өркендеу шыңы – ғылыми таным.
Дүниені ғылым жолымен тану үшін нақты объектілерді бақылау,
эксперимент, анализ жасау, абстрактілі ойлау – бәрі қатысуға тиіс. ...Адам
сезім органдарының көмегімен заттың сыртқы қасиеттері мен ерекшеліктерін
қабылдап, біле алады, ал оның ішкі мәнін, даму заңдылықтарын тек
абстрактілі ойлау арқылы игеруге болады. [10] Сонда ғана дүниетаным
ғылыми теориялық деңгейге көтеріледі. Ғылыми теория зерттеліп отырған
объектінің ішкі, қажетті жақтарымен байланыстырып, оның өмір сүру және даму
заңдылықтарын бейнелейді .[10]
Адам көзқарасының қалыптасуында, әсіресе, биология ғылымының алатын
орны ерекшк. Биология жетістіктері көзқарасты қалыптастырып қана қоймай,
оны жаңартады, өзгертеді. Дүниетанымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ТАНЫМ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДА КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ
ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА КӨРНЕКІЛІКТІ
ҚОЛДАНУДЫҢ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...7
1.2 ТАНЫМ ПРОЦЕСТЕРІНІҢ ПЕДАГОГИКА-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНІҢ ДАМУЫ
ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 12
1.3 ТАНЫМНЫҢ ФОЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
9
1.4 ОҚУШЫНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІКТІҢ БАҒЫТТАРЫ, ДӘРЕЖЕЛЕРІ
ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ МЕН
КОМПЕНЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .22
5. КӨРНЕКІ-ҚҰРАЛДАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДАҒЫ АНАТОМИЯ- ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҚТАРДЫҢ ӘСЕРІ ... ... ... ... ...26
6. ОҚУШЫ ПСИХОЛОГИЯСЫН ДАМЫТУДА ТАБИҒИ КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .31
ІІ. ОҚУШЫНЫҢ ДАМУЫНДА КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛГІН
АНЫҚТАУ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ
2.1. КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ОҚУШЫ ДАМУ ДЕҢГЕЙЛЕРІІН АНЫҚТАУДАҒЫ
АЛҒАШҚЫ ТӘЖІРИБЕЛІК ЗЕРТТЕУЛЕРІ ... ... ... ...36
2.2 ОҚУШЫ БІЛІМІН КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАР НЕГІЗІНДЕ АРТТЫРУДЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ...38
3. ОҚЫТУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ФОРМАСЫ БОЙЫНША КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫ ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕЛІК ТЕКСЕРУ
ҚОРЫТЫНДЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2007-жылғы 28 ақпан
айындағы Қазақстан халқына жолдауынада осы заманғы білім беру мен
кәсіптік қайта даярлау, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру,
жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық
экономиканы дамыту үкімет алдындағы келелі мәселенің бірі екендігін ашып
айтты. Осыған орай білім беру жүйесіндегі істің жағдайын түбегейлі
өзгертудің стратегиялық міндеттерін анықтап көрсетіп берді.
Бұның өзі білім саласындағы ең бір өзекті мәселе жеке тұлғаны дамыту,
оның жан-жақты білімді, құзіреттілік қасиеттерді бойына сіңірген
азаматтарды қалыптастыруды мұғалімдер алдына мақсат етіп қойып отыр. Бұл
мақсатты орындаудың әдіснамалық жағын жүзеге асыру ұстаздардың асыл мұраты
болмақ.
Бұл мақсат мүддені жүзеге асырудың бір жолы ақпараттық технололгия
десек, мұнда қазіргі заманғы оқытудың техникалық құралдарының, оқу
үрдісіндегі әртүрлі көрнекі құралдардың маңызы зор.
Олай болса бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының білімділігін
арттыруда бастауыш сыныптарда көрнекі құралдарды пайдаланудың тиімділігі
жайлы мәселе арнайы толық зерттелген емес.
Ендеше бұл тақырып оқу үрдісіндегі өзекті мәселенің бірі болғандықтан
мен дипломдық тақырыбымды Бастауыш сыныпта оқушылардың таным
белсенділігін арттыруда көрнекі құралдарды қолдану тиімділігі деп
таңдауыма негіз болды.
Таңдаған тақырыптың маңыздылығына тоқтала кетсек Я. А. Коменскийді
ерекше атауға болады. Ол өзінің "Ұлы дидактикасында" педагогикалық ойды
және мектеп оқуын ілгері дамытуда ерекше роль атқаратын жаңа дидактикалық
принциптерді анықтады.
Оқудың көрнекілігі, саналы оқу, оқудың жүйелі болуы, сатылы оқу, оқудың
оқушы шамасына сай болуы, оқудың негізді болуы.
Коменскийдің көрсеткен бұл дидактикалық принциптері оның, педагогикалық
жүйесінде бір-бірімен өзара тығыз байланысып отырды. Ол көрнекілік
принципін психологиялық талаптармен байланыстырады.
1. Дүниетаным әдетте сыртқы сезім мүшелеріне байланысты, өйткені түйсікте
болмаған нәрсе, ойда болуы мүмкін емес, осыған байланысты оқыту ісін
заттар туралы құрғақ сөзден бастамай, нәрсенің өзіне бақылау жасатудан
бастау керек.
2. Ғылымның ақиқаттығы мен анықтығы тек сезім арқылы дәлелденеді.
3. Түйсік дегеніміз адал жетекші және зейін; тікелей сезім мүшелерімен
қабылданған нәрсе көпке дейін берік есте сақталады.
Сонымен бірге Коменский осы көрнекілік принципіне байланысты мынадай
ескерту жасады: дүниеде сезім мүшелері тікелей қабылдай алмайтын нәрселер
бар (мәселен, аспан әлемінің денелері және жер астындағы нәрселер немесе
басқа елдерде өсетін өсімдіктер мен жануарлар т.б.) Бұларды оқытуда
Коменский айналадағы заттарды негізге алып, солармен салыстыра отырып оқыту
керек деді. Көрнекілікті іске асырудағы оның ұсынған құралдары: заттар, сол
заттардың суреттері, модельдері т. б. деп көрсетуінен көрнекі құралдардың
маңыздылығын көруге болады.
Ал Жан-Жак Руссо дидактикасының негізі баланың өзіндік әрекетін,
зеректігін, зсйінділігін, байқампаздығын дамыту мақсатын көздеді. Барлық
оқылатын пәндер мейлінше көрнектілікпен баланың қабылдауына бейімделуі
тиіс. Руссоның талап етуінде "көрнекілік" деген тек әдеттегі: суреттер,
картиналар, приборлар т.б. ғана емес, ол - табиғаттың өзі, тікелей өмірдегі
деректер. деп анықтауы көрнекі құралдардың шығу тегі табиғат, қоршаған
орта, айналаң, өмір сүріп жатқан қоғамың екендігін нақтылай түседі.
Швейцарияның көрнекті педагог ғалымы И. Г.Песталоцци оқудың негізін
оның көрнекі болуы деп санады. Көрнекілікті кең түрде қолданған жағдайда
ғана айналасындағы дүние туралы дұрыс білім қалыптасады, ойлау және тіл
дамиды деп көрсетуін көрнекі құралдардың адам өміріндегі тиімділігінің
негізін көре аласыз.
Демек, еліміздің білім саласындағы стратегиялық жаңа мақсаттар білім
беру жүйесінің мазмұнын жаңа міндеттермен толықтырып, өмір талабына сай
жаңаша, құзіретті, саналы тәрбие, сапалы білім берудегі қойып отырған
талабын бастауыш сыныптарда көрнекі құралдарды пайдаланудың тиімділігі деп
таңдауымызға негіз бар екендігін, әрі оның өзекті мәселе екендігін тағы да
нақты дәлелдей түседі.
Оқу үрдісінде оқушылардың білімін арттыруда көрнекі құралдарды
пайдаланудың тиімді жолдары мен тәсілдерін, ізденімпаздық, білімдік
белсенділігін қалыптастыру мәселелері туралы жазылған еңбектерді атап
өтсек: Я. А.Коменский, Жан-Жак Руссо, И. Г. Пестолоцци, К. Д. Ушинскийлер
болса, қазақ ұлтында Ы. Алтынсарин, Ш.Уәлихановтар, А.Құнанбаев,
А.Байтұрсыновтар, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, В.Ф.Шаталов
Ш.Амоношвилилер дамытса, қазіргі кезде Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев,
Қ.Бержанов, Г.А Уманов, А.Ж.Қараев, Р.С.Омарова. т.б еңбектерін атауға
болады.
Зерттеудің болжамы. Егер оқу үрдісінің әр кезеңдерінде бастауыш сынып
оқушыларының білімдік белсенділігін арттыру мақсат-мүддесінде әрбір оқу
сабақтары мейілінше көрнекі құралдармен әдістемелік тұрғыда қамтамасыз
етілсе, онда бастауыш сынып оқушыларының білімдік белсенділігі артып, білім
деңгейі көтеріліп, дербестігі мен шығармашылығы қалыптасар еді.
Зерттеудің мақсаты. Бастауыш сыныптарда көрнекі құралдарды
пайдаланудың тиімділігін арттыруды теориялық тұрғыда негіздеу және
әдістемесін жасау, жеке тұлғаның қалыптасуын практикалық негіздерін
әдістемелік тұрғыдан нақты айқындау
Зерттеудің міндеттері:
1.Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдар негізінде
арттыру проблемасын теориялық тұрғыда қарастыру және оны қазіргі кезеңде
дамытудың перспективалық бағыттарын айқындау.
2.Орта мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының білімдік
белсенділігін көрнекі құралдар негізінде арттыру моделін құру.
3.Бастауыш сынып оқушыларының білімдік белсенділігін көрнекі құралдар
негізінде қалыптастырудың нақты әдістемесін жасау және оның тиімділігін
тәжірибе жүзінде тексеру.
4. Бастауыш сынып оқушыларының білімдік белсенділігін көрнекі
құралдар негізінде арттырудағы тәжірибеден бұрынғы оқушылар таным деңгейін
анықтау
5.Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдар негізінде
анықтау мақсатындағы тәжірибелік сауалнамалар құру
6.Жүргізілген тәжірибеге негіздей отырып, оқушылардың білімдік
белсенділігін көрнекі құралдар негізінде арттыру жолдарын жасау
Зерттеу объектісі. Солтүстік Қазақстан облысы, Қызыл ту ауданы, № 2
және №3 орта мектптерінің 2 сыныбы. 2006-2007 оқу жылы
Зерттеу пәні. Бастауыш сыныптағы оқу пәндері. Оқыту үрдісінде
көрнекі құралдарды пайдаланудың тиімді жолдары мен әдістері және
нормалары.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу
әдістерін қолдану; бастауыш сынып оқушыларының оқу үрдісін бақылау;
оқушылармен әңгіме жүргізу, сауалнама алу; алдыңғы қатарлы педагогикалық
тұрғыда саралау; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және
педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік –
эксперимент жұмысының мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
1.Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдар негізінде
арттыру теориялық негіздері айқындалып, оларға берілген сауалнамалар бір
жүйеге келтірілді және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
2.Бастауыш сынып оқушыларының білімдік белсенділігін көрнекі құралдар
негізінде арттырудың моделі жасалып, өлшемдері мен көрсеткіштері,
деңгейлері айқындалды.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- Қазіргі жағдайда орта мектептерде оқушылардың білімдік белсенділігін
көрнекі құралдар негізінде арттырудың әдістемесі жасалынды;
-Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдар негізінде
арттыруға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалды;
-Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдар негізінде
арттырудың теориялық әдістемесі, қорытындылары, зерттеу нәтижелері мектеп
мұғалімдер қызметінде, педагог кадрлардың біліктілігін жетілдіру
институттарында, осы саладан білім, іскерлік, дағдыларын жетілдіру
мақсатында пайдалануға болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
-Көрнекі құралдың оқушылардың білімдік деңгейін арттырудағы мәні:
-Оқушылардың көрнекі құралдар негізінде қалыптасу моделі, өлшемдері
мен көрсеткіштері, мүмкіндік болатынын деңгейлері:
-Қазіргі кезеңде бастауыш сынып оқушыларының білімдік көрнекі
құралдарды пайдаланудың тиімділгі негізінде әдістемесінің мазмұнын
қалыптастыру мен нәтижелері:
-Оқушылардың білімдік белсенділігін көрнекі құралдарды пайдаланудың
негізінде қалыптастыратын педагогикалық шарттар негізделеді: оқу-тәрбие
үрдісінде жеке тұлғалық-бағдарлық оқыту технологиясын қолдану, мұғалім мен
оқушының өзара қарым-қатынасындағы ынтымақтың болуы, бастауыш сынып
оқушыларының қазіргі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге
бейімдеу.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ТАНЫМ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДА КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ
ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА КӨРНЕКІЛІКТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ
Білім мазмұнына деген мұндай жаңаша көзқарас ең алдымен білім, білік,
дағдыларды меңгерудің негізі ретінде оқушы дамуы мен тәжірибесін қамтамасыз
ету міндеттерін шешуді көздейді. Басты кезекте бастауыш сынып оқушыларының
игеруге қажетті білім, білік, дағдылар жүйесін зерттеуді қажет етеді. Бұл
зерттеуде оқушы игерген білім, білік, дағдылар жүйесін тексеру мен
багалаудың рөлі ерекше.
Н. Назарбаевтың Қазақстан- 2030 Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы" туралы Қазакстан халқына
жолдауында айқындалған негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге асыру
үшін білім мазмұнын жаңартумен қатар, оқытудың әдіс-тәсілдерін қолданудың
тиімділігін арттыру қажет. Сондықтан ұстаз өзінің ғана іс-әрекетінің дұрыс
болуына қанағаттанып қоймай, оқушылардың да танымдық белсенділігін
дамытуға ерекше көңіл бөлгені жөн.
Әл-Фараби, Ы. Алтынсарин, тағы басқалар оқыту арқылы оқушылардың ақыл-
ой қабілеттерін, дербестігін дамытуға көңіл бөлу керектігін айтқан болса,
оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен ұстанымдары, оқыту әдютері мен
құралдары туралы М.А. Данилов, Б.Н. Есипов, К.Ж. Ягодовский, М.Н. Скаткин,
Н.Я. Лернер, Р.Г. Лемберг, Ю.К. Бабанский, В. Оконь, М. Жұмабаев, Ж.
Аймауытов, А. Клинберг, Н. Марев, С.Н. Архангельский, Н.Д. Хмель, тағы
басқалар өз еңбектерінде талқылаған.
Көрнекілік - оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс
бітімін, сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап,
құлақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс.
"Көрнекі құрал" ұғымының мазмұны психологиялық және педагогикалық
әдебиеттерде түрліше сипатталуда. "Көрнекілік" терминінің түбірі "көру"
етістігінен шықса да, қазіргі уақытта ол түрліше сезім мүшелері арқылы
санаға әсер ету керектігін білдіреді.
Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің тарихында ұлы
ағартушылардың, қазақтың алдыңғы қатарлы зиялы өкілдерінің еңбектерінде
оқыту мен тәрбиенің негізгі мәселелері туралы көзқарастар ерекше орын
алады.
Абай өзінің шығармаларында ақыл -ойды дамытып, шын ғылыми білім алудың
қажеттілігін, ол үшін ойлау, зейін, ес, мінез-құлық, ерік-жігер, қиял
сияқты психикалық процестерді дамыту керек екендігін ашық ұғынды. Білім
алуда педагогикалық принциптерді қолдануды насихаттау туралы пікірлері
дидактикалық мұра болып есептеледі.
Ұлы Абайдың: "Адам баласы... көзбен көріп, құлақпен естіп, қолмен
ұстап, тілмен татып, мұрнымен иіскеп, тыстағы дүниеден хабар алады" - деген
дана ойы педагог классиктермен ұштасады.
Қазақтың ұлы педагогы Ы. Алтынсарин де зор көңіл бөлген: "Қазақ
жастары ғылым, өнерді кітап сөзі деп қарамай, заттай, көзімен көріп ажырата
білулері керек", - деген.
Ол оқу әдістері мен тәсілдерін былай тұжырымдайды.
а) оқыту әдістері -балалардың жүре келе мектепке, сабаққа, кейіннен
ғылымға, өз бетімен білім алуға құмарландыратын жол;
ә) сабақта баланың ойлау қабілетін арттыратын жаттығулар қажет,
мысалы, әңгіме, түсіндіру арқылы оқыту әдістері.
Бұл көрнекілік заттарды және өмір фактілерін пайдалануға
көмегін тигізеді: заттарды және құбылыстарды суреттеу, олардың қасиеттерін
салыс-тыру, әр түрлі қорытындылар жасау. Сондықтан да балаларда дұрыс ойлау
қабілеті қалыптаса бастайды. Профессор Т. Сабыров былай деп түйіндейді:
1) Мұғалім оқушылардың бақылауын ұйымдастыру үшін, ең алдымен,
бақылаудың мақсатын, байқайтын нәрселердің мөлшерін
немесе көлемін анықтап, жоспарын жасау.
2) Бақылауда, мүмкіндігінше оқушылардың барлық сезім
мөлшерін қалыптастыру арқылы нәрселердің неғұрлым көп
және әртүрлі қасиеттерін жан-жақты байқатқан жөн.
3) Мұғалім бақылау кезінде оқушылардың анализ бен
синтез жасап, нәрселердің негізгі қасиеттерін айыру,
топтастыру сияқты ойлау амалдарын қолданып, қорытындылар шығаруына
басшылық ете білуі қажет.
4) Бақылау кезінде мұғалім өз сөздеріне басшылық ету
рөлі мен оқушылардың өздігінен жұмыс істеуінің арасында дұрыс
байланыс болуын қамтамасыз етіп, олардың өздігінен бақылау қабілетін
мейлінше дамыту мақсатын көздеуі керек.
Демек. мұғалім баяндайды, әңгімелейді, түсіндіреді, заттарды немесе
көрнекі құралдар мен техникалық құралдарды көрсетеді, ал оқушылар сол кезде
тыңдайды, қызығады, қабылдайды, бақылайды, ой-ланады және тағы басқа таным
әрекеттерін жасайды.
Ендеше педагог-ғалым Оразбек Нұсқабайдың сөзімен айтсақ, оқыту,
тәрбиелеу және жетілдіріп дамыту үрдістерін білім берудің субъектісі болып
табылатын оқушылардың белсенді іс-әрекеттерімен тығыз бірлікте
жүргізу керек. Сонда ғана оқушылар өз іс-қимылының
мақсаты мен маңызын түсініп, - ұғынуға талпынады. Олардың ойлау
қабілеті жан-жақты толысып, пісіп жетіледі.
Алдағы өміріне қажетті білімнің, біліктің, дағдылардың
берік негізін дамытады. Сан алуан көрнекіліктер түрлері педагогика
ғылымында жүйеленіп, топтастырылған.
Педагогикалық сабақ кезеңдерінде әртүрлі көрнекіліктерді шын
түрлерімен қолдана отырып мұғалімдердің байқағаны: оқушылардың сабақка
деген ынтасы мен қызығушылығын арттыра түседі.
Көрнекіліктер түрлері дидактикалық үрдістерімен, соның ішінде дамыта
оқыту үрдісімен ұштастырыла іске асуы тиіс.
Көрнекі құралдарын жіктейтін сызба нұсқаны қарастырып көрейік.
Көрнекіліктің түрлері:
Көрнекіліктің түрлері:
Көрнекі күралдар
Табиғи бейнелеуші символикалық
динамикалық
көрнекіліктер
оқу картиналары сызбанұсқа
(нышандық)
диапозитивтер мәтіндік
диафильмдер сандық кестелер
мульяждар диаграммалар
макеттер план, карта
көркем суреттер таңбалық бейнелер
(формула таңдау белгілері)
Табиғи көрнекілік: коллекциядағы кептірілген өсімдіктер, хайуанаттар
мен құстардың тұлыбы, минералдар және тағы басқалар жатады.
Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометриялық фигура. макет,
портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің бедері
тағы басқалар.
Символикалық көрнекілік: карталар, картограммалар, схемалар,
диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы, кестенің бірнеше түрлері бар. Олар:
хронологиялық, сингрондық, тақырыптық, графикалық кестелер тағы басқалар.
Экранды — динамикалық көрнекілік: шындық дүниені бейнелейді. Олар:
диапозитивтер, диафильмдер, эпипреакциялар, оқу киносы, оқу теледидары.
Дыбысты техникалық көрнекілікке: грампластинкалар, магнитофильмдер,
радиоқабылдағыштар жатады. Жалпы орта мектептерде
оқу – тәрбие үрдісінің міндеттерін шектеуге көрнекілік құралдарының
қызметтері, олардың дидактикалық құрылымдары мен тәрбиелік
бағыттарына орай анықталады.
Көрнекілік құралдары мектепте оқыту мен тәрбие беру барысында:
- оқушының жеке сезім - күйіне әсер етеді (яғни, таныммен, ғылыммен,
өнермен байланыс жасауы мен тұрақтандырушылық қызметі);
- ақпаратты меңгеруді жеңілдетеді (яғни, ақпараттық таныстырушылық
қызметі);
объекті жөніндегі ақпаратты белгілі шамаға дейін ұғынуға мүмкіндік береді
(сананы қалыптастырудағы көрнекілік қызметі);
- іскерлік пен дағдының қалыптасуына үлес қосады (жаттықтыру қызметі);
- оқу — тәрбие жұмыстарының нәтижесін бақылауға үлес қосады (бақылау
мен бағалау қызметі);
Көрнекілік кұралдары төмендегі шарттарды ескеру барысында ғана өз
міндеттерін толық орындай алады:
- оқу бөлмелерінің толық жабдықталуы; қажетті құралдын білім беру мен
оқыту аясында өзіндік мүмкіндіктерінің жүзеге асырылуы;
- оқу-тәрбие жүйесінің барлық салаларының кіріктірушілік,
үйлесімділік және кешендік мүмкіндіктерін ескерту;
оқытушы мен оқушының қазіргі кездегі оқыту әдістерін пайдалану барысында
өзара қарым-қатынастарын ескеру.
Көрнекі құралдарды оқыту процесінде жүйелі түрде қолдану функциялары
оқытушының өз жұмысына байланысты. Бүл ішкі және сыртқы байланыстарға
байланысты анықталады. Оқытудың материалдары мен әдістері оқытудың
мазмұнына байланысты болады. Оқушыға ақпаратты жеткізу үшін мұғалім өзіне
тән әдістерін пайдаланады.
Мектептегі оқыту ісі сабақ мазмұнына байланысты алуан түрлі әдіс-
тәсілдерді кеңінен қолдануды қажет ететіні белгілі. Сондай әдістердің ең
неізгілерінің бірі - оқушылардың байқау-көру қабілетін дамыту үшін сабақта
қолданылатын көрнекі және дидактикалық құралдарды пайдалану.
Бұл негізінен мұғалімдердің ізденісіне, әдістемелік жаңалықтарды іске
асыра білуіне байланысты болып келеді. Мысалы: бастауыш сыныптарда көрнекі
құрал ретінде заттың өзін пайдаланған тиімді.
Бұл оқушылардың қабылдауына жеңіл болып, олардың сабаққа деген
белсенділігін арттырады.
Дидактикалық материалдарды дамыту кезінде жұмыс жасау мен ұйымдастыру
ең бірінші дидактикалық негіздерге және оны қолдана білу облыстарын білу
керек. Оқу оқыту кезінде және оқу орындарында дидактикалық материалдар
қазіргі заманғы талаптарға сай болу керек.
1.Дидактикалық, техникалық және экономикалық қажеттіліктерін
қарастыру.
2. Оқу бағдарламасына сәйкес келуі.
3. Ғылыми техникалық қазіргі заман дамуына сәйкестендіріліп
жасау керек.
4. Дидактикалық материалдар жүйесі ақпараттарды беру үшін
оқушылардың өзіндік жүмысын ұйымдастыру үшін және бақылау
жұмыстарын ұйымдастыру үшін білімділік іс-әрекеттерін қалыптастыру керек.
5. Негізгі дидактикалық принциптерге сәйкес келу керек.
Оқытудың ерекшелігіне, жаңашыл, шебер ұстаздардың әдістеріне
және оқыту формасына сәйкес келу керек.
6. Оқушылардың белсенділігін арттырып, олардың қабілеттерін танымдық
процесі арқылы дамыту. Оқыту процесі кезінде оқушыларға жеке-жеке көмек
көрсету. Фронтальдық оқыту кезінде жақсы көрінетіндей етіп әр
элементтерді слаидтар арқылы демонстрация жасау керек. Оқушылар
жүмыс жасайтын жер кеңірек болуы тиіс.
7. Оқушы мен оқытушы бір-бірімен еркін жұмыс жасай алуы керек. Жұмыс
жасайтын орын эстетикалық және гигиеналық талаптарға сәйкес келуі қажет.
8. Мұғалім мен оқушы еңбегін ұйымдастыру кезінде ғылыми
және шығармашылық жүмыспен қамтамасыз етілуі тиіс.
9. Қолданылатын дидактикалық материалдар тиімді және максималдық
педагогикалық талаптарға сәйкес болуы керек.
Көрнекі құралдарға қойылатын талаптар:
1. Көрнекі құралдардағы суреттер, жазулар сынып оқушыларына толық
көрінетін болуы керек.
2. Әрбір көрнекі құрал өтілетін тақырықа арналған, соның мазмұнын
ашатын болуы тиіс.
3. Көрнекі құрал тартымды безендірілген, бояулары айқын болғаны жөн.
4. Көрнекі құралға оқушы назарын ерекше аудартуға арналған мәтін,
сурет ерекше бояумен берілуі керек.
5. Бір сабақта бір не екі ғана көрнекі құрал қолданылуы тиіс.
6. Көрнекі құралда бір мәселенің қайталануынан сақ болу
керек.
7. Көрнекі құралда жүйеліліктің, хронологиялық реттің
сақталуын қатты қадағалау.
8. Көрнекі құралда берілген әрбір мысал тексерілген, дау
тудырмаптын, түсінікті, өтіліп отырған материалды дәлелдеуге көмектесетін
болуы керек.
9. Мүмкіндігінше көрнекі құрал өтілейін деп
отырған материалды толық қамтитындай болғаны жөн.
10. Көрнекі құралды сыныпта пайдаланганда уақыт көп кетпейтіндей етіп
жасау (іліп қою, алу, қайта пайдалану).
Сонымен, қорыта келгенде қоғамдық өмірдің қай саласында болсын
жаңарулар жүріп жатқан қазіргі таңда жалпы білім беретін
мектептердің әлеуметтік рөлі бұрынғыдан да аса түсуде. Қайта құрудың басты
тұтқасы - адам, ал оның белсенді өмірлік айқындамасын қалыптастыру
мектептен басталады.
Жеке пәндер бойынша, әсіресе бағдарламада көрсетілген кейбір қиын
материалдарды немесе олар-дың тарауларын өткенде ғылыми тұрғыдан іздену мен
әдістемелік талдаулар жасау арқылы ғана оқыту әдістерін жетілдіруге болады.
Педагогикада ең негізгі мәселелердің бірі болып қолданылатын
көрнекілік және дидактикалық материалдарды оқу процесінде тиімді қолдану
мәселесі. Осы мәселені шешу үшін, бұл педагогикалық коллективтерде және оқу
орындарында, ғылыми конференцияларда қарастырылады.
Қазіргі заманда тәжірибелік жобаларда көрнекі құралдарды дайыңдау үшін
үлкен жүйелі жол жасалады. Бұл жерде көрнекі құралдарының мазмұны,
формасы және оқыту әдісі байланыстырылып қолданылады. Осының бәрін
комплекстілі қамтамасыз ету үшін оқу бағдарламаларында көрнекі
құралдарды сабақта кезеңмен қолдануы кезінде оқыту үрдісінің
маңыздылығын, сапасын арттырады.
Құрастырылған көрнекі құралдардың сапасын анықтайтын басты өлшемдер:
— көрнекі құралдардың мазмұндық өлшемдері;
- әдістемелік өлшемдері;
- эргономикалық өлшемдері;
— техникалық-экономикалық өлшемдері.
1.2 ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТІ АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ТАНЫМ ПРОЦЕСТЕРІНІҢ ПЕДАГОГИКА-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ
ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
Түйсік және қабылдаудың дамуы,оны қалыптастыру жолдары
Балаларда түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен, туғаннан
кейін бернеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады. Оның
аузына хинин ерінтіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді. Осы
айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады. Баланың
есту түйсігі біртіндеп дамиды.
Алғашқы күндері құлақ түтігі суға толы болады да, ештеңені есітпейді.
Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа біртіндеп реакция көрсетеді. Егер
бала үш аптадан кейін дыбысқа елеңдемесе, оның саңырау болып қалуы ықтимал.
Мұндайда анасы баласын дәрігерге апарып көрсеткені дұрыс. Үш айлық бала
анасының еркелеткен дауысын естіп, көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе,
кемсеңдеп жылайтын болады. 2-3 айдан былай қарай бала көзін жарық түсіріп
тұрған затқа бұра бастайды, қозғалмалы заттарға көзін тұрақтатуға тырысады.
Жарықты түйсіну тіпті жаңа туған нәрестелерден де байқалады. Мәселен,
шала туған баланың өзі де бірнеше күннен кейін жарық пен қараңғыға түрліше
реакция білдіреді. Заттың түсін айыру кейінірек дамиды. Мәселен, 5 айлық
бала алдымен заттың түріне, біртіндеп оның көлеміне, одан соң барып,
бояуына көңіл аударатын болады.
Бала тілінің шығуы, оның жүре бастауы- түйсіктердің дамуына қолайлы
әсер етеді. Мектепке түскенге дейін түйсіктердің негізгі түрлері (көру,
есту, сипай сезу, қозғалыс т.б.) біршама қалыптасып үлгереді. Мектеп
оқушыларының түйсіктерін де жан-жақтылы дамытуға мүмкіндік мол. Бұл үшін
оқушылардың оқу әрекеті белсенді де творчествалы, қызғылықты да сан қилы
болып ұйымдастырылуы тиіс.
Түйсік дамытуды баланың өзі қажетсінсе, тіптен жақсы. Егер оқушы
мектепке дейін сурет салумен әуестенсе, және оның салғандары сәтті шықса,
мектепте де сурет салуға ынталанып, бояу біткеннің қасиетін білуге
ықыластанып тұрады.
Осындай баланың түсті айыру қабілеті өз құрбыларынан әлдеқайда жоғары
болады. Түйсікті дамытуға нұқсан келтіретін факторлардың бар екенін ұмытпау
қажет. Мәселен, бала партада дұрыс отыра алмайтын болса, оқыған немесе,
жазған кезде қисайып жатып алса, кітапқа, дәптерге көзін өте жақын
дағдыланса, оның көру қабілеті нашарлайды.
Мұғалім осы айтылғандардың, сондай-ақ жатып оқудың да зияндылығын
балаға ескертуі тиіс. Мұғалім көзі нашар көретін оқушыны жеке бақылауға
алып, қадағалап отырмаса болмайды. Көзі нашар көретін баланы қадағаламаса,
оның сабақты нашар үлгеруі де мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларының есту
түйсіктерін жетілдірудің де маңызы зор.
Оқушылар жоғары дыбыстарды да сезе алатын болуы тиіс. Мұндай қабілет
арнаулы жаттығулар арқылы тәрбиеленеді.
Мәселен, 1-ші сынып оқушыларының көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен ажырата
алмауы, оқу жазу дағдаларының қалыптасуына кедергі эксперименттік
зерттеулерде анықталып отыр. Сөйтіп оқушылардың түйсіктері тәжірибе жүзінде
дамитындығы атап айтқанда, ән айту – есту түйсігін, сурет салу – көру
түйсігін, еңбек сабақтары – қозғалыс, сипай сезу түйсіктерін кемеліне
келітіріп отыратындығы байқалды.
Қабылдау. Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің
дамуымен бірге жүріп, отырады. Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы
зор. Өйткені қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру – оның мағынасын
ұғынуға жәрдем етеді, мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға
болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибесі аз. Сондықтан олар
заттарды көбінесе үстірт қабылдамайды. Мәселен, 4-5 жастағы бөбектер
кеңістік пен уақытты, алыстық пен қашықтықты, нашар ажыратады
Уақытты дұрыс қабылдау да балаларға қиын. Бөбектер күн мен түнді,
жылдың төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанымен, бүгін мен ертеңді кешегі
мен бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне
байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың
қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы
нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады.
Олар әлде болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай
алмайды. Бала заттың көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерн
ғана көреді, заттарды талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол
заттың өзіне ұнағанын, олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін
қабылдауға ұмтылады. Мұндай қабылдауда белсенділік жағы да аз болады. Егер
объектіні қабылдау қиынға соқса, бала оған қынжылмайды, екіншісіне ауысады,
қабылданған затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен, бірақ онда жүйе
болмайды.
Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай
қателері азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын
болады. Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік
белгісін ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу
принципіне зер сала бастайды, Енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді.
Заттарды дұрыс қабылдай алу мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей
болмайды. Мәселен, күнбе-күн өтілетін ана тілі сабақтарына қарағанда сирек
болатын ән-күй, сурет сабақтарынан бала қабылдауының даму дәрежесі баяу
болады.
Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады.
Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып оқушыларында да бар.
Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар деп баланың тізбектеуі
– оның байқай алатындығының белгісі. Үшінші, төртінші сынып оқушылары
объектінің түсіне, түріне, үлкен-кішілігіне де назар аудара алады,
байқаудың мақсатын түсінеді, нәтижесін сөз арқылы тұжырымдап, бірнеше
объектілерді қатарынан байқай алуға шамасы келеді.
Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер
етеді. Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының
белсенділігін қадағалап отырғаны абзал. Өйткені бала объектілерді қарауға
селсоқ кірісетін болса, байқау дәрежесі өте төмен болады.
Бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, мұғалім мына
төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс:
1)Көрнекті құралдарды
2)Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын заттар
мен құбылыстардың мәнін түсінген болу шарты
3)Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынға білімдерімен үнемі байланыстырып отыруға зер
салу қажет.
4)Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, қиындығын мұғалім еске алу шарты
5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу, дұрыс қабылдап үйренуге
әдеттендіру шарты.
Естің дамуындағы елес және оны тәрбиелеу. Қайта жаңғырту процесі
елеспен тығыз байланысты. Өйткені өткендегіні қайта жаңғырту түрлі
елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.
Елесті түйсікпен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге болады. Елес
арқылы адам заттар мен құбылыстарды аз да болса, жалпылай бейнелей алуға
мүмкіндік алады.
Мәселен, баланы оқуға, жазуға үйрету анық, дәл елестерсіз мүмкін емес.
Егер оқушы да әріптердің жазылуы жөнінде анық елес болмаса, ол дұрыстап
жаза алмайды. Көру елестері сурет сабағында аса қажет. Баланың зат
жөніндегі елестері анық болса ғана ол суреттерді соған сәйкес етіп сала
алады. Елестер қабылдаудың негізінде қалыптасып отырады. Сондықтан баланың
қабылдауы толық болса ғана елестері де толық болады.
Оқушы өзі байқап отырған нәрсені кейін қажет блатындығын сезінетін
болса, оның елесі де тиянақты қалыптасады. Мәселен, оқушы табиғаттану
сабағында үй қояндары туралы мәлімет алғанда, кейін мұны жатқа саладыны
ескертілсе, баланың байқауы тереңірек болып, елесіне жақсы тірек болады.
Баланың елестерін дамытуда арнаулы жаттығулар жасап отыру қажет. Мәселен,
сурет сабағында алдымен салынатын затқа баланың зейінін аударып, кейін одан
жатқа сол затты салуды талап етсе және осындай әдісті бірнеше рет қайталаса
баланың көру елесі дами түседі. Бастауыш сынып оқушыларының өмір тәжірибесі
аз, ой-өрісі әлі жетілмегендіктен, затты жалпылай алу қабілеті нашар
болады. Мұғалім осы жағдайды ескере отырып, балада нақтылы елестердің мол
болуын ойластыруы тиіс. Мектеп жасына дейінгі балалардың елестерін дамытып
отыру, оларды оқу әрекетіне дайындаудың негізгі бір элементі екендігі ата-
аналардың естерінде болуы тиіс.
Зейінннің дамуы және оны тәрбиелеу. Балаларда тілдің шығуына
байланысты ырықты зейіннің саңылауы байқала бастайды. Ырықты зейін
үлкендердің ықпалымен балаларға түрлі талаптарды орындатып үйретуіне орай
дамытып отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, киім-кешектерін жинастыру,
үлкендердің айтқанын тыңдай білуге баулу т.б) Мектеп жасына дейінгі
балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті ерекше орын алады.
Ойын арқылы бала түрлі обьектілерді көреді, естиді, байқай алады,
фактілер мен құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар аудара
бастайды. Балаларды зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі, тұрақтылығы
т.б) жақсы байқалады.
Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен жетіледі. Мектеп-оқушылардың
зейінін оқу-тәрбие процессінің талаптарына байланысты жүйелі түрде
қалыптастырып дамытатын негізгі орын болса, мұғалім – балалардың зейінін
тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойлағаннан басқаға көңіл бөлмей келген
бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан аяғына дейін отыруға
оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың аяқталуын асыға күтіп
отыратындары да осыдан.
Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы ой-өрісінің көрнекілігіне де
байланысты. Мәселен, бірінші сынып оқушылары түрлі нәрселерді санағанда,
көбінесе олардың сыртқы формасына, бояуына көңіл аударады да, ең негізгі
міндеті есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл жастағы балалардың зейініндегі
екінші бір ерекшелік- зейін көлемінің өте тары келетіндігі. Мұғалім осы
жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс.
Ол сабақта бала ұғымына түсінікті, тіл жағынан жеңіл етіп берсе,
көрнекі құралдарды тиісінше пайдаланса, бала зейіні бір обьектіге тұрақтала
түседі де, зейіннің бөлінуі кемитін болады. Оқушы зейіні негізінен сабақ
үстінде тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша,
мұғалімнің сөзі оның зейініне қонбайды, қиялын толғандырмайды.
Зейін тәрбиесінде әр бір мұғалімнің еске алатын кейбір шаралары мына
төмендегілер:
1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, олада
зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын.
2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық, қысқа
болып келсін.
3. Бала қайда жүрсе де, (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа тәрбиеленуі
тиіс.
4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі –ерік. Сондықтан
зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.
5. Бастауыш сынып оқушыларының жүйке жүйесінің әлде болса, қатая
қоймағандығы еске алынсын. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау, орынсыз
жалықтырмау, ауыр, жеңілдігі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ кестесіне
талапқа сай орналастыру секілді мәселелер де зейін тәрбиесіне қатысы бар
шаралар. Ы. Алтынсарин: егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, оқытушы
оларды кінәлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға
тиіс -деп өте дұрыс айтқан. [5]
Ойлаудың дамуы және оны қалыптастыру Жаңа туған балада ешқандай ойлау
болмайды. Ойлау баланың сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасаудың
нәтижесінде, оның өмір тәжірибесімен қосақталып дамып отырады. Он бес айлық
бала өзі сүйрей алмаған жәшіктің ішіндегі нәрселерді көріп, біртіндеп
оларды азайта бастайды, содан соң оны жылжытатын болады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады.
мектепке түскенге дейін бала ойлауы дамудың үстінде болады. Ойлау бұл
кезеңде нақтылы-бейнелі болып, әрекетпен әлде де тығыз байланысып жатады.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауын дамыту үшін мұғалім
тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Осындай ойлау тәрбиесіне қатысты
кейбірі мына төмендегілер:
1.Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық математикалық) жөнінде өз
беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін мұғалім сабақта мүмкіндігінше
эвристикалық методты жиі пайдаланып отыруы қажет.
2.Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын дамытуға
үлкен әсерін тигізеді
3.Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жазылады.
4.Мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған оқу
процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикасын дамыта алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
5.Оқушылардың өз беттерінше жасаған ой операцияларының дұрыс-
бұрыстығын тексерткізу, оларды бір мәселенің өзін түрлі жолдармен шешуге
үнемі бағыттап отыру
6.Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын жан-жақты дамытумен тығыз
ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, таныту қызығуларын,
көзқарасымен сенімін тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс.
Сөйлеудің дамуы және оны тәрбиелеу. Бала алдымен дауысты дыбыстарды,
кейінірек дауыссыз және сыңар дыбыстарды, соңынан дауыссыздардың қатаң, ұяң
түрлерін меңгереді. Екіден былай қарай баланың сөздік қоры қауырт өседі.
Мәселен, жас жарымдағы балада 10-15 сөз болса, екіге келгенде 300, үш жаста
мыңға жуық сөзі болады. Үш жастан былай қарай ана тілінің заңдылықтарын
стихиялы түрде үйренуге кіріседі.
Жанұяда баланың сөйлеу әрекетінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті көңіл
бөлінсе, мектепке келгенде оңай хат танып, сабақты жақсы үлгеріп кетеді.
Осындай балалардың ана тіліндегі сөз қоры 4000-ға дейін жетіп отырады.
Баланың сөйлеуі мектепке дейін тек қарым-қатынас ролін атқарса, мектепте
жүргенде білім жүйелері меңгерудің негізгі құралы қызметін атқарады.
Мектепке түсу бала тілінің жоспарлы түрде дамуына өте қолайлы жағдай
туғызады. Сауат ашу, оқып, жаза алуға үйрену, мектепке дейін өз бетінше
меңгерген ана тілін енді арнаулы пән ретінде (фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық трғыдан) оқып-үйрену бала тілін дамуына бұрын-соңды болып
көрмеген үлкен өзгерістер енгізеді. Тілді меңгеру барысында баланың сөйлеу
ерекшеліктері онан сайын жетіле, дами түседі.
Жазбаша сөйлеу – баланың тіл мәдениетінің дамуына ерекше ықпал
жасайтын қуатты фактор. Жазбаша сөйлеуді меңгеруге бала мектеп есігін
аттағаннан бастап белсенді кіріседі. Балалардың орфографиялық дағдылармен
қатар жазу жұмысы дағдыларын үйрену жазба сөйлеуді меңгерудің негізгі
элементі болып табылады.
Жазба сөйлеудің дамуы хат тани білуден басталады. Хат тану арқылы
арнаулы дағдылары болуын қажет етеді. Мұндай дағдыларды оқу дағдысы дейді.
Хат негізгі үш кезеңнен тұрады.
Мұның бірінші кезеңде оқушы әріптің аттарымен танысады. Оқу дағдысының
бірінші кезеңін психологияда анализдік (талдау) кезеңі деп атайды.
Екінші кезеңде оқушы сөздің элементтерін онша қиналмай-ақ бір-біріне
жеңіл қоса алатын болады.
Үшінші кезеңде бала әріптерді тез танып, бір-біріне қосып оқи алады.
Бала мектепке келген күндерден бастап оқу дағдысымен қатар жазу
дағдысын да меңгере бастайды.
Жазу дағдыларына машықтану да өте күрделі процесс. Мұның үш кезеңі
бар. Жазу дағдысының осы үш кезеңі жылдам тез жазуға жасалған дайындық
кезеңі болып табылады.
Баланың жазу қарқыны әр сыныпта әр түрлі болып келеді. Бастауыш
мектеп оқушыларының ішінде жазумен көбірек шұғылданатын – бірінші
сыныптағылар. Өйткені бұл кезде жазуға көп көңіл бөлінеді. Екінші, үшінші
сыныптарда баланың жазу қарқыны біршама төмендейді де, төртінші сыныпта
қайтадан көтеріледі. Психологиялық зерттеулерде бастауыш мектеп бітіретін
оқушының жазу темпі минутына 60-70 әріп болатындығы анықталған. [ ]
Балалар сөйлеу мәдениетіне төселдіруді әсіресе мектеп жағдайында қолға
алу үшін мұғалімге төмендегідей жұмыстарды жүргізуге болады.
1).Оқушылардың жеке дыбыстарды, буындарды, сөздерді, фонетикалық,
лексикалық дұрыс жаза айта алуына қамқорлық жасау керек.
2) Оқушының тілінде байқалатын кемшіліктерді (мәселен, кекеш, тұтықпа,
кей дыбыстарды дұрыс айтпау т.б.) жою
3)Мұғалімдер оқушылардың екі тілде дұрыс сөйлей алуына көңіл бөлу
4)Оқушылардың сөйлеу мәдениетін
Халқымыздың классик жазушысы Мұхтар Әуезов: Бұл дәуірде өз тілін,
әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге де
болады- деді. [4]
Қиялдың дамуы және оны қалыптастыру. Қиялдың алғашқы көріністері үш
жасар бөбектерде байқалады. Мұны бөбектердің қызық ертектерді шын көріп,
бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай
сияқты болып көрінгенімен, ондағы образдар шындықтан өте алыс жатады.
Мектеп – бала қиялын дамытуда үлкен роль атқарады. Мұндағы оқылатын
сабақтардың мәніне түсіну қиялсыз мүмкін емес. Мәселен, табиғаттағы
суреттейтін, немесе қандай да болсын оқиғаны баяндайтын бір материалды
түсіндіргенде мұғалім арнаулы тәсілдер арқылы оқушылардың қиялын оятады.
Қиял арқылы бала ондағы жанды бейнелерді көз алдына елестеткендей, қолымен
ұстағандай, құлағымен еститіндей күйге түседі.
Бастауш сынып оқушыларында алғашқы кезде қиялдың дамуы айтарлықтай
болмайды. Мәселен, бірінші сыныптағылар суретке не оқығанға қарап, өз
бетімен жаңадан бейне жасай алмайды.
Осы салада мұғалім істейтін іс – ұшан теңіз. Мәселен, мұғалім
балаларды орманға экскурсияға апарған екен дейік. Онда оқушылар әрбір
ағашты, өсімдік түрлерін көздерісен көріп, қолдарымен ұстайды,
білмегендерін бірінен-бірі сұрап не мұғалімнен біліп алады.
Ертеңіне мұғалім оқу сабағында балалардан көрмеген ормандарды (тайга,
тундра, тропика т.б.) туралы айтып беріңдер десе, бұл олардың қиялын
тәрбиелеуге көп пайдасын тигізеді.
Өмір тәжірибесінің артуы, білім қорының молая түсуі балалардың қиялын
да дамыта түседі. Мәселен, үшінші сыныптағылар сурет сабағында алдында
тұрған заттардың бейнесін айнытпай сала алады, оны осындай басқа затпен
салыстырып көреді.
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін
қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен,
сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше, баланың
осыған орай көрінетін қиялы да шарықтай алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту – олардың эстетикалық
сезімдерін оятады.
Оқушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қиялы күшті
дамыған балалармен дербес жұмыс жүргізу, табиғатқа, өндіріс орындарына топ
саяхат жасау, таапсырмаларды оқушыларға дербес орындатып отырғызу, оқу
барысында кездескен қиыншылықтарды жеңе алуға баулу т.б. осындай әдістер
бала қиялын тәрбиелеудің түрлері болып табылады.
1.3 ТАНЫМНЫҢ ФОЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным – адам санасын
дамытудың негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де
үйренеді.
Таным – философиялық ұғым,... [7] айналадағы материалдық шындықты
адам санасында бейнелеуі. Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз.
Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы таныған дүниені ғылыми
біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады. Қабылдау барысында сыртқы
сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып, танымды нақтылай түседі. Сезінуді
ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық формасы дамиды.
Адам баласы таным арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Осылайша
таным нақты дүниеге, қоршаған ортада бар заттарға негізделсе, оны өз
мәнінде танып-білу үшін ғылым керек.
Дүниетанымды қалыптастыру үшін биологиялық, химиялы, тілдік және басқа
ғылым салаларынан, өз ұлтымыздың мәдениеті, әдебиеті, қазіргі таңда рухани
өмірде жеткен жітістіктерін бір-бірімен байланыстыра отырып білім беруді
қамтамасыз ету керек.
Көптеген ғылым салаларында дүниетанымдың көзқарас философиялық
тұрғыдан қарастырылады. Қазақ халқының қоғам, адам, табиғат туралы
философиялық ойлары ертеден-ақ адамгершілік, ізгілікті көксеу, имандылықты
дәріптеу, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, мемлекет пен адам тағдырының
мәнін түсіну тұрғысында қалыптаса бастаған.
Халық арасынан шыққан ақындар табиғат пен әлеуметтік ортаның байланысы
туралы біршама шығармашылық үлгі көрсетті. Алдыңғы қатарлы ойшылдар да
өздерінің көрген-білгендерін терең біліммен байланыстыра отырып, ауқымды ой
жүйесін құрады. Осыдан халықтық философия және ғылыми көзқарастар туады.
Адамзаттың даму эволюциясына байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп,
күрделене түсті. Неғұрлым табиғи ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған
сайын адамның оны меңгеру мақсаты да, соған орай атқаратын қызметінің түрі
де өзгерді. Енді табиғатқа табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын қалыпта
қалмай, оны бағындырушы, керегіне қарай өзгертуші дәрежесіне жетті. Сөйтіп
табиғатты меңгеру деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен білімі де
өсе түсті.
Білім салаларының қай-қайсысы да адамның дүниетанымын қалыптастыруға
үлесін қосады. Сондықтан да ертеден бастап ғылымның дамуына орай
дүниетанымдық деңгей де кезеңнен өтті. Оның ең алғашқы кезеңі – халық ауыз
әдебиетінің басты түрлері – ертегілер, аңыздар, айтысра, батырлар жырлары
негізінде қалыптасқан дүниетанымдық деңгей.
Бұл кезеңдегі дүниетанымдық деңгей адамдардың өз тәжірибесінен,
күнделікті өмірден, олардың арасындағы қарым-қатынастан дүниетанымдықпен
сабақтаса байып отырады. Ертегілерде қоршаған дүние ішінде адамды жоғары
ұстап, оның өзіне тән қасиеттерін (батырлық, тапқырлық, күштілік,
ақылдылық, сұлулық, ізгілік, адамгершілік және т.б,) сол кездегі қоғаммен
тығыз байланыста көрсетеді.
Дүниетанымның тәжірибеден дамыған деңгейін уағыздап, ортаға салған.
Мұны көшпенді дәуірдегі қазақ халқының дүниетанымының негізі деп
қарауымызға болады. Мұндай пікірлерді қазақ философтары М. С. Орынбеков пен
Ә. Нысанбаев еңбектерінде кездестіреміз.
Қазақтың ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал
ақын, Шортанбай, Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері,
Махамбет, Шернияз, Сүйінбай т.б.) өздерінің дүниетанымдық көзқарастарында
материалдық, рухани байлықтарды, ақыл-парасатты, адамгершілік, қоғамдық,
байлықты игеру мақсаттарын паш етті. Мұндай дүниені көркемдеп жеткізу,
Абай тілімен айтқанда, Жан азығы еді. ...Табиғаттың бойындағы әсемдікті,
күш-қуатты адамның қажетіне сәйкестендіріп, қол я тіл арқылы көріктендіріп
жіберу ол жанға, яғни көңіл күйіне, сезімге қатты әсер етеді. [10]
Мұнан әрі адам тілі, ұғымы дамып табиғатты меңгеру жолындағы өздігінен
атқаратын әрекеттер етек алып, күнделікті көргендерін тек қабылдап қана
қоймай, заттар мен құбылыстардың байланыстарын іздестіруге, олардың себеп-
салдарын білуге талпынды. Сананың, ой-өрістің дамуына байланысты дүниетаным
да жаңа белеске көтерілді. Осы тұста білімі бар, парасатты ойшылдарымыз да
көріне бастады.
Адам мен қоғам арасындағы байланысты, қарым-қатынасты диалектикалық
тұрғыдан қарау кезеңі басталды. Абай, Шәкәрім, С. Торайғыров және т.б.
ойшылдар туындыларында бұл пікірлер белең беріп отырады.
Абай адам мен қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен,
принципшілдік және қарапайымдылықпен, халықтың бірлігі мен өркениетке жету
жолындағы мақсаткерлігімен тікелей байланыстыра қарастырады, - дейді М. С.
Орынбеков. [4] Бұл пікірдің түпкі тірегі – дүниетанымдық деңгейдің
көтерілу сатысын көрсетуінде. Көргенді, сезінгенді логикалық ойға салып
талдау арқылы сол затқа, құбылысқа адам қатысы деңгейінің айқындала
түсуінде.
Адам көзқарасы ғылымға, қоршаған ортаға, алған білімді меңгеру және
ұғыну деңгейіне қарай өзгеріп, соған қарай қалыптасады, қалыптасқан
көзқарасқа байланысты дүниетаным да өзгереді. Адамның дүниетанымы,
біріншіден, қоғамның тарихи дамуына байланысты өзгерсе, екіншіден, сол
қоғамдағы халықтың сана-сезімінің өсуі, білімді меңгеру мүмкіндігіне қарай
өзгеріп отырады. Дүниетанудың ең өркендеу шыңы – ғылыми таным.
Дүниені ғылым жолымен тану үшін нақты объектілерді бақылау,
эксперимент, анализ жасау, абстрактілі ойлау – бәрі қатысуға тиіс. ...Адам
сезім органдарының көмегімен заттың сыртқы қасиеттері мен ерекшеліктерін
қабылдап, біле алады, ал оның ішкі мәнін, даму заңдылықтарын тек
абстрактілі ойлау арқылы игеруге болады. [10] Сонда ғана дүниетаным
ғылыми теориялық деңгейге көтеріледі. Ғылыми теория зерттеліп отырған
объектінің ішкі, қажетті жақтарымен байланыстырып, оның өмір сүру және даму
заңдылықтарын бейнелейді .[10]
Адам көзқарасының қалыптасуында, әсіресе, биология ғылымының алатын
орны ерекшк. Биология жетістіктері көзқарасты қалыптастырып қана қоймай,
оны жаңартады, өзгертеді. Дүниетанымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz