Өндірісті кеңейтуге салынатын инвестициялар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС - ӘРЕКЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... 7
1.1 Инвестициялар экономикалық даму құралы ретінде: инвестицияның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Инвестициялық іс-әрекетті бағалаудағы әдістемелік
тәсілдемелер ... ... ... ..15
1.3 Инвестициялық іс-әрекетті реттеуді экономикалық
механизмдері ... ... ... ...20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 24
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялық іс-әрекетіндегі
мемлекеттің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Қазақстан Ресупбликасының инвестициялық үрдістің даму
бағыттар динамикасындағы
тенденциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 30
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ
ТАРТУ
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...44
3.1. Қазақстандағы инвестициялық - қаржылық жоспарлау мәселелерінің
даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2. Қазақстандағы экономикалық дамуды инвестициялық қамтамасыз
етудің өзекті мәселелерін шешу жолдары мен реттеу
механизмдері ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге
асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың
негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың
басты себебі болып отыр. Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың
маңызды да қажетті қоры болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру
өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса
жұмыс орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге,
сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен,
елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда
кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп
қарастыруымыз керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның
тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік
шараларды ерекшелеудің маңызы зор.
Инвестициялар – бұл сақтау және ұлғайту мақсатында капиталды түрлі
экономика салаларына ұзақ мерзімді салу. [1, 18] Инвестор құнды қағаздарға
табыс түрінде дивиденд ала отырып, өзінің қаржылық капиталын арттырады.
Қазақстан Республикасының әрекет етуші заңнамасына сәйкес, инвестициялық іс-
әрекет төмендегілер есебінен қаржыландырыла алады:
- меншік қаржылық ресурстар және ішкі шаруашылық резервтер;
- қарызға алынған қаржы қаражаттары;
- акция сатудан, еңбек ұжымдарының мүшелерінің жарналары, азамат,
заңды тұлғалардың жарналары есебінен алынған, тартылған қаржы қаражаттары;
- Қазақстан Республикасының инвестициялық белсенділігін талдау.
Қазақстан Республикасының түрлі аймақтарының инвестиция үшін
тартымдылығы бірдей еместігін көрсетеді, ол олардың даму теңсіздігімен,
сондай-ақ инвесторлар үшін неғұрлым тартымды өнеркәсіптік объектілердің
белгілі бір территорияда шоғырлану жағдайымен шартталған.
Негізгі капиталға салынған инвестициялардың неғұрлым жоғары қарқыны
2002-2004 жылдары Батыс Қазақстан (2,8 есе) мен Атырау облыстарында (31%)
байқалды. Ал Қостанай (1,1%), Ақтөбе (0,8%) облыстары мен Астана қаласында
сомалық инвестициялардың айтарлықтай төмен көлемі байқалды.
Инвесторлар үшін (әсіресе, шетел) тау-кен өнеркәсібі мен мұнай газ
кешенінің объектілері ерекше қызығушылық тудырады. Оларды салуға жалпы
инвестициялар көлемінің 50% шетел қаражаттары салынған, екінші орынды -
өңдеуші өнеркәсіп объектілері, үшінші орынды – көлік және байланыс, сауда
және автокөлік жөндеу объектілері алады. Қазақстан Республикасының барлық
шаруашылық субъектілерінің, өнімөндіру көлемі және кәсіпорын персоналының
саны бойынша шағын кәсіпорындар, сондай-ақ үй шаруашылықтарының жиынтық
табыстары жалпы облыс бойынша табыстан басым түседі. Осылайша, мысалы,
Шығыс Қазақстан облысында ол (ірі кәсіпорындардың меншік табысы) 1.01.03
жылы 1,5 есеге, Ақтөбе, Қостанай, Оңтүстік Қазақстанда – 1,2 есеге,
Павлодарда – 7,6 есеге, Атырауда – 6,8%-ға, Қызылордада – 2,6%-ға жоғары
болды. Сонымен қатар, Жамбыл, Қарағанды облыстары және Астана қаласының ірі
кәсіпорындарының, жалпы аймақ бойынша жиынтық шығын байқалғанда, орташа
нарықтық табыс алуы қызығушылық тудырады.
Айта кететін бір жәйт, инвестициялар өсімінің қарқыны бойынша,
экономикалық стагнация жағдайында болып отырған Ақтөбе, Атырау, Батыс
Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Маңғыстау облыстары мен Астана қаласы өз
жағдайларын сақтап, біртіндеп экономикалық дамуды бастай алады.
Инвестициялық даму жоспарының кешенді жүйесін өңдеу барысында
мемлекеттік және территориалды – салалық қызығушылықтарды үйлестіру мен
оған жету шараларының кешенін анықтау мәселесі ерекше қиындылық тудырады.
Зерттеу маңыздылығы: Инвестициялар - ұзақ мерзімді процесс болып
табылады (ең алдымен салынған қаражаттарының қайтарылуы мен көбейтілуіне
жағдай жасайтын инвестор үшін). [2, 36] Осыған ұқсас жағдай Қазақстандық
кәсіпкерлердің ақпараттық қамтамасыз етілуінде қалыптасты: олардың көбісі
үшін потенциалды инвесторларды іздеу мүмкіндігі жоқ деуге болады. Шетел
инвесторларын болашақ пайда алу үшін қандай да бір кәсіпорындар
қызықтырады, бірақ оларды анықтау Қазақстанда өте қиын. Бұл жерде маңызды
жалпы ұлттық мағынаға ие ірі кәсіпорындар жайлы айтылып отырған жоқ.
Көбінесе күрделі қаржылық мүмкіндіктерге ие банктер жалпы массадан қарыз
қаражаттарын алуға қызығушылық тудырған кәсіпорындарды анықтай алмайды. Тек
компанияның “мөлдірлігі” және нарықтың “мөлдірлігі” ғана инвестормен
реципиенттің бір-бірін табу мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: Қазақстанның инвестициялық
мүмкіндіктері жайлы ақпарат көлемі жеткіліксіз болып табылады. Көптеген
инвесторлар үшін негізгі ақпарат көзі болып халықаралық ұйымдардың
аналитикалық есептері мен Қазақстандық емес бұқаралық ақпарат құралдары
қала береді. Инвесторлар заңнама мен нормативтік актілер (50%) жайлы
Қазақстандағы инвестициялық жобалар тәжірибесі жайлы (45%) ақпаратқа,
жекелеген Қазақстандық нарықтар жайлы маркетингтік ақпаратқа (25%), жалпы
саяси ақпаратқа (23%), жалпы экономикалық ақпаратқа (20%) Қазақстанның
жекелеген кәсіпорындары туралы техникалық және қаржылық ақпаратқа (20%)
қажеттілік тудырады.
Осыған сәйкес көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға
қоямыз:
- инвестициялық іс - әрекеттің теориялық негіздері жағдайларын ашу;
- Қазақстан Республикасының инвестициялық климат жағдайына
талдау жасау;
- Қазақстанның қазіргі кезеңдегі инвестицияларды тарту саясатын
қарастыру.
Зерттеу әдістері: Мен дипломдық жұмысымда ең алдымен инвестициялар
экономикалық даму құралы ретінде: инвестицияның мәні, түрлері және қайнар
көзі, инвестициялық іс-әрекетті бағалаудағы әдістемелік тәсілдемелер және
инвестициялық іс-әрекетті реттеуді экономикалық механизмдері мәселелеріне
де біраз талдау жасап кетуді жөн деп шештім.
Ғылыми жаңалығы: Қазақстанның инвестициялық тартымдылығы 1997 жылдың
басында Республика Парламентінің бір қатар жаңа заңдарды қабылдауына
байланысты артуда. Осылайша, “Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
туралы” Заң инвесторлар құқықтарын арттырған жаңа заңдық ережелерге ие
болды. “Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы” Заңның
шығуымен республикада инвестициялық қорлар сияқты жаңа қаржылық
институттардың пайда болуы жайлы айтуға болады. “Инвестициялар туралы” жаңа
Заң екі әрекет етуші заңды біріктірді: Қазақстан Республикасының “Шетел
инвестициялары туралы” Заңы және Қазақстан Республикасының “Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” Заңы. Осылайша, республикада
болып жатқан өзгерістер Үкімет саясатының инвестициялық белсенділікті
арттыруға, сондай-ақ Қазақстан экономикасына тікелей инвесицияларға қолайлы
жағдай жасау тәртібін құруға бағытталғандығын дәлелдейді. Қалай дегенменде,
болып жатқан процестердің абсолютті “тазалығына” елдегі шетел
инвесторларының шаруашылық ету жағдайларын реттейтін, бір -біріне қайшы
келіп, үнемі өзгеретін заңды және нормативтік актілер, түрлі талқылаулар,
кейде тіпті жекелеген басқару органдарының олардың экономико-құқықтық
мәртебесін елемеуі тосқауыл болады.
Өнеркәсіптің аймақтық салалық құрылымының деградациясы инвесициялық
дағдарыстың ең қауіпті формасы болып табылады. Машина құрылысы, құрылыс
индустриясы, құрылыс материалдарының өнеркәсібіне айтарлықтай дағдарысы
салдарынан аймақтардың кешенінің қолайлы базалық салаларының бұзылуы
байқалуда. Инвестициялардың аймақтық нарықтарының қалыптасуына
республикалық бюджет қаражаттар аз салынған, айтарлықтай қомақты шамалар
тек Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Алматы облыстары,
Астана мен Алматы қалаларында ғана құрайды. Сондай-ақ күрделі салымдарды
қаржыландыруға мемлекеттік орталықтандырылған қаражаттарды бөлу барысында
шаруашылық аймақтарының қызмет ету тиімділігі мен олардың республиканың ЖІӨ-
нің қалыптасуына қатысу дәрежесі ескерілмеген. Аймақтар экономикасын
инветсициялау саласындағы жағдайға жасалған талдау терең инвестициялық
жағдарысты дәлелдейді. Оның одан әрі тереңдеуі таяу арада өндірістің
айтарлықтай деңгейге төмендеуіне әкелуі мүмкін. Аймақтарда, әлі күнге
дейін, меншік өндірістік потенциалды жаңарту және өндірістік емес саланы
дамыту үшін нақты алғышарттар жасалмаған. Жекелеген аймақтар экономикасына
күрделі салымдардың салыстырмалы ұлғаюы республикалықпен салыстырғанда
негізінен экономиканың шикізат және жаңармай – энергетикалық секторлары,
сондай-ақ Астана қаласындағы жеделдетілген құрылыс есебінен жүзеге
асырылған. Осындай жағдай аймақтық инвестициялық саясатты жүзеге асырудың
негізгі концептуалдық тәсілдемесін өзгерту қажеттілігі туындағанын
дәлелдейді.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, тақырыптың
зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар мен міндеттер қойылып, зерттеу
жұмсының теориялық және әдістемелік негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде инвестициялық іс - әрекеттің теориялық негіздері,
инвестициялар экономикалық даму құралы ретінде: инвестицияның мәні, түрлері
және қайнар көзі, инвестициялық іс-әрекетті бағалаудағы әдістемелік
тәсілдемелер және инвестициялық іс-әрекетті реттеуді экономикалық
механизмдері қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының инвестициялық климат
жағдайын талдау, Қазақстан Республикасында инвестициялық іс-әрекетіндегі
мемлекеттің ролі, Қазақстан Ресупбликасының инвестициялық үрдістің даму
бағыттар динамикасындағы тенденциялар мәселелеріне тоқталдық.
Үшінші бөлімде Қазақстанның қазіргі кезеңдегі инвестицияларды тарту
саясаты, Қазақстандағы инвестициялық - қаржылық жоспарлау мәселелерінің
даму жолдары, Қазақстандағы экономикалық дамуды инвестициялық қамтамасыз
етудің өзекті мәселелерін шешу жолдары мен реттеу механизмдері
қарастырылады. Зерттеу нәтижесі қорытындыда қарастырылады.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС - ӘРЕКЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инвестициялар экономикалық даму құралы ретінде: инвестицияның
мәні
Инвестициялар – бұл сақтау және ұлғайту мақсатында экономиканың
түрлі салаларына ұзақ мерзімді капитал салымдары. Қазақстан Республикасының
“Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” заңда Қазақстан
Республикасы егеменді кепілдіктермен байланысты және Қазақстан Республикасы
ұсынылатын гранттар немесе ресми техникалық көмек шектеріне кіретін
инвестицияларды қоспағанда, инвестицияның барлық түрлерін, атап айтсақ,
тікелей инвестицияларды бөліп көрсетеді.
Жанама инвестициялар - бұл қоржындық салымдар (құнды қағаздар
немесе мүліктік құндылықтар жиыны). Инвестициялаудың келесі формасынан жер
учаскелерін мүліктік құндылықтарды (ақшалай эквивалентпен бағаланатын),
өнеркәсіптік меншік құқығын беруге лицензияларды, өндіріс құпияларын, бір
нәрсені ойлап табуға патенттерді, жаңа технологияларға куәліктерді, тиімді
үлгілер мен өнеркәсіптік үлгілерді, тауарлық белгілерді, фирмалық
атауларды, өндіріс өнімі және технологиясына сертификаттарды сатып алу және
жерді пайдалану құқықтары жатады. [3, 28]
Инвестициялардың тиімді типтері. Кез келген фирманың іс - әрекетінің
маңызды салаларының біріне инвестициялық опреациялар жатады, яғни 1 жылдан
асатын кезең аралығында фирманың табыс алуын қамтамасыз ететін жобаларды
жүзеге асыруға ақша қаражаттарын салумен байланысты операциялар.
Коммерциялық тәжірибеде инвестицияның келесі типтері бөліп
көрсетіледі:
- Физикалық активтерге инвестициялар;
- Ақшалай активтерге инвестициялар;
- Материалдық емес активтерге инвестициялар;
Физикалық активтер дегеніміз өндірістік ғимараттар мен құрылыстар,
сондай-ақ 1 жылдан астам мерзім бойы қызмет ететін машиналар мен құрал-
жабдықтардың кез келген түрлері, өндірісте қолданылатын немесе өтімділікке
ие кез келген басқа да мүліктер болып табылады.
Ақшалай активтер дегеніміз басқа жеке және заңды тұлғалардан ақша
сомаларын алуға құқықтар түсіндіріледі. Бұл банктегі депозиттер,
облигациялар, акциялар, несиелер, қарыздар, кепіл заттар және тағы
басқалары.
Материалдық емес активтер деп фирманың персоналдарды қайта оқыту
немесе біліктілігін арттыру бағдарламаларын, сауда белгілерін өңдеуді,
ойлап табуға патенттер, тиімді үлгілер мен өнеркәсіптік үлгілерге
куәліктер, өндіріс өнімі және технологиясына сертификаттар, сондай-ақ жерді
пайдалану құқықтары сияқты өнеркәсіптік меншік құқығын беруге лицензияларды
сатып алуды жүзеге асыру нәтижесінде алынатын құндылықтары түсіндіріледі.
Инвестициялаудың барлық типтері фирманың бәсекеқабілеттілігі мен
несиеқабілеттілігін сақтау үшін және оны дамыту үшін зор маңызға ие.
Нақты активтерге салынатын инвестициялардың жіктелуі. Нақты
активтерге инвестицияларды салуды дайындау және оны талдау инвестициялардың
түрінен айтарлықтай тәуелді болады, яғни кәсіпорындардың алдында тұрған
мәселелердің қайсысын инвестицияның көмегімен шешуге болатынынан тәуелді
болады. Осы тұрғыдан, инвестициялаудың мүмкін болатын барлық түрлерін
төмендегідей негізгі топтарға үйлестіруге болады:
- Тиімділікті арттыруға салынатын инвестициялар. Олардың мақсаты ең
алдымен құрал-жабдықтарды айырбастау, персоналды оқыту және неғұрлым тиімді
өндіріс жағдайлары бар аймақтарға өндірістік қуаттардың орынын ауыстыру
арқылы фирма шығындарын төмендету үшін жағдай жасау болып табылады.
- Өндірісті кеңейтуге салынатын инвестициялар. Осындай
инвестициялаудың мақсаты әрекет етуші өндірістер шегінде ертеректе
қалыптасқан нарықтар үшін тауарлар шығару мүмкіндіктерін кеңейту болып
табылады.
- Жаңа өндірістерді құруға салынатын инвестициялар. Мұндай
инвестициялар кәсіпорындармен бұрын шығарылмаған тауарларды шығаратын (жаңа
қызметтер типін көрсететін) мүлдем жаңа кәсіпорындардың құрылуын қамтамасыз
етеді, немесе фирмаға бұрын шығарылған тауарларымен ол үшін жаңа нарықтарға
шығу мүмкіндіктерін береді.
- Мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру
мақсатында салынатын инвестициялар. Бұл инвестицияның түрі егер кәсіпорын
биліктер талаптарын не экологиялық стандарттарға қатысты, не өнімнің
қауіпсіздігіне қатысты, немесе тек қана менеджментті жетілдіру есебінен
қамтамасыз етілмейтін өзге де іс - әрекет шарттарына қатысты талаптарын
қанағаттандыру қажеттілігіне тап болған жағдайларда ғана қажет болады.
Инвестицияның осындай түрдегі жіктемесін енгізуге мәжбүрлейтін себеп
олардың өздерімен байланысты түрлі тәуекел деңгейлері болып табылады. [4,
32]
Толық ғылыми техникалық және өндірістік циклды (ғылыми-техникалық
өндіріс), сондай-ақ оның элементтерін де (кезеңдерін) инвестициялауға
болады: атап айтсақ ғылыми зерттеулер, жобалық конструкторлық жұмыстар,
әрекет етуші өндірісті кеңейту немесе қайта құру, жаңа өндірісті
ұйымдастыру немесе жаңа өнімді шығару және тағы басқа.
Инвестицияның объектілерін төмендегілер бойынша бөліп қарастырады:
• Жоба масштабтары бойынша (шағын жобалар мен мега
жобалар);
• Жобалардың бағыты бойынша (коммерциялық бағыт,
әлеуметтік бағыт, мемлекеттік қызығушылықтармен
байланысты бағыт және тағы басқа);
• Инвестициялық циклдың сипаты мен мазмұны бойынша
(өмірлік циклдың барлық кезеңдері немесе жекелеген
кезңдер ғана);
• Мемлекеттің қатысу сипаты мен дәрежесі бойынша
(мемлекеттік күрделі салымдар, акция пакеттері, салық
жеңлдіктері, кепілдіктер, өзге де қатысу формалары);
• Салынған қаражаттардың өзін - өзі ақтау дәрежесі мен
ерекшеліктері бойынша.
Шағын жобалар масштабы бойынша кішкентай болып келеді, олар
қарапайым және көлемдері бойынша шектелген. Осылайша американдық тәжірибеде
капитал салымдары 10-15 млн. долларды құрайды, ал еңбек шығындары 40-50 мың
адамсағаттарды құрайды. Жоғарыда аталған шағын жобалардың мысалдары:
тәжірибелі - өнеркәсіптік құрылғылар, шағын (көбінесе блокты – модульды
атқарылымдағы) өнеркәсіптік кәсіпорындар әрекет етуші өндірісті
жаңаландыру.
Мегажобалар – бұл мақсатты бағдарламалар, бөлінген ресурстармен және
олардың орындалуына берілген уақытпен, жалпы мақсатпен біріктірілген өзара
байланысты жобалардың мазмұны. Мұндай бағдарламалар былайша жіктеледі:
халықаралық, мемлекеттік, ұлттық, аймақтық (мысалы, еркін экономикалық
зоналардың дамуы), салалық және аралас. Тәртіп бойынша бағдарламалар
басқаруының жоғарғы деңгейінде қалыптасып құпталып және реттеледі, яғни
басқарудың мемлекеттік (мемлекет аралық), республикалық, облыстық,
муниципалды деңгейлері және тағы басқа. [5, 19]
Мегажобалардың төмендегідей бірқатар ерекше сипаттары болады:
1. Құнының жоғарылығы – шамамен 1 мрлд доллар және одан аса;
2. Капиталды көп қажет етуі - осындай жобалардың қаржы қаражаттарына
деген қажеттілігі, тәртіп бойынша дәстүрлі емес, (акционерлік, аралас)
қаржыландыру формаларын талап етеді (әдетте фирмалар консорциумдардың
күштерімен;
3. Еңбекті көп қажет етуі – жобалауға 2 млн.адамсағат, құрылысқа 15-20
млн. адамсағат;
4. Жүзеге асырудың ұзақтығы – 5-7 және одан астам жыл;
5. Басқа елдердің қатысу қажеттілігі;
6. Жүзеге асыру аудандарының шалғайлығы, сәйкесінше инфрақұрылымға қосымша
шығындарды қажет етуі;
7. Аймақтың, тіпті жалпы елдің әлемдік және экономикалық ортасына ықпал
етуі.
Өзінің өндірістік-экономикалық потенциалын (әлеуетін) сақтау және
дамыту кәсіпорындарының өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің маңызды
жақтарының бірі болып табылады. Осы бағыттағы кәсіпорындардың іс - әрекеті
инвестициялық іс-әрекеті деп аталады. Қазақстан Республикасының “Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” Заңына сәйкес инвестициялық іс-
әрекет дегеніміз инвестицияларды жүзеге асыру процесімен байланысты
кәсіпкерлік іс-әрекет болып табылады.
Инвестициялық іс - әрекет субъектілеріне инвесторлар (инвестициялық
іс-әрекетті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалар), тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс - әрекет объектілерін
пайдаланушылар, сондай-ақ жабдықтаушылар, заңды тұлғалар (банктік,
сақтандыру және делдалдық ұйымдар, инвестициялық қорлар) және инвестициялық
процестердің өзге де қатысушылары жатады. Тапсырыс беруші инвесторлар,
сондай-ақ инвестициялық процестердің басқа қатысушыларының кәсіпкерлік
немесе өзге де іс - әрекетіне араласпай, инвесторлармен инвестициялық
жобаны жүзеге асыруға өкілеттенген кез келген басқа да жеке және заңды
тұлғалар қатыса алады (егер бұл жағдай олардың арасындағы келісімшартпен
қарастырылмаса).
Инвестициялық іс - әрекет субъектілері ретінде жеке және заңды
тұлғалар, оның ішінде шетелдік тұлғалар, сондай-ақ мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдар бола алады. Инвесторлар инвестициялар формасында
меншік, қарызға алынған және тартылған қаражаттардың салынуын жүзеге
асырып, олардың мақсатты пайдалануын қамтамасыз етеді. [6, 27]
Инвесторлар, сондай-ақ өзге де жеке және заңды тұлғалар, мемлекеттік
және муниципалды органдар, инвестициялық іс-әрекет объектілері құрылатын
шетел мемлекеттері мен халықаралық ұйымдар инвестициялық іс-әрекет
объектілерін пайдаланушылар бола алады.
Инвестициялық іс - әрекет субъектілері инвестицияның тәжірибелік
қолданылуы жүзеге асырылатын инвестициялық салада әрекет етеді.
Инвестициялық саланың құрамына мыналар кіреді:
- Күрделі құрылыс саласы – мұнда салалардың негізгі және айналым
өндірістік қорларына инвестицияның салынуы жүзеге асырылады;
- Инвестициялық сала – мұнда ғылыми - техникалық өнім мен
интелектуалдық потенциал (әлеует) жүзеге асырылады;
- Қаржылық капиталдың айналыс саласы (түрлі формадағы ақшалай,
ссудалық және қаржылық міндеттемелер).
Кәсіпорындардың инвестициялық іс - әрекеті Қазақстан Республикасында
“Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы”, “Заң күші бар
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулр енгізу туралы”, “Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы”, “Шетел инвестициялары туралы” Заңдарымен, сондай-
ақ “Банкроттық туралы”, “Концессиялар туралы”, “Құныд қағаздар нарығы
туралы”, “Сырттан қарыз алу және сыртқы қарызды басқару туралы”, “Қазақстан
Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы” Заңдар мен және басқа да
бірқатар нормативтік актілермен реттеледі.
Инвестицияның қайнар көзі. Шетел салымдарының көрсетілген деңгейінің
өте төмен болып табылатынын (Қазақстан экономикасының масштабын ескере
отырып), әсіресе оның әлемнің басқа елдерімен шетел инвестицияларын тарту
барысында өте төмен болатынын айта кету керек. Осылайша, соңғы жылдардағы
Таиландтың экономикасына тек тікелей шетел салымдарының жыл сайынғы құйылуы
2,5 млрд. долларды, Мексика мен Малайзияның - 10 млрд. долларды, Қытайдың
- 25 млрд. долларды, ал АҚШ экономикасына 60-65 млрд.долларды құрады.
Осындай жағдайдың себебіне сақталып отырған Қазақстандағы онша
қолайлы емес инвестициялық климат жатады. Оның сипаттамалары мыналар:
- Заңнаманың тұрақсыздығы;
- Өнеркәсіптік өнім мен қызметтерге ішкі сұраныстың шұғыл қысқаруы
себеп болған 1991 жылдан бастап дағдарыста болған өндірістің төменгі
қарқыны;
- Жаплы экономикадағы және жекелей алғанда шетел инвстициялары
саласындағы нормативтік - құқықтық базаның жетілдірілмеуі;
- Салық салу мен сыртқы сауда баждары деңгейінің жоғарылылығы;
- Сапалы инфрақұрылымның жеткіліксіздігі;
- Шетел инвестицияларын тарту саласындағы әлсіз мемлекеттік саясат;
- Жергілікті шенеуніктердің жемқорлығының жоғарғы дәрежесі.
Қазақстанда еркін экономикалық зоналар қажетті даму деңгейіне жеткен
жоқ (ЕЭЗ). Еркін экономикалық зоналар туралы нақты нормативтік -құқықтық
актілер болмаған кезде ұқсас зоналар құрылған болатын (Лисаковск, Жаркент
т.б.). Олар негізінен құқықтық вакуумде әрекет етті. Бұл кәсіпкерлердің
билікпен үнемі келіспеушілікке келуіне және инвесторлар үшін жеңілдіктерді
туынды түрде енгізіп, одан бас тартуға әкелді.
Тартылған тікелей инвестициялардың құрылымына жасалған талдау
біріншіден, олардың айтарлықтай тар салалық бағытталушылығын көрсетеді.
Мұндай инвестициялардың үлкен үлесі не экспортты бағдарланған салаларға
(мұнайхимия, таукен, ағаш өндіру және целлюлозды - қағазды өнеркәсіп), не
шағын ғана қор сыйымдылығы бар аса пайдалы жобаларға бағытталады (сауда,
телекоммуникация, қоғамдық тамақтану, ірі қалалардағы офистік және қонақ үй
ғимараттарының құрылысы, тамақ өнеркәсібі, қаржылық қызметтер). Мұндай
“салалық бағытталушылық” кездейсоқ емес. Ол айтарлықтай шамада Қазақстанның
халықаралық еңбек бөлінісіндегі бүгінгі нақты жағдайын бейнелейді.
Қазақстан Республикасы әлемдік экономикалық сахнаға бірінші өңделген
шикізат ресурстары мен өнімдерінің экспортері ретінде және ең алдымен
тұтынушылық сұранысқа арналған шетелдік жоғары технологиялық өнім мен
қызметтердің импортері ретінде қатысады. [7, 18]
Инвесторлар неғұрлым ауыр экономикалық жағдайда болып отырған қор
сыйымды салаларға инвестицияларды бағыттамайды десек те болады.
Қазақстанның барлық салымдарына тән жалпы тәуекелдерінен басқа
инвесторларды төменгі рентабельділікпен Қазақстандық машина құрылысы және
металлургиялық кәсіпорындардың көбісіне қажетті техникалық қайта
жарақтандыру бойынша ұзақ мерзімді инвестициялық бағдарламалардың
қажеттілігі шошытады (қосымша 1).
Тікелей шетел инвестицияларындағы “Салалық бағытталушылықтан” басқа,
Қазақстанға территориалдық біркелкіліксіздік тән – статистика бойынша
Агенттік мәліметтеріне сәйкес 2000 жылы шетел салымдарының 57%-дан астамы
Алматы, Астана қалаларына, Атырау облысына және 40%-дан астамы қалған
барлық облыстардың үлесіне келді. Осылайша шетел инвестицияларының негізгі
үлесі не дамыған сауда, көлік (ең алдымен – сыртқы сауда) және ақпараттық
инфрақұрылымы мен жоғары тұтынушылық сұранысы бар аймақтарға (Алматы,
Астана қалалары), не экспортқа бағдарланған кәсіпорындардың тығыздылығы
аймақтарға бағытталады (Қостанай, Қарағанды, Атырау және т.б.). Бұл
дипорпорция төмендемей отыр – 2000 жылы Алматы қаласының экономикасына
шетел инвестицияларының 29%-дан астамы келіп түсті.
Жоғарыда аталған тікелей шетел инвестицияларын тең емес түрде
салалық және териториалдық бөлудің қарқыны олардың экономика үшін болымсыз
ғана көлемімен үйлесімділігі бүгінгі күнге тікелей шетел инвестицияларының
минималды әсері жайлы қорытынды жасауға мәжбүрлейді.
Осы тенденцияны болдырмау және біздің экономикамызға тікелей шетел
салымдарының айтарлықтай сандық ұлғаюына шетел инвестицияларын тарту
бойынша кешенді мемлекеттік бағдарламаны өңдеу жолымен жетуге болады.
Көптеген шет елдердің тәжірибесін есепке ала отырып, Қазақстан үшін осы
бағыттағы шаралар қатарына мыналар кіруі керек:
1. Жекелеген салалар мен аймақтарда шетел инвесторлары үшін нақты әрекет
етуші жеңілдіктер жүйесін құру (жеекелей алғанда өнімді бөлу механизмін
жүзеге асыру және нақты әрекет етуші еркін экономикалық зоналарды құру);
2. Шаруашылық субъектілер арасында, сондай-ақ республикалық және жергілікті
билік құрылымдары арасында меншікті қатаң түрде шектеу;
3. Концессиялар және өнімді бөлу бойынша нормативтік базаны ескергенде
тұрақты экономикалық және сыртқы сауда заңнамасын құру;
4. Салықтық ауыртпашылықты төмендету және салық құрылымын жеңілдету;
5. Жерге жеке меншікті енгізу;
6. Шетел инвестицияларын коммерциялық емес тәуекелдерден сақтандыру
механизмін құру.
Қазіргі уақытта аталған шараларды жүзеге асыру алыс болашақтың ісі
болып көрінеді. Статистика бойынша Агенттіктің мәліметтеріне сәйкес ауыл
шаруашылық тағайындалған жерлер жер қорының жалпы көлемінің шамамен 40%-ға
жуығын құрайды. Ауыл шаруашылық тағайындалған жерлерге жеке меншік
институтын енгізу және нақты әрекет етуші жер ресурстарының нарығын құрусыз
аграрлық сектордағы қандай да бір өсім жайлы айтудың мәні жоқ. Сондай-ақ
аталмыш жағдай отандық және ешетл инвесторлары мен инвестициялық жобаларды
қарастыру барысында шешім қабылдауға кері ықпал етеді. [8, 26]
Шетел инвестицияларын тарту үшін әлемнің басқа елдері тарапынан
жоғары бәсекелестік жағдайында бұл фактор таяу арада Қазақстанға тікелей
шетел салымдары құрылымының өзгерісін күтуге мүмкіндік бермейді, алайда
белгілі пропорционалдық өсім байқалуы да мүмкін.
Қоржындық инвестициялардың мақсаты инвесторлар қаражаттарын неғұрлым
пайдалы жұмыс жасаушы кәсіпорындардың құнды қағаздарына, сондай-ақ салынған
қаражаттар үшін максималды табыс алу мақсатында мемлекеттік және жергілікті
билік органдарымен шығарылатын құнды қағаздарына салу болып табылады.
Қоржынды инвестор тікелей инвесторға қарағанда инвестициялау объектісі,
яғни кәсіпорынға қатысты “тарапты бақылаушы” позициясын алады және тәртіп
бойынша, оларды басқаруға араласпайды.
Батыс қоржынды инвесторларының қазақстандық корпоративтік құнды
қағаздар нарығына енуі 1992-1998 ж.ж. жекешелендіру барысында ғана
басталды. Оның басты мақсаты мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік
қоғамдарға заңды түрде қайта құру және осылайша, Қазақстанда капиталдар
нарығының қалыптасуы үшін алғы шарттар құру болып табылады. Мұндай тәсілдің
нәтижесі жаңа акционерлік қоғамдардың жарғылық капиталын анықтаудың
жеткілікті түрде туынды тәртібі мен акциялар мемлекетпен сатылған өте
төменгі баға болды. Сондықтан шетелдік қоржынды инвесторлармен кейбір
қазақстандық акционерлік қоғам акцияларын сатып алуға ықпал еткен маңызды
факторлардың бірі басқа елдердегі ұқсас компаниялармен салыстырғанда осы
құнды қағаздарды бағаламаушылық болды (тіпті Қазақстанның ел аралық
тәуекелін есепке ала отырып). Қазақстандағы қалыптасқан құнды қағаздар
нарығының ерекшелігі елдің дәстүрлі түрде жоғары тәуекелмен, капитал
нарығының дамымаған инфрақұрылымымен, құнды қағаздар курсының
тұрақсыздығымен айрықшаланатын инвесторлармен “қалыптасушы нарықтарға”
жатқызылуына ықпал етті (emerging markets). Осындай нарықтардағы қоржында
инвестициялар айтарлықтай шығындар мен салымдардың өтімділігін жоғалтудың
жоғары ықтималдығымен байланысты, бірақ нарықтың тұрақсыздығына байланысты
олар тұрақты нарықтарға тән болмайтын өте үлкен пайда әкелуі мүмкін.
“Қалыптасушы нарықтарда” қоржынды инвестициялау бойынша жұмыс айтарлықтай
шағын және дамыған елдердің инвестициялық капиталының неғұрлым тәуекелді
бөлігін тартатын қаржылық бизнестің айтарлықтай ерекше түрі болып табылады.
Осындай түрдегі капитал алғашқы рет жекешелендіру процесінде құрылған
қазақстандық акционерлік қоғамдар акцияларына салына бастады. [9, 23]
Осы кезеңде батыс қоржындық инвесторлары үшін неғұрлым тартымды
отандық кәсіпорындар акциялары анықталды. Оларға мыналар жатады:
• Ірі мұнай-газ өндіруші кәсіпорындардың акциялары;
• Түсті металлургия кәсіпорындарының акциялары;
• Целлюлозды - қағаз өнеркәсібінің акциялары;
• Өз өнімінің экспортына бағдарланған басқа да шикізат
салаларының акциялары;
• Энергетика, телекоммуникация сияқты ұлттық шаруашылықтың
стратегиялық салаларындағы ұлттық және аймақтық
монополистердің акциялары.
Акциялардың бақылау пакеттері мемлекетпен бекітілген кәсіпорындардың
құнды қағаздарына салымдар тиімді болады. Оның себебі – купондық
жекешелендіру аяқталғаннан кейін акционерлік қоғам (АҚ) акцияларының
айналыс процесі көбінесе оларды жекешелендірілген кәсіпорындарға толық
бақылау жасау үшін күрестегі қазақстандық қаржылық топтармен сатып
алуларына үйлесті. Сонымен қатар, “қалыптасушы нарықтар” тәжірибесі (бізде
толығымен қалыптасқан) осы нарықтарға ұсақ акционерлер құқықтарын ірі
акционерлердің бұзуы тән екенін дәлелдейді, бұл қоржынды инвестициялардағы
акциялардың шұғыл құнсыздануына әкеледі (салыстырмалы ірі емес акция
пакеттеріне ие акционерлер). Акциялардың бақылау пакетінің мемлекет қолында
болуы, осылауша қандай да бір күтілмеген жағдайдан ерекше сақтандыру болып
табылады.
Сонымен қатар, көптеген қоржынды инвесторларды қазақстандық акциялар
нарығына, біріншіден өте тұрақсыз курстық динамикаға ие қазақстандық құнды
қағаздар мен спекуляция жасау арқылы аса жоғары пайда алу мүмкіндігі
қызықтырады. “қалыптасушы нарықтар” үшін дәстүрлі тәуекелдерден басқа,
Қазақстанда мұндай тұрақсыздыққа жеке қолға жаңадан құрылған АҚ акциялары
түрінде мемлекеттік меншікті ақысыз таратуға жататын купондық жекешелендіру
сияқты қосымша ерекше фактор ықпал етті. Бұл отандық кәсіпорындар
акцияларының өзінің бір қызметінен айырылуына әкелді, яғни акционерге АҚ -
Д басқаруға қатысу және пайдасының бір бөлігін дивидендтер түрінде алу
құқығын бере отырып олар ұзақ мерзімді даму үшін кәсіпорынның негізгі
капиталына қаражаттарды тарту құралы болып табылады.
Осылайша, қазіргі уақытта өнеркәсіптік кәсіпорындар акцияларына
салынатын шетел қоржындық инвестициялары Қазақстан экономикасы үшін
айтарлықтай маңызды емес деген қорытынды жасауға болады. Алайда, бұның
себебі осы инвестициялардың табиғатында емес, жалпы экономикалық дағдарыс
пен купондық жекешелендіру өткізу нәтижесінде қалыптасқан капиталдар
нарығындағы жағдайда жатыр. Осыған байланысты капиталдар нарығын реттеу
және оны қалыпты әлемдік тәжірибемен сәйкестікке келтіру шетелден қоржындық
инвестицияларды тарту және шетел қоржындық инвесторларының қаражаттарын
Қазақстандық инвестициялық циклге енгізу үшін маңызды фактор болып
табылады. [10, 31]
Бұл шаралар, сөзсіз, өздігінен экономикалық және саяси дағдарыс
жағдайларында шетел қоржындық инвестицияның көлемінің дереу ұлғаюына
әкелмейді, алайда, оларды өткізусіз инвестицияның бұл саласы Ұлттық
экономика дамуы үшін жоғалтылған сала болады.
Сәйкес билік органдарымен шығарылатын борыштық құнды қағаздарға
шетел қоржындық инвесторларының қаражаттарын тарту арқылы републикалық және
жергілікті бюджеттің табысты баптарын қаржыландыру шет елдерде кеңінен
қолданылатын бюджеттік мәселелерді шешу тәсілі болып табылады. Оның
айтарлықтай артықшылығы – бюджеттің осындай қаржыландырылуы инфляциялық
емес болып табылады – бұл Қазақстан сияқты бюджетті қаржыландыру мен қатар
қатаң ақша саясатын өткізуді қажет ететін мемлекеттер үшін әсересе маңызды.
Халықаралық облигациялар нарығында да Қазақстан белгілі табысқа
жетті, ал жылдық 10,592% -бен 1,200 млрд. долларға жуық сомада 6 рет еуро-
облигацияларды (евробон) шығарды.
Жоғарыда айтылғанның барлығын қорытындылай келе, Қазақстандық
экономикаға елдің экономикалық дағдарыстан шығуының қажетті шарттарының
бірі болып табылатын шетел инвестицияларын тарту республикалық және
аймақтық биліктен сондай-ақ жекелеген кәсіпорындар мен қаржылық институттар
тарапынан айтарлықтай норма шығармашылық және ұйымдастырушылық күш салуды
талап етеді деуге болады. Жалпы алғанда, осындай күш салулар Қазақстанның
жалпы инвестициялық климатының жақсаруына, экономикалық және заңды
жағдайдың тұрақталуы мен тиімді экономикалық заңнаманың құрылуына, құнды
қағаздар нарығының нақты сектормен толыққанды байланысын қамтамасыз ететін
ішкі қазақстандық тиімді капиталдар нарығын ұйымдастыруға бағытталуы керек.
1.2 Инвестициялық іс-әрекетті бағалаудағы әдістемелік тәсілдемелер
Соңғы жылдары еліміздегі инвестициялық климат жалпы бағалаулар
бойынша, қолайлы жақтарға қарай өзгерді деуге болады. Осыған ел басының
белсенді іс - әрекеті, оның іскерлік ортаны жетілдіру, макроэкономикалық
және әлеуметтік-саяси қолайлы жағдайларды талдау мәселелеріне назар
аударуы, экономикадағы құрылымдық реформалар, заңнаманың ілеспелі жаңаруы
ықпал етті.
ЮНКТАД мәліметтері бойынша Қазақстан (Азербайжанмен бірге) осы
аймақтың өзге мемлекеттерінен бұрын Орта Азияға келіп түскен барлық тікелей
шетел инвестицияларының (ТШИ) 45 астамына ие болды. Тікелей
инвестицияларды тартуға және оларға мемлекеттік қолдау көрсетуге
бағытталған инвестициялық саясаттың арқасында ұлттық экономика салаларының
инвесторларының арасында бұрынырақ аса тартымды болмаған капитал
ағымы біршама белсендірілді. Дәл осы уақытта инвесторлар инвестициялар
салу үшін дәстүрлі түрде бағыт беретін мұнайгаз секторында ірі
келісімшарттарға қол қойылды.
Елдің инвестициялық тартымдылығын нығайтуда ақпараттық -
презентациялық сипаттағы шаралар және мемлекет пен инвесторлар арасында
интерактивті диалог механизмдерін құру ерекше роль атқарды (Қазақстан
Республикасының Президенті басқарған шетел инвесторларының Кеңесі; ел
басының алдыңғы қатарлы инвесторлармен жиі кездесуі; инвесторлардың домалақ
үстелдері, Алматылық инвестициялық Саммит және т.б.).
Таңдалған бағытты ілеспелі түрде жалғастыру барысында ғана осы
уақытқа дейін қол жеткізілген позитивті тенденциялар сақталып,
нығайтылатыны анық. Өйткені жалпы әлемдік инвестициялық процестер
инвесторлардың бірқатар көрсеткіштері бойынша Қазақстан да жататын дамушы
нарықтарға деген сенімсіздіктердің өсуімен сипатталатын қолайсыз динамикаға
ие болып отыр. [11, 38]
Шетел инвестициялары және ішкі жинақтар негізінде экономикалық
өсімді қарасытартын Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясының
басты ұзақ мерзімді артықшылықтарының бірін жүзеге асыру ең алдымен ішкі
даму факторлармен қарастырылады. Оның негізгілеріне бұрынғысынша ішкі
жинақтары және экономиканың нақты секторына капитал салымдарының төменгі
көлемдері жатады.
Күрделі бюджеттік шектеулер Қазақстан Республикасы Үкіметін ең
алдымен елдегі іскерлік және инвестициялық белсенділікті ынталандыру
мүдделеріне зиян келтіре отырып, қысқа мерзімді фискалдық мәселелерді және
сәйкесінше экономикалық өсімнің тұрақты қарқындарын қамтамасыз ету мақсатын
шешіп орындауға мәжбүрлейді.
Мұндай жағдайда мемлекет экономикалық өсімді қамтамасыз етуге
бағдарды сақтау және инвестициялар ағынын ынталандыру жайлы шетелдік және
отандық инвесторларға анық белгі беруге міндетті. Экономикалық реформаларды
жалғастыру процесінде тікелей инвестициялар саласында мемлекеттік саясатта
жетілдіру және ілеспелі жүзеге асыру зор маңызға ие болады.
Одан әрі экономикалық өсімді қамтамасыз ету үшін Қазақстан
Республикасына жаңа инвестицияларды тартудың өзектілігі мен қажеттілігі
инвестициялық іс-әрекеттің статистикалық есебінің тәсілдемесі мен
әдістемесін жетілдіруді талап етеді. [12, 38]
Инвестициялар салымының нәтижелерін талдау үшін нарықтық
процестердің барлық қатысушыларымен салынған қаражаттар көлемін максималды
түрде неғұрлым нақты бағалау қажет етіледі.
Қазіргі кезде статистикалық есептің халықаралық стандарттарға көшу
экономикалық көрсеткіштер мен оларды бағалау әдістерін жіктеудің нақтылығын
талап етеді. Осы алғы шарттар мен статистикалық органдар тәжірибелерінен
шыға отырып, статистика бойынша Қазақстан Республикасы Агенттігінің өндіріс
статистикасының департаментімен шаруашылық субъектілермен инвестициялық іс-
әрекетін бағалау үшін “Негізгі капиталға салынатын инвестициялар көлемін
есептеу әдістемесі” қолданылуы үшін өңделген болатын. Өңделген әдістемеге
Ұлттық Шоттар Жүйесінің (ҰШЖ) қағидаларына сәйкес негізгі капиталға
салынатын инвестициялар көлемін анықтау тәртібі кіреді және бұл өңделген
әдістеме республикалық, аймақтық деңгейлерде қолданылуға арналған.
Бүгінгі күні негізгі капиталға салынатын инвестициялар көлемін
анықтаудың екі тәсілі бар: Ұлттық Шоттар Жүйесінің тұжырымдамасы және
құрылыс статистикасының тұжырымдамасы.
Ұлттық Шоттар Жүйесіндегі түсінігіндегі негізгі капиталға салынатын
инвестициялар тұжырымдамаларының осы макроэкономикалық көрсеткішінің мәнін
неғұрлым толық бейнелейтіндігі белгілі.
Өңделген әдістемелердің мақсаты - ҰШЖ тұжырымдамасына сәйкес негізгі
капиталға (сәйкес Ш) салынатын инвестициялар түсінігінің неғұрлым толық
түсіндірмесіне көшу ғана емес, сондай-ақ жасырын және формальді емес
инвестициялық іс-әрекет көлемдерін анықтау болып табылады.
Статистикалық мәліметтердің талдамасы соңғы жылдары күрделі
құрылысқа салынатын инвестициялар көлемінің негізгі капиталға салынатын
көлемінің шамамен орташа 60%-ын құрайтындығын көрсеткендігінен, осымен
негізгі капиталға салынатын инвестицияның толық көлемін ай сайынғы есептеу
мақсатымен қосымша есептеулер жүзгіру қажеттілігі байланыстырылады.
Ұсынылған әдістемеде сондай-ақ жасырын және формальді емес іс-
әрекетті есептеу алгоритмі болады.
Жасырын және формальді емес инвестициялық көлемдері негізгі
капиталға салынатын инвестициялар көлемі бойынша анықталады, яғни құрылысқа
салынатын инвестициялар, кәсіпорындар мен ұйымдарды кеңейтуге және қайта
құруға салынатын инвестициялар, күрделі жүйеге салынатын инвестициялар,
ғимараттар, көліктер, құрал-жабдықтарды сатып алуға салынатын
инвестициялар, сондай-ақ жаңадан салынған тұрғын үйлерді сату есебінен
түсетін инвестициялар өсімі. [13, 18]
Негізгі капиталға салынатын инвестициялар бөлігіндегі жасырын
экономикаға салық төлеуден қашу мақсатында немесе басқа себептер бойынша
өндірістің нақты көлемі туралы мәліметтерді төмендету жатады.
Негізгі капиталға салынатын инвестициялар бөлігіндегі формальді емес
экономикалық іс-әрекетке статистикалық органдарға мәліметтерді ұсынбайтын
жеке тұлғаларды саяжай немесе бақша учаскелеріндегі қандай да бір
құрылыстар және саяжай үйлерінің құрылыстары, гараждар мен басқа да
объектілердің құрылыстары, объектілердің құрылысы мен жөнделуін жүзеге
асыратын корпорацияланған кәсіпорындардың іс-әрекеті жатады, мысалы құрылыс
іс - әрекетіне лицензия алмаған, атқарушы биліктің сәйкес органдарына
тіркелмеген уақытша құрылысшылар бригадлары.
Жасырын және формальді емес іс - әрекетті есепке ала отырып, негізгі
капиталға салынатын инвестициялар көлемін анықтау үшін баланстық әдіс
қолданылады, яғни инвестициялық ресурстар негізінде негізгі капиталға
салынатын инвестициялар көлемі аныталып, статистикалық қадағалаулар
мәліметтерімен салыстырылады. Осы шаралардың айырмашылығы жасырын және
формальді емес іс - әрекет көлемін сипаттайды.
Инвестициялық ресурстар деп құрылыс-монтажды, жөндеу жұмыстары
барысында қолданылатын құрылыс және өзге де материалдар, сондай-ақ машина
құрылысының өнімдері түсіндіріледі (азаматтардың жеке пайдалану заттары
ретінде тұтынылатын жекелеген түрлерінсіз, мысалы: мотоциклдер,
велисипедтер, жеңіл автокөліктер және тағы басқалары). [14, 29]
Жасалатын есептеулердің ақпараттық базасына Ф.№1-n, Ф.№1-вэс, Ф.№1-
кс (шұғыл), Ф.№2 – кс (жылдық), Ф.№1-ижс, Ф.№5 – з, Ф.№1-инвестиция сияқты
статистикалық қадағалау формалары, сондай-ақ салааралық, бухгалтерлік
баланс, кедендік статистика мәліметтері жатады.
Жасырын және формальді емес іс - әрекет (Н) параметрлерін есепке ала
отырып, негізгі капиталға салынатын инвестициялар көлемін анықтау келесі
кезеңдерден тұрады:
1. Кезең - құрылыс және монтаждық жұмыстар көлемін бағалау (V5);
2. Кезең - құрал-жабдықтарды сатып алуға кететін шығындар көлемін бағалау
(О);
3. Кезең - негізгі капиталға салынатын инвестицияның бағалау көлемін
анықтау (Ин);
4. Кезең - жасырын және формальді емес инвестициялық іс-әрекет көлемін
анықтау (Н).
Мұндағы:
1-ші кезеңде негізгі капиталға салынатын инвестицияның технологиялық
құрылысының элементі ретінде құрылыс және монтаждық жұмыстар бойынша
бағалық көлемдер анықталады.
2-ші кезеңде құрал-жабдық сатып алуға кететін шығындар сияқты
технологиялық құрылымның келесі элементі анықталады.
3-ші кезеңде негізгі капиталға салынатын инвестицияның бағалық
көлемінің шамасы анықталады.
4-ші кезеңе жасырын және формальді емес іс-әрекеттің көлемі
анықталады.
Алдымен бірінші кезеңде құрылыс, монтажды жөндеу жұмыстарының
орындалуы үшін материалдық инвестициялық ресурстардың шамасы анықталады,
одан кейін жұмыс көлеміне шаққандағы материалдар құнының үлесін есепке
алғанда орындалған құрылыс, монтажды және жөндеу жұмысының көлемі
анықталады, сондай-ақ күрделі және ағымды жөндеуді есепке алмай, орындалған
құрылыс және монтаждық жұмыс көлемдері есептеледі.
Құрылыс және монтаждық жұмыстар үшін (ғмараттарды жөндеуді
қосқанда), инвестициялық (материалдық) ресурстардың көлемі төмендегі
формула бойынша есептеледі:
Rs = (P + C – D3)* (1 + K1)* dn : d
Мұндағы: Rs – инвестициялық ресурстардың құны;
Р – ішкі салалық айналымсыз құрылыс материалдары өнеркәсібінің
өнімдерін шығару (формальді емес экономиканы есепке алғанда);
С - құрылыс материалдары бойынша сыртқы саудалық сальдо (импорт –
экспорт);
D3 - өндірушілер мен саудадағы тауар қорларының өзгеруі;
К1 – көліктік, көтерме – делдалдық үстемелердің өндіруші бағасы
бойынша құрылыс материалдарының құнының қатынасы;
dn - құрылыс материалдарын жалпы тұтынудағы “құрылыс” саласынының
үлес салмағы;
d - құрылыста қолданатын материалдық ресрутардың жалпы көлеміндегі
құрылыс материалдарының үлесі.
Орындалған құрылыс, монтажды және жөндеу жұмыстарының бағалық көлемі
(V0) мына формула бойынша анықталады:
V0 = Rs : n
Мұндағы: Rs - құрылыс-монтажды және жөндеу жұмыстары үшін
инвестициялық (материалдық) ресурстардың құны;
n - құрылыс, монтажды және жөндеу жұмыстарының жалпы көлеміндегі
материалдар құнының үлес салмағы.
Құар-жабдық сатып алуға кететін шығындар көлемін бағалау екінші
кезеңде төмендегі формула бойынша жоғарыдағыдай ресурстық әдіспен
есептеледі:
O = ( Pм + C - D3)* (1 + K1) – Б
Мұндағы: О - құрал-жабдық сатып алуға кететін шығындарың бағалық
көлемі;
Рм – ішкі салық айналымсыз машина құрылысы өнімінің өндірісі;
С – аталмыш тауарлар категориясы бойынша сыртқы саудалық сальдо.
(импорт – экспорт).
D3 - өндірушілер мен сауда да аталмыш категориялы тауар қорларының
өзгеруі;
К1 – көліктік және сауда – делдалдық үстемелердің негізгі бағалар
бойынша машина құрылысы өнімінің құнына қатынасы;
Б – тұрмыстық техника мен жеңіл автокөліктерді шығару.
Жасырын және формальді емес іс-әрекетті (Ин) есепке ала отырып,
негізгі капиталға салынатын инвестицияның бағалық көлемінің шамасы (3
кезең) мына формула бойынша есептеледі:
Ин = Vs + O + П
Мұндағы: Vs - құрылыс-монтажды жұмыстарының бағалық көлемі;
О - құрал-жабдық сатып алуға кететін шығындардың бағалық көлемі;
П - өзге де күрделі жұмыстар және шығындар
(2 – КС формасынан) (жылдық).
Әрі қарай 4 кезеңде, жасырын және формальді емес инвестициялық іс-
әрекеттің көлемі статистикалық қадағалау мәліметтері бойынша негізгі
капиталға салынатын инвестицияның бағалық көлемі мен кәсіпорындардың
ескерілген шеңбері бойынша инвестициялар көлемі арасындағы айырмашылық
ретінде анықталады (шағын кәсіпорындарды есепке алғанда).
Жасырын және формальді емес іс-әрекет көлемдері республикалық
деңгейде аймақтар бойынша жекелей бөлінеді, яғни құрылыс-монтажды жұмыстар
құрал-жабдық сатып алуға кететін шығындардың осы мақсаттарға ірі, орташа
және шағын кәсіпорындар инвестициясының көлемдеріне пропорционалды түрде.
Қазақстан болашақ экономикалық дамуының алғы шарттарын қалыптастыру
үшін елдің инвестициялық потенциалдарын қалпына келтіру қажет.
Бұл үшін белгілі тенденциялар көзделген болатын, дәлірек айтсақ:
өндірістің өсімі және оны тұрақтандыру. Егер инвестициялық белсенділік
динамикасы экономикалық дамудың түрлі фазаларындағы циклдық дамудың
объективті заңдарына ілесетінін ескерсек, онда жақын уақытта экономиканың
нақты секторында инвестициялық белсенділердің өсімін күтуге болады. Мұндағы
міндетті шарт - өнеркәсіптегі негізгі капитал ұдайы өндірістің қолайлы
тенденциясын сақтау, сондай-ақ физикалық және моральді тозған негізгі
құралдар мен технологияның жаңартылу қарқыны арттыру сияқты жаңа
тенденцияларды дамыту болып табылады. [15, 32]
1.3 Инвестициялық іс-әрекетті реттеуді экономикалық механизмдері
Нарық жағдайындағы инвестициялаудың экономикалық механизмі
экономикалық тетіктер, ынталар және санкциялар, яғни экономикалық
қатынастарды реттейтін көрсеткіштер жүйесін білдіреді.
Механизм біріншіден, инвестициялық іс-әрекеттің жалпы қолайлы
жағдайларын құруы керек, екіншіден, оның басымды салаларды жақсы дамуы үшін
преференциалды тәртібін құру керек. Ол үшін аталмыш механизм өзгермелі
шаруашылық жағдайын байланысты жеткілікті түрде иілгіш және өзін реттеу
мүмкіндігіне ие болуы керек. Осы механизмнің салықтық, валюта-қаржылық,
несиелі, есеп-айырысулық, кедендік және бағалық құралдары сияқты негізгі
бөліктерінің маңызы зор.
Инвестициялау механизмі қажетті мақсаттардың неғұрлым толық түрде
жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін ұдайы өндірістік циклмен инвестициялық
процеске ықпал ету тетіктерінің, құралдарының, әдістері мен ынталарының
кешенін білдіреді. Инвестициялау механизмі экономиканы басқарумен
органикалық түрде өзара әрекеттесіп, ұйымдастыру -экономикалық форма
ретінде, сондай-ақ дербес экономикалық шама ретінде қатысады. [16, 38]
Өндіріске капитал салымдарының неғұрлым кең таралған ынталарына
мыналар жатады:
1. Салықтық преференциялар.
2. Жеңілдікті несиелеу (негізгі капитал амортизациясына қатысты түрлі
жеңілдіктер).
3. Пайдаға салық салудан толық немесе бөлшектеп босатылуын қарастыратын
инвестициялық салықтық несие.
4. Өндірісті инвестициялау үшін пайда есебінен құрылатын түрлі резервтік,
амортизациялық және өзге де әдістерді салық салудан босату.
Эконмикалық басымдылықтардың өзгеруімен инвестициялық саясаттың
мақсаттары да өзгереді. Дамыған экономикалық жүйелер жағдайында бұл мақсат
инвестициялық жобалардың рентабельді шешімдерінің жиынтығын жүзеге асыруға
негізделеді.
Мемлекеттік инвестициялау жүйесінде екі негізгі бағыттың мүдделері
әрекет етеді: яғни үкіметтің мүдделері және кәсіпкер-инвесторлардың
мүдделері.
Қазақстан Республикасында инвестициялық іс-әрекетті реттеу жүйесін
ажырамас бөлігі инвестициялық бағдарламаларды құру болып табылатын жалпы
мемлекеттік саясат стратегиясының шегіндегі шетелдік тәжірибені ескере
отырып өңдеген жөн. Бұл бағдарламалар жекелеген аймақтар мен салалар
бойынша нақты өндірістрді дамытудың басымды бағыттарына, сондай-ақ сұраныс
пен ұсыныстың баланстануын қамтамасыз етуге бағдарланады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін мемлекет құрылымдық қайта құрулардың
салыстырмалы тұрақтылығы мен олардың нарықтық механизмдер жүйесінде өзара
әрекет етуін қамтамасыз ететін қолайлы жағдайларға кепілдік беруі қажет.
Мұндай жағдайда экономиканың мемлекеттік және жеке секторларының
инвестициялық іс-әрекетінің қызмет етуі мен өзін-өзі реттеуін анықтайтын
нарықтық механизмнің экономикалық тетіктерін адекватты түрде бейнелеу
қажет. Сонда ғана бұл іс-әрекет жүйе жағдайының анықсыздығын төмендететін
және сол арқылы нарықтық механизмдердің қызмет ету тиіміділігін арттыратын
шешімдерді қабылдау процесін білдіретін болады. Осындай жүйені құру
бірқатар экономикалық, ұйымдастырушылық және құқықтық мәселелердің шешілуін
талап етеді. Жалпы экономика бойынша, сондай-ақ аймақтық аспектідегі
жекелеген салалар мен өндірістер бойынша басымдылықтарды таңдау және
ранжирлеу процедураларына байланысты әдістерді өңдеу дербес және аяғына
дейін шешілмеген мәселе болып табылады.
Инвестициялық іс-әрекетті экономикалық реттеуге мемлекеттің қатысу
шараларын анықтау неғұрлым маңызды мәселеге жатады. Оның шешу негізіне
капитал салымдарының саясатын жүзеге асырудағы мемлекеттің екі бірдей
функциясы қалануы керек. Бір жағынан ол сәйкес заң актілерін қабылдау
арқылы экономикалық ортаның құрылуын анықтайды, ал екіншіден -өндірістік
шаруашылық құрылымдар жинақтарының иесі ретінде қызмет етіп, олардың
дамуына капитал салымдарын жүзеге асырады. [17, 21]
Эконмикалық механизмнің әрекет етуі инвестициялаудан дәстүрлі түрде
артта қалуды жеңу үшін және негізгі өндірістің тиімді түрде қызмет ету үшін
қажетті деңгейге жету үшін талап етіледі. Осы бағыттар бойынша
басымдылықтарды қалыптастыру инвестициялық өңдеудің негізі болып табылады.
Жекелеген аймақтар мен салалар бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС - ӘРЕКЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... 7
1.1 Инвестициялар экономикалық даму құралы ретінде: инвестицияның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Инвестициялық іс-әрекетті бағалаудағы әдістемелік
тәсілдемелер ... ... ... ..15
1.3 Инвестициялық іс-әрекетті реттеуді экономикалық
механизмдері ... ... ... ...20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 24
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялық іс-әрекетіндегі
мемлекеттің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Қазақстан Ресупбликасының инвестициялық үрдістің даму
бағыттар динамикасындағы
тенденциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 30
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ
ТАРТУ
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...44
3.1. Қазақстандағы инвестициялық - қаржылық жоспарлау мәселелерінің
даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2. Қазақстандағы экономикалық дамуды инвестициялық қамтамасыз
етудің өзекті мәселелерін шешу жолдары мен реттеу
механизмдері ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге
асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың
негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың
басты себебі болып отыр. Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың
маңызды да қажетті қоры болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру
өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса
жұмыс орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге,
сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен,
елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда
кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп
қарастыруымыз керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның
тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік
шараларды ерекшелеудің маңызы зор.
Инвестициялар – бұл сақтау және ұлғайту мақсатында капиталды түрлі
экономика салаларына ұзақ мерзімді салу. [1, 18] Инвестор құнды қағаздарға
табыс түрінде дивиденд ала отырып, өзінің қаржылық капиталын арттырады.
Қазақстан Республикасының әрекет етуші заңнамасына сәйкес, инвестициялық іс-
әрекет төмендегілер есебінен қаржыландырыла алады:
- меншік қаржылық ресурстар және ішкі шаруашылық резервтер;
- қарызға алынған қаржы қаражаттары;
- акция сатудан, еңбек ұжымдарының мүшелерінің жарналары, азамат,
заңды тұлғалардың жарналары есебінен алынған, тартылған қаржы қаражаттары;
- Қазақстан Республикасының инвестициялық белсенділігін талдау.
Қазақстан Республикасының түрлі аймақтарының инвестиция үшін
тартымдылығы бірдей еместігін көрсетеді, ол олардың даму теңсіздігімен,
сондай-ақ инвесторлар үшін неғұрлым тартымды өнеркәсіптік объектілердің
белгілі бір территорияда шоғырлану жағдайымен шартталған.
Негізгі капиталға салынған инвестициялардың неғұрлым жоғары қарқыны
2002-2004 жылдары Батыс Қазақстан (2,8 есе) мен Атырау облыстарында (31%)
байқалды. Ал Қостанай (1,1%), Ақтөбе (0,8%) облыстары мен Астана қаласында
сомалық инвестициялардың айтарлықтай төмен көлемі байқалды.
Инвесторлар үшін (әсіресе, шетел) тау-кен өнеркәсібі мен мұнай газ
кешенінің объектілері ерекше қызығушылық тудырады. Оларды салуға жалпы
инвестициялар көлемінің 50% шетел қаражаттары салынған, екінші орынды -
өңдеуші өнеркәсіп объектілері, үшінші орынды – көлік және байланыс, сауда
және автокөлік жөндеу объектілері алады. Қазақстан Республикасының барлық
шаруашылық субъектілерінің, өнімөндіру көлемі және кәсіпорын персоналының
саны бойынша шағын кәсіпорындар, сондай-ақ үй шаруашылықтарының жиынтық
табыстары жалпы облыс бойынша табыстан басым түседі. Осылайша, мысалы,
Шығыс Қазақстан облысында ол (ірі кәсіпорындардың меншік табысы) 1.01.03
жылы 1,5 есеге, Ақтөбе, Қостанай, Оңтүстік Қазақстанда – 1,2 есеге,
Павлодарда – 7,6 есеге, Атырауда – 6,8%-ға, Қызылордада – 2,6%-ға жоғары
болды. Сонымен қатар, Жамбыл, Қарағанды облыстары және Астана қаласының ірі
кәсіпорындарының, жалпы аймақ бойынша жиынтық шығын байқалғанда, орташа
нарықтық табыс алуы қызығушылық тудырады.
Айта кететін бір жәйт, инвестициялар өсімінің қарқыны бойынша,
экономикалық стагнация жағдайында болып отырған Ақтөбе, Атырау, Батыс
Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Маңғыстау облыстары мен Астана қаласы өз
жағдайларын сақтап, біртіндеп экономикалық дамуды бастай алады.
Инвестициялық даму жоспарының кешенді жүйесін өңдеу барысында
мемлекеттік және территориалды – салалық қызығушылықтарды үйлестіру мен
оған жету шараларының кешенін анықтау мәселесі ерекше қиындылық тудырады.
Зерттеу маңыздылығы: Инвестициялар - ұзақ мерзімді процесс болып
табылады (ең алдымен салынған қаражаттарының қайтарылуы мен көбейтілуіне
жағдай жасайтын инвестор үшін). [2, 36] Осыған ұқсас жағдай Қазақстандық
кәсіпкерлердің ақпараттық қамтамасыз етілуінде қалыптасты: олардың көбісі
үшін потенциалды инвесторларды іздеу мүмкіндігі жоқ деуге болады. Шетел
инвесторларын болашақ пайда алу үшін қандай да бір кәсіпорындар
қызықтырады, бірақ оларды анықтау Қазақстанда өте қиын. Бұл жерде маңызды
жалпы ұлттық мағынаға ие ірі кәсіпорындар жайлы айтылып отырған жоқ.
Көбінесе күрделі қаржылық мүмкіндіктерге ие банктер жалпы массадан қарыз
қаражаттарын алуға қызығушылық тудырған кәсіпорындарды анықтай алмайды. Тек
компанияның “мөлдірлігі” және нарықтың “мөлдірлігі” ғана инвестормен
реципиенттің бір-бірін табу мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: Қазақстанның инвестициялық
мүмкіндіктері жайлы ақпарат көлемі жеткіліксіз болып табылады. Көптеген
инвесторлар үшін негізгі ақпарат көзі болып халықаралық ұйымдардың
аналитикалық есептері мен Қазақстандық емес бұқаралық ақпарат құралдары
қала береді. Инвесторлар заңнама мен нормативтік актілер (50%) жайлы
Қазақстандағы инвестициялық жобалар тәжірибесі жайлы (45%) ақпаратқа,
жекелеген Қазақстандық нарықтар жайлы маркетингтік ақпаратқа (25%), жалпы
саяси ақпаратқа (23%), жалпы экономикалық ақпаратқа (20%) Қазақстанның
жекелеген кәсіпорындары туралы техникалық және қаржылық ақпаратқа (20%)
қажеттілік тудырады.
Осыған сәйкес көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға
қоямыз:
- инвестициялық іс - әрекеттің теориялық негіздері жағдайларын ашу;
- Қазақстан Республикасының инвестициялық климат жағдайына
талдау жасау;
- Қазақстанның қазіргі кезеңдегі инвестицияларды тарту саясатын
қарастыру.
Зерттеу әдістері: Мен дипломдық жұмысымда ең алдымен инвестициялар
экономикалық даму құралы ретінде: инвестицияның мәні, түрлері және қайнар
көзі, инвестициялық іс-әрекетті бағалаудағы әдістемелік тәсілдемелер және
инвестициялық іс-әрекетті реттеуді экономикалық механизмдері мәселелеріне
де біраз талдау жасап кетуді жөн деп шештім.
Ғылыми жаңалығы: Қазақстанның инвестициялық тартымдылығы 1997 жылдың
басында Республика Парламентінің бір қатар жаңа заңдарды қабылдауына
байланысты артуда. Осылайша, “Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
туралы” Заң инвесторлар құқықтарын арттырған жаңа заңдық ережелерге ие
болды. “Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы” Заңның
шығуымен республикада инвестициялық қорлар сияқты жаңа қаржылық
институттардың пайда болуы жайлы айтуға болады. “Инвестициялар туралы” жаңа
Заң екі әрекет етуші заңды біріктірді: Қазақстан Республикасының “Шетел
инвестициялары туралы” Заңы және Қазақстан Республикасының “Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” Заңы. Осылайша, республикада
болып жатқан өзгерістер Үкімет саясатының инвестициялық белсенділікті
арттыруға, сондай-ақ Қазақстан экономикасына тікелей инвесицияларға қолайлы
жағдай жасау тәртібін құруға бағытталғандығын дәлелдейді. Қалай дегенменде,
болып жатқан процестердің абсолютті “тазалығына” елдегі шетел
инвесторларының шаруашылық ету жағдайларын реттейтін, бір -біріне қайшы
келіп, үнемі өзгеретін заңды және нормативтік актілер, түрлі талқылаулар,
кейде тіпті жекелеген басқару органдарының олардың экономико-құқықтық
мәртебесін елемеуі тосқауыл болады.
Өнеркәсіптің аймақтық салалық құрылымының деградациясы инвесициялық
дағдарыстың ең қауіпті формасы болып табылады. Машина құрылысы, құрылыс
индустриясы, құрылыс материалдарының өнеркәсібіне айтарлықтай дағдарысы
салдарынан аймақтардың кешенінің қолайлы базалық салаларының бұзылуы
байқалуда. Инвестициялардың аймақтық нарықтарының қалыптасуына
республикалық бюджет қаражаттар аз салынған, айтарлықтай қомақты шамалар
тек Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Алматы облыстары,
Астана мен Алматы қалаларында ғана құрайды. Сондай-ақ күрделі салымдарды
қаржыландыруға мемлекеттік орталықтандырылған қаражаттарды бөлу барысында
шаруашылық аймақтарының қызмет ету тиімділігі мен олардың республиканың ЖІӨ-
нің қалыптасуына қатысу дәрежесі ескерілмеген. Аймақтар экономикасын
инветсициялау саласындағы жағдайға жасалған талдау терең инвестициялық
жағдарысты дәлелдейді. Оның одан әрі тереңдеуі таяу арада өндірістің
айтарлықтай деңгейге төмендеуіне әкелуі мүмкін. Аймақтарда, әлі күнге
дейін, меншік өндірістік потенциалды жаңарту және өндірістік емес саланы
дамыту үшін нақты алғышарттар жасалмаған. Жекелеген аймақтар экономикасына
күрделі салымдардың салыстырмалы ұлғаюы республикалықпен салыстырғанда
негізінен экономиканың шикізат және жаңармай – энергетикалық секторлары,
сондай-ақ Астана қаласындағы жеделдетілген құрылыс есебінен жүзеге
асырылған. Осындай жағдай аймақтық инвестициялық саясатты жүзеге асырудың
негізгі концептуалдық тәсілдемесін өзгерту қажеттілігі туындағанын
дәлелдейді.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, тақырыптың
зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар мен міндеттер қойылып, зерттеу
жұмсының теориялық және әдістемелік негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде инвестициялық іс - әрекеттің теориялық негіздері,
инвестициялар экономикалық даму құралы ретінде: инвестицияның мәні, түрлері
және қайнар көзі, инвестициялық іс-әрекетті бағалаудағы әдістемелік
тәсілдемелер және инвестициялық іс-әрекетті реттеуді экономикалық
механизмдері қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының инвестициялық климат
жағдайын талдау, Қазақстан Республикасында инвестициялық іс-әрекетіндегі
мемлекеттің ролі, Қазақстан Ресупбликасының инвестициялық үрдістің даму
бағыттар динамикасындағы тенденциялар мәселелеріне тоқталдық.
Үшінші бөлімде Қазақстанның қазіргі кезеңдегі инвестицияларды тарту
саясаты, Қазақстандағы инвестициялық - қаржылық жоспарлау мәселелерінің
даму жолдары, Қазақстандағы экономикалық дамуды инвестициялық қамтамасыз
етудің өзекті мәселелерін шешу жолдары мен реттеу механизмдері
қарастырылады. Зерттеу нәтижесі қорытындыда қарастырылады.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС - ӘРЕКЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инвестициялар экономикалық даму құралы ретінде: инвестицияның
мәні
Инвестициялар – бұл сақтау және ұлғайту мақсатында экономиканың
түрлі салаларына ұзақ мерзімді капитал салымдары. Қазақстан Республикасының
“Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” заңда Қазақстан
Республикасы егеменді кепілдіктермен байланысты және Қазақстан Республикасы
ұсынылатын гранттар немесе ресми техникалық көмек шектеріне кіретін
инвестицияларды қоспағанда, инвестицияның барлық түрлерін, атап айтсақ,
тікелей инвестицияларды бөліп көрсетеді.
Жанама инвестициялар - бұл қоржындық салымдар (құнды қағаздар
немесе мүліктік құндылықтар жиыны). Инвестициялаудың келесі формасынан жер
учаскелерін мүліктік құндылықтарды (ақшалай эквивалентпен бағаланатын),
өнеркәсіптік меншік құқығын беруге лицензияларды, өндіріс құпияларын, бір
нәрсені ойлап табуға патенттерді, жаңа технологияларға куәліктерді, тиімді
үлгілер мен өнеркәсіптік үлгілерді, тауарлық белгілерді, фирмалық
атауларды, өндіріс өнімі және технологиясына сертификаттарды сатып алу және
жерді пайдалану құқықтары жатады. [3, 28]
Инвестициялардың тиімді типтері. Кез келген фирманың іс - әрекетінің
маңызды салаларының біріне инвестициялық опреациялар жатады, яғни 1 жылдан
асатын кезең аралығында фирманың табыс алуын қамтамасыз ететін жобаларды
жүзеге асыруға ақша қаражаттарын салумен байланысты операциялар.
Коммерциялық тәжірибеде инвестицияның келесі типтері бөліп
көрсетіледі:
- Физикалық активтерге инвестициялар;
- Ақшалай активтерге инвестициялар;
- Материалдық емес активтерге инвестициялар;
Физикалық активтер дегеніміз өндірістік ғимараттар мен құрылыстар,
сондай-ақ 1 жылдан астам мерзім бойы қызмет ететін машиналар мен құрал-
жабдықтардың кез келген түрлері, өндірісте қолданылатын немесе өтімділікке
ие кез келген басқа да мүліктер болып табылады.
Ақшалай активтер дегеніміз басқа жеке және заңды тұлғалардан ақша
сомаларын алуға құқықтар түсіндіріледі. Бұл банктегі депозиттер,
облигациялар, акциялар, несиелер, қарыздар, кепіл заттар және тағы
басқалары.
Материалдық емес активтер деп фирманың персоналдарды қайта оқыту
немесе біліктілігін арттыру бағдарламаларын, сауда белгілерін өңдеуді,
ойлап табуға патенттер, тиімді үлгілер мен өнеркәсіптік үлгілерге
куәліктер, өндіріс өнімі және технологиясына сертификаттар, сондай-ақ жерді
пайдалану құқықтары сияқты өнеркәсіптік меншік құқығын беруге лицензияларды
сатып алуды жүзеге асыру нәтижесінде алынатын құндылықтары түсіндіріледі.
Инвестициялаудың барлық типтері фирманың бәсекеқабілеттілігі мен
несиеқабілеттілігін сақтау үшін және оны дамыту үшін зор маңызға ие.
Нақты активтерге салынатын инвестициялардың жіктелуі. Нақты
активтерге инвестицияларды салуды дайындау және оны талдау инвестициялардың
түрінен айтарлықтай тәуелді болады, яғни кәсіпорындардың алдында тұрған
мәселелердің қайсысын инвестицияның көмегімен шешуге болатынынан тәуелді
болады. Осы тұрғыдан, инвестициялаудың мүмкін болатын барлық түрлерін
төмендегідей негізгі топтарға үйлестіруге болады:
- Тиімділікті арттыруға салынатын инвестициялар. Олардың мақсаты ең
алдымен құрал-жабдықтарды айырбастау, персоналды оқыту және неғұрлым тиімді
өндіріс жағдайлары бар аймақтарға өндірістік қуаттардың орынын ауыстыру
арқылы фирма шығындарын төмендету үшін жағдай жасау болып табылады.
- Өндірісті кеңейтуге салынатын инвестициялар. Осындай
инвестициялаудың мақсаты әрекет етуші өндірістер шегінде ертеректе
қалыптасқан нарықтар үшін тауарлар шығару мүмкіндіктерін кеңейту болып
табылады.
- Жаңа өндірістерді құруға салынатын инвестициялар. Мұндай
инвестициялар кәсіпорындармен бұрын шығарылмаған тауарларды шығаратын (жаңа
қызметтер типін көрсететін) мүлдем жаңа кәсіпорындардың құрылуын қамтамасыз
етеді, немесе фирмаға бұрын шығарылған тауарларымен ол үшін жаңа нарықтарға
шығу мүмкіндіктерін береді.
- Мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру
мақсатында салынатын инвестициялар. Бұл инвестицияның түрі егер кәсіпорын
биліктер талаптарын не экологиялық стандарттарға қатысты, не өнімнің
қауіпсіздігіне қатысты, немесе тек қана менеджментті жетілдіру есебінен
қамтамасыз етілмейтін өзге де іс - әрекет шарттарына қатысты талаптарын
қанағаттандыру қажеттілігіне тап болған жағдайларда ғана қажет болады.
Инвестицияның осындай түрдегі жіктемесін енгізуге мәжбүрлейтін себеп
олардың өздерімен байланысты түрлі тәуекел деңгейлері болып табылады. [4,
32]
Толық ғылыми техникалық және өндірістік циклды (ғылыми-техникалық
өндіріс), сондай-ақ оның элементтерін де (кезеңдерін) инвестициялауға
болады: атап айтсақ ғылыми зерттеулер, жобалық конструкторлық жұмыстар,
әрекет етуші өндірісті кеңейту немесе қайта құру, жаңа өндірісті
ұйымдастыру немесе жаңа өнімді шығару және тағы басқа.
Инвестицияның объектілерін төмендегілер бойынша бөліп қарастырады:
• Жоба масштабтары бойынша (шағын жобалар мен мега
жобалар);
• Жобалардың бағыты бойынша (коммерциялық бағыт,
әлеуметтік бағыт, мемлекеттік қызығушылықтармен
байланысты бағыт және тағы басқа);
• Инвестициялық циклдың сипаты мен мазмұны бойынша
(өмірлік циклдың барлық кезеңдері немесе жекелеген
кезңдер ғана);
• Мемлекеттің қатысу сипаты мен дәрежесі бойынша
(мемлекеттік күрделі салымдар, акция пакеттері, салық
жеңлдіктері, кепілдіктер, өзге де қатысу формалары);
• Салынған қаражаттардың өзін - өзі ақтау дәрежесі мен
ерекшеліктері бойынша.
Шағын жобалар масштабы бойынша кішкентай болып келеді, олар
қарапайым және көлемдері бойынша шектелген. Осылайша американдық тәжірибеде
капитал салымдары 10-15 млн. долларды құрайды, ал еңбек шығындары 40-50 мың
адамсағаттарды құрайды. Жоғарыда аталған шағын жобалардың мысалдары:
тәжірибелі - өнеркәсіптік құрылғылар, шағын (көбінесе блокты – модульды
атқарылымдағы) өнеркәсіптік кәсіпорындар әрекет етуші өндірісті
жаңаландыру.
Мегажобалар – бұл мақсатты бағдарламалар, бөлінген ресурстармен және
олардың орындалуына берілген уақытпен, жалпы мақсатпен біріктірілген өзара
байланысты жобалардың мазмұны. Мұндай бағдарламалар былайша жіктеледі:
халықаралық, мемлекеттік, ұлттық, аймақтық (мысалы, еркін экономикалық
зоналардың дамуы), салалық және аралас. Тәртіп бойынша бағдарламалар
басқаруының жоғарғы деңгейінде қалыптасып құпталып және реттеледі, яғни
басқарудың мемлекеттік (мемлекет аралық), республикалық, облыстық,
муниципалды деңгейлері және тағы басқа. [5, 19]
Мегажобалардың төмендегідей бірқатар ерекше сипаттары болады:
1. Құнының жоғарылығы – шамамен 1 мрлд доллар және одан аса;
2. Капиталды көп қажет етуі - осындай жобалардың қаржы қаражаттарына
деген қажеттілігі, тәртіп бойынша дәстүрлі емес, (акционерлік, аралас)
қаржыландыру формаларын талап етеді (әдетте фирмалар консорциумдардың
күштерімен;
3. Еңбекті көп қажет етуі – жобалауға 2 млн.адамсағат, құрылысқа 15-20
млн. адамсағат;
4. Жүзеге асырудың ұзақтығы – 5-7 және одан астам жыл;
5. Басқа елдердің қатысу қажеттілігі;
6. Жүзеге асыру аудандарының шалғайлығы, сәйкесінше инфрақұрылымға қосымша
шығындарды қажет етуі;
7. Аймақтың, тіпті жалпы елдің әлемдік және экономикалық ортасына ықпал
етуі.
Өзінің өндірістік-экономикалық потенциалын (әлеуетін) сақтау және
дамыту кәсіпорындарының өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің маңызды
жақтарының бірі болып табылады. Осы бағыттағы кәсіпорындардың іс - әрекеті
инвестициялық іс-әрекеті деп аталады. Қазақстан Республикасының “Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” Заңына сәйкес инвестициялық іс-
әрекет дегеніміз инвестицияларды жүзеге асыру процесімен байланысты
кәсіпкерлік іс-әрекет болып табылады.
Инвестициялық іс - әрекет субъектілеріне инвесторлар (инвестициялық
іс-әрекетті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалар), тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс - әрекет объектілерін
пайдаланушылар, сондай-ақ жабдықтаушылар, заңды тұлғалар (банктік,
сақтандыру және делдалдық ұйымдар, инвестициялық қорлар) және инвестициялық
процестердің өзге де қатысушылары жатады. Тапсырыс беруші инвесторлар,
сондай-ақ инвестициялық процестердің басқа қатысушыларының кәсіпкерлік
немесе өзге де іс - әрекетіне араласпай, инвесторлармен инвестициялық
жобаны жүзеге асыруға өкілеттенген кез келген басқа да жеке және заңды
тұлғалар қатыса алады (егер бұл жағдай олардың арасындағы келісімшартпен
қарастырылмаса).
Инвестициялық іс - әрекет субъектілері ретінде жеке және заңды
тұлғалар, оның ішінде шетелдік тұлғалар, сондай-ақ мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдар бола алады. Инвесторлар инвестициялар формасында
меншік, қарызға алынған және тартылған қаражаттардың салынуын жүзеге
асырып, олардың мақсатты пайдалануын қамтамасыз етеді. [6, 27]
Инвесторлар, сондай-ақ өзге де жеке және заңды тұлғалар, мемлекеттік
және муниципалды органдар, инвестициялық іс-әрекет объектілері құрылатын
шетел мемлекеттері мен халықаралық ұйымдар инвестициялық іс-әрекет
объектілерін пайдаланушылар бола алады.
Инвестициялық іс - әрекет субъектілері инвестицияның тәжірибелік
қолданылуы жүзеге асырылатын инвестициялық салада әрекет етеді.
Инвестициялық саланың құрамына мыналар кіреді:
- Күрделі құрылыс саласы – мұнда салалардың негізгі және айналым
өндірістік қорларына инвестицияның салынуы жүзеге асырылады;
- Инвестициялық сала – мұнда ғылыми - техникалық өнім мен
интелектуалдық потенциал (әлеует) жүзеге асырылады;
- Қаржылық капиталдың айналыс саласы (түрлі формадағы ақшалай,
ссудалық және қаржылық міндеттемелер).
Кәсіпорындардың инвестициялық іс - әрекеті Қазақстан Республикасында
“Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы”, “Заң күші бар
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулр енгізу туралы”, “Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы”, “Шетел инвестициялары туралы” Заңдарымен, сондай-
ақ “Банкроттық туралы”, “Концессиялар туралы”, “Құныд қағаздар нарығы
туралы”, “Сырттан қарыз алу және сыртқы қарызды басқару туралы”, “Қазақстан
Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы” Заңдар мен және басқа да
бірқатар нормативтік актілермен реттеледі.
Инвестицияның қайнар көзі. Шетел салымдарының көрсетілген деңгейінің
өте төмен болып табылатынын (Қазақстан экономикасының масштабын ескере
отырып), әсіресе оның әлемнің басқа елдерімен шетел инвестицияларын тарту
барысында өте төмен болатынын айта кету керек. Осылайша, соңғы жылдардағы
Таиландтың экономикасына тек тікелей шетел салымдарының жыл сайынғы құйылуы
2,5 млрд. долларды, Мексика мен Малайзияның - 10 млрд. долларды, Қытайдың
- 25 млрд. долларды, ал АҚШ экономикасына 60-65 млрд.долларды құрады.
Осындай жағдайдың себебіне сақталып отырған Қазақстандағы онша
қолайлы емес инвестициялық климат жатады. Оның сипаттамалары мыналар:
- Заңнаманың тұрақсыздығы;
- Өнеркәсіптік өнім мен қызметтерге ішкі сұраныстың шұғыл қысқаруы
себеп болған 1991 жылдан бастап дағдарыста болған өндірістің төменгі
қарқыны;
- Жаплы экономикадағы және жекелей алғанда шетел инвстициялары
саласындағы нормативтік - құқықтық базаның жетілдірілмеуі;
- Салық салу мен сыртқы сауда баждары деңгейінің жоғарылылығы;
- Сапалы инфрақұрылымның жеткіліксіздігі;
- Шетел инвестицияларын тарту саласындағы әлсіз мемлекеттік саясат;
- Жергілікті шенеуніктердің жемқорлығының жоғарғы дәрежесі.
Қазақстанда еркін экономикалық зоналар қажетті даму деңгейіне жеткен
жоқ (ЕЭЗ). Еркін экономикалық зоналар туралы нақты нормативтік -құқықтық
актілер болмаған кезде ұқсас зоналар құрылған болатын (Лисаковск, Жаркент
т.б.). Олар негізінен құқықтық вакуумде әрекет етті. Бұл кәсіпкерлердің
билікпен үнемі келіспеушілікке келуіне және инвесторлар үшін жеңілдіктерді
туынды түрде енгізіп, одан бас тартуға әкелді.
Тартылған тікелей инвестициялардың құрылымына жасалған талдау
біріншіден, олардың айтарлықтай тар салалық бағытталушылығын көрсетеді.
Мұндай инвестициялардың үлкен үлесі не экспортты бағдарланған салаларға
(мұнайхимия, таукен, ағаш өндіру және целлюлозды - қағазды өнеркәсіп), не
шағын ғана қор сыйымдылығы бар аса пайдалы жобаларға бағытталады (сауда,
телекоммуникация, қоғамдық тамақтану, ірі қалалардағы офистік және қонақ үй
ғимараттарының құрылысы, тамақ өнеркәсібі, қаржылық қызметтер). Мұндай
“салалық бағытталушылық” кездейсоқ емес. Ол айтарлықтай шамада Қазақстанның
халықаралық еңбек бөлінісіндегі бүгінгі нақты жағдайын бейнелейді.
Қазақстан Республикасы әлемдік экономикалық сахнаға бірінші өңделген
шикізат ресурстары мен өнімдерінің экспортері ретінде және ең алдымен
тұтынушылық сұранысқа арналған шетелдік жоғары технологиялық өнім мен
қызметтердің импортері ретінде қатысады. [7, 18]
Инвесторлар неғұрлым ауыр экономикалық жағдайда болып отырған қор
сыйымды салаларға инвестицияларды бағыттамайды десек те болады.
Қазақстанның барлық салымдарына тән жалпы тәуекелдерінен басқа
инвесторларды төменгі рентабельділікпен Қазақстандық машина құрылысы және
металлургиялық кәсіпорындардың көбісіне қажетті техникалық қайта
жарақтандыру бойынша ұзақ мерзімді инвестициялық бағдарламалардың
қажеттілігі шошытады (қосымша 1).
Тікелей шетел инвестицияларындағы “Салалық бағытталушылықтан” басқа,
Қазақстанға территориалдық біркелкіліксіздік тән – статистика бойынша
Агенттік мәліметтеріне сәйкес 2000 жылы шетел салымдарының 57%-дан астамы
Алматы, Астана қалаларына, Атырау облысына және 40%-дан астамы қалған
барлық облыстардың үлесіне келді. Осылайша шетел инвестицияларының негізгі
үлесі не дамыған сауда, көлік (ең алдымен – сыртқы сауда) және ақпараттық
инфрақұрылымы мен жоғары тұтынушылық сұранысы бар аймақтарға (Алматы,
Астана қалалары), не экспортқа бағдарланған кәсіпорындардың тығыздылығы
аймақтарға бағытталады (Қостанай, Қарағанды, Атырау және т.б.). Бұл
дипорпорция төмендемей отыр – 2000 жылы Алматы қаласының экономикасына
шетел инвестицияларының 29%-дан астамы келіп түсті.
Жоғарыда аталған тікелей шетел инвестицияларын тең емес түрде
салалық және териториалдық бөлудің қарқыны олардың экономика үшін болымсыз
ғана көлемімен үйлесімділігі бүгінгі күнге тікелей шетел инвестицияларының
минималды әсері жайлы қорытынды жасауға мәжбүрлейді.
Осы тенденцияны болдырмау және біздің экономикамызға тікелей шетел
салымдарының айтарлықтай сандық ұлғаюына шетел инвестицияларын тарту
бойынша кешенді мемлекеттік бағдарламаны өңдеу жолымен жетуге болады.
Көптеген шет елдердің тәжірибесін есепке ала отырып, Қазақстан үшін осы
бағыттағы шаралар қатарына мыналар кіруі керек:
1. Жекелеген салалар мен аймақтарда шетел инвесторлары үшін нақты әрекет
етуші жеңілдіктер жүйесін құру (жеекелей алғанда өнімді бөлу механизмін
жүзеге асыру және нақты әрекет етуші еркін экономикалық зоналарды құру);
2. Шаруашылық субъектілер арасында, сондай-ақ республикалық және жергілікті
билік құрылымдары арасында меншікті қатаң түрде шектеу;
3. Концессиялар және өнімді бөлу бойынша нормативтік базаны ескергенде
тұрақты экономикалық және сыртқы сауда заңнамасын құру;
4. Салықтық ауыртпашылықты төмендету және салық құрылымын жеңілдету;
5. Жерге жеке меншікті енгізу;
6. Шетел инвестицияларын коммерциялық емес тәуекелдерден сақтандыру
механизмін құру.
Қазіргі уақытта аталған шараларды жүзеге асыру алыс болашақтың ісі
болып көрінеді. Статистика бойынша Агенттіктің мәліметтеріне сәйкес ауыл
шаруашылық тағайындалған жерлер жер қорының жалпы көлемінің шамамен 40%-ға
жуығын құрайды. Ауыл шаруашылық тағайындалған жерлерге жеке меншік
институтын енгізу және нақты әрекет етуші жер ресурстарының нарығын құрусыз
аграрлық сектордағы қандай да бір өсім жайлы айтудың мәні жоқ. Сондай-ақ
аталмыш жағдай отандық және ешетл инвесторлары мен инвестициялық жобаларды
қарастыру барысында шешім қабылдауға кері ықпал етеді. [8, 26]
Шетел инвестицияларын тарту үшін әлемнің басқа елдері тарапынан
жоғары бәсекелестік жағдайында бұл фактор таяу арада Қазақстанға тікелей
шетел салымдары құрылымының өзгерісін күтуге мүмкіндік бермейді, алайда
белгілі пропорционалдық өсім байқалуы да мүмкін.
Қоржындық инвестициялардың мақсаты инвесторлар қаражаттарын неғұрлым
пайдалы жұмыс жасаушы кәсіпорындардың құнды қағаздарына, сондай-ақ салынған
қаражаттар үшін максималды табыс алу мақсатында мемлекеттік және жергілікті
билік органдарымен шығарылатын құнды қағаздарына салу болып табылады.
Қоржынды инвестор тікелей инвесторға қарағанда инвестициялау объектісі,
яғни кәсіпорынға қатысты “тарапты бақылаушы” позициясын алады және тәртіп
бойынша, оларды басқаруға араласпайды.
Батыс қоржынды инвесторларының қазақстандық корпоративтік құнды
қағаздар нарығына енуі 1992-1998 ж.ж. жекешелендіру барысында ғана
басталды. Оның басты мақсаты мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік
қоғамдарға заңды түрде қайта құру және осылайша, Қазақстанда капиталдар
нарығының қалыптасуы үшін алғы шарттар құру болып табылады. Мұндай тәсілдің
нәтижесі жаңа акционерлік қоғамдардың жарғылық капиталын анықтаудың
жеткілікті түрде туынды тәртібі мен акциялар мемлекетпен сатылған өте
төменгі баға болды. Сондықтан шетелдік қоржынды инвесторлармен кейбір
қазақстандық акционерлік қоғам акцияларын сатып алуға ықпал еткен маңызды
факторлардың бірі басқа елдердегі ұқсас компаниялармен салыстырғанда осы
құнды қағаздарды бағаламаушылық болды (тіпті Қазақстанның ел аралық
тәуекелін есепке ала отырып). Қазақстандағы қалыптасқан құнды қағаздар
нарығының ерекшелігі елдің дәстүрлі түрде жоғары тәуекелмен, капитал
нарығының дамымаған инфрақұрылымымен, құнды қағаздар курсының
тұрақсыздығымен айрықшаланатын инвесторлармен “қалыптасушы нарықтарға”
жатқызылуына ықпал етті (emerging markets). Осындай нарықтардағы қоржында
инвестициялар айтарлықтай шығындар мен салымдардың өтімділігін жоғалтудың
жоғары ықтималдығымен байланысты, бірақ нарықтың тұрақсыздығына байланысты
олар тұрақты нарықтарға тән болмайтын өте үлкен пайда әкелуі мүмкін.
“Қалыптасушы нарықтарда” қоржынды инвестициялау бойынша жұмыс айтарлықтай
шағын және дамыған елдердің инвестициялық капиталының неғұрлым тәуекелді
бөлігін тартатын қаржылық бизнестің айтарлықтай ерекше түрі болып табылады.
Осындай түрдегі капитал алғашқы рет жекешелендіру процесінде құрылған
қазақстандық акционерлік қоғамдар акцияларына салына бастады. [9, 23]
Осы кезеңде батыс қоржындық инвесторлары үшін неғұрлым тартымды
отандық кәсіпорындар акциялары анықталды. Оларға мыналар жатады:
• Ірі мұнай-газ өндіруші кәсіпорындардың акциялары;
• Түсті металлургия кәсіпорындарының акциялары;
• Целлюлозды - қағаз өнеркәсібінің акциялары;
• Өз өнімінің экспортына бағдарланған басқа да шикізат
салаларының акциялары;
• Энергетика, телекоммуникация сияқты ұлттық шаруашылықтың
стратегиялық салаларындағы ұлттық және аймақтық
монополистердің акциялары.
Акциялардың бақылау пакеттері мемлекетпен бекітілген кәсіпорындардың
құнды қағаздарына салымдар тиімді болады. Оның себебі – купондық
жекешелендіру аяқталғаннан кейін акционерлік қоғам (АҚ) акцияларының
айналыс процесі көбінесе оларды жекешелендірілген кәсіпорындарға толық
бақылау жасау үшін күрестегі қазақстандық қаржылық топтармен сатып
алуларына үйлесті. Сонымен қатар, “қалыптасушы нарықтар” тәжірибесі (бізде
толығымен қалыптасқан) осы нарықтарға ұсақ акционерлер құқықтарын ірі
акционерлердің бұзуы тән екенін дәлелдейді, бұл қоржынды инвестициялардағы
акциялардың шұғыл құнсыздануына әкеледі (салыстырмалы ірі емес акция
пакеттеріне ие акционерлер). Акциялардың бақылау пакетінің мемлекет қолында
болуы, осылауша қандай да бір күтілмеген жағдайдан ерекше сақтандыру болып
табылады.
Сонымен қатар, көптеген қоржынды инвесторларды қазақстандық акциялар
нарығына, біріншіден өте тұрақсыз курстық динамикаға ие қазақстандық құнды
қағаздар мен спекуляция жасау арқылы аса жоғары пайда алу мүмкіндігі
қызықтырады. “қалыптасушы нарықтар” үшін дәстүрлі тәуекелдерден басқа,
Қазақстанда мұндай тұрақсыздыққа жеке қолға жаңадан құрылған АҚ акциялары
түрінде мемлекеттік меншікті ақысыз таратуға жататын купондық жекешелендіру
сияқты қосымша ерекше фактор ықпал етті. Бұл отандық кәсіпорындар
акцияларының өзінің бір қызметінен айырылуына әкелді, яғни акционерге АҚ -
Д басқаруға қатысу және пайдасының бір бөлігін дивидендтер түрінде алу
құқығын бере отырып олар ұзақ мерзімді даму үшін кәсіпорынның негізгі
капиталына қаражаттарды тарту құралы болып табылады.
Осылайша, қазіргі уақытта өнеркәсіптік кәсіпорындар акцияларына
салынатын шетел қоржындық инвестициялары Қазақстан экономикасы үшін
айтарлықтай маңызды емес деген қорытынды жасауға болады. Алайда, бұның
себебі осы инвестициялардың табиғатында емес, жалпы экономикалық дағдарыс
пен купондық жекешелендіру өткізу нәтижесінде қалыптасқан капиталдар
нарығындағы жағдайда жатыр. Осыған байланысты капиталдар нарығын реттеу
және оны қалыпты әлемдік тәжірибемен сәйкестікке келтіру шетелден қоржындық
инвестицияларды тарту және шетел қоржындық инвесторларының қаражаттарын
Қазақстандық инвестициялық циклге енгізу үшін маңызды фактор болып
табылады. [10, 31]
Бұл шаралар, сөзсіз, өздігінен экономикалық және саяси дағдарыс
жағдайларында шетел қоржындық инвестицияның көлемінің дереу ұлғаюына
әкелмейді, алайда, оларды өткізусіз инвестицияның бұл саласы Ұлттық
экономика дамуы үшін жоғалтылған сала болады.
Сәйкес билік органдарымен шығарылатын борыштық құнды қағаздарға
шетел қоржындық инвесторларының қаражаттарын тарту арқылы републикалық және
жергілікті бюджеттің табысты баптарын қаржыландыру шет елдерде кеңінен
қолданылатын бюджеттік мәселелерді шешу тәсілі болып табылады. Оның
айтарлықтай артықшылығы – бюджеттің осындай қаржыландырылуы инфляциялық
емес болып табылады – бұл Қазақстан сияқты бюджетті қаржыландыру мен қатар
қатаң ақша саясатын өткізуді қажет ететін мемлекеттер үшін әсересе маңызды.
Халықаралық облигациялар нарығында да Қазақстан белгілі табысқа
жетті, ал жылдық 10,592% -бен 1,200 млрд. долларға жуық сомада 6 рет еуро-
облигацияларды (евробон) шығарды.
Жоғарыда айтылғанның барлығын қорытындылай келе, Қазақстандық
экономикаға елдің экономикалық дағдарыстан шығуының қажетті шарттарының
бірі болып табылатын шетел инвестицияларын тарту республикалық және
аймақтық биліктен сондай-ақ жекелеген кәсіпорындар мен қаржылық институттар
тарапынан айтарлықтай норма шығармашылық және ұйымдастырушылық күш салуды
талап етеді деуге болады. Жалпы алғанда, осындай күш салулар Қазақстанның
жалпы инвестициялық климатының жақсаруына, экономикалық және заңды
жағдайдың тұрақталуы мен тиімді экономикалық заңнаманың құрылуына, құнды
қағаздар нарығының нақты сектормен толыққанды байланысын қамтамасыз ететін
ішкі қазақстандық тиімді капиталдар нарығын ұйымдастыруға бағытталуы керек.
1.2 Инвестициялық іс-әрекетті бағалаудағы әдістемелік тәсілдемелер
Соңғы жылдары еліміздегі инвестициялық климат жалпы бағалаулар
бойынша, қолайлы жақтарға қарай өзгерді деуге болады. Осыған ел басының
белсенді іс - әрекеті, оның іскерлік ортаны жетілдіру, макроэкономикалық
және әлеуметтік-саяси қолайлы жағдайларды талдау мәселелеріне назар
аударуы, экономикадағы құрылымдық реформалар, заңнаманың ілеспелі жаңаруы
ықпал етті.
ЮНКТАД мәліметтері бойынша Қазақстан (Азербайжанмен бірге) осы
аймақтың өзге мемлекеттерінен бұрын Орта Азияға келіп түскен барлық тікелей
шетел инвестицияларының (ТШИ) 45 астамына ие болды. Тікелей
инвестицияларды тартуға және оларға мемлекеттік қолдау көрсетуге
бағытталған инвестициялық саясаттың арқасында ұлттық экономика салаларының
инвесторларының арасында бұрынырақ аса тартымды болмаған капитал
ағымы біршама белсендірілді. Дәл осы уақытта инвесторлар инвестициялар
салу үшін дәстүрлі түрде бағыт беретін мұнайгаз секторында ірі
келісімшарттарға қол қойылды.
Елдің инвестициялық тартымдылығын нығайтуда ақпараттық -
презентациялық сипаттағы шаралар және мемлекет пен инвесторлар арасында
интерактивті диалог механизмдерін құру ерекше роль атқарды (Қазақстан
Республикасының Президенті басқарған шетел инвесторларының Кеңесі; ел
басының алдыңғы қатарлы инвесторлармен жиі кездесуі; инвесторлардың домалақ
үстелдері, Алматылық инвестициялық Саммит және т.б.).
Таңдалған бағытты ілеспелі түрде жалғастыру барысында ғана осы
уақытқа дейін қол жеткізілген позитивті тенденциялар сақталып,
нығайтылатыны анық. Өйткені жалпы әлемдік инвестициялық процестер
инвесторлардың бірқатар көрсеткіштері бойынша Қазақстан да жататын дамушы
нарықтарға деген сенімсіздіктердің өсуімен сипатталатын қолайсыз динамикаға
ие болып отыр. [11, 38]
Шетел инвестициялары және ішкі жинақтар негізінде экономикалық
өсімді қарасытартын Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясының
басты ұзақ мерзімді артықшылықтарының бірін жүзеге асыру ең алдымен ішкі
даму факторлармен қарастырылады. Оның негізгілеріне бұрынғысынша ішкі
жинақтары және экономиканың нақты секторына капитал салымдарының төменгі
көлемдері жатады.
Күрделі бюджеттік шектеулер Қазақстан Республикасы Үкіметін ең
алдымен елдегі іскерлік және инвестициялық белсенділікті ынталандыру
мүдделеріне зиян келтіре отырып, қысқа мерзімді фискалдық мәселелерді және
сәйкесінше экономикалық өсімнің тұрақты қарқындарын қамтамасыз ету мақсатын
шешіп орындауға мәжбүрлейді.
Мұндай жағдайда мемлекет экономикалық өсімді қамтамасыз етуге
бағдарды сақтау және инвестициялар ағынын ынталандыру жайлы шетелдік және
отандық инвесторларға анық белгі беруге міндетті. Экономикалық реформаларды
жалғастыру процесінде тікелей инвестициялар саласында мемлекеттік саясатта
жетілдіру және ілеспелі жүзеге асыру зор маңызға ие болады.
Одан әрі экономикалық өсімді қамтамасыз ету үшін Қазақстан
Республикасына жаңа инвестицияларды тартудың өзектілігі мен қажеттілігі
инвестициялық іс-әрекеттің статистикалық есебінің тәсілдемесі мен
әдістемесін жетілдіруді талап етеді. [12, 38]
Инвестициялар салымының нәтижелерін талдау үшін нарықтық
процестердің барлық қатысушыларымен салынған қаражаттар көлемін максималды
түрде неғұрлым нақты бағалау қажет етіледі.
Қазіргі кезде статистикалық есептің халықаралық стандарттарға көшу
экономикалық көрсеткіштер мен оларды бағалау әдістерін жіктеудің нақтылығын
талап етеді. Осы алғы шарттар мен статистикалық органдар тәжірибелерінен
шыға отырып, статистика бойынша Қазақстан Республикасы Агенттігінің өндіріс
статистикасының департаментімен шаруашылық субъектілермен инвестициялық іс-
әрекетін бағалау үшін “Негізгі капиталға салынатын инвестициялар көлемін
есептеу әдістемесі” қолданылуы үшін өңделген болатын. Өңделген әдістемеге
Ұлттық Шоттар Жүйесінің (ҰШЖ) қағидаларына сәйкес негізгі капиталға
салынатын инвестициялар көлемін анықтау тәртібі кіреді және бұл өңделген
әдістеме республикалық, аймақтық деңгейлерде қолданылуға арналған.
Бүгінгі күні негізгі капиталға салынатын инвестициялар көлемін
анықтаудың екі тәсілі бар: Ұлттық Шоттар Жүйесінің тұжырымдамасы және
құрылыс статистикасының тұжырымдамасы.
Ұлттық Шоттар Жүйесіндегі түсінігіндегі негізгі капиталға салынатын
инвестициялар тұжырымдамаларының осы макроэкономикалық көрсеткішінің мәнін
неғұрлым толық бейнелейтіндігі белгілі.
Өңделген әдістемелердің мақсаты - ҰШЖ тұжырымдамасына сәйкес негізгі
капиталға (сәйкес Ш) салынатын инвестициялар түсінігінің неғұрлым толық
түсіндірмесіне көшу ғана емес, сондай-ақ жасырын және формальді емес
инвестициялық іс-әрекет көлемдерін анықтау болып табылады.
Статистикалық мәліметтердің талдамасы соңғы жылдары күрделі
құрылысқа салынатын инвестициялар көлемінің негізгі капиталға салынатын
көлемінің шамамен орташа 60%-ын құрайтындығын көрсеткендігінен, осымен
негізгі капиталға салынатын инвестицияның толық көлемін ай сайынғы есептеу
мақсатымен қосымша есептеулер жүзгіру қажеттілігі байланыстырылады.
Ұсынылған әдістемеде сондай-ақ жасырын және формальді емес іс-
әрекетті есептеу алгоритмі болады.
Жасырын және формальді емес инвестициялық көлемдері негізгі
капиталға салынатын инвестициялар көлемі бойынша анықталады, яғни құрылысқа
салынатын инвестициялар, кәсіпорындар мен ұйымдарды кеңейтуге және қайта
құруға салынатын инвестициялар, күрделі жүйеге салынатын инвестициялар,
ғимараттар, көліктер, құрал-жабдықтарды сатып алуға салынатын
инвестициялар, сондай-ақ жаңадан салынған тұрғын үйлерді сату есебінен
түсетін инвестициялар өсімі. [13, 18]
Негізгі капиталға салынатын инвестициялар бөлігіндегі жасырын
экономикаға салық төлеуден қашу мақсатында немесе басқа себептер бойынша
өндірістің нақты көлемі туралы мәліметтерді төмендету жатады.
Негізгі капиталға салынатын инвестициялар бөлігіндегі формальді емес
экономикалық іс-әрекетке статистикалық органдарға мәліметтерді ұсынбайтын
жеке тұлғаларды саяжай немесе бақша учаскелеріндегі қандай да бір
құрылыстар және саяжай үйлерінің құрылыстары, гараждар мен басқа да
объектілердің құрылыстары, объектілердің құрылысы мен жөнделуін жүзеге
асыратын корпорацияланған кәсіпорындардың іс-әрекеті жатады, мысалы құрылыс
іс - әрекетіне лицензия алмаған, атқарушы биліктің сәйкес органдарына
тіркелмеген уақытша құрылысшылар бригадлары.
Жасырын және формальді емес іс - әрекетті есепке ала отырып, негізгі
капиталға салынатын инвестициялар көлемін анықтау үшін баланстық әдіс
қолданылады, яғни инвестициялық ресурстар негізінде негізгі капиталға
салынатын инвестициялар көлемі аныталып, статистикалық қадағалаулар
мәліметтерімен салыстырылады. Осы шаралардың айырмашылығы жасырын және
формальді емес іс - әрекет көлемін сипаттайды.
Инвестициялық ресурстар деп құрылыс-монтажды, жөндеу жұмыстары
барысында қолданылатын құрылыс және өзге де материалдар, сондай-ақ машина
құрылысының өнімдері түсіндіріледі (азаматтардың жеке пайдалану заттары
ретінде тұтынылатын жекелеген түрлерінсіз, мысалы: мотоциклдер,
велисипедтер, жеңіл автокөліктер және тағы басқалары). [14, 29]
Жасалатын есептеулердің ақпараттық базасына Ф.№1-n, Ф.№1-вэс, Ф.№1-
кс (шұғыл), Ф.№2 – кс (жылдық), Ф.№1-ижс, Ф.№5 – з, Ф.№1-инвестиция сияқты
статистикалық қадағалау формалары, сондай-ақ салааралық, бухгалтерлік
баланс, кедендік статистика мәліметтері жатады.
Жасырын және формальді емес іс - әрекет (Н) параметрлерін есепке ала
отырып, негізгі капиталға салынатын инвестициялар көлемін анықтау келесі
кезеңдерден тұрады:
1. Кезең - құрылыс және монтаждық жұмыстар көлемін бағалау (V5);
2. Кезең - құрал-жабдықтарды сатып алуға кететін шығындар көлемін бағалау
(О);
3. Кезең - негізгі капиталға салынатын инвестицияның бағалау көлемін
анықтау (Ин);
4. Кезең - жасырын және формальді емес инвестициялық іс-әрекет көлемін
анықтау (Н).
Мұндағы:
1-ші кезеңде негізгі капиталға салынатын инвестицияның технологиялық
құрылысының элементі ретінде құрылыс және монтаждық жұмыстар бойынша
бағалық көлемдер анықталады.
2-ші кезеңде құрал-жабдық сатып алуға кететін шығындар сияқты
технологиялық құрылымның келесі элементі анықталады.
3-ші кезеңде негізгі капиталға салынатын инвестицияның бағалық
көлемінің шамасы анықталады.
4-ші кезеңе жасырын және формальді емес іс-әрекеттің көлемі
анықталады.
Алдымен бірінші кезеңде құрылыс, монтажды жөндеу жұмыстарының
орындалуы үшін материалдық инвестициялық ресурстардың шамасы анықталады,
одан кейін жұмыс көлеміне шаққандағы материалдар құнының үлесін есепке
алғанда орындалған құрылыс, монтажды және жөндеу жұмысының көлемі
анықталады, сондай-ақ күрделі және ағымды жөндеуді есепке алмай, орындалған
құрылыс және монтаждық жұмыс көлемдері есептеледі.
Құрылыс және монтаждық жұмыстар үшін (ғмараттарды жөндеуді
қосқанда), инвестициялық (материалдық) ресурстардың көлемі төмендегі
формула бойынша есептеледі:
Rs = (P + C – D3)* (1 + K1)* dn : d
Мұндағы: Rs – инвестициялық ресурстардың құны;
Р – ішкі салалық айналымсыз құрылыс материалдары өнеркәсібінің
өнімдерін шығару (формальді емес экономиканы есепке алғанда);
С - құрылыс материалдары бойынша сыртқы саудалық сальдо (импорт –
экспорт);
D3 - өндірушілер мен саудадағы тауар қорларының өзгеруі;
К1 – көліктік, көтерме – делдалдық үстемелердің өндіруші бағасы
бойынша құрылыс материалдарының құнының қатынасы;
dn - құрылыс материалдарын жалпы тұтынудағы “құрылыс” саласынының
үлес салмағы;
d - құрылыста қолданатын материалдық ресрутардың жалпы көлеміндегі
құрылыс материалдарының үлесі.
Орындалған құрылыс, монтажды және жөндеу жұмыстарының бағалық көлемі
(V0) мына формула бойынша анықталады:
V0 = Rs : n
Мұндағы: Rs - құрылыс-монтажды және жөндеу жұмыстары үшін
инвестициялық (материалдық) ресурстардың құны;
n - құрылыс, монтажды және жөндеу жұмыстарының жалпы көлеміндегі
материалдар құнының үлес салмағы.
Құар-жабдық сатып алуға кететін шығындар көлемін бағалау екінші
кезеңде төмендегі формула бойынша жоғарыдағыдай ресурстық әдіспен
есептеледі:
O = ( Pм + C - D3)* (1 + K1) – Б
Мұндағы: О - құрал-жабдық сатып алуға кететін шығындарың бағалық
көлемі;
Рм – ішкі салық айналымсыз машина құрылысы өнімінің өндірісі;
С – аталмыш тауарлар категориясы бойынша сыртқы саудалық сальдо.
(импорт – экспорт).
D3 - өндірушілер мен сауда да аталмыш категориялы тауар қорларының
өзгеруі;
К1 – көліктік және сауда – делдалдық үстемелердің негізгі бағалар
бойынша машина құрылысы өнімінің құнына қатынасы;
Б – тұрмыстық техника мен жеңіл автокөліктерді шығару.
Жасырын және формальді емес іс-әрекетті (Ин) есепке ала отырып,
негізгі капиталға салынатын инвестицияның бағалық көлемінің шамасы (3
кезең) мына формула бойынша есептеледі:
Ин = Vs + O + П
Мұндағы: Vs - құрылыс-монтажды жұмыстарының бағалық көлемі;
О - құрал-жабдық сатып алуға кететін шығындардың бағалық көлемі;
П - өзге де күрделі жұмыстар және шығындар
(2 – КС формасынан) (жылдық).
Әрі қарай 4 кезеңде, жасырын және формальді емес инвестициялық іс-
әрекеттің көлемі статистикалық қадағалау мәліметтері бойынша негізгі
капиталға салынатын инвестицияның бағалық көлемі мен кәсіпорындардың
ескерілген шеңбері бойынша инвестициялар көлемі арасындағы айырмашылық
ретінде анықталады (шағын кәсіпорындарды есепке алғанда).
Жасырын және формальді емес іс-әрекет көлемдері республикалық
деңгейде аймақтар бойынша жекелей бөлінеді, яғни құрылыс-монтажды жұмыстар
құрал-жабдық сатып алуға кететін шығындардың осы мақсаттарға ірі, орташа
және шағын кәсіпорындар инвестициясының көлемдеріне пропорционалды түрде.
Қазақстан болашақ экономикалық дамуының алғы шарттарын қалыптастыру
үшін елдің инвестициялық потенциалдарын қалпына келтіру қажет.
Бұл үшін белгілі тенденциялар көзделген болатын, дәлірек айтсақ:
өндірістің өсімі және оны тұрақтандыру. Егер инвестициялық белсенділік
динамикасы экономикалық дамудың түрлі фазаларындағы циклдық дамудың
объективті заңдарына ілесетінін ескерсек, онда жақын уақытта экономиканың
нақты секторында инвестициялық белсенділердің өсімін күтуге болады. Мұндағы
міндетті шарт - өнеркәсіптегі негізгі капитал ұдайы өндірістің қолайлы
тенденциясын сақтау, сондай-ақ физикалық және моральді тозған негізгі
құралдар мен технологияның жаңартылу қарқыны арттыру сияқты жаңа
тенденцияларды дамыту болып табылады. [15, 32]
1.3 Инвестициялық іс-әрекетті реттеуді экономикалық механизмдері
Нарық жағдайындағы инвестициялаудың экономикалық механизмі
экономикалық тетіктер, ынталар және санкциялар, яғни экономикалық
қатынастарды реттейтін көрсеткіштер жүйесін білдіреді.
Механизм біріншіден, инвестициялық іс-әрекеттің жалпы қолайлы
жағдайларын құруы керек, екіншіден, оның басымды салаларды жақсы дамуы үшін
преференциалды тәртібін құру керек. Ол үшін аталмыш механизм өзгермелі
шаруашылық жағдайын байланысты жеткілікті түрде иілгіш және өзін реттеу
мүмкіндігіне ие болуы керек. Осы механизмнің салықтық, валюта-қаржылық,
несиелі, есеп-айырысулық, кедендік және бағалық құралдары сияқты негізгі
бөліктерінің маңызы зор.
Инвестициялау механизмі қажетті мақсаттардың неғұрлым толық түрде
жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін ұдайы өндірістік циклмен инвестициялық
процеске ықпал ету тетіктерінің, құралдарының, әдістері мен ынталарының
кешенін білдіреді. Инвестициялау механизмі экономиканы басқарумен
органикалық түрде өзара әрекеттесіп, ұйымдастыру -экономикалық форма
ретінде, сондай-ақ дербес экономикалық шама ретінде қатысады. [16, 38]
Өндіріске капитал салымдарының неғұрлым кең таралған ынталарына
мыналар жатады:
1. Салықтық преференциялар.
2. Жеңілдікті несиелеу (негізгі капитал амортизациясына қатысты түрлі
жеңілдіктер).
3. Пайдаға салық салудан толық немесе бөлшектеп босатылуын қарастыратын
инвестициялық салықтық несие.
4. Өндірісті инвестициялау үшін пайда есебінен құрылатын түрлі резервтік,
амортизациялық және өзге де әдістерді салық салудан босату.
Эконмикалық басымдылықтардың өзгеруімен инвестициялық саясаттың
мақсаттары да өзгереді. Дамыған экономикалық жүйелер жағдайында бұл мақсат
инвестициялық жобалардың рентабельді шешімдерінің жиынтығын жүзеге асыруға
негізделеді.
Мемлекеттік инвестициялау жүйесінде екі негізгі бағыттың мүдделері
әрекет етеді: яғни үкіметтің мүдделері және кәсіпкер-инвесторлардың
мүдделері.
Қазақстан Республикасында инвестициялық іс-әрекетті реттеу жүйесін
ажырамас бөлігі инвестициялық бағдарламаларды құру болып табылатын жалпы
мемлекеттік саясат стратегиясының шегіндегі шетелдік тәжірибені ескере
отырып өңдеген жөн. Бұл бағдарламалар жекелеген аймақтар мен салалар
бойынша нақты өндірістрді дамытудың басымды бағыттарына, сондай-ақ сұраныс
пен ұсыныстың баланстануын қамтамасыз етуге бағдарланады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін мемлекет құрылымдық қайта құрулардың
салыстырмалы тұрақтылығы мен олардың нарықтық механизмдер жүйесінде өзара
әрекет етуін қамтамасыз ететін қолайлы жағдайларға кепілдік беруі қажет.
Мұндай жағдайда экономиканың мемлекеттік және жеке секторларының
инвестициялық іс-әрекетінің қызмет етуі мен өзін-өзі реттеуін анықтайтын
нарықтық механизмнің экономикалық тетіктерін адекватты түрде бейнелеу
қажет. Сонда ғана бұл іс-әрекет жүйе жағдайының анықсыздығын төмендететін
және сол арқылы нарықтық механизмдердің қызмет ету тиіміділігін арттыратын
шешімдерді қабылдау процесін білдіретін болады. Осындай жүйені құру
бірқатар экономикалық, ұйымдастырушылық және құқықтық мәселелердің шешілуін
талап етеді. Жалпы экономика бойынша, сондай-ақ аймақтық аспектідегі
жекелеген салалар мен өндірістер бойынша басымдылықтарды таңдау және
ранжирлеу процедураларына байланысты әдістерді өңдеу дербес және аяғына
дейін шешілмеген мәселе болып табылады.
Инвестициялық іс-әрекетті экономикалық реттеуге мемлекеттің қатысу
шараларын анықтау неғұрлым маңызды мәселеге жатады. Оның шешу негізіне
капитал салымдарының саясатын жүзеге асырудағы мемлекеттің екі бірдей
функциясы қалануы керек. Бір жағынан ол сәйкес заң актілерін қабылдау
арқылы экономикалық ортаның құрылуын анықтайды, ал екіншіден -өндірістік
шаруашылық құрылымдар жинақтарының иесі ретінде қызмет етіп, олардың
дамуына капитал салымдарын жүзеге асырады. [17, 21]
Эконмикалық механизмнің әрекет етуі инвестициялаудан дәстүрлі түрде
артта қалуды жеңу үшін және негізгі өндірістің тиімді түрде қызмет ету үшін
қажетті деңгейге жету үшін талап етіледі. Осы бағыттар бойынша
басымдылықтарды қалыптастыру инвестициялық өңдеудің негізі болып табылады.
Жекелеген аймақтар мен салалар бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz