Қиын оқушылармен жүргізілетін психодиагностикалық жұмыс ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының білім және ғылым минстрлігі
Ш.Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Педагогика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: : Қиын балалардың пайда болу себептері
Орындаған:Айтеева Ш.Е
Ғылыми жетекшісі: Басболатова А.Р.
2007 ж. ___ ______ Жұмыс___ _____
кафедраның шешімі бойынша деген бағаға қорғалды.
жұмыс қорғауға жіберілді. ___ ______2007 ж.
Хаттама № ____
Көкшетау 2007 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Қиын бала ұғымы және оның белгілері мен ерекшеліктері
1.1. Қиын бала ұғымы және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қиын баланың психологиялыќ
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 9
1.3. Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін ауытқулар түрлері ... ... .18
ІІ тарау. Қиын балалардың пайда болу себептері
2.1. Отбасына байланысты қиын балалардың пайда болу себептері, алдын алу
жолдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Оқушының мектепке бейімделу қиындықтары және оны жеңілдету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ІІІ тарау. Мектептегі қиын оқушылармен жүргізілетін психологиялық жұмыс
3.1. Қиын оқушылармен жүргізілетін психодиагностикалық жұмыс
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.2. Жүргізілген іс – тәжірибелік жұмыстардың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Қай ғасырда болмасын тәрбие мәселесі болып саналады. Бала тәрбиесі –
мемлекеттің маңызды міндеті деген сөзді Платонның өзі де бекер айтпаған
болар. Соның ішінде қиын балалар мәселесі өзекті тақырыптар қатарына еніп
отыр. Әрбір қоғамның дамуына байланысты бұл мәселе әрқалай шешіліп отыр.
Қазіргі таңдағы ағым да оңай болып отырған жоқ. Осыған байланысты 2002
жылдың тамыз айында ҚР “Қазақстан Республикасындағы балалар заңы жайлы “
атты Заң қабылданды. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында
девиантты мінезді оқушыларға мынадай анықтама берілген: “Балалар мен
жасөспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық
бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан үнемі жол тарауы, отбасынан
немесе балалардың оқыту тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ
қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы”. Олардың әр кезеңде әртүрлі аталғаны
бізге белгілі: “тәртібі нашар”, “қиын”, “тәрбиесі қиын”, т.б. Сондықтан
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев “Еліміздің ертеңі бүгінгі жастардың
қолында, ал жас ұрпақ тағдыры ұстаздың қолында”,- деп ұстазға үлкен міндет
қойып отыр.
Балалар мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-құлық мәселесімен
бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс істеді. (мысалы,
В.Г.Баженов, Р.А.Дебагян, А.Жұмабаев, К.А.Жүкенова, А.М.Қарабаева,
Л.К.Керимов, В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенко. И.Ф.Назаров, Э.И.Шнибекова,
Г.А.Уманов). Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз
қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер
ететіндігін зерттеді. Бастауыш сынып оқушылары мен жасөпірімдердің
ассоциалды мінез-құлықтарын, спорт, өзіндік және жеке жұмыстарды
ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту, отбасындағы белсенділікті
арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру арқылы жеңудің әр түрлі
жолдарын көрсетті.
В.В.Трифонов зерттеулерінде қиын оқушы анықтамасы-күнделікті
педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп
қарауды, мұғалімнің ерік-жігерін, күшін, қажырлы педагогикалық еңбегін
қажетсінетін оқушы. Бұл шексіз (интегральное) ұғым, ол жеке адамның өзгеру
құбылысын жинақтаушы. Осы категориядағы балалардың жалпы адамдық және
ешкімде де қайталанбайтын қасиеттері, әлеуметтік және биологиялық
факторлардың ықпалымен қамтамасыз етіледі.
Біраз зерттеулер (М.А.Алемаксин, Л.М.Зюбин, Д.В.Колесов,
В.Н.Кудрявцев, Г.М.Минковский, И.Ф.Мягков т.б) қиын балардың басым
көпшілігі – бұлар мектеп бағдарламасын дұрыс меңгере алмайтындар,
сондықтан да оқушылар ұжымынан тысқары шығып қалатын балалар, - деп атап
көрсетті. Ұжымдағы жағымды позициядан қалыс қалу оларды теріс- мінез
құлыққа, айналасындағы адамдармен, әсіресе бірге оқитын құрбы-
құрдастарымен дұрыс қарым- қатынас жасауына кедергі келтіреді. Қиын
балалар, мінез-құлықтағы қиындық ұғымынан басқа, қиындықпен
тәрбиелеу ұғымы да кеңінен қолданылады.
Әсіресе осы жаста адамның мінез-құлқы және басқа да жеке басының
негіздері қалыптасады. Міне, осы кезенде жеткіншектермен жасалатын тәрбие
жұмысында кемшіліктер айқын көріне бастайды, ата-анамен келіспеушілік
жағдайда болу, мектептегі қиындық пен сәтсіздік, тәртібі қиын құрбы-
достарымен байланыс орнату.
Біз қайда бара жатырмыз, қандай ұрпақты тәрбиелеп жатырмыз, алдымызда
не күтіп тұр деген сұрақтарға жауап беру қиынға соқтырады. Қазіргі заманда
қылмыстық асқынып, аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиетіміздің жүдеу
тартуы, кісі өлтіру, маскүнемдік пен нашақорлық сияқты жат қылықтармен
қатар мейірімсіз, қатыгез адамдар көбейді. қазақ халқында болып көрмеген
қарттар үйі пайда болды. Балалар үйі тастанды жетімдерге толды. Күні кешеге
дейін нашақорлық деген болған емес, маскүнемдіктің өзі жат болатын. Қазіргі
жастардың арасында мұндай жағымсыз іс-әрекеттердің жаппай етек алуының
себебі мынада:
Біріншіден – батыстың мәдениетінің қаптап кетуі тұтастай алғанда жалпы
қоғамға, әсіресе жастарға теріс ықпал етеді.
Екіншіден - жастар бойындағы ұлттық рухани байлығымызды жоғалтып
алғандығымыз. Себебі рухани бай адам елікпейді де, желікпейді, бәрін
ақылмен ойлап, жүз толғанып өзіне қажеттісін ғана бойына дарытады.
Жастарымыздың көпшілігі осындай кері жағдайлардың әсерінен өз
мүмкіндіктерін заман талабына сай толық көрсете алмауда.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында девиантты мінезді
оқушыларға мынадай анықтама берілген: балалар мен жасөспірімдердің
әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды
үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан үнемі жалтаруы, отбасынан немесе балалардың
оқыту-тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ қоғамға қауіпті
әрекеттер жасауы.
Ұрпақ тағдыры дегеніміз – ұлт тағдыры. Әрбір ұлттың болашағы – оның
білімді де іскер, талантты да мәдениетті, адамгершілік асыл қасиеттерді
бойына сіңірген тәрбиелі ұрпақтарды қолында.
Бала тәрбиесінің ортақтастығына байланысты ата-аналар мен мұғалімдер
арасында шынайы байланыс керек. Мәселен, көп жағдайда ата-аналар мен
мұғалімдер арасында өзара түсінбеушіліктен қиын оқушы тағдыры қиындай
түседі.
Отбасының қиын жағдайы бала тәрбиесіне кері әсер ететіні бұрында
бірнеше рет дәлелденгені ақиқат. Алайда Лев Толстой жазғандай: барлық
бақытты отбасылар бір-біріне қандай ұқсас болса, әрбір бақытсыз отбасы бір-
біріне ұқсамайтындай әрқилы бақытсыз.
Қазіргі кезде ата-аналар өз ұрпақ тәрбиесіне жауапсыздықпен қарауынан
немесе ұл-қызынан безген безбүйректердің өз міндеттерін қоғамға жүктеуі
салдарынан туындап, кейбір педагогтар мен тәрбиешілердің немқұрайлылығына
ұласып, пайда болған тәрбиесі қиын балалар проблемасы – бүгінгі таңда кім-
кімді де ойландыратын мәселе. Осы орайда қиын балалармен жұмыс жүргізе
отырып, олардың психикалық ерекшеліктерін зерттеу мақсатында мен өз диплом
тақырыбымды “Қиын балалардың пайда болу себептері” деп алдым.
Тақырыбы: Қиын балалардың пайда болу себептері.
Зерттеу мақсаты: Қиын балалардың жеке тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыруда олардың психикалық
ерекшеліктерін
ескеріп, психологиялық көмек көрсету
жолдарын белгілеу.
Зерттеу міндеттері: 1. Қиын балалардың мінез-құлықтарындағы
ауытқуларды психологиялық зерттеу
арқылы
анықтау, әдебиеттерді талдау,
саралау.
2. Қиын балалардың мінез – құлқындағы
ауытқуларын,
жүргізілетін жұмыс түрлерін белгілеу.
3. Қиын балалармен жұмыс істегенде
психологтың
шеберлігінің рөлін көрсету.
Зерттеу объектісі: Қиын балалармен психологикалық жұмыс жүргізу
ерекшеліктері
Зерттеу пәні: Қиын балалармен психологиялық жұмыс жүргізу жолдарын анықтап,
белгілеу, психологиялық көмек көрсету жолдары.
Ғылыми болжам: Егер, бала тәрбиесінде ортастығына байланысты ата-аналар мен
мұғалім арасында шынайы байланыс болса және жеке тұлғаның психикалық
ерекшеліктері анықталып, ескеріліп отырса, оларға қажетті психологиялық
көмек көрсетілсе, онда олардың қалыпты дамып жетілуіне мүмкіндік жасауға
болады.
Зерттеу әдісі: Ғылыми әдебиеттерді талдап, саралау, тест, сауалнама.
1.1. Қиын бала ұғымы және оның белгілері
Қазіргі кездегі педагогикалық-психологиялық мәселелердің
негізгілерінің бірі – қиын балалардың қалыптасуы және оларды тәрбиелеу
мәселесі. Қиын балалар мәселесі ќазіргі кезде социолог, юрист, дәрігер,
педагог, психолог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды
алаңдатып отырған үлкен мәселе екенін айту керек.
Қиын балалар, мінез құлықтағы қиындық ұғымынан басқа,
қиындықпен тәрбиелену ұғымы да кеңінен қолданылды.
Қиындықпен тәрбиелену термині тәрбиеленушінің педагогикалық
әсерге қарсылығын және оны түсінгісі келмейтін бейнелейді. Бұл
қарсылықтың басты себебі, көп жағдайда жеке тұлғаның қалыпты
дамудан қалыс қалыунан болады. Осыдан мінездегі жаман қылықтар
туады. Қиындықпен тәрбиелену - баланың теріс мінез-құлқы, дау-жанжал
екенін айтуға болады. Ал мұндай дау кейде онша қауіпті емес және
ол қиындықсыз жойылуы мүмкін.
Қиын балалардың психологиялық педагогикалық ерекшеліктеріндегі
типтік өзгешеліктерін соғұрлым айқындай білсек, қайта тәрбиелеу
процесінің нәтижелігі арта түседі. Қиын баланың қалыптасу оның негативті
мінез-құлқының белгілері арқылы білінеді. Балада негативті мінез-құлықтың
қалыптасуы мынандай негізгі факторларға байланысты болады:
- отбасындағы тұрмыс жағдайы.
- мектептегі және отбасындағы тәрбиенің ынтымақтастығының жоқтығы.
- теледидардың негативті әсері.
- бос уақытының ұйымдаспағаны.
- отбасындағы тәрбиенің жоқтығы т.б көптеген фактор балалар теріс
мінез-ќұлықтың ќалыптасуына әсерін тигізеді.
Қазіргі уақытта мектеп оқушыларының арасында мінез-құлқында
қиындықтары бар оқушылар көптеп кездесуде. Педагогика-психология
саласы бойынша мұндай балаларды “мінез—құлқында ауытқулары бар
оқушылар”, “Қиын тәрбиеленуші”, “қиын балалар” деп атайды.
“Қиын” бала ұғымы—бүгінгі таңда тек ата-ана мен ұстаздар
қауымын ғана емес, сонымен қатар социолог, психолог, юрист, дәрігер
мамандарының зейінін өзіне аударып, бүкіл қоғамды алаңдатып отырған
өзекті әлеуметтік мәселе.
Қазіргі уақытта мінез – құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде
зерттеліп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік психологиялық,
клиникалық, криминалогиялық тұрғыда қарастырылуда. Мінез – құлықтағы
қиындық – бұл шексіз ұғым. Тәрбиелік және педагогтік әсерге қиындықпен
көнетін, қайталанбайтын психологиялық ерекшелік.
Өкінішке орай, қазір бұл салада оқулықтар, әдістемелер өте аз, әсіресе
қазақ тілінде. Қазіргі кезде көптеген ұстаздар қиын балалар жайында
әр түрлі пікірлер айтып жүр. Көптеген педагог-ғалымдардың ғылыми
тұрғыдан дәлелдеуінше, қиын балалар-табиғатында дұрыс жаратылған дені
сау, қабілеті бар бала. Оның өзгелерден айырмашылығы отбасында
және мектепте ойдағыдай жеке-дара педагогикалық тәрбиеге зәрулігінде
ғана. Қиын баламен жұмыс істеудің тәсілі мен жолдарын бірқатар
мұғалімдер, әсіресе жас мұғалімдер жете біле бермейді, ал
кейбіреулер балаға шын ниетімен жаны ашып, жүрегі ауырып қарамайды.
Күнделікті сабақ барысында, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында елеулі
педагогикалық қателіктер жіберіп алады.
Мына бала қандай еді, қалай өзгеріп кетті? Жаман әдеттерді
қайдан үйренді? Неге озбырлық жасауға бейім тұрады?—деген сұраулар
әрбір ұстазды ойландырады.
Ата-анасын, жүрген ортасын қосқанда оның тәрбиесіне бірнеше
адамның қатысы бары бас.
Қиын деп жүрген баланың мінез-құлқына, тұрмыс жағдайына зерттеу
жүргізбей-ақ, ұрысып, әр түрлі шаралар қолданып жатамыз. Бірақ
одан жақсы нәтижеге қол жеткізген емеспіз. Баламен кездескен
сәттен бастап, оның үйіне қайтатын уақытына дейінгі кезеңде мұғалім
баламен қарым-қатынаста екені, онымен ішкі сезімі тікелей
байланыста болатынын ұмытпаған дұрыс. Баланаң әрбір ісіне ескерту
жасап, кемшілігін тізе бергенше, бір уақыт мақтау мен жазалау
әдістерін қолданған дұрыс па деп ойлаймын.
Тек өзімнің ғана айтқаным болсын дейтін өркөкірек, өзімшіл,
қыңыр, қырсық мінезді балаларды сабақта, сабақтан тыс уақыттарда
жақсы болса мақтап, кемшілігі болса жолдастары арасында айтып
ұялтпай, қателігін өзіне мойындақтан жөн. Мұндайда кейбір балалар
кінәсі болса да мойындағысы келмейді. Осы кезде ұрсып, ұрып, дауыс
көтерудің қажеті шамалы.
Қазіргі кезде сабақтан жиі қалатын, темекі шегіп, аузына
келген былапыт сөздерді жиі айтатын оқущылар кездесіп қалады.
Әрине, оқушылардың бәрі сондай дей алмаймын. Осындай оқушыларды:
“Ой, қойшы соны өзі қиын бала болып бара жатыр” деп қолды бір
сілтейміз. Ал сол қиын болып бара жатқан баланы үнемі қадағалап,
ата-анасымен сөйлесіп, бос уақытында немен шұғылданатынына, кімдермен
бірге жүретініне, мінез—құлқы неге өзгергеніне назар аудармаймыз.
Кейбір әріптестеріміз осыдан 15—20 жыл бұрынғы шәкірттермен қазіргі
оқушылардың арасы жер мен көктей, қазіргі балаларды тәрбиелеу қиын
дегенді жиі айтады.
Халықтың әлеуметтік жағдайы аса қолайлы болмаған, жұмыссыздық,
нашақорлықтың кең етек алу жағдайында, ересек адамдардың материалдық табыс
табу жолында отбасындағы мәселелерді шешуді кейінге қалдыру жағдайында,
батыстың қазақ халқына жат әрекеттерінің ықпалын ескеріп, қазіргі кезде
қиын балалардың, әсіресе табиғи факторлардың әсерінен жеткіншектер
арасында, пайда болуымен түсіндіріледі.
1.2. Қиын баланың психологиялыќ ерекшеліктері.
А.С.Макаренко “Балаларды жақсы тәрбиелеу – бұл біздің
бақытты қарттық шағымыз, жаман тәрбиелеу - бұл біздің келешек
қасіретіміз, бұл біздің көз жасымыз, бұл біздің басқа адамдар арасындағы
айыбымыз десе, Жүсіпбек Аймауытұлы “ Балаларды бұзуға, түзетуге себеп
болатын бір шарт жас күнде көрген өнеге” дейді.
Соңғы уақытта жеткіншек жастағы балалардың ауытқушылық мінез-
құлқы ретіндегі қатыгездік, агрессиялық жағымсыз ассоциалды мінез-
құлықтарын интенсивті түрде зерттеуді талап етіп отырады. Осындай
ауытқушы мінез-құлықтың дамуына ықпал ететін факторларды зерттеу
психология ғылымының негізгі мәселелері.
Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз
қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық әсер ететіндігін
зерттеді.
Революцияға дейін педагогикалық әдебиеттерде және педагогикалық іс-
тәжірибелерде жеткіншек жастағы қылмыскерлерге белгілі орын бөлініп
келді. Олар соттың шешімі бойынша арнайы түзету орындарында
тәрбиеленетін. Ал қиын балалар жайында тіптен сөз болған жоқ, жабық
тақырыптар қатарына кірді “жабулы қазан жабық күйінде қала берді”. Әрине,
бұл кезде тәрбиесі қиын балалардың болмағандығы емес. Қиын балалар
революцияға дейін де болды. Оларға немқұрайлы қатынас білдірді. Олар бір
мектептен, екінші бір мектепке, бір интернаттан екіншісіне көшіп жүрді.
Бұл балалар барлық жерден қуылатын. Ал нәтижесінде тіптен мектептен
шығарылып тасталатын. Соңында қиын балалар “кішкентай қылмыскерлер”
қатарына қосылатын және олар жайында арнайы тәрбиемен түзету орнына
бармайынша ешкім де есіне алмайтын.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары
пайда бола бастады. (Блонский П.П.) Бастапқыда ғылым саласында емес,
күнделікті өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып 1950-60
жылдардың басында қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми
сөздіктерде нақты орын алып отыр.
Қиын бала ... Бұл таныс та, өкінішке орай соңғы кезде жиі
қолданылып келе жатқан сөздің астарында не жатыр? Қоғамдық тәртіп
сақшылары үшін – ол тәртіп бұзушы, мұғалім үшін – басқа оқушыларға
жағымсыз әсер ететін шартсыз көшбасшы, тәрбиеші үшін – ол өте
қозғалмалы, бағынбайтын сотқар бала. Ал ата-аналары үшін ол кім болып
келеді? Әрине әрбір ата-ана өз баласын қиын деп санамайды.
“Қиын балалар”, “қиын балалық шақ” туралы түсініктер өткен ғасырдың
20-шы жылдары Е.А.Аркин, П.П.Блонский, В.Н.Мясищев, Г.А.Фортунатова және
т.б. ғалымдардың еңбектерінде қолданыла бастады.
В.Н.Мясищев өзінің “Трудные дети в массовой школе” атты еңбегінде: “Жеке
педагогтың және педагогикалық ұжымның қиын баламен жұмыс әрекетінде
барлық қадыр-қасиеті мен кемшіліктерін айқындауға мүмкіндік туады” деген.
Қиын балалар проблемасын зерттеген педагогтардың бірі –
А.С.Макаренко. Оның қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған еңбектері
отандық педагогиканың алтын қорына енді. Ол балалар тәрбиесі жайлы
лекцияларында: “Сіз өз балаларыңыздың тәрбиесін бастамастан бұрын,
өзіңіздің жеке мінез-құлқыңызды тексеріңіз...Сіздің жеке мінез-құлқыңыз
нағыз шешуші нәрсе... егер сіз дөрекі немесе маскүнем болсаңыз, ал
бәрінен жаманы, егер сіз шешесін балағаттасаңыз, онда сізге тәрбие туралы
ойлаудың қажеті де жоқ. Ата-аналардың өздеріне талап қоюы, өз үйелменін
қадірлей білуі, өзінің әрбір қадамын қадағалап отыруы – тәрбиенің ең
бірінші және ең басты әдісі”, - деді.
А.С.Макаренко кезінде жақсы ұжым ұйымдастыра алды. Мұнда ол
әрбір тәрбиеленушінің жеке ерекшеліктерін ескеріп, әрқайсысына ұжым
ішінен тиісті орын тауып беретін. Сонымен қоса, ұжымның пікірімен
санасып, осы арқылы жеке тәрбиеленушілерге ықпал жасап отырды. Макаренко
адам мінезінің кемшілік жақтарын әділ бағалайтын ең негізгі төреші-
қоғамдық пікір деп тұжырымдады. Ұжым ішіндегі тәрбиеде түрлі әдістерді
өте шебер пайдаланып, жарамсыз қылық жасағандары ұжым талқысына салды.
Тентектік жасаған балалармен жеке, не ұжым ішінде әңгімелесу, не күні
бұрын белгіленген әңгіме шақыру, т.б. неше түрлі әдістерді жүргізіп
отырған.
Баланың мінезін, жалпы деңгейін, ынтасын жақсы білу үшін, оның
дамуына адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына не нәрсе қажет екенін
әрбір әке, әрбір ана білуге міндетті. Сіздің балаңыз қалай өмір сүреді,
неге қызығады, нені сүйеді, нені қажет етеді, нені қажет етпейді, ең
алдымен сіз осыны біліуіңіз керек. Ол кіммен достасады, кіммен ойнайды,
не оқиды, оқығандарын қалай қабылдайтынын сіз білуіңіз керек, деген А.С.
Макаренко.
Қиын балалрдың психологиялық ерекшеліктері теориялық
тұрғыда Выготский Л.С. (1928ж.) еңбектерінде талқыланды. Сондай-ақ
Макаренко А.С. тәжірибелерінен де үлкен орын алды. Бұл мәселенің ары
қарай талқылануына үлес қосқан зерттеушілер қатары біршама.
Қиын балалар проблемасымен айналасуда ірі педагог
В.А.Сухомлинскийдің де тәжірибесі өте бай. Оның Тиросполь қаласындағы
Павливи мектебіндегі жүргізілген жұмыстары үлкен, тәжірибесі мол. Мұнда
оқушыларға жеке қатынас жасау әдісі кеңінен қарастырылды. Кезінде
В.С.Сухомлинский қиын балалар тәрбиесі жайында былай деген: Қиын бала –
бұл ата-аналардың жіберілген кемшіліктері, отбасында теріс пиғылды болуы,
алдау, арбау, мейрімсіздік, адамдардаы жек көрушілік, өз борыштарын
өтеуде немқұрайлылық таныту жағдайында өскен гүл сияқты..., бұл ата-
аналардың балалардың жоспарлауда, оны тәрбиелеуде адамгершілік, танымдық
білімдерін, дайындықтарының аздығының нәтижесі.
Донецкідегі Тапскі арнайы мектептің оқытушысы
В.Ф.Шаталовтың тәжірибесі, көптеген қиын балалар басқа балаларға
қарағанда 1 жыл ішіндегі оқу жоспары бойынша 2 есе алда болатынын
дәлелдеді. В.Н.Сорока Ресинскийдің де тәжірибесі тамаша мысал бола алады,
ол жалпы оқу әрекетінде қиын балалармен тәрбие процесін құра алады,
олардың ақыл-ой дамуында үлкен жетістіктерге жетті. Өзінің осы тәжірибесі
жайында ол Достоевский мектебі атты кітабында толық ашып көрсетті.
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен,
тәрбиемен өзара әрекеттістігін есепке алып, кешенді құрама түрінде
зерттеп, іске асырған П.П.Блонский (1936 ж) болды. Оның зертеуінің
негізгі мақсаты – қиын балалардың өмірін анықтау. П.П.Блонский қиын
балалардың мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол
қиын балаларға мұғалім қатынасы арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды
жөн көреді. Бұл балаларға былайша мінездеме береді: “Объективті
көзқараспен қарағанда қиын оқушы – мынадай, ол мұғалімнің жұмысының
жемісті еместігіне байланысты. Субъективті көзқараспен қарағанда қиын
оқушы – мынадай, онымен мұғалімге жұмыс істеу өте қиын, мұғалімнен көп
жұмыс істеуді талап ететін оқушы”. Блонскийдің пікірі бойынша қайта
тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан
мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады.
Атақты физиолог И.П.Павлов “Әрбір баланың мінез-құлқы ата-
анасының жағымды іс-әрекетінен үлгі алу барысында қалыптасады” деп
тұжырымдайды.
Ресей социологы Ж.Т.Тощенко ауытқымалы іс-әрекеттің себебі
экономикада жатыр деп санайды. “Жабайы капитализм” жағдайында 90-ы
жылдардың ортасынан бастап Ресейде бұл себептер көрнекті және айқын бола
бастады. Бұған қоса Ресейдің экономикасы криминалдық белгі алды, яғни
көлеңкелі ресми экономиканы ығыстыру орын алды деген пікір бар, ал
әлеуметтік теңсіздіктің көлемін бұрыңғы колониальді Африка елдерімен
салыстыруға болады (Қар: “Социология” М.: 2000 ж., 235 бет).
Егер бұрын Совет өкіметі кезінде ауытқудың себебі экономиканың
тапшылығынан болса, қазіргі кезде ол экономиканың түрі өзгеріп,
бұзылғанынан туып отыр. Қазіргі кезде жұмыс, орын таппаушылығы бомждар,
қаңғыбастар, нашақорлар мен қылмыскерлерді тудырады. Дұрыс емес саясаттың
арқасында девиация өсіп кетті. Адамдар басшыларда шаруасыздықты, ұрлықты.
қулықты, сұмдықты, алдаушылықты, заңды бұзушылықты, парақорлықты көріп,
билікке немқұрайлықпен қарап, олардың еңбек етіп, шынайы өмір сүруге
шақыруларына назар аудармайды. Мінез-құлық жеткіншектің басқа балалармен
жағымсыз қатынасындағы, мысалы, төбелес-жанжалда, ересектерге бағынбауда,
жалған әрекеттерде агрессиялық сипат алады.
Жеткіншек жаста баланың ішкі және сыртқы конфликтісі күшейеді.
Жоғары қобалжу күманданғыштық, түрлі қорқыныштарға бейімділік, мінез-
құлықтағы қатыгездік, агрессиялық немесе цинизм сияқты ерекшеліктердің
туындауына әкелуі мүмкін. Агрессиялыққа, оның темпераментінің табиғи
ерекшелігі, мысалы, тез қозушылық, әсерленгіштік, эмоция күші, өзін-өзі
ұстай алмау сияқты мінез-бітістер ықпал етуі мүмкін. Осы мәселелер
төңірегінде шетел зерттеушілері бала агрессиясымен отбасындағы тәрбиелеу
стилінің арасындағы тікелей байланысты тапқан.
Америка зерттеушілері А.Бандура мен Р.Уолтерс өз баласының
агрессиялы әрекетіне аса көңіл бөлмейтін, тіпті қостауға бейім ананың
баласы тағы да агрессиялы бола түсетіндігін көрсетеді. Өте қатал
жазаланған бала да жоғарға агрессиялы мінез-құлық деңгейін көрсетеді, ата-
анасынан, әсіресе, әкесінен көп таяқ жеген бала өздерін бірқалыпты ұстап,
тіпті тіл алғыш болады да, бірақ басқалармен, өз құрдастарымен
салыстырғанда жоғарғы агрессиялықпен ерекшеленеді.
Регельдің айтуынша, мектепке келген кезден бастап оқушы
мен мұғалім арасындағы қарым-қатынас қалыптаса бастайды. Бұндай қарым-
қатынасты орындау оқушыға бастапқыда қиын соғады. Мектептегі талап бәріне
ортақ. Д.Б.Эльконин мұғаліммен балалардың арасындағы қарым-қатынаста
оқушылар өте байқампаз болып келетінін айтады. Егер бала сыныпта
мұғалімнің басқаларға қарағанда өзіне жақын тартатын оқушысы бар екенін
байқаса, онда мұғалімнің оқушы алдында беделі жоғалады. Алғашқы кезеңде
оқушылар мұғалімнің айтқанымен жүреді, яғни мұғалімнің айтқаны олар үшін
– заң. Егерде мұғалім оқушылардың бәріне бірдей көзқараста болмаса,
баланың мұғалімге деген оң пікірі іштей бұзыла бастайды. Мұғалімнің
өзгелерден өзіне жақын тартатын оқушысы басқалардан өзін жоғары ұстайды
да, соның нәтижесінде “сөз тасығыш” балалар пайда болады. Бала мектепте
өзін жақсы сезінсе, онда үйде де, құрбыларымен де қарым-қатынасы
ойдағыдай болады.
Д.Б.Элькониннің айтуынша, баланың дамуы кезінде оқу
процесінің алатын орны ерекше. Бала мектепке келгенде оның бойындағы
оқуға деген қызығушылық әлі толық қалыптаспайды. Оқу барысында мұғалімнің
міндеті - ең алдымен баланы оқуға үйрету. Бала мектепке үлкен
қызығушылықпен келеді, ең негізгісі – бала бойындағы қызығушылықты
жоғалтып алмау керек. Сабақ жоспарын баланың өзіне тікелей қатысты етіп
құру керек. Сонда бала сабақты толық меңгере алады және әрдайым мектепке
келгісі келіп тұрады.
П.О.Эфруссии мінез-құлықтағы қиындық табиғатын жүйке
жүйесіндегі ерекшеліктері: қозушылық, көңіл-күйдің аумалы-төкпелігімен,
жұмысқа қабілеттің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады. Оның
зерттеуінің құндылығы мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға,
соның ішінде оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп
септігін тигізеді.
Ең алғаш мінез – құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы
толмаған балаларды қарастырып, осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген
П.П.Бельский (1917 ж, 1924 ж) болды. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын
заң бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады.
Бірақ та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол
Л.И.Петражицкийдің теориясына сүйенді. (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен,
сонымен қатар Ч.Ломбрододан да бірталай мағлұматтар алды.
Қазақстанда девиантты іс әрекетке ие балаларға байланысты
біршама қиындықтар бар. Осындай девиантқа ие балалар жылдан жылға өсуде.
Құқық базасының нашарлығы осындай балаларға бейімделген бағдарламаның
жоқтығы, денсаулық сақтау, білім беру салаларының мамандарымен біріге
отырып әлеуметтік және құқықтық қызмет құжаттарын дайындауын қажет етіп
отыр.
Қазіргі кезде көптеген қазақстандық педагогтар да қиын балалар
проблемасымен айналысуда. 80-90 жылдары ғылымда қиын балаларды зерттеу
ісі бойынша құнды педагогикалық теориялар пайда болды. Мысалы
Л.С.Славина, Г.А.Уманов, Н.С.Белонский, А.С.Белкин, Л.М.Зюбин,
И.А.Невский және басқалары диссертациялық жұмыстарында педагогикалық
қараусыздықтың себептерін және оларды жеңу жолдарын ашып көрсетті. Қиын
балаларды зерттеуге көмек болатын көптеген салалар (заң, құқықтың,
медициналық-педагогикалық, психо-педагогикалық) топтастырылды. Көптеген
педагог, психологтар (Л.М.Зюбин, Г.А.Уманов, Г.Ф.Бочкарева, Ф.Н.Юрченко)
қиын балалар ортасы, қызығушылықтары жайында статистикалық деректемелер
келтірді.
Қиын балалар проблемасымен айналысқан Қазақстандық педагогтардың бірі -
Л.Қ.Керимов. Ол 4-7 сыныптағы қиын балаларды зертеудің жобасын жасады.
Бұл жобаға балалар жайындағы жалпы мағлұматтар, отбасындағы тәрбие
жағдайы, мектеп ұжымындағы тәрбие жағдайы, оқуға, еңбекке деген қатынасы
қарастырылды. Осы және басқа да педагогтардың іс-тәжірибесі қиын
балалармен жұмыста үлкен көмек болады.
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И.А.Невский
қиындықпен тәрбиеленетін баланың пайда болуын, балалар мен отбасында,
мектепте жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен,
кемеліне жетпеген педагогикалық практика нәтижесінен деп түсіндірді.
Мінез-құлықтың ауытқушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең
алғаш көңіл бөліп қараған жаңа автор Л.С.Славина болды. Мұндай мінезге ол
аффектілі (жан-күйзелісі, қайғыру) психологиялық ерекшілігін алды және
бұл саладығы екі топқа бөлді: Бірінші ітопқа: балардың тәртіпсіздігінің
себебі мінез-құлықтың дұрыс жағдайда қалыптасуы салдарынан, өте күшті
эмоционалды қайғыру және жан-күйзелісінен болады. Л.С.Славина екінші топ
балалардың тәртіпсіздігінің себебіне мінез-құлық ережелерімен санаспау,
бұл ережелерді білмеу, өзінің мінезін көп жағдайда меңгермеуді жатқызады.
Л.А.Высотин, В.Д.Лутанский Методик изучения индивидуальных особенностей
личности уч-ся заключенного атты еңбектерінде тұлғаны зерттеудегі жалпы
және арнайы бағдарлама ұсынды. Бұл бағдарламаға әлуметтік және
адамгершілік қараусыздықтың мәні мен себептері, қоршаған ортамен қарым-
қатынасы, жақсы тәртіптілікті сақтау деңгейі, оқуға және еңбекке деген
қатынастары көрсетілген.
Оқушының адамгершілік тәрбиесін зерттеуге бағытының
бағдарламасын ұсынған Яковлевтің басқаруымен айналысқан топтың осы
қызықты жобасын айтпай кетуге болмайды.
Ғылыми тұрғыдан зерттегенде, мінез-құлқында ауытқулар бар
балалардың оқуға қызығуларының жоқ екені, мектепке сымай, үйге де сыйлы
болмай, мұғалімдердің берекесін кетіріп, түптің түбіне олардың басым
көпшілігінен дайын заң бұзушылар мен қылмыскерлер шығатынын бұрын да
дәлелдеген.
Соңғы жылдардың ішінде бүкіл дүние жүзінің ғалымдары жас кезеңі
проблемасына аса зор көңіл бөлуде. Кейбір психологтар мен физиологтардың,
әсіресе шетел ғалымдарының пікірлері бойынша балалардың жас
ерекшеліктерін организмдерге қайсыбір мәңгі және өзгермейтін
қасиеттерінен анықтауға болатын сияқты. Бұл қасиеттерді балалардың
табиғатына тән олардың өмірі мен тәрбиесіне тәуелді емес деп түсіндіреді.
Олар белгілі жас кезеңдерде болып отыратын бойдың өсуіне, дене салмағының
артуын, жыныс мүшесінің жетілуін, яғни дамудың заңдылығын осылай
дәлелдегісі келеді, бірақ олар балалардың психикалық дамуына байланысты.
Жас кезеңдердің жылжымалы шекарасын еске алмайды.
Ғылымдардың зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын оқушылардың пайда
болуына үш фактор себепші болатыны анықталған:
1. Жанұя тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстың ұрыс-тұрыс, дау-
жанжал баланың табиғи психологиялық ерекшеліктерін ескермеу, маскүнемдік,
ананың біреуінің болмауы т.б. жағдайлар себепші болған.
2. Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен кемшіліктер, яғни
жекелеген оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-ықыласын,
қызығушылығы мен талап тілегін ескермеу мүмкіндік болып табылады.
3. Жұртшылықтың тәрбие процесіне толық көңіл аудармауынан, оқушы тұратын
микро аудандарында әр түрлі үйірме жұмыстары мен спорт секцияларына
тиянақты тартылмауы, бос уақытын дұрыс ұйымдастырмау салдары негіз
болған.
Біздің елдің ғалымдары – педагогтары балаларды тәрбие және
білім беретін мекемелердің типтері бойынша жас кезеңдеріне бөледі. Мысалы,
ясли жасындағы балалар, мектеп жасына дейінгі балалар, мектеп жасындағы
балалар т.б. Балаларды осылай сатыға бөлу, практикада үйреншікті ұғымға
айналған. Бірақ бұл ұғым да әлі ғылым негізінде толық дәлелденбеген. Өсіп
дамып келе жатқан бала бойында алуан түрлі қасиеттер байқалады. Осы көп
сырлы қасиеттердің жағымды, жағымсыз жақтарымен қатар елеусіз мінез
көріністері де бала бойында болады.
Бала мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық, инабаттылық,
сыйлаушылық, шынайы адалдық, жақсы – жаманды айыра білушілік, алдағы өмір
жолына ұмтылушылық жатса, ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық, өтірік
айтушылық, өзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады. Бала
бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге: өзіне-өзі сын
көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті, әділетсіздікті
аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамы мен іскерлігі жатады.
Егер бала мінезіндегі көріністер өмірімен сабақтасып, тәрбиемен ұштасса,
бала қайырымды, байсалды, бір сөзді, батыл жүректі, табанды болып ер
жетеді. Ал, бала бойында ынжық мінез қалыптасса, онда сылбырлық, жалқаулық,
күйгелектік, қорқақтық, мылжыңдық мінездер пайда болады. Бала өскен сайын
көп көріп, естіп білуге ұмталады. Өз ойын айту, басқалармен достасу,
пікірлесу сияқты мінез-құлық қалыптасады. Баланың дамып, нықталып келе
жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор. Кәмлетке толмағандардың
девиантты мінез-құлқындағы профилактика мен ескерту қоғамның әлеуметтік,
психологиялық қажеттілігінен туындайды.
Қазіргі социологтар да адамдардың жеке басының қасиеттеріне аса үлкен
көңіл бөлуде. Социологияда девианттық әрекетті түсіндіретін әртүрлі
теориялар да бар. Олардың ішіне үш танымал теориялар кіреді.
Аномия теориясы. Француз социологы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) аномия
түсінігін енгізді (“заңды білмеу”, “заңсыздық” деген мағынаны білдіретін
грек сөзі). Дюркгейм аномия – капталистік қоғам үшін дұрыс жай деп санайды,
онда барлығына бірдей мүмкіндік берілген, бірақ барлығы тең емес. Оның
айтуы бойынша, байлық пен биліктен айырылған адамдар әлеуметтік нормалар
мен заңдарға қарсы шығады. Дюркгейм девиантты тәртіп ретіндегі аномияның
себебі – “қоғам” деп есептеген, қоғам адамдарды тең емес қылдырады.
Аномияның себебі болып адамның әртүрлі көңіл күйі: көмексіздік,
жауапсыздық, оқтаулану, кеуделі, моральдық бағыттың болмауы және саяси
экстремизм.
Мәдени тасымалдау теориясы. Француз социологы Габриэль Тард (1843-1904)
әлеуметтік еліктеу (имитация) теориясын құрады. Қылмысқа бейімділігі бар
адамдар қылмыскерлерге еліктейді. Түрмеге түскеннен кейін жас тәртіп
бұзушылар одан әрі бұзылады. Қылмыстық ортада тұратын жастар,
қылмыскерліктің үлгісін ұғып алады ... 100 жыл бұрын Г.Тардтың жазып
кеткені бүгін де актуальді, себебі қазіргі жастарды қалыптастыратын
теледидар.
Стигматизация теориясы. “Стигма” сөзі грек тілінен аударғанда “таңба” деген
мағынаны білдіреді. Стигматизм теориясының жақтаушылары қақтығыс теориясына
арқа сүйейді. Адамдар бір-бірімен конфликтілерге, қақтығыстарға ұшырайды.
Алайда, олар тең емес жағдайда болады. Билігі мен байлығы бар адамдар
өздеріне қарсы шыққандарды “девианттар”деп санап, “тәртіп бұзушылар” деп
таңбалайды. Бұл теорияның өкілдері барлығын “салыстырмалы” деп санайды.
Олар мынадай мысалдар келтіреді: АҚШ-та қара нәсілдерді ақтар нәсілі
жасайтын әрекеттері үшін кінәлайды. Сол сияқты қоғамда еркектер жасайтын
әрекетті әйел жасайтын болса, онда сондай әйелді қаралап, ер адамға кінә
тақпайды.
Баланың табиғи жаратылысында қандай ерекшеліктер бар? Ол ешкімге
жалынышсыз тәуелсіздігін, сол үшін өміріме өте ризамын деп немесе басқа
балалармен тіл табысып жуыса алмайтын мінезінің қолапайсыздығынан
бақытсызбын деп сезіне ме? Ол айналасын қоршаған ортаны терең байымдай
алмауынан оған немқұрайлы салқын қарап, тек өзінің ішкі дүниесіне үңіліп
жүретін тұйық мінезді болуы немесе бірдеңені істегісі келгенімен, бірақ
қалай істерін және балалармен қалай жақындасудың жөнін білмей немесе
алғашқы қадамды бастауға жүрегі дауаламай қиналуы мүмкін шығар? Мінез-
құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алып отыру керек. Конформды түрге жататын балаларға
қайырымдылық, жақсылық жасалынатын қатынастар, олардың адалдық және
ынталықтарын мадақтап, дем беретін қолайлы орта болуы қажет.
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Бірақ соңғы жылдары
мінез-құлқы қиын оқушылардың арасында жүргізілген көптеген зерттеулер
қортындысы бойынша үлгермеушілер қатарын бастауыш сынып оқушылары
толықтырып отыратын көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда
болуының өзі болашақта әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияның тұрақты
түрлерінің қалыптасуына, мінез-құлық бұзылуының клиникалық және
криминологиялық белгілерінің пайда болуына әкеп соқтырады. Ең ақырында,
біздің барлығымыз да адамдардың арасында өмір сүретінімізді, яғни,
басқалармен бірігіп өзара қимыл іс-әрекет пен өзара қарым-қатынас жасау
арқылы әлеуметтік ортада тіршілік ететініміздің өте маңызды рөл атқаратынын
ескерткен дұрыс болар еді
Оқушылардың арасында немесе оқушы мен мұғалімнің арасында туындайтын
кикіліндер негізінен оқушының сын сөз бен ескертпені көтере алмайтындығынан
болады. Сын мен ескерту бағалау мен тәрбиелеуде жиі кездесетін әдістер.
Мұғалім балаға белгілі бір іс-әрекеттерге қандай көзқарас ұсынатындығын,
оны қалай бағалайтыны туралы айтуы керек, онсыз тәрбие процесі мүмкін
болмайды. Ал, жасалған іс-әрекетті бағалау кезінде оны ұрысқа айналдыру –
ол мұғалімнің қатесі. Жанжал – адамның, тұлғаның жеке басына қатты соққы
болып табылады. Ондай кезде оқушы мұғалімнің ой-пікірін тындамай, барынша
өзінің МЕН деген ұғымын қорғауға тырысады. Байқаусызда айтылған
ескертпелердің өзі де балалардың барынша қорғануға, өзін өзі растап
шығаруға итермелейді.
Әрбір мұғалім сынның адамға бумеранг секілді әсерін
тигізетіндігі жайлы білулері керек, ол оны түзетпейді, керсінше қарсы ой
білдіртеді. Балалар мен олардың жасаған іс-әрекеттерін талқылаған кезде
сынды немен ауыстыруға болады? Психологияда іс-әрекетке қайтарылатын
жауап деген ұғым бар. Мысал, оқушы бір қылық жасады, оған мұғалім өз ойын
білдіруі керек.
Бұл кезде мұғалім өз көзқарасын, оның қоғамдағы бұзған ережелері
жайлы оқушымен сөйлеседі.
Сұхбат мағынасы сын айтылған кездегідей бола береді, бірақ оның
формасы мен дауыс ырғағы өзгереді. Сын кезінде адамның дауыс ырғағы көбіне
қатты, ашулы, мысқалды болады. Қылыққа қарсы байланысты білдірген кезде
қызығушылық шынымен-ақ болған жағдайың анық-қагығын білуге, анықтауға деген
құштарлық байқалады. Осыған байланысты форма да өзгереді. Онда мұғалімнің
әңгімесі оның шабуылынан басталмай, оны мұқият тыңдау мен түсіністіктің
қажеттілігінен басталады. Ең бастысы әңгіме барысында адамның жеке басы,
мінез-құлқы, іс-әрекеті, немесе өзге адамдарға деген көзқарасы емес, тек
қана бір жалғыз қылық қана қарастырылады.
Қортынды: оқушылардың жауап беруі – ол мұғалімдер ұжымының жетістігі
деп түсіну керек, яғни мұғалімдер оқушылар мен олардың ата-аналарымен дұрыс
қарым-қатынаста құра білгендігі. Оқушылардың жауабында барлық кезде кез-
келген коғамда мойындалған жалпы қоғамдық құндылықтар басымдылығы
байқалады. Оқушылармен жұмыс істеу кезінде бізде де әрине, кейбір
кемшіліктер болады. Дегенмен де, біз өзіміз белгіліенген мақсатымызға қарай
беттеудеміз: ол – балаларды тұған-туысқанын, Отанын сүюге тәрбиелеу,
өмірде орындарын тауып биіктерден көріну қиындықтарды жеңіп бақытты болу.
1.3. Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін ауытқулар түрлері.
Қазіргі кезендегі бастауыш білім берудің басты міндеті – баланың
күш–қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдай жасау жолымен
онын интелектісін байыту. Сондықтан да бастауыш білім – үздіксіз білім
берудің алғашқы басқышы, қиын да қадірлі жұмыс.
Балалар, әдетте, мектепке баруды асыға күтеді. Мұнда оған алғашкы
кезде барлығы да жаңа, тартымды болып көрінеді: мұғалімнің әңгімесі,
мектептін жалпы тәртібі, оқу, жазу және көруге қызықты көрнекі-құралдар
т.б. Бір қызығы, бұл түста балаларды қызықтыратын білім алу емес, оқу
процесінің өзі.
Бастауыш мектеп кезеңі баланың жеке басының ары қарай қалыптасуы үшін
аса маңызды рөл атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын алғаш аттаған
күннен бастап айтарлықтай өзгерістер пайда болады, дамудың әлеуметтік
жағдайы түп-тамырымен өзгереді. Бала үшін жетекші орын алатын оқу әрекеті
қалыптасады.
Бастауыш сынып оқушыларының арасында мінез-құлқында қиындықтары бар
оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мұндай оқушыларды “Мінез-
құлқында ауытқулары бар оқушылар”, “Қиын тәрбиеленуші”, “Қиын балалар” деп
атайды. “Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз ?” деген сұрақ
туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мұғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл
табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын, ал кейде психикалық
дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына
шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады.
Бала өмірінің ерекше бір кезеңі, оның мектепке дейінгі тәрбиеден өтіп,
мектеп оқушысы атты әлеуметтік рөлді қабылдауы. Бұл кезеңнің (6-7 –мен 10-
11 жасқа дейін) өзіне тән негізгі белгілеріне қосымша әлеуметтік рөл
қосылады. Мұндай белгілер оның мінез-құлқында, санасында қайшылықтар мен
үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты, бұл шақ баланың
көзі ашылмаған потенциалын дер кезінде байқап, дұрыс дамуына қолдау
көрсетуімен маңызды.
Бастауыш сыныпта адамның тума қасиеттеріне қоса, өсе қалыптасатын адам
бойындағы психикалық қасиеттердің негізі қаланып, даму барысында әдетке
айналуы анық. Сондықтан да ғалымдарды бастауыш сынып оқушыларының
потенциалдық мүмкіндіктерін анықтау және дамытудың тиімді бағытын таңдау
мәселесі толғандырады. Осы бағыттағы зерттеулер нәтижесін пайдалану,
балаларды оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі, еңбек қызметінің тиімділігін
арттыруға мүмкіндік береді.
Ұжымшылдық сезім жеті-сегіз жасар балада оншама дами қоймайды.
Балалар “біз”деудің орнына “мен” деп айтқанды жақсы көреді. Бала үнемі
жақсы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет. Сонда балада
жағымды “мен” бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі, өзіндік сезімі
туады. Мұндай “мен” бейнесі кез келген баланың жақсы жағдайда, нәтижеге
жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. Бірақ та бастауыш мектеп
кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек “мен” деген қасиет
тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерге қалайша бағынады, мінезі,
ерік-жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті ажыратудағы
талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып қарауға
болады. Мәселен, мектеп есігін тұңғыш ашқан бала мұғалімнің бүкіл сыныпқа
жасаған ескертуін өзіне қатысы жоқ деп есептейді. Балаларға “біздікі” деген
ұғымды үйретудің өзі мұғалімнің үлкен шеберлігін қажет етеді. Мұндайда
мұғалім барлық нәрселердің жалпы жұртқа ортақтығына баса назар аударады.
Мәселен, балалардың тұратын үйі, мектеп, емхана, көлік т.б. нәрселердің
бәрімізге ортақ екендігін айтып түсіндіреді. Мектеп айналасына басқа
балалармен бірлесіп гүл егетін болса, енді оны “біздің гүліміз” деп үйрету
қажет. Осындай алғашқы тәрбиелік істер қайталана берсе, біртіндеп баланың
мінез бітісі қалыптасады. Үшінші, төртінші сынып оқушылары мектеп жұмысына
белсене араласа бастайды. Сондықтан да олардың ұжымдық қасиеті анағұрлым
жоғарлай түседі.
Мінез-құлқы қиын оқушылар көбінесе ашуланшақ болып келеді. Баланы үй-іші
көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп-пісетіні
кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда “жақсы”, “өте жақсы” деген баға
алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды. Мінез-құлқы
қиын бастауыш мектеп оқушылары мектеп мотивациясының төменгі деңгейімен,
оқу-әрекетіне құлықсыз қатысымен сипатталады. 4- сыныпқа қарай мектеп
мотивациясының төмендеу тенденциясы байқалады. 6-7 жасқа дейін баланың
заттарды, дүниені, қоршаған ортаны қабылдау ерекшелігі репродуктивті
бейнелі-елес күйінде болса, 7-8 жастағы баланың қабылдауы оқытудың
нәтижесінде продуктивті бейнелі-елес түріндегі қабылдауға қарай өзгереді.
Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен бала, ешқандай күш жұмсамай көзге
түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе алмайды
(отбасының еркесі). Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан
кінәмшілдік, өзін қажетсіз санау сезімдері қалыптасады (“золушка” – “өгей
қыз”). Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы
балалық қуанышынан айырып, бойында уайымшылдықтың тууына әкеледі.
Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі,
жетекші түрімен сипатталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық шақта
ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар үйреніп, тіпті шама-
шарқынша еңбек етіп жүрсе де, олардың бүкіл болмысын анықтайтын шынайы
стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Алты-жеті жасар бала мектеп
табалдырығын аттасымен-ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын
алғанымен осы уақыттан бастап, ол біртіндеп басымдылығын жоғалта бастайды.
Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық түрткілерін
(мотивтерінің түрлері) елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және
адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болып табылады.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін негізгі үш түрлі қиындық жиі
байқалады.
Олардың біріншісі жаңа мектеп тәртібіне байланысты (дер кезінде ояну
және тұру керек, сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отыру
талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.) тиісті дағдылар
болмаса, балада әдеттен тыс шаршау, оқу жұмысын бұзу т.б. сәттерді жіберіп
қою пайда болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі психологиялық-
физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр. Бала бұл
жаста өзінің жаңа әлеуметтік рөлін қабылдауға дайын, тіпті оны асыға
күтеді. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа
талаптарды түсінікті де айқын жеткізуі, олардың орындалуын әрдайым
тексеріп, балалардың жеке-дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, шаралар
қолдануы қажет. Жеке дара ерекшеліктерді бөліп көрсетуіміздің себебі, әрбір
баланың өзіне тән темпераменті, қайталанбас ерекшеліктерін міндетті түрде
ескеріп, соған сәйкес қарым-қатынас орнатса, бала да жаңа рөлге неғұрлым
тез икемделеді.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиындықтардың екінші түрі
мұғаліммен, сыныптағы жолдастарымен, отбасында болатын қарым-қатынастардың
сипатынан туындайды. Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және
мейірбан бола отырып, мұғалім қайткенмен де беделді де қатал тәлімгер болып
табылады. Белгілі бір мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың
қандайын болса да тоқтатып отырады. Ол үнемі балалардың еңбегіне баға
береді.
Мұғалімнің ұстанымы мынадай: бала оның алдында қандай да бір именшектік
жасамай тұра алмайды. Осының салдарынан мектепте балалардың біреулері тым
тұйық, ал екіншілері босаңдау бола бастайды (олар үйінде тіпті басқаша
болуы мүмкін). Бірінші сынып оқушысы көбінесе жаңа ортаға үйренісе алмай,
өзін жалғыз сезінеді.
Тәжірибелі ұстаз барлық балаға бірдей талап қояды, бірақ әр баланың бұл
талаптарды орындауының өзіндік жеке-дара ерекшеліктерін мұқият бақылайды.
Бұл олардың мінез-құлықтарының “астарына” көз жүгіртіп, олардың шын
мәніндегі психологиялық қасиеттерін түсінуге көмектеседі. Балаларды тек
осылай зерттеудің негізінде ғана оларға әсер етудің белгілі бір нақтылы
әдісін таңдап алуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Педагогика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: : Қиын балалардың пайда болу себептері
Орындаған:Айтеева Ш.Е
Ғылыми жетекшісі: Басболатова А.Р.
2007 ж. ___ ______ Жұмыс___ _____
кафедраның шешімі бойынша деген бағаға қорғалды.
жұмыс қорғауға жіберілді. ___ ______2007 ж.
Хаттама № ____
Көкшетау 2007 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Қиын бала ұғымы және оның белгілері мен ерекшеліктері
1.1. Қиын бала ұғымы және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қиын баланың психологиялыќ
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 9
1.3. Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін ауытқулар түрлері ... ... .18
ІІ тарау. Қиын балалардың пайда болу себептері
2.1. Отбасына байланысты қиын балалардың пайда болу себептері, алдын алу
жолдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Оқушының мектепке бейімделу қиындықтары және оны жеңілдету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ІІІ тарау. Мектептегі қиын оқушылармен жүргізілетін психологиялық жұмыс
3.1. Қиын оқушылармен жүргізілетін психодиагностикалық жұмыс
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.2. Жүргізілген іс – тәжірибелік жұмыстардың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Қай ғасырда болмасын тәрбие мәселесі болып саналады. Бала тәрбиесі –
мемлекеттің маңызды міндеті деген сөзді Платонның өзі де бекер айтпаған
болар. Соның ішінде қиын балалар мәселесі өзекті тақырыптар қатарына еніп
отыр. Әрбір қоғамның дамуына байланысты бұл мәселе әрқалай шешіліп отыр.
Қазіргі таңдағы ағым да оңай болып отырған жоқ. Осыған байланысты 2002
жылдың тамыз айында ҚР “Қазақстан Республикасындағы балалар заңы жайлы “
атты Заң қабылданды. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында
девиантты мінезді оқушыларға мынадай анықтама берілген: “Балалар мен
жасөспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық
бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан үнемі жол тарауы, отбасынан
немесе балалардың оқыту тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ
қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы”. Олардың әр кезеңде әртүрлі аталғаны
бізге белгілі: “тәртібі нашар”, “қиын”, “тәрбиесі қиын”, т.б. Сондықтан
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев “Еліміздің ертеңі бүгінгі жастардың
қолында, ал жас ұрпақ тағдыры ұстаздың қолында”,- деп ұстазға үлкен міндет
қойып отыр.
Балалар мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-құлық мәселесімен
бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс істеді. (мысалы,
В.Г.Баженов, Р.А.Дебагян, А.Жұмабаев, К.А.Жүкенова, А.М.Қарабаева,
Л.К.Керимов, В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенко. И.Ф.Назаров, Э.И.Шнибекова,
Г.А.Уманов). Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз
қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер
ететіндігін зерттеді. Бастауыш сынып оқушылары мен жасөпірімдердің
ассоциалды мінез-құлықтарын, спорт, өзіндік және жеке жұмыстарды
ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту, отбасындағы белсенділікті
арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру арқылы жеңудің әр түрлі
жолдарын көрсетті.
В.В.Трифонов зерттеулерінде қиын оқушы анықтамасы-күнделікті
педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп
қарауды, мұғалімнің ерік-жігерін, күшін, қажырлы педагогикалық еңбегін
қажетсінетін оқушы. Бұл шексіз (интегральное) ұғым, ол жеке адамның өзгеру
құбылысын жинақтаушы. Осы категориядағы балалардың жалпы адамдық және
ешкімде де қайталанбайтын қасиеттері, әлеуметтік және биологиялық
факторлардың ықпалымен қамтамасыз етіледі.
Біраз зерттеулер (М.А.Алемаксин, Л.М.Зюбин, Д.В.Колесов,
В.Н.Кудрявцев, Г.М.Минковский, И.Ф.Мягков т.б) қиын балардың басым
көпшілігі – бұлар мектеп бағдарламасын дұрыс меңгере алмайтындар,
сондықтан да оқушылар ұжымынан тысқары шығып қалатын балалар, - деп атап
көрсетті. Ұжымдағы жағымды позициядан қалыс қалу оларды теріс- мінез
құлыққа, айналасындағы адамдармен, әсіресе бірге оқитын құрбы-
құрдастарымен дұрыс қарым- қатынас жасауына кедергі келтіреді. Қиын
балалар, мінез-құлықтағы қиындық ұғымынан басқа, қиындықпен
тәрбиелеу ұғымы да кеңінен қолданылады.
Әсіресе осы жаста адамның мінез-құлқы және басқа да жеке басының
негіздері қалыптасады. Міне, осы кезенде жеткіншектермен жасалатын тәрбие
жұмысында кемшіліктер айқын көріне бастайды, ата-анамен келіспеушілік
жағдайда болу, мектептегі қиындық пен сәтсіздік, тәртібі қиын құрбы-
достарымен байланыс орнату.
Біз қайда бара жатырмыз, қандай ұрпақты тәрбиелеп жатырмыз, алдымызда
не күтіп тұр деген сұрақтарға жауап беру қиынға соқтырады. Қазіргі заманда
қылмыстық асқынып, аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиетіміздің жүдеу
тартуы, кісі өлтіру, маскүнемдік пен нашақорлық сияқты жат қылықтармен
қатар мейірімсіз, қатыгез адамдар көбейді. қазақ халқында болып көрмеген
қарттар үйі пайда болды. Балалар үйі тастанды жетімдерге толды. Күні кешеге
дейін нашақорлық деген болған емес, маскүнемдіктің өзі жат болатын. Қазіргі
жастардың арасында мұндай жағымсыз іс-әрекеттердің жаппай етек алуының
себебі мынада:
Біріншіден – батыстың мәдениетінің қаптап кетуі тұтастай алғанда жалпы
қоғамға, әсіресе жастарға теріс ықпал етеді.
Екіншіден - жастар бойындағы ұлттық рухани байлығымызды жоғалтып
алғандығымыз. Себебі рухани бай адам елікпейді де, желікпейді, бәрін
ақылмен ойлап, жүз толғанып өзіне қажеттісін ғана бойына дарытады.
Жастарымыздың көпшілігі осындай кері жағдайлардың әсерінен өз
мүмкіндіктерін заман талабына сай толық көрсете алмауда.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында девиантты мінезді
оқушыларға мынадай анықтама берілген: балалар мен жасөспірімдердің
әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды
үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан үнемі жалтаруы, отбасынан немесе балалардың
оқыту-тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ қоғамға қауіпті
әрекеттер жасауы.
Ұрпақ тағдыры дегеніміз – ұлт тағдыры. Әрбір ұлттың болашағы – оның
білімді де іскер, талантты да мәдениетті, адамгершілік асыл қасиеттерді
бойына сіңірген тәрбиелі ұрпақтарды қолында.
Бала тәрбиесінің ортақтастығына байланысты ата-аналар мен мұғалімдер
арасында шынайы байланыс керек. Мәселен, көп жағдайда ата-аналар мен
мұғалімдер арасында өзара түсінбеушіліктен қиын оқушы тағдыры қиындай
түседі.
Отбасының қиын жағдайы бала тәрбиесіне кері әсер ететіні бұрында
бірнеше рет дәлелденгені ақиқат. Алайда Лев Толстой жазғандай: барлық
бақытты отбасылар бір-біріне қандай ұқсас болса, әрбір бақытсыз отбасы бір-
біріне ұқсамайтындай әрқилы бақытсыз.
Қазіргі кезде ата-аналар өз ұрпақ тәрбиесіне жауапсыздықпен қарауынан
немесе ұл-қызынан безген безбүйректердің өз міндеттерін қоғамға жүктеуі
салдарынан туындап, кейбір педагогтар мен тәрбиешілердің немқұрайлылығына
ұласып, пайда болған тәрбиесі қиын балалар проблемасы – бүгінгі таңда кім-
кімді де ойландыратын мәселе. Осы орайда қиын балалармен жұмыс жүргізе
отырып, олардың психикалық ерекшеліктерін зерттеу мақсатында мен өз диплом
тақырыбымды “Қиын балалардың пайда болу себептері” деп алдым.
Тақырыбы: Қиын балалардың пайда болу себептері.
Зерттеу мақсаты: Қиын балалардың жеке тұлғалық қасиеттерін
қалыптастыруда олардың психикалық
ерекшеліктерін
ескеріп, психологиялық көмек көрсету
жолдарын белгілеу.
Зерттеу міндеттері: 1. Қиын балалардың мінез-құлықтарындағы
ауытқуларды психологиялық зерттеу
арқылы
анықтау, әдебиеттерді талдау,
саралау.
2. Қиын балалардың мінез – құлқындағы
ауытқуларын,
жүргізілетін жұмыс түрлерін белгілеу.
3. Қиын балалармен жұмыс істегенде
психологтың
шеберлігінің рөлін көрсету.
Зерттеу объектісі: Қиын балалармен психологикалық жұмыс жүргізу
ерекшеліктері
Зерттеу пәні: Қиын балалармен психологиялық жұмыс жүргізу жолдарын анықтап,
белгілеу, психологиялық көмек көрсету жолдары.
Ғылыми болжам: Егер, бала тәрбиесінде ортастығына байланысты ата-аналар мен
мұғалім арасында шынайы байланыс болса және жеке тұлғаның психикалық
ерекшеліктері анықталып, ескеріліп отырса, оларға қажетті психологиялық
көмек көрсетілсе, онда олардың қалыпты дамып жетілуіне мүмкіндік жасауға
болады.
Зерттеу әдісі: Ғылыми әдебиеттерді талдап, саралау, тест, сауалнама.
1.1. Қиын бала ұғымы және оның белгілері
Қазіргі кездегі педагогикалық-психологиялық мәселелердің
негізгілерінің бірі – қиын балалардың қалыптасуы және оларды тәрбиелеу
мәселесі. Қиын балалар мәселесі ќазіргі кезде социолог, юрист, дәрігер,
педагог, психолог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды
алаңдатып отырған үлкен мәселе екенін айту керек.
Қиын балалар, мінез құлықтағы қиындық ұғымынан басқа,
қиындықпен тәрбиелену ұғымы да кеңінен қолданылды.
Қиындықпен тәрбиелену термині тәрбиеленушінің педагогикалық
әсерге қарсылығын және оны түсінгісі келмейтін бейнелейді. Бұл
қарсылықтың басты себебі, көп жағдайда жеке тұлғаның қалыпты
дамудан қалыс қалыунан болады. Осыдан мінездегі жаман қылықтар
туады. Қиындықпен тәрбиелену - баланың теріс мінез-құлқы, дау-жанжал
екенін айтуға болады. Ал мұндай дау кейде онша қауіпті емес және
ол қиындықсыз жойылуы мүмкін.
Қиын балалардың психологиялық педагогикалық ерекшеліктеріндегі
типтік өзгешеліктерін соғұрлым айқындай білсек, қайта тәрбиелеу
процесінің нәтижелігі арта түседі. Қиын баланың қалыптасу оның негативті
мінез-құлқының белгілері арқылы білінеді. Балада негативті мінез-құлықтың
қалыптасуы мынандай негізгі факторларға байланысты болады:
- отбасындағы тұрмыс жағдайы.
- мектептегі және отбасындағы тәрбиенің ынтымақтастығының жоқтығы.
- теледидардың негативті әсері.
- бос уақытының ұйымдаспағаны.
- отбасындағы тәрбиенің жоқтығы т.б көптеген фактор балалар теріс
мінез-ќұлықтың ќалыптасуына әсерін тигізеді.
Қазіргі уақытта мектеп оқушыларының арасында мінез-құлқында
қиындықтары бар оқушылар көптеп кездесуде. Педагогика-психология
саласы бойынша мұндай балаларды “мінез—құлқында ауытқулары бар
оқушылар”, “Қиын тәрбиеленуші”, “қиын балалар” деп атайды.
“Қиын” бала ұғымы—бүгінгі таңда тек ата-ана мен ұстаздар
қауымын ғана емес, сонымен қатар социолог, психолог, юрист, дәрігер
мамандарының зейінін өзіне аударып, бүкіл қоғамды алаңдатып отырған
өзекті әлеуметтік мәселе.
Қазіргі уақытта мінез – құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде
зерттеліп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік психологиялық,
клиникалық, криминалогиялық тұрғыда қарастырылуда. Мінез – құлықтағы
қиындық – бұл шексіз ұғым. Тәрбиелік және педагогтік әсерге қиындықпен
көнетін, қайталанбайтын психологиялық ерекшелік.
Өкінішке орай, қазір бұл салада оқулықтар, әдістемелер өте аз, әсіресе
қазақ тілінде. Қазіргі кезде көптеген ұстаздар қиын балалар жайында
әр түрлі пікірлер айтып жүр. Көптеген педагог-ғалымдардың ғылыми
тұрғыдан дәлелдеуінше, қиын балалар-табиғатында дұрыс жаратылған дені
сау, қабілеті бар бала. Оның өзгелерден айырмашылығы отбасында
және мектепте ойдағыдай жеке-дара педагогикалық тәрбиеге зәрулігінде
ғана. Қиын баламен жұмыс істеудің тәсілі мен жолдарын бірқатар
мұғалімдер, әсіресе жас мұғалімдер жете біле бермейді, ал
кейбіреулер балаға шын ниетімен жаны ашып, жүрегі ауырып қарамайды.
Күнделікті сабақ барысында, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында елеулі
педагогикалық қателіктер жіберіп алады.
Мына бала қандай еді, қалай өзгеріп кетті? Жаман әдеттерді
қайдан үйренді? Неге озбырлық жасауға бейім тұрады?—деген сұраулар
әрбір ұстазды ойландырады.
Ата-анасын, жүрген ортасын қосқанда оның тәрбиесіне бірнеше
адамның қатысы бары бас.
Қиын деп жүрген баланың мінез-құлқына, тұрмыс жағдайына зерттеу
жүргізбей-ақ, ұрысып, әр түрлі шаралар қолданып жатамыз. Бірақ
одан жақсы нәтижеге қол жеткізген емеспіз. Баламен кездескен
сәттен бастап, оның үйіне қайтатын уақытына дейінгі кезеңде мұғалім
баламен қарым-қатынаста екені, онымен ішкі сезімі тікелей
байланыста болатынын ұмытпаған дұрыс. Баланаң әрбір ісіне ескерту
жасап, кемшілігін тізе бергенше, бір уақыт мақтау мен жазалау
әдістерін қолданған дұрыс па деп ойлаймын.
Тек өзімнің ғана айтқаным болсын дейтін өркөкірек, өзімшіл,
қыңыр, қырсық мінезді балаларды сабақта, сабақтан тыс уақыттарда
жақсы болса мақтап, кемшілігі болса жолдастары арасында айтып
ұялтпай, қателігін өзіне мойындақтан жөн. Мұндайда кейбір балалар
кінәсі болса да мойындағысы келмейді. Осы кезде ұрсып, ұрып, дауыс
көтерудің қажеті шамалы.
Қазіргі кезде сабақтан жиі қалатын, темекі шегіп, аузына
келген былапыт сөздерді жиі айтатын оқущылар кездесіп қалады.
Әрине, оқушылардың бәрі сондай дей алмаймын. Осындай оқушыларды:
“Ой, қойшы соны өзі қиын бала болып бара жатыр” деп қолды бір
сілтейміз. Ал сол қиын болып бара жатқан баланы үнемі қадағалап,
ата-анасымен сөйлесіп, бос уақытында немен шұғылданатынына, кімдермен
бірге жүретініне, мінез—құлқы неге өзгергеніне назар аудармаймыз.
Кейбір әріптестеріміз осыдан 15—20 жыл бұрынғы шәкірттермен қазіргі
оқушылардың арасы жер мен көктей, қазіргі балаларды тәрбиелеу қиын
дегенді жиі айтады.
Халықтың әлеуметтік жағдайы аса қолайлы болмаған, жұмыссыздық,
нашақорлықтың кең етек алу жағдайында, ересек адамдардың материалдық табыс
табу жолында отбасындағы мәселелерді шешуді кейінге қалдыру жағдайында,
батыстың қазақ халқына жат әрекеттерінің ықпалын ескеріп, қазіргі кезде
қиын балалардың, әсіресе табиғи факторлардың әсерінен жеткіншектер
арасында, пайда болуымен түсіндіріледі.
1.2. Қиын баланың психологиялыќ ерекшеліктері.
А.С.Макаренко “Балаларды жақсы тәрбиелеу – бұл біздің
бақытты қарттық шағымыз, жаман тәрбиелеу - бұл біздің келешек
қасіретіміз, бұл біздің көз жасымыз, бұл біздің басқа адамдар арасындағы
айыбымыз десе, Жүсіпбек Аймауытұлы “ Балаларды бұзуға, түзетуге себеп
болатын бір шарт жас күнде көрген өнеге” дейді.
Соңғы уақытта жеткіншек жастағы балалардың ауытқушылық мінез-
құлқы ретіндегі қатыгездік, агрессиялық жағымсыз ассоциалды мінез-
құлықтарын интенсивті түрде зерттеуді талап етіп отырады. Осындай
ауытқушы мінез-құлықтың дамуына ықпал ететін факторларды зерттеу
психология ғылымының негізгі мәселелері.
Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз
қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық әсер ететіндігін
зерттеді.
Революцияға дейін педагогикалық әдебиеттерде және педагогикалық іс-
тәжірибелерде жеткіншек жастағы қылмыскерлерге белгілі орын бөлініп
келді. Олар соттың шешімі бойынша арнайы түзету орындарында
тәрбиеленетін. Ал қиын балалар жайында тіптен сөз болған жоқ, жабық
тақырыптар қатарына кірді “жабулы қазан жабық күйінде қала берді”. Әрине,
бұл кезде тәрбиесі қиын балалардың болмағандығы емес. Қиын балалар
революцияға дейін де болды. Оларға немқұрайлы қатынас білдірді. Олар бір
мектептен, екінші бір мектепке, бір интернаттан екіншісіне көшіп жүрді.
Бұл балалар барлық жерден қуылатын. Ал нәтижесінде тіптен мектептен
шығарылып тасталатын. Соңында қиын балалар “кішкентай қылмыскерлер”
қатарына қосылатын және олар жайында арнайы тәрбиемен түзету орнына
бармайынша ешкім де есіне алмайтын.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары
пайда бола бастады. (Блонский П.П.) Бастапқыда ғылым саласында емес,
күнделікті өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып 1950-60
жылдардың басында қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми
сөздіктерде нақты орын алып отыр.
Қиын бала ... Бұл таныс та, өкінішке орай соңғы кезде жиі
қолданылып келе жатқан сөздің астарында не жатыр? Қоғамдық тәртіп
сақшылары үшін – ол тәртіп бұзушы, мұғалім үшін – басқа оқушыларға
жағымсыз әсер ететін шартсыз көшбасшы, тәрбиеші үшін – ол өте
қозғалмалы, бағынбайтын сотқар бала. Ал ата-аналары үшін ол кім болып
келеді? Әрине әрбір ата-ана өз баласын қиын деп санамайды.
“Қиын балалар”, “қиын балалық шақ” туралы түсініктер өткен ғасырдың
20-шы жылдары Е.А.Аркин, П.П.Блонский, В.Н.Мясищев, Г.А.Фортунатова және
т.б. ғалымдардың еңбектерінде қолданыла бастады.
В.Н.Мясищев өзінің “Трудные дети в массовой школе” атты еңбегінде: “Жеке
педагогтың және педагогикалық ұжымның қиын баламен жұмыс әрекетінде
барлық қадыр-қасиеті мен кемшіліктерін айқындауға мүмкіндік туады” деген.
Қиын балалар проблемасын зерттеген педагогтардың бірі –
А.С.Макаренко. Оның қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған еңбектері
отандық педагогиканың алтын қорына енді. Ол балалар тәрбиесі жайлы
лекцияларында: “Сіз өз балаларыңыздың тәрбиесін бастамастан бұрын,
өзіңіздің жеке мінез-құлқыңызды тексеріңіз...Сіздің жеке мінез-құлқыңыз
нағыз шешуші нәрсе... егер сіз дөрекі немесе маскүнем болсаңыз, ал
бәрінен жаманы, егер сіз шешесін балағаттасаңыз, онда сізге тәрбие туралы
ойлаудың қажеті де жоқ. Ата-аналардың өздеріне талап қоюы, өз үйелменін
қадірлей білуі, өзінің әрбір қадамын қадағалап отыруы – тәрбиенің ең
бірінші және ең басты әдісі”, - деді.
А.С.Макаренко кезінде жақсы ұжым ұйымдастыра алды. Мұнда ол
әрбір тәрбиеленушінің жеке ерекшеліктерін ескеріп, әрқайсысына ұжым
ішінен тиісті орын тауып беретін. Сонымен қоса, ұжымның пікірімен
санасып, осы арқылы жеке тәрбиеленушілерге ықпал жасап отырды. Макаренко
адам мінезінің кемшілік жақтарын әділ бағалайтын ең негізгі төреші-
қоғамдық пікір деп тұжырымдады. Ұжым ішіндегі тәрбиеде түрлі әдістерді
өте шебер пайдаланып, жарамсыз қылық жасағандары ұжым талқысына салды.
Тентектік жасаған балалармен жеке, не ұжым ішінде әңгімелесу, не күні
бұрын белгіленген әңгіме шақыру, т.б. неше түрлі әдістерді жүргізіп
отырған.
Баланың мінезін, жалпы деңгейін, ынтасын жақсы білу үшін, оның
дамуына адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына не нәрсе қажет екенін
әрбір әке, әрбір ана білуге міндетті. Сіздің балаңыз қалай өмір сүреді,
неге қызығады, нені сүйеді, нені қажет етеді, нені қажет етпейді, ең
алдымен сіз осыны біліуіңіз керек. Ол кіммен достасады, кіммен ойнайды,
не оқиды, оқығандарын қалай қабылдайтынын сіз білуіңіз керек, деген А.С.
Макаренко.
Қиын балалрдың психологиялық ерекшеліктері теориялық
тұрғыда Выготский Л.С. (1928ж.) еңбектерінде талқыланды. Сондай-ақ
Макаренко А.С. тәжірибелерінен де үлкен орын алды. Бұл мәселенің ары
қарай талқылануына үлес қосқан зерттеушілер қатары біршама.
Қиын балалар проблемасымен айналасуда ірі педагог
В.А.Сухомлинскийдің де тәжірибесі өте бай. Оның Тиросполь қаласындағы
Павливи мектебіндегі жүргізілген жұмыстары үлкен, тәжірибесі мол. Мұнда
оқушыларға жеке қатынас жасау әдісі кеңінен қарастырылды. Кезінде
В.С.Сухомлинский қиын балалар тәрбиесі жайында былай деген: Қиын бала –
бұл ата-аналардың жіберілген кемшіліктері, отбасында теріс пиғылды болуы,
алдау, арбау, мейрімсіздік, адамдардаы жек көрушілік, өз борыштарын
өтеуде немқұрайлылық таныту жағдайында өскен гүл сияқты..., бұл ата-
аналардың балалардың жоспарлауда, оны тәрбиелеуде адамгершілік, танымдық
білімдерін, дайындықтарының аздығының нәтижесі.
Донецкідегі Тапскі арнайы мектептің оқытушысы
В.Ф.Шаталовтың тәжірибесі, көптеген қиын балалар басқа балаларға
қарағанда 1 жыл ішіндегі оқу жоспары бойынша 2 есе алда болатынын
дәлелдеді. В.Н.Сорока Ресинскийдің де тәжірибесі тамаша мысал бола алады,
ол жалпы оқу әрекетінде қиын балалармен тәрбие процесін құра алады,
олардың ақыл-ой дамуында үлкен жетістіктерге жетті. Өзінің осы тәжірибесі
жайында ол Достоевский мектебі атты кітабында толық ашып көрсетті.
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен,
тәрбиемен өзара әрекеттістігін есепке алып, кешенді құрама түрінде
зерттеп, іске асырған П.П.Блонский (1936 ж) болды. Оның зертеуінің
негізгі мақсаты – қиын балалардың өмірін анықтау. П.П.Блонский қиын
балалардың мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол
қиын балаларға мұғалім қатынасы арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды
жөн көреді. Бұл балаларға былайша мінездеме береді: “Объективті
көзқараспен қарағанда қиын оқушы – мынадай, ол мұғалімнің жұмысының
жемісті еместігіне байланысты. Субъективті көзқараспен қарағанда қиын
оқушы – мынадай, онымен мұғалімге жұмыс істеу өте қиын, мұғалімнен көп
жұмыс істеуді талап ететін оқушы”. Блонскийдің пікірі бойынша қайта
тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан
мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады.
Атақты физиолог И.П.Павлов “Әрбір баланың мінез-құлқы ата-
анасының жағымды іс-әрекетінен үлгі алу барысында қалыптасады” деп
тұжырымдайды.
Ресей социологы Ж.Т.Тощенко ауытқымалы іс-әрекеттің себебі
экономикада жатыр деп санайды. “Жабайы капитализм” жағдайында 90-ы
жылдардың ортасынан бастап Ресейде бұл себептер көрнекті және айқын бола
бастады. Бұған қоса Ресейдің экономикасы криминалдық белгі алды, яғни
көлеңкелі ресми экономиканы ығыстыру орын алды деген пікір бар, ал
әлеуметтік теңсіздіктің көлемін бұрыңғы колониальді Африка елдерімен
салыстыруға болады (Қар: “Социология” М.: 2000 ж., 235 бет).
Егер бұрын Совет өкіметі кезінде ауытқудың себебі экономиканың
тапшылығынан болса, қазіргі кезде ол экономиканың түрі өзгеріп,
бұзылғанынан туып отыр. Қазіргі кезде жұмыс, орын таппаушылығы бомждар,
қаңғыбастар, нашақорлар мен қылмыскерлерді тудырады. Дұрыс емес саясаттың
арқасында девиация өсіп кетті. Адамдар басшыларда шаруасыздықты, ұрлықты.
қулықты, сұмдықты, алдаушылықты, заңды бұзушылықты, парақорлықты көріп,
билікке немқұрайлықпен қарап, олардың еңбек етіп, шынайы өмір сүруге
шақыруларына назар аудармайды. Мінез-құлық жеткіншектің басқа балалармен
жағымсыз қатынасындағы, мысалы, төбелес-жанжалда, ересектерге бағынбауда,
жалған әрекеттерде агрессиялық сипат алады.
Жеткіншек жаста баланың ішкі және сыртқы конфликтісі күшейеді.
Жоғары қобалжу күманданғыштық, түрлі қорқыныштарға бейімділік, мінез-
құлықтағы қатыгездік, агрессиялық немесе цинизм сияқты ерекшеліктердің
туындауына әкелуі мүмкін. Агрессиялыққа, оның темпераментінің табиғи
ерекшелігі, мысалы, тез қозушылық, әсерленгіштік, эмоция күші, өзін-өзі
ұстай алмау сияқты мінез-бітістер ықпал етуі мүмкін. Осы мәселелер
төңірегінде шетел зерттеушілері бала агрессиясымен отбасындағы тәрбиелеу
стилінің арасындағы тікелей байланысты тапқан.
Америка зерттеушілері А.Бандура мен Р.Уолтерс өз баласының
агрессиялы әрекетіне аса көңіл бөлмейтін, тіпті қостауға бейім ананың
баласы тағы да агрессиялы бола түсетіндігін көрсетеді. Өте қатал
жазаланған бала да жоғарға агрессиялы мінез-құлық деңгейін көрсетеді, ата-
анасынан, әсіресе, әкесінен көп таяқ жеген бала өздерін бірқалыпты ұстап,
тіпті тіл алғыш болады да, бірақ басқалармен, өз құрдастарымен
салыстырғанда жоғарғы агрессиялықпен ерекшеленеді.
Регельдің айтуынша, мектепке келген кезден бастап оқушы
мен мұғалім арасындағы қарым-қатынас қалыптаса бастайды. Бұндай қарым-
қатынасты орындау оқушыға бастапқыда қиын соғады. Мектептегі талап бәріне
ортақ. Д.Б.Эльконин мұғаліммен балалардың арасындағы қарым-қатынаста
оқушылар өте байқампаз болып келетінін айтады. Егер бала сыныпта
мұғалімнің басқаларға қарағанда өзіне жақын тартатын оқушысы бар екенін
байқаса, онда мұғалімнің оқушы алдында беделі жоғалады. Алғашқы кезеңде
оқушылар мұғалімнің айтқанымен жүреді, яғни мұғалімнің айтқаны олар үшін
– заң. Егерде мұғалім оқушылардың бәріне бірдей көзқараста болмаса,
баланың мұғалімге деген оң пікірі іштей бұзыла бастайды. Мұғалімнің
өзгелерден өзіне жақын тартатын оқушысы басқалардан өзін жоғары ұстайды
да, соның нәтижесінде “сөз тасығыш” балалар пайда болады. Бала мектепте
өзін жақсы сезінсе, онда үйде де, құрбыларымен де қарым-қатынасы
ойдағыдай болады.
Д.Б.Элькониннің айтуынша, баланың дамуы кезінде оқу
процесінің алатын орны ерекше. Бала мектепке келгенде оның бойындағы
оқуға деген қызығушылық әлі толық қалыптаспайды. Оқу барысында мұғалімнің
міндеті - ең алдымен баланы оқуға үйрету. Бала мектепке үлкен
қызығушылықпен келеді, ең негізгісі – бала бойындағы қызығушылықты
жоғалтып алмау керек. Сабақ жоспарын баланың өзіне тікелей қатысты етіп
құру керек. Сонда бала сабақты толық меңгере алады және әрдайым мектепке
келгісі келіп тұрады.
П.О.Эфруссии мінез-құлықтағы қиындық табиғатын жүйке
жүйесіндегі ерекшеліктері: қозушылық, көңіл-күйдің аумалы-төкпелігімен,
жұмысқа қабілеттің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады. Оның
зерттеуінің құндылығы мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға,
соның ішінде оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп
септігін тигізеді.
Ең алғаш мінез – құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы
толмаған балаларды қарастырып, осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген
П.П.Бельский (1917 ж, 1924 ж) болды. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын
заң бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады.
Бірақ та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол
Л.И.Петражицкийдің теориясына сүйенді. (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен,
сонымен қатар Ч.Ломбрододан да бірталай мағлұматтар алды.
Қазақстанда девиантты іс әрекетке ие балаларға байланысты
біршама қиындықтар бар. Осындай девиантқа ие балалар жылдан жылға өсуде.
Құқық базасының нашарлығы осындай балаларға бейімделген бағдарламаның
жоқтығы, денсаулық сақтау, білім беру салаларының мамандарымен біріге
отырып әлеуметтік және құқықтық қызмет құжаттарын дайындауын қажет етіп
отыр.
Қазіргі кезде көптеген қазақстандық педагогтар да қиын балалар
проблемасымен айналысуда. 80-90 жылдары ғылымда қиын балаларды зерттеу
ісі бойынша құнды педагогикалық теориялар пайда болды. Мысалы
Л.С.Славина, Г.А.Уманов, Н.С.Белонский, А.С.Белкин, Л.М.Зюбин,
И.А.Невский және басқалары диссертациялық жұмыстарында педагогикалық
қараусыздықтың себептерін және оларды жеңу жолдарын ашып көрсетті. Қиын
балаларды зерттеуге көмек болатын көптеген салалар (заң, құқықтың,
медициналық-педагогикалық, психо-педагогикалық) топтастырылды. Көптеген
педагог, психологтар (Л.М.Зюбин, Г.А.Уманов, Г.Ф.Бочкарева, Ф.Н.Юрченко)
қиын балалар ортасы, қызығушылықтары жайында статистикалық деректемелер
келтірді.
Қиын балалар проблемасымен айналысқан Қазақстандық педагогтардың бірі -
Л.Қ.Керимов. Ол 4-7 сыныптағы қиын балаларды зертеудің жобасын жасады.
Бұл жобаға балалар жайындағы жалпы мағлұматтар, отбасындағы тәрбие
жағдайы, мектеп ұжымындағы тәрбие жағдайы, оқуға, еңбекке деген қатынасы
қарастырылды. Осы және басқа да педагогтардың іс-тәжірибесі қиын
балалармен жұмыста үлкен көмек болады.
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И.А.Невский
қиындықпен тәрбиеленетін баланың пайда болуын, балалар мен отбасында,
мектепте жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен,
кемеліне жетпеген педагогикалық практика нәтижесінен деп түсіндірді.
Мінез-құлықтың ауытқушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең
алғаш көңіл бөліп қараған жаңа автор Л.С.Славина болды. Мұндай мінезге ол
аффектілі (жан-күйзелісі, қайғыру) психологиялық ерекшілігін алды және
бұл саладығы екі топқа бөлді: Бірінші ітопқа: балардың тәртіпсіздігінің
себебі мінез-құлықтың дұрыс жағдайда қалыптасуы салдарынан, өте күшті
эмоционалды қайғыру және жан-күйзелісінен болады. Л.С.Славина екінші топ
балалардың тәртіпсіздігінің себебіне мінез-құлық ережелерімен санаспау,
бұл ережелерді білмеу, өзінің мінезін көп жағдайда меңгермеуді жатқызады.
Л.А.Высотин, В.Д.Лутанский Методик изучения индивидуальных особенностей
личности уч-ся заключенного атты еңбектерінде тұлғаны зерттеудегі жалпы
және арнайы бағдарлама ұсынды. Бұл бағдарламаға әлуметтік және
адамгершілік қараусыздықтың мәні мен себептері, қоршаған ортамен қарым-
қатынасы, жақсы тәртіптілікті сақтау деңгейі, оқуға және еңбекке деген
қатынастары көрсетілген.
Оқушының адамгершілік тәрбиесін зерттеуге бағытының
бағдарламасын ұсынған Яковлевтің басқаруымен айналысқан топтың осы
қызықты жобасын айтпай кетуге болмайды.
Ғылыми тұрғыдан зерттегенде, мінез-құлқында ауытқулар бар
балалардың оқуға қызығуларының жоқ екені, мектепке сымай, үйге де сыйлы
болмай, мұғалімдердің берекесін кетіріп, түптің түбіне олардың басым
көпшілігінен дайын заң бұзушылар мен қылмыскерлер шығатынын бұрын да
дәлелдеген.
Соңғы жылдардың ішінде бүкіл дүние жүзінің ғалымдары жас кезеңі
проблемасына аса зор көңіл бөлуде. Кейбір психологтар мен физиологтардың,
әсіресе шетел ғалымдарының пікірлері бойынша балалардың жас
ерекшеліктерін организмдерге қайсыбір мәңгі және өзгермейтін
қасиеттерінен анықтауға болатын сияқты. Бұл қасиеттерді балалардың
табиғатына тән олардың өмірі мен тәрбиесіне тәуелді емес деп түсіндіреді.
Олар белгілі жас кезеңдерде болып отыратын бойдың өсуіне, дене салмағының
артуын, жыныс мүшесінің жетілуін, яғни дамудың заңдылығын осылай
дәлелдегісі келеді, бірақ олар балалардың психикалық дамуына байланысты.
Жас кезеңдердің жылжымалы шекарасын еске алмайды.
Ғылымдардың зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын оқушылардың пайда
болуына үш фактор себепші болатыны анықталған:
1. Жанұя тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстың ұрыс-тұрыс, дау-
жанжал баланың табиғи психологиялық ерекшеліктерін ескермеу, маскүнемдік,
ананың біреуінің болмауы т.б. жағдайлар себепші болған.
2. Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен кемшіліктер, яғни
жекелеген оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-ықыласын,
қызығушылығы мен талап тілегін ескермеу мүмкіндік болып табылады.
3. Жұртшылықтың тәрбие процесіне толық көңіл аудармауынан, оқушы тұратын
микро аудандарында әр түрлі үйірме жұмыстары мен спорт секцияларына
тиянақты тартылмауы, бос уақытын дұрыс ұйымдастырмау салдары негіз
болған.
Біздің елдің ғалымдары – педагогтары балаларды тәрбие және
білім беретін мекемелердің типтері бойынша жас кезеңдеріне бөледі. Мысалы,
ясли жасындағы балалар, мектеп жасына дейінгі балалар, мектеп жасындағы
балалар т.б. Балаларды осылай сатыға бөлу, практикада үйреншікті ұғымға
айналған. Бірақ бұл ұғым да әлі ғылым негізінде толық дәлелденбеген. Өсіп
дамып келе жатқан бала бойында алуан түрлі қасиеттер байқалады. Осы көп
сырлы қасиеттердің жағымды, жағымсыз жақтарымен қатар елеусіз мінез
көріністері де бала бойында болады.
Бала мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық, инабаттылық,
сыйлаушылық, шынайы адалдық, жақсы – жаманды айыра білушілік, алдағы өмір
жолына ұмтылушылық жатса, ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық, өтірік
айтушылық, өзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады. Бала
бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге: өзіне-өзі сын
көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті, әділетсіздікті
аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамы мен іскерлігі жатады.
Егер бала мінезіндегі көріністер өмірімен сабақтасып, тәрбиемен ұштасса,
бала қайырымды, байсалды, бір сөзді, батыл жүректі, табанды болып ер
жетеді. Ал, бала бойында ынжық мінез қалыптасса, онда сылбырлық, жалқаулық,
күйгелектік, қорқақтық, мылжыңдық мінездер пайда болады. Бала өскен сайын
көп көріп, естіп білуге ұмталады. Өз ойын айту, басқалармен достасу,
пікірлесу сияқты мінез-құлық қалыптасады. Баланың дамып, нықталып келе
жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор. Кәмлетке толмағандардың
девиантты мінез-құлқындағы профилактика мен ескерту қоғамның әлеуметтік,
психологиялық қажеттілігінен туындайды.
Қазіргі социологтар да адамдардың жеке басының қасиеттеріне аса үлкен
көңіл бөлуде. Социологияда девианттық әрекетті түсіндіретін әртүрлі
теориялар да бар. Олардың ішіне үш танымал теориялар кіреді.
Аномия теориясы. Француз социологы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) аномия
түсінігін енгізді (“заңды білмеу”, “заңсыздық” деген мағынаны білдіретін
грек сөзі). Дюркгейм аномия – капталистік қоғам үшін дұрыс жай деп санайды,
онда барлығына бірдей мүмкіндік берілген, бірақ барлығы тең емес. Оның
айтуы бойынша, байлық пен биліктен айырылған адамдар әлеуметтік нормалар
мен заңдарға қарсы шығады. Дюркгейм девиантты тәртіп ретіндегі аномияның
себебі – “қоғам” деп есептеген, қоғам адамдарды тең емес қылдырады.
Аномияның себебі болып адамның әртүрлі көңіл күйі: көмексіздік,
жауапсыздық, оқтаулану, кеуделі, моральдық бағыттың болмауы және саяси
экстремизм.
Мәдени тасымалдау теориясы. Француз социологы Габриэль Тард (1843-1904)
әлеуметтік еліктеу (имитация) теориясын құрады. Қылмысқа бейімділігі бар
адамдар қылмыскерлерге еліктейді. Түрмеге түскеннен кейін жас тәртіп
бұзушылар одан әрі бұзылады. Қылмыстық ортада тұратын жастар,
қылмыскерліктің үлгісін ұғып алады ... 100 жыл бұрын Г.Тардтың жазып
кеткені бүгін де актуальді, себебі қазіргі жастарды қалыптастыратын
теледидар.
Стигматизация теориясы. “Стигма” сөзі грек тілінен аударғанда “таңба” деген
мағынаны білдіреді. Стигматизм теориясының жақтаушылары қақтығыс теориясына
арқа сүйейді. Адамдар бір-бірімен конфликтілерге, қақтығыстарға ұшырайды.
Алайда, олар тең емес жағдайда болады. Билігі мен байлығы бар адамдар
өздеріне қарсы шыққандарды “девианттар”деп санап, “тәртіп бұзушылар” деп
таңбалайды. Бұл теорияның өкілдері барлығын “салыстырмалы” деп санайды.
Олар мынадай мысалдар келтіреді: АҚШ-та қара нәсілдерді ақтар нәсілі
жасайтын әрекеттері үшін кінәлайды. Сол сияқты қоғамда еркектер жасайтын
әрекетті әйел жасайтын болса, онда сондай әйелді қаралап, ер адамға кінә
тақпайды.
Баланың табиғи жаратылысында қандай ерекшеліктер бар? Ол ешкімге
жалынышсыз тәуелсіздігін, сол үшін өміріме өте ризамын деп немесе басқа
балалармен тіл табысып жуыса алмайтын мінезінің қолапайсыздығынан
бақытсызбын деп сезіне ме? Ол айналасын қоршаған ортаны терең байымдай
алмауынан оған немқұрайлы салқын қарап, тек өзінің ішкі дүниесіне үңіліп
жүретін тұйық мінезді болуы немесе бірдеңені істегісі келгенімен, бірақ
қалай істерін және балалармен қалай жақындасудың жөнін білмей немесе
алғашқы қадамды бастауға жүрегі дауаламай қиналуы мүмкін шығар? Мінез-
құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алып отыру керек. Конформды түрге жататын балаларға
қайырымдылық, жақсылық жасалынатын қатынастар, олардың адалдық және
ынталықтарын мадақтап, дем беретін қолайлы орта болуы қажет.
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Бірақ соңғы жылдары
мінез-құлқы қиын оқушылардың арасында жүргізілген көптеген зерттеулер
қортындысы бойынша үлгермеушілер қатарын бастауыш сынып оқушылары
толықтырып отыратын көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда
болуының өзі болашақта әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияның тұрақты
түрлерінің қалыптасуына, мінез-құлық бұзылуының клиникалық және
криминологиялық белгілерінің пайда болуына әкеп соқтырады. Ең ақырында,
біздің барлығымыз да адамдардың арасында өмір сүретінімізді, яғни,
басқалармен бірігіп өзара қимыл іс-әрекет пен өзара қарым-қатынас жасау
арқылы әлеуметтік ортада тіршілік ететініміздің өте маңызды рөл атқаратынын
ескерткен дұрыс болар еді
Оқушылардың арасында немесе оқушы мен мұғалімнің арасында туындайтын
кикіліндер негізінен оқушының сын сөз бен ескертпені көтере алмайтындығынан
болады. Сын мен ескерту бағалау мен тәрбиелеуде жиі кездесетін әдістер.
Мұғалім балаға белгілі бір іс-әрекеттерге қандай көзқарас ұсынатындығын,
оны қалай бағалайтыны туралы айтуы керек, онсыз тәрбие процесі мүмкін
болмайды. Ал, жасалған іс-әрекетті бағалау кезінде оны ұрысқа айналдыру –
ол мұғалімнің қатесі. Жанжал – адамның, тұлғаның жеке басына қатты соққы
болып табылады. Ондай кезде оқушы мұғалімнің ой-пікірін тындамай, барынша
өзінің МЕН деген ұғымын қорғауға тырысады. Байқаусызда айтылған
ескертпелердің өзі де балалардың барынша қорғануға, өзін өзі растап
шығаруға итермелейді.
Әрбір мұғалім сынның адамға бумеранг секілді әсерін
тигізетіндігі жайлы білулері керек, ол оны түзетпейді, керсінше қарсы ой
білдіртеді. Балалар мен олардың жасаған іс-әрекеттерін талқылаған кезде
сынды немен ауыстыруға болады? Психологияда іс-әрекетке қайтарылатын
жауап деген ұғым бар. Мысал, оқушы бір қылық жасады, оған мұғалім өз ойын
білдіруі керек.
Бұл кезде мұғалім өз көзқарасын, оның қоғамдағы бұзған ережелері
жайлы оқушымен сөйлеседі.
Сұхбат мағынасы сын айтылған кездегідей бола береді, бірақ оның
формасы мен дауыс ырғағы өзгереді. Сын кезінде адамның дауыс ырғағы көбіне
қатты, ашулы, мысқалды болады. Қылыққа қарсы байланысты білдірген кезде
қызығушылық шынымен-ақ болған жағдайың анық-қагығын білуге, анықтауға деген
құштарлық байқалады. Осыған байланысты форма да өзгереді. Онда мұғалімнің
әңгімесі оның шабуылынан басталмай, оны мұқият тыңдау мен түсіністіктің
қажеттілігінен басталады. Ең бастысы әңгіме барысында адамның жеке басы,
мінез-құлқы, іс-әрекеті, немесе өзге адамдарға деген көзқарасы емес, тек
қана бір жалғыз қылық қана қарастырылады.
Қортынды: оқушылардың жауап беруі – ол мұғалімдер ұжымының жетістігі
деп түсіну керек, яғни мұғалімдер оқушылар мен олардың ата-аналарымен дұрыс
қарым-қатынаста құра білгендігі. Оқушылардың жауабында барлық кезде кез-
келген коғамда мойындалған жалпы қоғамдық құндылықтар басымдылығы
байқалады. Оқушылармен жұмыс істеу кезінде бізде де әрине, кейбір
кемшіліктер болады. Дегенмен де, біз өзіміз белгіліенген мақсатымызға қарай
беттеудеміз: ол – балаларды тұған-туысқанын, Отанын сүюге тәрбиелеу,
өмірде орындарын тауып биіктерден көріну қиындықтарды жеңіп бақытты болу.
1.3. Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін ауытқулар түрлері.
Қазіргі кезендегі бастауыш білім берудің басты міндеті – баланың
күш–қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдай жасау жолымен
онын интелектісін байыту. Сондықтан да бастауыш білім – үздіксіз білім
берудің алғашқы басқышы, қиын да қадірлі жұмыс.
Балалар, әдетте, мектепке баруды асыға күтеді. Мұнда оған алғашкы
кезде барлығы да жаңа, тартымды болып көрінеді: мұғалімнің әңгімесі,
мектептін жалпы тәртібі, оқу, жазу және көруге қызықты көрнекі-құралдар
т.б. Бір қызығы, бұл түста балаларды қызықтыратын білім алу емес, оқу
процесінің өзі.
Бастауыш мектеп кезеңі баланың жеке басының ары қарай қалыптасуы үшін
аса маңызды рөл атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын алғаш аттаған
күннен бастап айтарлықтай өзгерістер пайда болады, дамудың әлеуметтік
жағдайы түп-тамырымен өзгереді. Бала үшін жетекші орын алатын оқу әрекеті
қалыптасады.
Бастауыш сынып оқушыларының арасында мінез-құлқында қиындықтары бар
оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мұндай оқушыларды “Мінез-
құлқында ауытқулары бар оқушылар”, “Қиын тәрбиеленуші”, “Қиын балалар” деп
атайды. “Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз ?” деген сұрақ
туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мұғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл
табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын, ал кейде психикалық
дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына
шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады.
Бала өмірінің ерекше бір кезеңі, оның мектепке дейінгі тәрбиеден өтіп,
мектеп оқушысы атты әлеуметтік рөлді қабылдауы. Бұл кезеңнің (6-7 –мен 10-
11 жасқа дейін) өзіне тән негізгі белгілеріне қосымша әлеуметтік рөл
қосылады. Мұндай белгілер оның мінез-құлқында, санасында қайшылықтар мен
үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты, бұл шақ баланың
көзі ашылмаған потенциалын дер кезінде байқап, дұрыс дамуына қолдау
көрсетуімен маңызды.
Бастауыш сыныпта адамның тума қасиеттеріне қоса, өсе қалыптасатын адам
бойындағы психикалық қасиеттердің негізі қаланып, даму барысында әдетке
айналуы анық. Сондықтан да ғалымдарды бастауыш сынып оқушыларының
потенциалдық мүмкіндіктерін анықтау және дамытудың тиімді бағытын таңдау
мәселесі толғандырады. Осы бағыттағы зерттеулер нәтижесін пайдалану,
балаларды оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі, еңбек қызметінің тиімділігін
арттыруға мүмкіндік береді.
Ұжымшылдық сезім жеті-сегіз жасар балада оншама дами қоймайды.
Балалар “біз”деудің орнына “мен” деп айтқанды жақсы көреді. Бала үнемі
жақсы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет. Сонда балада
жағымды “мен” бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі, өзіндік сезімі
туады. Мұндай “мен” бейнесі кез келген баланың жақсы жағдайда, нәтижеге
жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. Бірақ та бастауыш мектеп
кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек “мен” деген қасиет
тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерге қалайша бағынады, мінезі,
ерік-жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті ажыратудағы
талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып қарауға
болады. Мәселен, мектеп есігін тұңғыш ашқан бала мұғалімнің бүкіл сыныпқа
жасаған ескертуін өзіне қатысы жоқ деп есептейді. Балаларға “біздікі” деген
ұғымды үйретудің өзі мұғалімнің үлкен шеберлігін қажет етеді. Мұндайда
мұғалім барлық нәрселердің жалпы жұртқа ортақтығына баса назар аударады.
Мәселен, балалардың тұратын үйі, мектеп, емхана, көлік т.б. нәрселердің
бәрімізге ортақ екендігін айтып түсіндіреді. Мектеп айналасына басқа
балалармен бірлесіп гүл егетін болса, енді оны “біздің гүліміз” деп үйрету
қажет. Осындай алғашқы тәрбиелік істер қайталана берсе, біртіндеп баланың
мінез бітісі қалыптасады. Үшінші, төртінші сынып оқушылары мектеп жұмысына
белсене араласа бастайды. Сондықтан да олардың ұжымдық қасиеті анағұрлым
жоғарлай түседі.
Мінез-құлқы қиын оқушылар көбінесе ашуланшақ болып келеді. Баланы үй-іші
көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп-пісетіні
кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда “жақсы”, “өте жақсы” деген баға
алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды. Мінез-құлқы
қиын бастауыш мектеп оқушылары мектеп мотивациясының төменгі деңгейімен,
оқу-әрекетіне құлықсыз қатысымен сипатталады. 4- сыныпқа қарай мектеп
мотивациясының төмендеу тенденциясы байқалады. 6-7 жасқа дейін баланың
заттарды, дүниені, қоршаған ортаны қабылдау ерекшелігі репродуктивті
бейнелі-елес күйінде болса, 7-8 жастағы баланың қабылдауы оқытудың
нәтижесінде продуктивті бейнелі-елес түріндегі қабылдауға қарай өзгереді.
Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен бала, ешқандай күш жұмсамай көзге
түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе алмайды
(отбасының еркесі). Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан
кінәмшілдік, өзін қажетсіз санау сезімдері қалыптасады (“золушка” – “өгей
қыз”). Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы
балалық қуанышынан айырып, бойында уайымшылдықтың тууына әкеледі.
Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі,
жетекші түрімен сипатталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық шақта
ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар үйреніп, тіпті шама-
шарқынша еңбек етіп жүрсе де, олардың бүкіл болмысын анықтайтын шынайы
стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Алты-жеті жасар бала мектеп
табалдырығын аттасымен-ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын
алғанымен осы уақыттан бастап, ол біртіндеп басымдылығын жоғалта бастайды.
Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық түрткілерін
(мотивтерінің түрлері) елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және
адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болып табылады.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін негізгі үш түрлі қиындық жиі
байқалады.
Олардың біріншісі жаңа мектеп тәртібіне байланысты (дер кезінде ояну
және тұру керек, сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отыру
талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.) тиісті дағдылар
болмаса, балада әдеттен тыс шаршау, оқу жұмысын бұзу т.б. сәттерді жіберіп
қою пайда болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі психологиялық-
физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр. Бала бұл
жаста өзінің жаңа әлеуметтік рөлін қабылдауға дайын, тіпті оны асыға
күтеді. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа
талаптарды түсінікті де айқын жеткізуі, олардың орындалуын әрдайым
тексеріп, балалардың жеке-дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, шаралар
қолдануы қажет. Жеке дара ерекшеліктерді бөліп көрсетуіміздің себебі, әрбір
баланың өзіне тән темпераменті, қайталанбас ерекшеліктерін міндетті түрде
ескеріп, соған сәйкес қарым-қатынас орнатса, бала да жаңа рөлге неғұрлым
тез икемделеді.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиындықтардың екінші түрі
мұғаліммен, сыныптағы жолдастарымен, отбасында болатын қарым-қатынастардың
сипатынан туындайды. Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және
мейірбан бола отырып, мұғалім қайткенмен де беделді де қатал тәлімгер болып
табылады. Белгілі бір мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың
қандайын болса да тоқтатып отырады. Ол үнемі балалардың еңбегіне баға
береді.
Мұғалімнің ұстанымы мынадай: бала оның алдында қандай да бір именшектік
жасамай тұра алмайды. Осының салдарынан мектепте балалардың біреулері тым
тұйық, ал екіншілері босаңдау бола бастайды (олар үйінде тіпті басқаша
болуы мүмкін). Бірінші сынып оқушысы көбінесе жаңа ортаға үйренісе алмай,
өзін жалғыз сезінеді.
Тәжірибелі ұстаз барлық балаға бірдей талап қояды, бірақ әр баланың бұл
талаптарды орындауының өзіндік жеке-дара ерекшеліктерін мұқият бақылайды.
Бұл олардың мінез-құлықтарының “астарына” көз жүгіртіп, олардың шын
мәніндегі психологиялық қасиеттерін түсінуге көмектеседі. Балаларды тек
осылай зерттеудің негізінде ғана оларға әсер етудің белгілі бір нақтылы
әдісін таңдап алуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz