Зеренді ауданының шағын өзен көлдерінің сипаттамасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Зеренді ауданының физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .8
Физикалық -географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Геологиялық құрылысы,
тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
Рельеф
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .10
Климаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...11
2. Зеренді ауданының шағын өзен-көлдерін зерттеп
игеру ... ... ... ... ... ... ... .1 3
Шағын өзен-көлдердің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Ауданның тұщы су көздерін комплексті пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... 23
Зеренді ауданының шағын өзен-көлдерінің
экологиясы ... ... ... ... ... ... . ...24
3. Су қорларын ластанудан және сарқылудан
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..28
Судың күйлері жөніндегі негізгі түсініктер және шағын өзен-көл суларының
қазіргі жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 28
Табиғат суларының негізгі ластану көздері және су қорларының
ластануы мен сарқылуының себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Су көздерінің тазалығын сақтау және қалпына келтіру шаралары ... ... ... 33
Су көздерінің өзін -өзі тазалау және оны
жеделдету ... ... ... ... ... ... .. ... ... .37
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...39
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Ақмола облысының Зеренді ауданы –
Ақмола облысының солтүстігінде орналасқан әкімшілік бөлік. Аудан солтүстік
батысында Солтүстік Қазақстан облысымен, шығысында Бурабай, оңтүстігінде
Сандықтау аудандары жерімен шектесіп жатыр. Аудан 1935 жылы құрылған. 1997
жылы Көкшетау ауданымен біріктірілді. Жерінің аумағы 8,0 км². Тұрғыны 50,2
мың адам. Аудандағы 85 елді мекен 11 ауылдық, 3 кенттік әкімшілік
окруктерге біріктірілген.
Аудан орталығы- Зеренді ауылы. Ауданының 11429 гектарын су объектілері
құрайды. Территориясында 43 көл, 5 өзен, 3 тоспа бөгет, 1 су қоймасы, яғни
48 табиғи, 4 жасанды су объектілері бар.
Өзендердің сулары көбінесе егістік, шабындық жерлерді суаруға, елді
мекендерді ауыз сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Зеренді ауданында ащы және тұщы көлдері көп. Көлдерінің 18%
шаруашылықтарда пайдаланылады.
25% шаруашылыққа пайдасы шамалы игерілмеген болып келеді. Соның
ішінде Ірі көлдері- 9, орташа көлдері-10, кіші көлдері - 24, тұщы көлдері -
42, сонымен қатар 2 тұзды көлі бар.
Ауданның оңтүстігінен солтүстігіне қарай Шағалалы өзенімен оның оң
саласы –Қылшақты өзені ағып өтеді. Оңтүстігінен Есіл өзенінің салалары –
Жабайы, Аршалы, Қошқарбай өзендері бастау алады.
Аудан жерінде көл көп. Солардың ішінде ірілері: Зеренді,
Қарағайлыкөл, Айдабол, Бірқыз, Шымылдықты, Құмдыкөл (тұщы), Қараңғыүнгір,
Жамантұз, Жолдыбай, Ахметжансор көлдері жатады.
Шағын өзендер беткі ағынның басым бөлігін құрайды.
Ірі өзендер жоқ. Бұл категорияларға кеме жүрмейтін суы таяз өзендерді
жатқызады. Шағын өзендер өнеркәсіп комуналдық және ауыл шаруашылық
мекемелерінің қалған қалдық лас суларымен ластанып, түбіне тунба лай
жиналып деңгейі төмендеп тартылып таязданады.
Шағын өзендердің шаруашылық климаттық рекрациялық маңызы зор. Шағын
өзендер елді мекендерді қалаларды сумен қамтамасыз етеді, шағын өзендердің
жайылмаларында мыңдаған гектар шабындық және жайылымдық жерлер ауыл
шаруашылығында пайдаланылады.
Шағын өзендерде жасанды тоғандар жасалып, кәсіптік балық шаруашылығы
дамыған. Жасанды су қоймалары, Шағалалы өзені елді мекенінде орналасқан. Ол
Көкшетау қаласын сумен қамтамасыз етеді.
Шағын өзендер көбінесе жауын- шашын, еріген қар суы және жер асты
суымен коректенеді. Өзеннің алабының беткі ағыс қоректену бассейні сол
өзенінің жер асты суларының қоректену бассейні шекарасына сәйкес келмейді.
Территорияның, ылғалдануын мына формула бойынша анықтаймыз.
У =C + И (формула1)
[11]
У - территориялық ылғалдану
С- жер асты суының толық жер асты ағыны
И- буланушылық
Өзеннің жер асты суымен қоректенуінің коэффиценті мына формула
бойынша есептелінеді.
Кn= C У (формула 2) [12]
Кn= коэффицент көлемі географиялық ерекшеліктерге байланысты.
Мысалы: Дала- 0,30 ... ..0,38
Орманды дала – 0,11 ... ..0,29 болып белгіленеді.
Ауданымызда 2000 жылға қарағанда табиғи су көздерінен су алу ұлғайып
келеді. Ұзақ уақыттан бері күрделі жөндеуден өтпеген тарамдаған және
магистральді су құбырларының тасымалдау кездегі жағдайының нашар болуынан
өте көп су ысырапталды.
Тасымалдау кезеңде 2006 жылы 5,1 млн м³, 2007 жылы 3,2 млн м³ су
ысырап болды. 2001-2003 жылдары суды тұтыну 3-ке ұлғайды. Шағалалы өзенінің
басты ластанушысы болып нөсер жауын кезінде елді мекендерден сонымен бірге
минералды және органикалық тыңайтқыштардан ағатын еріген қар және жауын
шашын сулары саналады.
Ал тыңайтқыштардан келетін судың құрамына аммиак, нитрат, нитрит
сияқты азот құрамада зиянды заттар мол. Аудан орталықтарындағы
канализациялық тазартқыш құрылғылар толығымен тозып кетуіне байланысты
жабылған, яғни істен шыққан. Ауылдық селолық мекендердегі ағын су әдетте
тазартылмай ол ақаба сулар жинақтаушыларға және сүзбе алаңына жіберіледі.
Жұмыстың актуальдылығы. Тың игеру жылдары аудан жерінің басым бөлігі
жыртылған. Табиғат қорағу шараларының уақыт озбай дер кезінде жүргізілмеуі,
соңғы 20 жыл аралығында аудандағы шаруашылықтардың өзен-көл суларын шамадан
тыс пайдалануы өзендер мен көлдердің су деңгейінің төмендеуіне, таязданып
құрғауына басты себеп болады.
Кәсіптік маңызы бар ауланатын балықтар- карп, линь, карась, шортан,
табан, шабақ балықтары.
Жоғарыда айтқандай қазіргі экологиялық жағдайлардың өзектілігіне
байланысты су қоймалары мен Қазақстан жеріндегі өзен-көлдерді қорғауға
алып, қандай өзендер мен көлдер қандай жағдайда екенін білу қазіргі
экология үшін маңызды болып табылады. Сондықтан да біз дипломдық
жұмысымызда Зеренді ауданында орналасқан кіші және аз болса да өзендерді
зерттеп қарастырып отырмыз. Себебі, Зеренді ауданында ораналасқан көлдер
мен өзендер жайын зерттеп, ғылыми жұмыс қорғалмағаны бәрімізге мәлім.
Әсіресе, болашақ ұрпақ үшін өз отанының табиғатын білу қазіргі қоғамның
өзекті мәселесі болып табылмақ.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі . Жалпы Зеренді ауданы туралы
ғылыми энциклопедияларда берілгенімен толықтай осы аудандағы өзен көлдерді
жеке-жеке қарыстырып, зерттеген толықтай еңбек жоқтың қасы болып табылады.
География оқулықтарында қысқаша түрде ғана қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Біз дипломдық
жұмысымызда Зеренді ауданының табиғи сипаттамасы мен онда орналасқан өзен-
көлдердің түрлерін қарастыра отырып, алдымызға төмендендегідей мақсаттар
мен міндеттер қойдық:
• Зеренді ауданында орналасқан барлық ірілі ұсақты өзен көлдерді
жеке-жеке қарастырып, саралу;
• Өзен мен көлдердің әрбірінің ерекшеліктеріна назар аудару;
• Өзен мен көлдерде мекен ететін балық және тағы басқа жан-
жануарлардың өміріне терең көз жүгірту;
• Өзен көлдердің қандай көлемде терең екеніне және физикалық
сипаттамасын алға тарту;
• Өзен-көлдер жайында толық статистикалық мәлімет көздерін жинау.
• Қазіргі экологиялық проблемалардың бірі - өзен-көлдердің
ластануы жайында терең сараптама жүргізу;
Дипломдық жұмысының ғылыми жаңалығы. Жоғарыда атағанымыздай Зеренді
ауданы және ондағы өзен-көлдер жайында зерттеу еңбенктері аз болғандықтан
біз осы жұмысымызда өзен-көлдер мен Зеренді ауданының табиғи жағдайы
жайында өте көп және маңызды мәліметтер мен зерттеу жұмыстарын жасадық.
Соның нәтижесінде біз бұрын-соңды аты аталмағын өзен-көлдер мен онда
мекендейтін түрлі жәндіктер жайында тың мәліметтер көзін аштық.
Дипломдық жұмыстың тәсілдері: Диплом жұмысын жазу барысында біз
талдау, сараптау, ғылыми, тарихи-статистикалық, статистикалық, сұрақ-жауап,
салыстырмалы, баяндау, теориялық тағы басқа.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Қазақстан Республикасы, Ақмола облысы,
Зеренді ауданының табиғи жағдайы мен өзен-көлдер мен сондамекен ететін
жәндіктер түрелірін диплом жұмысымыздың негізгі нысаны етіп аолық.
Диплом жұмысының ғылыми-тәжірибелік мәні: Жұмыстың нәтижелері мен
тұжырымдары, орта мектептерге, жоғарғы оқу орындарына арналған
оқулықтар жазуда, сондай–ақ география пәні бойынша арнаулы курстар
мен семинарлар жүргізуде, мектеп оқулықтары мен сабақтарында,
зерттеулерде ғылыми мағлұматтар беруге көмектесері анық.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зеренді ауданының табиғи
жағдайы мен өзен-көлдер мәселесін қарастыру барысында төмендегідей
тұжырымдарды ұсынамыз.
- Зеренді ауданының географиялық орны мен табиғи ерекшелігіне талдау
жасалынды;
- Ауданда орналасқан бұрын қарыстырылмаған өзен-көлдер мен жәндіктер
тізімі қарастырылды;
- Қазіргі экологиялық табиғаттың бұзылуы және судың ластану мәселесі
талданады;
- Өзен-көлдер жайында терең статистикалық мәліметтер көзі шоғырланады;
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш үлкен
бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі, зерттеудің
мақсаты мен міндеті, ғылыми жаңалығы, зерттеу нысаны, зерттеу барысында
қолданылатын әдіс–тәсілдер, теориялық және әдіснамалық негіздері
баяндалады. Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар анықталады.
Бірінші бөлім Зеренді ауданының физикалық-географиялық сипаттамасы
деп аталып, онда Зеренді ауданының физика-географиялық орны, геологиялық
құрылысы мен тектоникасы және рельеф жағдайы мен климаты талданады. Ол төрт
тараушадан тұрады.
Екінші бөлім Зеренді ауданының шағын өзен-көлдерін зерттеп игеру
деп аталып, онда Зеренді аймағындағы шағын өзен-көлдердің жалпы сипаттамасы
және ауданның тұщы су көздерін комплексті пайдалану жолдары мен Зеренді
ауданының шағын өзен-көлдерінің экологиялық жағдайына талдау жасалынды.
Аталмыш бөлім з тараушадан құралған.
Үшінші бөлім Су қорларын ластанудан және сарқылудан қорғау деп
аталып, онда Зеренді аймағындағы шағын өзен-көл суларының қазіргі жай-күйі,
су қорларының ластануы мен сарқылуының себептері және су көздерінің
тазалығын сақтау және қалпына келтіру шараларына байланысты мәселелер
талданды. Бұл тарау да үш тараушадан тұрады.
Қорытындыда талдау барысында дипломдық жұмыстың негізгі қорытындылары
мен нәтижелері жалпы сипатта берілген.
1. ЗЕРЕНДІ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ
Зеренді ауданы- Ақмола облысының солтүстігінде орналасқан әкімшілік
бөлік. 1935 жылы құрылған. 1997 жылы Көкшетау ауданымен біріктірілген.
Жерінің аумағы 8,0 км². Тұрғыны 50,2 мың адам. Ауданындағы 85 елді
мекен, 11 ауылдық, 3 кенттік әкімшілік окруктерге біріктірілген.
Аудан орталығы- Зеренді ауылы. Зеренді ауданы Көкшетау қыратының
солтүстігін алып жатыр.
Зеренді ауданы солтүстігінен және батысынан Солтүстік Қазақстан
облысымен, шығысында Бурабай, оңтүстігінде Сандықтау аудандарымен
шектеседі. Аудан жері арқылы Алматы- Петропавл, Қостанай- Барнауыл темір
жолдары, Алматы- Петропавл, Атбасар- Көкшетау, Саумалкөл- Шортанды тағы
басқа транспорт бағыттарымен жолдар өтеді.
Сонымен қатар ауданда доломит кеніші, тас ұсататын, спирт зауыттары,
құрылыс материалдарын өндіретін, тұрмыстық қызмет көрсететін кәсіпорындар,
астық қабылдау пункттері, нан, май заттары, баспахана бар. Зеренді
ауданының экономикасының басты салалары егін және мал шаруашылығы. Ауыл
шаруашылығына пайдаланылатын жері 642,4 мың га, тыңайған жері 112,0 мың га,
жайылымы 278,2 мың гектар жерін қамтыса, орманы 85,9 мың гектар жерді
қамтиды. Бұрынғы мамандырылған 15 астық, 2 шошқа, 2 картоп, 4 ет, 1 жылқы,
1 бау-бақша, 1 көкеніс- сүт кеңшарлары негізінде 2 акциондық қоғам (Целина,
Болашақ), 2 өндірістік кооператив, (Зеренді, Картофель), 39 ЖШС, 176 шаруа
қожалығы құрылған. Егін шаруашылығының басты салалары: астық, жемшөп,
картоп, көкеніс, жеміс-жидек өндіру.
Мал шаруашылығының басты салалары: сиыр, қой мен ешкі, шошқа, жылқы,
құс өсіру болып табылады.
Ауданда 5 мектепке дейінгі балалар мекемесі, 42 жалпы білім беретін,
музыка, спорт мектептері, 2 кәсіптік училище, колледж, мәдениет үйлері,
клубтар кітапханалар, 80 емдеу-сауықтыру мекемелері, оның ішінде 65 фельдш-
акушер пункт бар.
Зеренді демалыс аймағы- Зеренді ауданында орналасқан демалыс орны.
Аймақтың қыратты- төбелі жер бедері шоқы, қырқалармен үйлесімен тапқан.
Олардың баурайларында қайың, реликті шырша өскен орман қалыптасқан.
Бұлардың барлығы туризм индустриясын дамытуға, санаторийлер мен курорттар,
демалыс үйлері мен балалардың денсаулығын сауықтыратын лагерлер, шаңғы
базаларын, ұлттық табиғи парк құруға қолайлы. Зеренді ауданында
Қарағайлы, Зерен плюс, Сұңқар, Құлпынай мүйісі,
Мәлік Ғабдуллин атындағы мектеп лицейі және Еуразия университетінің
спорттық-сауықтыру лагерлері, Аққайың, Жасыл мүйіс, Ұшқын, Шығыс,
демалыс базалары шоғырланған. Демалушыларға Керемет Нұр ауыл тағы
басқа кафелері, Көмек кемпингі, Оазис мотелі, Қалқаман қонақ үйі,
тағы басқалары қызмет көрсетеді. Демалушыларға уақытты тиімді өткізу
мақсатында шаңғы трассалары, стадион салынған. Сонымен қатар, демалушыларға
арнап 11 экологиялық туристік маршрут ұйымдастырылған. Бұл маршруттар
бойында Барлаутөбе, Шиелі, Беріктас, Ақшабұлт, Құзбасары, Аюлы, Қоянды,
Сұлутөбе, Әулиешың, Қойтас, Жекетау, Жайынауаз, тағы басқа шоқылармен
жартастар, балбалтастар кесдеседі. Демалыс орны Зеренді табиғи
зоолологиялық қорықшасы аумағында орналасқан.[1, 303-310 б]
2. ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ, ТЕКТОНИКАСЫ
Геологиялық даму барысында Қазақстан жерін әлденеше рет су басып,
кейінен теңіз табаны құрлыққа айналған. Осының нәтижесінде, теңіз бен
құрлықтың табиғат жағдайы өзгерген.
Палеозойға дейін, яғни архей және протерозой эраларында, республика
аумағын тұтастай дерлік теңіз суы басып жатқан геосинклинальды аймақ болды.
Жерінің геологиялық құрылысы каледон және герцин қатпарлығы кезінде
қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі
басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған
таулы өлке мезазой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналады. Облыс жері
негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен,
құмтастарынан, альбитофирлерінен, әктастарынан конгломераттарынан,
түзілегн. Солармен бірге интрузиялық (гранит, диорит, габбро тағы басқа)
және эффузиялық жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды неоген мен
төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жатыр.
Сарыарқаның біршама көтеріңкі келген қырқалар мен қыраттар Зеренді
ауданында кездеседі. Олар негізінен жеке қырқалар, жалдар немесе
салыстырмалы түрде біріктеу келген төбешікті жер бедерімен сипатталады.
Аласа таулармен төбешікті тауларға кайнозой кезеңіндегі біршама
қарқынды көтерілген жақпартастар тән.
Ұсақ шоқылықтар суайрықтармен және өзен маңының ұсақ шоқылықтарымен
ерекшелінеді. Біріншісі- қырқа тәрізді қырат немесе палеозойдың тау
жыныстарынан түзілген, жазық жерде біршама көтеріңкі келген жеке төбелерден
тұрады.
Өзен маңындағы ұсақ шоқылықтар денудацияның қазіргі жер бетін құрайды.
Олардың деңгейі аласа және эрозиялық базисі төмен.
Бұл аласа таулы жер бедері негізінен беткей экспозициясымен және
телімнің кейбір тұстарын құрайтын тау жыныстарының кұрамымен сипатталады.
Жер бедерінің өте айқын пішіндері кварциттер, альбитофирлер және
граниттерден түзілген телімдерде байқалады. Тақтатас, құмтас және
конглометраттардан түзілген жер бедері біршама дөңді-белесті пішіндермен
айқындалады.
Зеренді таулары - Көкшетау қыратының орталық бөлігіндегі орманды-
таулы алқап. Зеренді ауданында орналасқан. Батыстан шығысқа, солтүстіктен-
шығысқа қарай 28 км-ге созылған, енді жері 18-20км. Батысында Жыланды
тауына ұласады.
Абсолюттік биіктігі 587 метр. Жер қыртысы палеозойға дейінгі гнейс,
мәрмәр және кристалды тақтастан, сондай-ақ, девон және тас көмір
кезеңдерінің шөгінділерінен түзілген. Зеренді тауын шоқ қарағайлы, қайыңды
ормандар көмкеріп жатыр. Төңірегінде тұщы көлдер орналасқан.
Жыланды тауы - Ақмырза өзенінің оң жағалауында орналасқан. Ерейментау
ауданындағы Торғай ауданынан оңтүстік батысқа қарай 15 км жерде. Абсалюттік
биіктігі 395 метр, ұзындығы 6 км, енді жері 3 км-ді алып жатыр Беткейі
көлбеу. Элювийлі-деоювийлі шөгінділер жапқан ордовиктің тау жыныстарынан
түзілген. Сортаңтау күңгірт қоңыр топырағында бетегелі- бозды өсімдіктер
өседі,
Зеренді қорықшысы - Зеренді ауданындағы облыс мәні бар зоологияық
қорықша. 1979 жылы құрылған. Ауданы 23 мың га жерді құрайды
Қорықша аумағындағы қыратты-төбелі жазық жерлер гранитті шоқылар мен
адырлы қырқаларға ұласады. Олардың баурайларында қарағайлы қалың орман,
астық тұқымдас өсімдіктер мен түрлі шөптесін өсімдіктер аралас өседі.
Қорықшада бұлан, елік, борсық, қасқыр, түлкі, тиін, құр тағы басқа
мекендейді.
Кен байлықтарынна алтын, уран, боксит, сүрме, емдік сөз, мыс,
молибден, кобальт, каолин сазы, қызғылт гранит, долалит, кварц құмы,
құрылыс материалдары тағы басқалары өндіріледі.
3. РЕЛЬЕФ ЖАҒДАЙЫ
Қазақстанның жер бедері оның геологиялық құрылысы мен даму тарихына
тікелей байланысты. Жер шарының басқа аудандары сияқты Қазақстан аумағында
да жер бедері әлі даму үстінде.
Ауданның жер бедері біркелкі емес. Мұнда аласа таулар мен шоқылар,
өзен-көлдері, қырқарлары, өзен аңғарлары мен көл қазаншұнқырлары кездеседі.
Жер бедерінің мұндай әрқилы болуына ауданның геологиялық тарихындағы
жер қыртысының күрделі қалыптасуы әсер етеді.
Зеренді ауданының маңында кристалды тау жыныстары төбелі таулардың
басында жер бетіне шығып жатыр. Мұнда бірнеше көлдер шоғыры шоғырланған.
Жазықтардың кейбір жері қолат, өзен және өзен аңғарларымен тілімделген.
Соңғы жылдары дала зонасының жер бедерінде беткейлерінің эрозиялық
шайындыларымен және жыраларымен тілімделгені байқалады.
Ірі таулары: Зеренді тауы 587м биіктікте , Жыланды 609м, Қараүңгір
551м, Елікті 502 м, Нарөлген 489 м тағы басқа таулары бар.
Аудан жерінде шіріндісі мол қара және күңгірт қоңыр топырақ кең
тараған, сортаңдар да кездеседі. Тың игеру жылдары ауданның көп жері
жыртылып, жел, су эрозияларына ұшыраған қазіргі антропогенді ландшафтыларды
қалыптастырды.
Ауданының солтүстік бөлігін қайың, терек шоқтары өскен ормандар алып
жатыр. Қыраттың биік жерлері мен шоқыларда қарағай, Зеренді өңірінде қылқан
жапырақты орман, Кіші Түкті өңірінде қайыңды, теректі ормандар басым. Ашық
жерлерде қарағай, тобылғы, бұталар, қалың шалғындық, астық тұқымда түрлі
шөп, қызғылт селеу, сәбізшөп, бетеге, жусан, тастақты жерлерінде қына
өседі. Сонымен қатар орманда қарақат, таңқурай, мойыл итмұрын бүлдірген
көптеп кездеседі.
Антропогенді ландшафтылары, яғни ауыл шаруашылығына пайдалынылатын жер
642,4 мың гектар алқапты алып жатыр, оның ішінде жыртылған егістігі 249,1
мың га, тыңайған жері 112,0 мың га, шабындығы 3,1 мың га, жайылымы 278,2
мың га, орман 85,9 мың га жерді қамтып жатыр.
Егін шаруашылығының басты салалары: астық, жемшөп, картоп көкеніс,
жеміс-жидек өндіру болып табылады.
4. КЛИМАТЫ
Зеренді ауданының климаты тым континеттік және құрғақ. Климатты
қалыптастырушы негізгі факторларға күн сәулелілігі (шуақтылығы) және
азиялық антициклон (қыс айларында) жатады. Антициклонның әсерінен қыс
айларында ашық ауа райы қалыптасады. Бұл антициклондық режим көктем
айларында да сақталады.Көктемде тұрақты емес құрғақ жылы ауа райы
қалыптасады да күндіз температура жоғары болып, түнде үсік жүреді. Жаз
айларында дала кеңістігіне оңтүстік, оңтүстік- батыстан келетін құрғақ жылы
ауа ағысы ауаны жылытады да бұлтсыз ыстық ауа райы қалыптасады.Қаңтар
айының жылдық орташа температурасы оңтүстік шығыста -18ºС құрайды. Ауаның
аудан бойынша абсалютті минимумы -49-54ºС. Жазы жылы, әрі құрғақ болады
шілдеде 19ºС- қа жетеді. Жылы кезеңнің ұзақтығы 194-200 күн болады. Ашық
және тегіс телімдердегі аяссыз кезең 105 күнге жетеді.
Ал максимальды температурасы 44ºС-қа жетеді. Сонымен қатар қысы ұзақ
суық, қары аз 20см шамасында жылына орта есеппен 140-160 күн жатады. Қар
еритін кезде қар құрамындағы судың қоры 90-95 мм-ді құрайды.
Жауын шашынының жылдық мөлшері 350-400мм дейін болады. Тұрақты қар
жамылғысы әдетте қараша айының ортасында қалыптасады да 120-150 күндей
жатады. Қаңтар айында аяз күшейе түседі де 25ºС –қа жететін аязды күндер
саны 10-15 күннен 35-39 күнге дейін, кейбір жылдары бір ай ішінде 15-18
күнге дейін жетеді.
Сәл құрғақ қоңыржай жылы аудан. Оның гидротермикалық коэффиценті 1,0-
ге тең. 10ºС-тан жоғарғы активті температураның жылдық жиынтығы 2100ºС-тан
аспайды. Жылдың жылы мезгілінде мұнда 190 мм-ге дейін жауын-шашын түседі.
Жылдың жылы мезгілінде аудан аумағында ауаның салыстырмалы ылғалдығы
солтүстіктен оңтүстікке қарай кемиді. Ауаның орташа салыстырмалы
ылғалдылығы мамыр-маусым айларында 54%-56%- ды құрайды.Жауын- шашынның ең
көп түсетін кезі- шілде айында, ал ең аз түсуі ақпан айында болады. Аудан
жел өтінде орналасқандықтан желдің орташа жылдамдығы 5,1 мсек-қа дейін
жетеді. Желдің ең қатты соғатын кезі наурыз айында байқалады. Сәуір, қараша
және желтоқсан айларында біршама төмен болады. Желдің ең аз айлық
жылдамдығы тамыз айында келеді. Қарашадан сәуір айына дейін желдің орташа
айлық жылдамдығы арта түседі. Жылдың суық айларында жел режимі негізінен
Сібір антициклонының батыс тармағы әсерінен болса, жылы кезеңде барикалық
депрессияның әлсіз қалыптасуымен анықталады.
Аудан аумағында күн күркіреу көбінесе қатты жел, нөсер жауын, бұршақ
жауумен ілесе жүреді және мұндай табиғат құбылыстары негізінен жаз
айларында, сирек жағдайда көктемд айларында болады. Күн күркіреудің орташа
мөлшері 19-25 күн. Жаз айларында келетін (әсіресе шілдеде) күн күркіреудің
орташа ұзақтығы 2,4 сағатты құрайды.
Бұршақ жылдың жылы мезгілінде түседі және жолақ тәрізді болып
ұзындығы мен ені бірнеше км-ге жетеді. Жылына орта есеппен 1-2 күн, кейде
50 күннен де асып кетеді.
Бұрқасын жиі қайталанып, оның жылдық мөлшері 20-50 күн кейде 50 күннен
де асып кетеді. Далалы аймақтарда шаңды боран жылына 15-35 күнге, тұманды
күндері 24-65 күнге жетеді. Тұманның жиі байқалатын кездері наурыз – сәуір
айларында, және желтоқсанда болады.
Климаттық ауданға тән ерекшелігі қуаңшылық. Өте қуаңшылық (облыс
бойынша) 1955, 1957, 1967-63, 1965, 1967, 1982, 1984 жылдары
байқалады.Сәуір-қыркүейк айларында қуаң күндер саны 14-20-ға дейін жетеді.
Тұрақты қар жамылғысы әдетте қараша айының ортасында қалыптасады да 140
күндей сақталып 35-40 см-ге жетеді.Қар еритін кезде қар құрамындағы судың
қоры 90-95 мм-ді құрайды.
Қаңтар айында аяз күшейе түседі де 25ºС –қа жететін аязды күндер саны
10-15 күннен 35-39 күнге дейін, кейбір жылдары бір ай ішінде 15-18 күнге
дейін жетеді.
1. ЗЕРЕНДІ АУДАНЫНЫҢ ШАҒЫН ӨЗЕН КӨЛДЕРІН ЗЕРТТЕП ИГЕРУ.
1. ШАҒЫН ӨЗЕН КӨЛДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зеренді ауданының жалпы аумағы 8,0 мың гектар , осының 11429 га
су объектілері. Аудан дала және орманды дала зоналарында орналасқан.
Аудандық су ресурстары өзендер мен уақытша ағатын ағын сулардың көпжылдық
орташа жиынтығынан тұрады.
Территориясында өзендер шамалы, көлдер көп, барлығы 43 көл, 5 өзен, 3
тоспа бөгет, 1 су қоймасы, 48 табиғи, 4 жасанды су объектілері бар.
Көлдер типін 1 кестеден қарауға болады
1 Кесте
Жалпы көлдердің 18 шаруашылыққа пайдалы, 25 жарамсыз болып табылады.
Барлық өзен-көлдердің 41,8% шаруашылыққа жарамды болып келеді.
Аудан аумағындағы гидрографикалық жүйенің ерекшелігіне өзендер санының
аз болуы және уақытша ағын сулар санының көп болуы жатады. Гидрографикалық
тордың тығыздығы біршама көп бөлігі Терісаққан мен Жабай өзендерінің
жоғарғы ағысында шоғырланған.
Өзендердің алаптары аудан аумағындағы көл қазаншұнқырлары мен
ойпауытты жерлерде тұйықталған немесе обылыс шекарасынан алыс емес жерлерде
бітеді.
Уақытша су жүретін арналарды және су жиналатын аудандары әр қилы:
Олардың 10 ның ұзындығы 5 км астам болады.. Біршама ірі уақытша су
жүргізетен су ағындарының ұзындықтары 80- 100 км-ге жетеді, ал су жиналатын
алабы 600-2500км². Уақытша су арналары аңғарларының ені негізінен 0,3-09 км
аралығында. Ал кейбір уақытша су арналарының ені 2-3 км-ге жетеді. Бұл кең
аңғарлар негізінен көлтабанды бөгеттер салуға пайдаланады. Өзендер мен
уақытша ағын су арналары негізінен қар суымен толығады. Олардың жылдық
ағын судағы үлес салмағы 70%-ға, ал уақытша су арналарының үлес салмағы 80-
90% жетеді. Жауын-шашыннан ағын сулар өте сирек және маңызды саналады.
Өзендердің салалары су деңгейінің сабасы негізінде топырақ қыртысы
суларымен толығады.
Ауданның солтүстігінде өзеннің саба кезіндегі ағын көлемі
ауданныңоңтүстігіндегі өзеннің ағын көлемінен 1-1,5 есе көп. Қыс айларында
ағын көлемі жылдық көлемнің 0,2%-ын ғана құрайды.
Көктемгі су тасу ұзақтығы өзендердің су жиналатын алабы және
орналасқан жеріне тәуелді. Өзендерде су тасу 41 күннен 58 күнге дейін, ұсақ
өзендерде 78 күннен 20 күнге дейін жүреді. Ұсақ өзендердегі ағын судың
жалпы ұзақтығы 10-20 тәулік, орта өзендерде 20-30, ал ірі өзендерде 200-210
тәулік болады. Өзен аңғарлары кең және сәл тілімденген беткейлері жайпақ
келеді.
Тар, қысыңқы келген аңғарлар жартасты тау жыныстарының жер бетіне
шығып жатқан телімінде ғана кездеседі.
Ағын суларды реттеп отыруға арналған тоған, бөгендердің салынуына
байланысты, өзен жайылмаларын су басу тек суы мол жылдары бөгендерден бір
уақытта су жіберу кезінде байқалады.
Аудан аумағында тұщы және тұзды көлдердің таралуында ешқандай заңдылық
байқалмайды. Қандай да болмасын ауданда әр түрлі тұз ертіндісі бар көлдер
кездесе береді. Өзен анғарларындағы көлдердің басым бөлігі ескі арналық
көлдер. Көл қазаншұнқырларының көпшілігі дефляциялық немесе суффозиялық
процесстер (негізгі ұсақ жайылма көлдер)әсерінен пайда болған.
Олардың түбі тегіс және жағалаулары салыстырмалы түрде биік келген.
Тұнбаның шөгуі және шөптердің өсіп кетуі салдарынан көлдердің басым
бөлігі деградацияға ұшыраған. Көктем айында олар су айдынына айналады, ал
жаз айларында кейде құрғап қалады. Көлдердің көпшілігін шаруашылыққа
қолданады. [309-312]
2 кесте Зеренді ауданының шағын өзен көлдерінің сипаттамасы
№ Су айдынының Ауыл округтерінің S аудан гаТереңдігіСу айдынының
атауы атауы М түрі
(орташа)
1Зеренді Зеренді ауданы 1200 5 тұщы
22 Коровье Красный Кордон 86 2,5 тұщы
33 Шемульді Зеренді 250 1,5 тұщы
44 Қарағайлы Зеренді 240 2 тұщы
55 Куркөл Заборовка 240 1,5 тұщы
66 Даулет Заборовка 260 1 тұщы
77 Солдаткөл Ұяла 100 1,5 тұщы
88 Карлыкөл Булақты 80 0,8 тұщы
99 Кундыкөл Приреченский 612 1,8 тұщы
110Коскөл Көкшетау 145 1 тұщы
111Жолдыбай Симферопольск 100 1 тұзды
112Шуңқыркөл Қонысбай 60 0,5 тұщы
113Қопа Көкшетау 1300 2 тұщы
114Кішкенкөл Приреченски 70 0,2 тұщы
115Қайранкөл Буланды 300 1 тұщы
116Дороговск Дороговка 260 0,8 тұщы
117Дороговск Малые Тюкты 196,7 2,8 тұщы
118Кұскөл Приреченски 158,8 1,5 тұщы
119Айдабол Викторовка 1652 3 тұщы
220Моховое Пухальск 30 5 тұщы
221Желтау Қарауыл- Қанай 394,8 1,5 тұзды
222Жамантұз Қарауыл-Қанай 340,8 1,8 тұщы
223Ащысор Қарауыл-Қанай 187,8 1,2 тұщы
224Красное Викторовка 75 1,2 тұщы
225Кеноткөл Приреченск 40 1,5 тұщы
226Баратай Баратай 238 1,5 тұщы
227Биргиз Пухальск 107 1,8 тұщы
228Арықбалық Костомарово 60 1,2 тұщы
229Жалтыркөл Сөрыкөл 40 1 тұщы
330Ащыкөл Булақты 60 1,5 тұщы
331Саламсор Ортак 40 0,5 тұщы
332Бақыткөл Самарбай 20 0,2 тұщы
333Ащыкөл Самарбай 15,8 0,5 тұщы
334 Кенжекарасал Ақкөл 15 0,2 тұщы
335Аукөл Шағалалы 100 2 тұщы
336Суалма Шағалалы 15,8 1 тұщы
337Қызылсор Қарауыл-Қанай би 300 2 тұщы
338Ащыкөл Самарбмй 15,8 0,5 тұщы
339Акшысор Қазақстан 220 1,8 тұщы
440Копа-Шабут Ақкөл 400 құрғақ тұщы
441Мурзакулсары Ортақ 18 0,3 тұщы
442Ахметжансор Самарбай 15,5 0,2 тұщы
443Ащыкөл Булақты 18 0,2 тұщы
Сонымен қатар ауданымыздағы ең үлкен көл болып Қопа көлі саналады.
Оның ауданы 1400 км-ді құрайды. Жасанды су қоймалары, Шағалалы өзені елді
мекенінде орналасқан. Ол Көкшетау қаласын сумен қамтамасыз етеді.
Ауданымызда 2000 жылға қарағанда табиғи су көздерінен су алу ұлғайып
келеді. Ұзақ уақыттан бері күрделі жөндеуден өтпеген тарамдаған және
магистральді су құбырларының тасымалдау кездегі жағдайының нашар болуынан
өте көп су ысырапталды. 2006-2009 жылдардығы су тасымалдау кезіндегі судың
ысырап болуын төмендегі көрсеткіштен көре аламыз.
Сурет 1
Тасымалдау кезеңде 2006 жылы 5,1 млн м³, 2008 жылы 3,2 млн м³ су
ысырап болды. 2001-2003 жылдары суды тұтыну 3-ке ұлғайды. Шағалалы өзенінің
басты ластанушысы болып нөсер жауын кезінде елді мекендерден сонымен бірге
минералды және органикалық тыңайтқыштардан ағатын еріген қар және жауын
шашын сулары саналады.
Жалпы Зеренді ауданының шағын өзендерін жеке-жеке сипаттайтын
болсақ. Зеренді ауданында барлығы 5 өзен бар. Олардың барлығы ауыл
шаруашылық саласына кеңінен пайдаланады.
Кесте 3
Қылшақты – Ертіс алабындағы өзен. Ақмола облысындағы Бурабай,
Зеренді аудандарының жерімен ағады. Ұзындығы 104 км², су жиналатын алабы
1010 км². Щучинск қаласының оңтүстік- шығысынан басталады. Көкшетау қаласы
арқылы өтіп, Қопа көліне құяды. Аңғары жоғары және төменгі бөлігінде кең 2-
3 км, беткейлері жатық, орта ағысында жарлы, биіктігі 204м. Ені 100-300
метр жайылмасы арнасының бір жағында ғана орналасқан. Суының көп мөлшері
жауын шашаын суымен толығады. Су ағымы Кенесары ауылы тұсында 0,54 м³с
ұзындығы 10 км –ден астам 14 саласы бар. Өзенге 10 тоған салынған. Қылшақты
өзені бақша, мал суаруға пайдалынылады.
Жабай- Ертіс алабындағы өзен. Ақмола облысы, Зеренді, Сандықтау
аудандары жерімен ағып өтеді. Ұзындығы 196 км, су жиналатын алабының ауданы
8800 км². Зеренді тауынан бастау алып, Тимофеевка ауылының тұсында Есіл
өзеніне құяды. Төменгі арнасы кең ағысы баяу, жайылмасы 400м-ге дейін
жетеді, суы тұщы (тұздылығы 0,8-1,0 гл) Салалары- Жыланды, Айдабол,
Сарышақты көлдері. Көп жылдық орташа ағыны 0,89м³с болады. Жауын-шашын
және жер асты суымен толығады. Қазақ айының аяғында қатып, сәуірдің екнші
жартысында мұзы ериді. Өзенде көкбас, шортан, табан балық, шабақ бар.
Суы шаруашылықта кеңінен пайдаланылады.
Аршалы- Есіл алабындағы өзен. Солтүстік Қазақстан облысы. Зеренді
ауданы жеріндегі Айдабол маңынан бастау алады. Ақмола облысындағы Қалқұтан
өзеніне құяды. Ұзындығы 174 км, су жинау алабының ауданы 4160 км². Басты
салалары: Түкті, Кеңащы және Қоңыр. Жоғарғы ағысы Көкшетау қыратымен өтеді
де, төменгі ағысы төбелі жазықпен ағады. Салаларының жалпы ұзындығы 514 км.
Орта ағысында аңғарының ені 1-2 км-ге жетеді.
Еріген қар және жер асты суымен толығады. Сағасындағы жылдық орташа су
ағының мөлшері 2,44 с³с. Суы көктемгі тасқын кезде тұщы (200-300мгл),
жазда сабасына түсіп тартылғанда ащы (450-500мгл) болды. Алабы толық
игерілген, көпшілік бөлігі жыртылған. Шабындыққа, мал жайылымына
пайдаланылады. Жаңа Қалқұтан ауылы тұсында өзен арнасы бөгелген. Бөгеннің
көлемі 650мың м³ алып жатыр.
Шағалалы-Солтүстік қазақстан облысының Айыртау, Тайынша, Ақмола
облысының Зеренді ауданының аумағы арқылы ағатын өзен. Ертіс алабында.
Көкшетау қыратынан басталып, Шағалалытеңіз көліне құяды. Ұзындығы 234 км,
су жиналатын алабы 9220 км². Ені 1-1,4 км-ге дейін өзгереді.
Негізгі салалары- Терісбұтақ (27км), Қошқарбай (49 км), Ащыөзен
(23км),
Алабы жоғары және орташа бөлігінде жазықты. Аңғары Қопа көліне
құйғанға дейін қыратты-төбелі, төмен бөлігі жазықты болып айқын
қалыптасқан, көбінесе жәшік тәрізді, ені 10-15 м-ден 1-1,4 км-ге дейін
өзгереді, жар қабағының биіктігі 10-15м болады.
Қопа көлінен төменде аңғары айқын байқалмайды, айналадағы ортамен
тұтасып кеткен. Жайылмасы екі жиекті, орташа ені 0,1-0,2 км, енділеу жері
3-4км, суы мол жылдары 3-6 тәулік бойы биіктігі 0,7-1,3 м су басады.
Арнасы ирелеңді, Қопа көліне дейін орташа биіктігі 1,2-1,3 м,
сағасында 0,5-0,7м құрайды. Жауын-шашын жер асты суымен толығады. Көктемде
20-40 күндей суы тасып, жазғы- күзгі уақытта сабасына түседі.
Суының минералдылығы көктемгі су тасу кезінде жоғары ағысында 200-600
мгл-ден, төменде 300-700 мгл-ге жазғы сабалақ кезеңде, 700-900 мгл-ден
1000-1100 мгл-ге дейін өзгереді. Орташа көп жылдық су өтімі Северный
тұсында 1,42 м лайлылығы 600-700 гм³.
Өзен суы егістік, шабындық жерлерді суаруға, елді мекендерді ауыз
сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Ащыөзен- Зеренді ауданындағы өзен. Белое көлінің шығысымен ағады.
Бастауын Шағалалы өзенінің сол саласы Чернига және Сухая речь өзендерінің
қосылған жерінен алынған. Өзен аты суының ащы болуына байланысты аталса
керек.[312-315]
Сурет 2
Зеренді ауданындағы шағын өзендердің су жиналатын алабы (км²)
Зеренді ауданындағы шағын өзендерінің су жиналатын алабының
қаншалықты көлемде екенін талдау жасасақ онда Шағалалы өзені аудан бойынша
су жиналатын алабы 9220 км²-ді құраса, ең аз су жиналатын алабы бар Аршалы
өзені болмақ. Зеренді ауданының шағын өзендерінің су жиналатын алабының
көлемі жағынан екінші орынға Жабай өзені 8800 км² яғни 38 пайызын құрайды.
Қылшақты өзенінің су жиналатын алабының көлемі 1010 км² болса, бұл барлық
шағын өзендердің су жиналатын алап көлемінің 4 пайызына ғана ие болады.
Зеренді ауданында ащы және тұщы көлдері көп. Көлдерінің 18%
шаруашылықтарда пайдаланылады.
25% шаруашылыққа пайдасы шамалы игерілмеген болып келеді. Соның ішінде
Ірі көлдері- 9, орташа көлдері-10, кіші көлдері - 24, тұщы көлдері - 42,
сонымен қатар 2 тұзды көлі бар.
Кесте 4
Жамантұз- Есіл алабындағы көл. Зеренді ауданының солтүстігіне таман,
Тайынша ауданымен шектеседі. Шағалалы өзенінің салалаық аңғарының сол
жағында теңіз деңгейінен 123,2м жоғары орналасқан. Аумағы 29,6 км²,
ұзындығы 16,5км², ені 6,4км.
Жауын-шашын және жер асты суымен толығады. Көктемде іргелес Кішкенесор
көлімен ұласып кетеді. Жағасы жайпақ, оңтүстік жағы батпақты, солтүстік
жағы кемерлі. Қараша, Сәуір айлары аралығында мұз қатады. Суы тұзды.
Көктемде мал ішуге жарамды. Алабы шабындық, жайылым ретінде пайдаланылады.
Зеренді - Есіл алабындағы тұйық көл. Ақмола облысының Зеренді
ауданында орналасқан. Ауданы 11,9 км², ұзындығы 6,1км, ені 3,8 км құрайды.
Тереңдігі 4,0-4,8м. Оңтүстік және оңтүстік батыс жағалауының биіктігі
10м, батыс жағалауының биіктігі 4,0 метрге жетеді. Оңтүстік жағалауы сай-
жыраларымен тілімденген. Суы тұщы, ішуге жарамды. Зеренді көлінің табиғаты
өте әсем, оны қалың қарағайлы аласа таулар қоршаған. Оңтүстік – батыс
жағасында демалыс үйлері, жазғы лагерлер орналасқан.
Суында мөңке, шортан, алабұға тағы басқа балықтар тіршілік етеді.
Жолдыбай- Ертіс алабындағы тұйық көл. Ауданы 25,9км², ұзындығы 6,8км,
ені 5,0 шамасында. Оңтүстік және шығыс жағалауы 1,5-2,5м келген тік жар,
басқа жерлері жайпақ. Суы тұщы. Көлге батысынан Сарыөзек өзені құяды.
Қарашаның басында қатып, сәуірдің аяғында мұзы түседі. Көктемде мал суаруға
пайдаланылады.
Қараүңгір - Ақмола облысының Зеренді және Бурабай аудандарындағы
тұйық көл. Дороговка ауылынан шығысқа қарай 12км жерде орналасқан. Ауданы
12,2 км², ұзындығы 12,5км, ені 0,9, тереңдігі 1,8 метрді құрайды. Жағалауы
жайпақ, ағаш сирек өседі. Суы тұзды болып келеді. Көктемде мал суарылады
және шаруашылық саласына пайдаланады.
Құмдыкөл- Есіл алабындағы көл ауданының оңтүстігінде орналасқан.
Сандықтау ауданымен шектеседі. Ауданы 10,4 км², ұзындығы 5,6км, ені 3,1км,
тереңдігі 2,9м. Көл жағасы тік жарлы, оңтүстік 3-4 м, оңтүстік-батысы 6-7м,
солтүстігі жайпақ жағасында қамыс өседі. Көл түбі құмды, тегіс. Көлге
құятын ірі өзендер жоқ. Жағалауы су-жыралармен тілімделген. Суы тұщы,
пайдалануға жарамды.
Қарлыкөл – көл. Зеренді ауданының батысындағы Қарлыкөл аулынан шығысқа
қарай 3 км жерде, теңіз деңгейінен 335,8 м биіктікте орналасқан. Аумағы 3,3
км², ұзындығы 2,5 км- ді құрайды. Сонымен қатар ең енді жері 1,7 км,
жағалауының ұзындығы 7,3 км –ді алып жатыр. Су жиналатын алабының аумағы
35,6 км², терең жері 1,2 метр. Жалпы суының көлемі 3,2 млн.м² болады.
Оңтүстік жағалауынан басқа жері- көлбеу болып келеді. Түбі лайлы.
Еріген қар және жер асты суларымен толығады. Көл суы желтоқсанның
басында қатып, сәуірдің алғашқы аптасында ери бастайды. Жазда кеуіп қалады.
Мал суаруға пайдаланылады.
Ақшасор- Зеренді ауданындағы тұзды көл. Қылшақты өзенінің оң
жағалауында, Көкшетау қаласының шығысында орналасқан. Ауданы 10км²,
ұзындығы 5км, ені 2км, тереңдігі 2 м. Көлге құятын ірі өзендер жоқ.
Жағалауы сай-жыралармен тілімделген. Суы тұщы болып келеді..
Ащысор- Зеренді және Бурабай аудандарының шекарасында орналасқан көл.
Қараүңгір көлінің солтүстігінде орналасқан. Көлдің аты суының ащы болуына
байланысты қойылса керек.
Айдабол- Зеренді ауданындағы көл. Теңіз деңгейінен 427,0 м биіктікте
орналасқан. Климат жағдайларына байланысты аумағы 15,3 км²-ден 35,0 км²-ге
дейін өзгеріп отырады. Орташа ұзындығы 5,7 км, енді жері 3,9 км, ең терең
жері 3,0 метрге жетеді. Жағалауында ені 100- 150 метрге дейін қоға аралас
қамыс өседі. Суы тұщы, мал суаруға тағы басқа шаруашылық қажетіне
пайдаланылады. Айдабол көлінің солтүстігінде Зеренді, оңтүстігінде
Сандықтау және Жақсытүкті орманды таулар қоршап жатыр. Көлге шығысынан
Аршалы өзен, батысынан Жабай өзенінің бір тармағы келіп құяды. Батыс
жағынан Көкшетау – Атбасар автомобиль жолы өтеді. Жол бойында орта жүздің
биі Айдаболдың құрметіне аталған кент орналасқан.
Сондай –ақ Зеренді ауданындағы шағын көлдерді сипаттасақ онда ең үлкен
көл болып Жамантұз көлі бірінші орында болады. Көлдерінің көбі ауыл
шаруашылығында пайдалануға жарамды болып келеді. Зеренді ауданының шағын
көлдеріне қысқаша мінездеме жасасақ. Онда:
Кесте 5
Көлдер Ауданы S км² Ұзындығы км² Тереңдігі (м) Ені
Жамантұз 29,6 16,5 123,2 6,4
Зеренді 11,9 6,1 4,0-4,8 3,8
Жолдыбай 25,9 6,8 5,0 1,5-2,5
Құмдыкөл 10,4 5,6 2,9 3,1
Қараүңгір 12,2 12,5 1,8 0,9
Ақшасор 10 5 2 2
Қарлыкөл 3,3 2,5 1,2 1,7
Айдабол 15,3 5,7 3,0 3,9
Бұл кесте бойынша ауданымыздың барлық көлдері басқа аудандармен
салыстырғанда соншалықты тереңдігі байқалмайтынын көре аламыз.
2. АУДАННЫҢ ТҰЩЫ СУ КӨЗДЕРІН КОМПЛЕКСТІ
ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
Су – баға жетпес байлық. Өйткені денедегі судың 10-12 пайызы
жоғалса,организм әлсірей бастайды, ал судың мөлшері 20-25% азайса адам
өледі. Сондықтан адам денсаулығы мен жануарлардың өсуінің басты шарттарының
бірі – сапалы тұщы су. Тұщы су тек қана адамдар мен жануарлардың ішуі үшін
емес, егінді суаруға, өнеркәсіппен қатар барлық технологиялық процестер
жұмыс істеу үшін де қажет.
Су ресурстарын комплексті пайдалану қазіргі кезеңдегі қоғамның
дамуында маңызды орын алады. Суды пайдалану есептерін шешу үшін, су
шаруашылық комплексін толық қарастырамыз.
Экономикадағы қайта құрулар бетбұрыстары, өнеркәсіп және ауыл
шаруашылығындағы болып жатқан өзгерістер мен халықтық тұрмысын жақсарту
суды пайдалану көздерін және оның басқада формаларын көбейтіп ұлғайтуды
қажет етеді.
Зеренді ауданын сумен қамтамасыз ету мен суды қорғау маңызды
проблемаға айналуда. Ауданның ауыл шаруашылығы мен өндіріс орындарын
қалдықсыз өнеркәсіп технологияларына қосымша су қорларын жасап, сумен
қамтамасыз ету, қомақты қаражат шығындарын қажет етеді.
Су шаруашылық комплексі бір су бассейнінің су ресурстарын пайдаланатын
халық шаруашылығының әр түрлі салалсрының жиынтығын құрайды. Су шаруашылық
ресурстарын комплексті пайдаланып қорғаудың алғы шарттары;
-Қазіргі жағдайдағы адамдардың антропегендік шаруашылық әрекетін
ескере отырып, аудандағы табиғи өзен су көл суларын талдап, жан-жақты
бағалау;
-Халық шаруашылығына, оның барлық салаларына қажетті суды анықтап,
тұтынылған су нормаларын негіздеп, қалпына келмейтін қайта пайдалануға
жарамайтын шығындалған лас су көлемін есепке алу;
-Жекеленген су тұтынушылар суды үнемі пайдалану жөніндегі келісім
ұсыныстар;
-Су шаруашылық баланстарын жобалап, суға тапшы аудандарға бөлу;
-Табиғи суларды қорғау және оның ластануы мен азаюуын қадағалайтын
шаралар және өнеркәсіпте, комунальды, ауыл шаруашылыққа пайдаланылатын су
көздерін тазарту залалсыздандыруға қатысты ұсыныстар;
-Су шаруашылық, мелиоративтік құрылыс жобаларының экономикалық
эффективтілігін есептеу іс-шаралары;
-Ірі су шаруашылық істердіжүргізу зоналарындағы табиғат жағдайларының
өзгеруін бағалау;
-Жоба-ізденіс және ғылыми зерттеу жұмыстарының негізгі көлемін оның
құрамы мен орындалуын анықтау;
Су ресурстарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Зеренді ауданының физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .8
Физикалық -географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Геологиялық құрылысы,
тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
Рельеф
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .10
Климаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...11
2. Зеренді ауданының шағын өзен-көлдерін зерттеп
игеру ... ... ... ... ... ... ... .1 3
Шағын өзен-көлдердің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Ауданның тұщы су көздерін комплексті пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... 23
Зеренді ауданының шағын өзен-көлдерінің
экологиясы ... ... ... ... ... ... . ...24
3. Су қорларын ластанудан және сарқылудан
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..28
Судың күйлері жөніндегі негізгі түсініктер және шағын өзен-көл суларының
қазіргі жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 28
Табиғат суларының негізгі ластану көздері және су қорларының
ластануы мен сарқылуының себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Су көздерінің тазалығын сақтау және қалпына келтіру шаралары ... ... ... 33
Су көздерінің өзін -өзі тазалау және оны
жеделдету ... ... ... ... ... ... .. ... ... .37
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...39
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Ақмола облысының Зеренді ауданы –
Ақмола облысының солтүстігінде орналасқан әкімшілік бөлік. Аудан солтүстік
батысында Солтүстік Қазақстан облысымен, шығысында Бурабай, оңтүстігінде
Сандықтау аудандары жерімен шектесіп жатыр. Аудан 1935 жылы құрылған. 1997
жылы Көкшетау ауданымен біріктірілді. Жерінің аумағы 8,0 км². Тұрғыны 50,2
мың адам. Аудандағы 85 елді мекен 11 ауылдық, 3 кенттік әкімшілік
окруктерге біріктірілген.
Аудан орталығы- Зеренді ауылы. Ауданының 11429 гектарын су объектілері
құрайды. Территориясында 43 көл, 5 өзен, 3 тоспа бөгет, 1 су қоймасы, яғни
48 табиғи, 4 жасанды су объектілері бар.
Өзендердің сулары көбінесе егістік, шабындық жерлерді суаруға, елді
мекендерді ауыз сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Зеренді ауданында ащы және тұщы көлдері көп. Көлдерінің 18%
шаруашылықтарда пайдаланылады.
25% шаруашылыққа пайдасы шамалы игерілмеген болып келеді. Соның
ішінде Ірі көлдері- 9, орташа көлдері-10, кіші көлдері - 24, тұщы көлдері -
42, сонымен қатар 2 тұзды көлі бар.
Ауданның оңтүстігінен солтүстігіне қарай Шағалалы өзенімен оның оң
саласы –Қылшақты өзені ағып өтеді. Оңтүстігінен Есіл өзенінің салалары –
Жабайы, Аршалы, Қошқарбай өзендері бастау алады.
Аудан жерінде көл көп. Солардың ішінде ірілері: Зеренді,
Қарағайлыкөл, Айдабол, Бірқыз, Шымылдықты, Құмдыкөл (тұщы), Қараңғыүнгір,
Жамантұз, Жолдыбай, Ахметжансор көлдері жатады.
Шағын өзендер беткі ағынның басым бөлігін құрайды.
Ірі өзендер жоқ. Бұл категорияларға кеме жүрмейтін суы таяз өзендерді
жатқызады. Шағын өзендер өнеркәсіп комуналдық және ауыл шаруашылық
мекемелерінің қалған қалдық лас суларымен ластанып, түбіне тунба лай
жиналып деңгейі төмендеп тартылып таязданады.
Шағын өзендердің шаруашылық климаттық рекрациялық маңызы зор. Шағын
өзендер елді мекендерді қалаларды сумен қамтамасыз етеді, шағын өзендердің
жайылмаларында мыңдаған гектар шабындық және жайылымдық жерлер ауыл
шаруашылығында пайдаланылады.
Шағын өзендерде жасанды тоғандар жасалып, кәсіптік балық шаруашылығы
дамыған. Жасанды су қоймалары, Шағалалы өзені елді мекенінде орналасқан. Ол
Көкшетау қаласын сумен қамтамасыз етеді.
Шағын өзендер көбінесе жауын- шашын, еріген қар суы және жер асты
суымен коректенеді. Өзеннің алабының беткі ағыс қоректену бассейні сол
өзенінің жер асты суларының қоректену бассейні шекарасына сәйкес келмейді.
Территорияның, ылғалдануын мына формула бойынша анықтаймыз.
У =C + И (формула1)
[11]
У - территориялық ылғалдану
С- жер асты суының толық жер асты ағыны
И- буланушылық
Өзеннің жер асты суымен қоректенуінің коэффиценті мына формула
бойынша есептелінеді.
Кn= C У (формула 2) [12]
Кn= коэффицент көлемі географиялық ерекшеліктерге байланысты.
Мысалы: Дала- 0,30 ... ..0,38
Орманды дала – 0,11 ... ..0,29 болып белгіленеді.
Ауданымызда 2000 жылға қарағанда табиғи су көздерінен су алу ұлғайып
келеді. Ұзақ уақыттан бері күрделі жөндеуден өтпеген тарамдаған және
магистральді су құбырларының тасымалдау кездегі жағдайының нашар болуынан
өте көп су ысырапталды.
Тасымалдау кезеңде 2006 жылы 5,1 млн м³, 2007 жылы 3,2 млн м³ су
ысырап болды. 2001-2003 жылдары суды тұтыну 3-ке ұлғайды. Шағалалы өзенінің
басты ластанушысы болып нөсер жауын кезінде елді мекендерден сонымен бірге
минералды және органикалық тыңайтқыштардан ағатын еріген қар және жауын
шашын сулары саналады.
Ал тыңайтқыштардан келетін судың құрамына аммиак, нитрат, нитрит
сияқты азот құрамада зиянды заттар мол. Аудан орталықтарындағы
канализациялық тазартқыш құрылғылар толығымен тозып кетуіне байланысты
жабылған, яғни істен шыққан. Ауылдық селолық мекендердегі ағын су әдетте
тазартылмай ол ақаба сулар жинақтаушыларға және сүзбе алаңына жіберіледі.
Жұмыстың актуальдылығы. Тың игеру жылдары аудан жерінің басым бөлігі
жыртылған. Табиғат қорағу шараларының уақыт озбай дер кезінде жүргізілмеуі,
соңғы 20 жыл аралығында аудандағы шаруашылықтардың өзен-көл суларын шамадан
тыс пайдалануы өзендер мен көлдердің су деңгейінің төмендеуіне, таязданып
құрғауына басты себеп болады.
Кәсіптік маңызы бар ауланатын балықтар- карп, линь, карась, шортан,
табан, шабақ балықтары.
Жоғарыда айтқандай қазіргі экологиялық жағдайлардың өзектілігіне
байланысты су қоймалары мен Қазақстан жеріндегі өзен-көлдерді қорғауға
алып, қандай өзендер мен көлдер қандай жағдайда екенін білу қазіргі
экология үшін маңызды болып табылады. Сондықтан да біз дипломдық
жұмысымызда Зеренді ауданында орналасқан кіші және аз болса да өзендерді
зерттеп қарастырып отырмыз. Себебі, Зеренді ауданында ораналасқан көлдер
мен өзендер жайын зерттеп, ғылыми жұмыс қорғалмағаны бәрімізге мәлім.
Әсіресе, болашақ ұрпақ үшін өз отанының табиғатын білу қазіргі қоғамның
өзекті мәселесі болып табылмақ.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі . Жалпы Зеренді ауданы туралы
ғылыми энциклопедияларда берілгенімен толықтай осы аудандағы өзен көлдерді
жеке-жеке қарыстырып, зерттеген толықтай еңбек жоқтың қасы болып табылады.
География оқулықтарында қысқаша түрде ғана қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Біз дипломдық
жұмысымызда Зеренді ауданының табиғи сипаттамасы мен онда орналасқан өзен-
көлдердің түрлерін қарастыра отырып, алдымызға төмендендегідей мақсаттар
мен міндеттер қойдық:
• Зеренді ауданында орналасқан барлық ірілі ұсақты өзен көлдерді
жеке-жеке қарастырып, саралу;
• Өзен мен көлдердің әрбірінің ерекшеліктеріна назар аудару;
• Өзен мен көлдерде мекен ететін балық және тағы басқа жан-
жануарлардың өміріне терең көз жүгірту;
• Өзен көлдердің қандай көлемде терең екеніне және физикалық
сипаттамасын алға тарту;
• Өзен-көлдер жайында толық статистикалық мәлімет көздерін жинау.
• Қазіргі экологиялық проблемалардың бірі - өзен-көлдердің
ластануы жайында терең сараптама жүргізу;
Дипломдық жұмысының ғылыми жаңалығы. Жоғарыда атағанымыздай Зеренді
ауданы және ондағы өзен-көлдер жайында зерттеу еңбенктері аз болғандықтан
біз осы жұмысымызда өзен-көлдер мен Зеренді ауданының табиғи жағдайы
жайында өте көп және маңызды мәліметтер мен зерттеу жұмыстарын жасадық.
Соның нәтижесінде біз бұрын-соңды аты аталмағын өзен-көлдер мен онда
мекендейтін түрлі жәндіктер жайында тың мәліметтер көзін аштық.
Дипломдық жұмыстың тәсілдері: Диплом жұмысын жазу барысында біз
талдау, сараптау, ғылыми, тарихи-статистикалық, статистикалық, сұрақ-жауап,
салыстырмалы, баяндау, теориялық тағы басқа.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Қазақстан Республикасы, Ақмола облысы,
Зеренді ауданының табиғи жағдайы мен өзен-көлдер мен сондамекен ететін
жәндіктер түрелірін диплом жұмысымыздың негізгі нысаны етіп аолық.
Диплом жұмысының ғылыми-тәжірибелік мәні: Жұмыстың нәтижелері мен
тұжырымдары, орта мектептерге, жоғарғы оқу орындарына арналған
оқулықтар жазуда, сондай–ақ география пәні бойынша арнаулы курстар
мен семинарлар жүргізуде, мектеп оқулықтары мен сабақтарында,
зерттеулерде ғылыми мағлұматтар беруге көмектесері анық.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зеренді ауданының табиғи
жағдайы мен өзен-көлдер мәселесін қарастыру барысында төмендегідей
тұжырымдарды ұсынамыз.
- Зеренді ауданының географиялық орны мен табиғи ерекшелігіне талдау
жасалынды;
- Ауданда орналасқан бұрын қарыстырылмаған өзен-көлдер мен жәндіктер
тізімі қарастырылды;
- Қазіргі экологиялық табиғаттың бұзылуы және судың ластану мәселесі
талданады;
- Өзен-көлдер жайында терең статистикалық мәліметтер көзі шоғырланады;
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш үлкен
бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі, зерттеудің
мақсаты мен міндеті, ғылыми жаңалығы, зерттеу нысаны, зерттеу барысында
қолданылатын әдіс–тәсілдер, теориялық және әдіснамалық негіздері
баяндалады. Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар анықталады.
Бірінші бөлім Зеренді ауданының физикалық-географиялық сипаттамасы
деп аталып, онда Зеренді ауданының физика-географиялық орны, геологиялық
құрылысы мен тектоникасы және рельеф жағдайы мен климаты талданады. Ол төрт
тараушадан тұрады.
Екінші бөлім Зеренді ауданының шағын өзен-көлдерін зерттеп игеру
деп аталып, онда Зеренді аймағындағы шағын өзен-көлдердің жалпы сипаттамасы
және ауданның тұщы су көздерін комплексті пайдалану жолдары мен Зеренді
ауданының шағын өзен-көлдерінің экологиялық жағдайына талдау жасалынды.
Аталмыш бөлім з тараушадан құралған.
Үшінші бөлім Су қорларын ластанудан және сарқылудан қорғау деп
аталып, онда Зеренді аймағындағы шағын өзен-көл суларының қазіргі жай-күйі,
су қорларының ластануы мен сарқылуының себептері және су көздерінің
тазалығын сақтау және қалпына келтіру шараларына байланысты мәселелер
талданды. Бұл тарау да үш тараушадан тұрады.
Қорытындыда талдау барысында дипломдық жұмыстың негізгі қорытындылары
мен нәтижелері жалпы сипатта берілген.
1. ЗЕРЕНДІ АУДАНЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ
Зеренді ауданы- Ақмола облысының солтүстігінде орналасқан әкімшілік
бөлік. 1935 жылы құрылған. 1997 жылы Көкшетау ауданымен біріктірілген.
Жерінің аумағы 8,0 км². Тұрғыны 50,2 мың адам. Ауданындағы 85 елді
мекен, 11 ауылдық, 3 кенттік әкімшілік окруктерге біріктірілген.
Аудан орталығы- Зеренді ауылы. Зеренді ауданы Көкшетау қыратының
солтүстігін алып жатыр.
Зеренді ауданы солтүстігінен және батысынан Солтүстік Қазақстан
облысымен, шығысында Бурабай, оңтүстігінде Сандықтау аудандарымен
шектеседі. Аудан жері арқылы Алматы- Петропавл, Қостанай- Барнауыл темір
жолдары, Алматы- Петропавл, Атбасар- Көкшетау, Саумалкөл- Шортанды тағы
басқа транспорт бағыттарымен жолдар өтеді.
Сонымен қатар ауданда доломит кеніші, тас ұсататын, спирт зауыттары,
құрылыс материалдарын өндіретін, тұрмыстық қызмет көрсететін кәсіпорындар,
астық қабылдау пункттері, нан, май заттары, баспахана бар. Зеренді
ауданының экономикасының басты салалары егін және мал шаруашылығы. Ауыл
шаруашылығына пайдаланылатын жері 642,4 мың га, тыңайған жері 112,0 мың га,
жайылымы 278,2 мың гектар жерін қамтыса, орманы 85,9 мың гектар жерді
қамтиды. Бұрынғы мамандырылған 15 астық, 2 шошқа, 2 картоп, 4 ет, 1 жылқы,
1 бау-бақша, 1 көкеніс- сүт кеңшарлары негізінде 2 акциондық қоғам (Целина,
Болашақ), 2 өндірістік кооператив, (Зеренді, Картофель), 39 ЖШС, 176 шаруа
қожалығы құрылған. Егін шаруашылығының басты салалары: астық, жемшөп,
картоп, көкеніс, жеміс-жидек өндіру.
Мал шаруашылығының басты салалары: сиыр, қой мен ешкі, шошқа, жылқы,
құс өсіру болып табылады.
Ауданда 5 мектепке дейінгі балалар мекемесі, 42 жалпы білім беретін,
музыка, спорт мектептері, 2 кәсіптік училище, колледж, мәдениет үйлері,
клубтар кітапханалар, 80 емдеу-сауықтыру мекемелері, оның ішінде 65 фельдш-
акушер пункт бар.
Зеренді демалыс аймағы- Зеренді ауданында орналасқан демалыс орны.
Аймақтың қыратты- төбелі жер бедері шоқы, қырқалармен үйлесімен тапқан.
Олардың баурайларында қайың, реликті шырша өскен орман қалыптасқан.
Бұлардың барлығы туризм индустриясын дамытуға, санаторийлер мен курорттар,
демалыс үйлері мен балалардың денсаулығын сауықтыратын лагерлер, шаңғы
базаларын, ұлттық табиғи парк құруға қолайлы. Зеренді ауданында
Қарағайлы, Зерен плюс, Сұңқар, Құлпынай мүйісі,
Мәлік Ғабдуллин атындағы мектеп лицейі және Еуразия университетінің
спорттық-сауықтыру лагерлері, Аққайың, Жасыл мүйіс, Ұшқын, Шығыс,
демалыс базалары шоғырланған. Демалушыларға Керемет Нұр ауыл тағы
басқа кафелері, Көмек кемпингі, Оазис мотелі, Қалқаман қонақ үйі,
тағы басқалары қызмет көрсетеді. Демалушыларға уақытты тиімді өткізу
мақсатында шаңғы трассалары, стадион салынған. Сонымен қатар, демалушыларға
арнап 11 экологиялық туристік маршрут ұйымдастырылған. Бұл маршруттар
бойында Барлаутөбе, Шиелі, Беріктас, Ақшабұлт, Құзбасары, Аюлы, Қоянды,
Сұлутөбе, Әулиешың, Қойтас, Жекетау, Жайынауаз, тағы басқа шоқылармен
жартастар, балбалтастар кесдеседі. Демалыс орны Зеренді табиғи
зоолологиялық қорықшасы аумағында орналасқан.[1, 303-310 б]
2. ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ, ТЕКТОНИКАСЫ
Геологиялық даму барысында Қазақстан жерін әлденеше рет су басып,
кейінен теңіз табаны құрлыққа айналған. Осының нәтижесінде, теңіз бен
құрлықтың табиғат жағдайы өзгерген.
Палеозойға дейін, яғни архей және протерозой эраларында, республика
аумағын тұтастай дерлік теңіз суы басып жатқан геосинклинальды аймақ болды.
Жерінің геологиялық құрылысы каледон және герцин қатпарлығы кезінде
қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі
басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған
таулы өлке мезазой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналады. Облыс жері
негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен,
құмтастарынан, альбитофирлерінен, әктастарынан конгломераттарынан,
түзілегн. Солармен бірге интрузиялық (гранит, диорит, габбро тағы басқа)
және эффузиялық жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды неоген мен
төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жатыр.
Сарыарқаның біршама көтеріңкі келген қырқалар мен қыраттар Зеренді
ауданында кездеседі. Олар негізінен жеке қырқалар, жалдар немесе
салыстырмалы түрде біріктеу келген төбешікті жер бедерімен сипатталады.
Аласа таулармен төбешікті тауларға кайнозой кезеңіндегі біршама
қарқынды көтерілген жақпартастар тән.
Ұсақ шоқылықтар суайрықтармен және өзен маңының ұсақ шоқылықтарымен
ерекшелінеді. Біріншісі- қырқа тәрізді қырат немесе палеозойдың тау
жыныстарынан түзілген, жазық жерде біршама көтеріңкі келген жеке төбелерден
тұрады.
Өзен маңындағы ұсақ шоқылықтар денудацияның қазіргі жер бетін құрайды.
Олардың деңгейі аласа және эрозиялық базисі төмен.
Бұл аласа таулы жер бедері негізінен беткей экспозициясымен және
телімнің кейбір тұстарын құрайтын тау жыныстарының кұрамымен сипатталады.
Жер бедерінің өте айқын пішіндері кварциттер, альбитофирлер және
граниттерден түзілген телімдерде байқалады. Тақтатас, құмтас және
конглометраттардан түзілген жер бедері біршама дөңді-белесті пішіндермен
айқындалады.
Зеренді таулары - Көкшетау қыратының орталық бөлігіндегі орманды-
таулы алқап. Зеренді ауданында орналасқан. Батыстан шығысқа, солтүстіктен-
шығысқа қарай 28 км-ге созылған, енді жері 18-20км. Батысында Жыланды
тауына ұласады.
Абсолюттік биіктігі 587 метр. Жер қыртысы палеозойға дейінгі гнейс,
мәрмәр және кристалды тақтастан, сондай-ақ, девон және тас көмір
кезеңдерінің шөгінділерінен түзілген. Зеренді тауын шоқ қарағайлы, қайыңды
ормандар көмкеріп жатыр. Төңірегінде тұщы көлдер орналасқан.
Жыланды тауы - Ақмырза өзенінің оң жағалауында орналасқан. Ерейментау
ауданындағы Торғай ауданынан оңтүстік батысқа қарай 15 км жерде. Абсалюттік
биіктігі 395 метр, ұзындығы 6 км, енді жері 3 км-ді алып жатыр Беткейі
көлбеу. Элювийлі-деоювийлі шөгінділер жапқан ордовиктің тау жыныстарынан
түзілген. Сортаңтау күңгірт қоңыр топырағында бетегелі- бозды өсімдіктер
өседі,
Зеренді қорықшысы - Зеренді ауданындағы облыс мәні бар зоологияық
қорықша. 1979 жылы құрылған. Ауданы 23 мың га жерді құрайды
Қорықша аумағындағы қыратты-төбелі жазық жерлер гранитті шоқылар мен
адырлы қырқаларға ұласады. Олардың баурайларында қарағайлы қалың орман,
астық тұқымдас өсімдіктер мен түрлі шөптесін өсімдіктер аралас өседі.
Қорықшада бұлан, елік, борсық, қасқыр, түлкі, тиін, құр тағы басқа
мекендейді.
Кен байлықтарынна алтын, уран, боксит, сүрме, емдік сөз, мыс,
молибден, кобальт, каолин сазы, қызғылт гранит, долалит, кварц құмы,
құрылыс материалдары тағы басқалары өндіріледі.
3. РЕЛЬЕФ ЖАҒДАЙЫ
Қазақстанның жер бедері оның геологиялық құрылысы мен даму тарихына
тікелей байланысты. Жер шарының басқа аудандары сияқты Қазақстан аумағында
да жер бедері әлі даму үстінде.
Ауданның жер бедері біркелкі емес. Мұнда аласа таулар мен шоқылар,
өзен-көлдері, қырқарлары, өзен аңғарлары мен көл қазаншұнқырлары кездеседі.
Жер бедерінің мұндай әрқилы болуына ауданның геологиялық тарихындағы
жер қыртысының күрделі қалыптасуы әсер етеді.
Зеренді ауданының маңында кристалды тау жыныстары төбелі таулардың
басында жер бетіне шығып жатыр. Мұнда бірнеше көлдер шоғыры шоғырланған.
Жазықтардың кейбір жері қолат, өзен және өзен аңғарларымен тілімделген.
Соңғы жылдары дала зонасының жер бедерінде беткейлерінің эрозиялық
шайындыларымен және жыраларымен тілімделгені байқалады.
Ірі таулары: Зеренді тауы 587м биіктікте , Жыланды 609м, Қараүңгір
551м, Елікті 502 м, Нарөлген 489 м тағы басқа таулары бар.
Аудан жерінде шіріндісі мол қара және күңгірт қоңыр топырақ кең
тараған, сортаңдар да кездеседі. Тың игеру жылдары ауданның көп жері
жыртылып, жел, су эрозияларына ұшыраған қазіргі антропогенді ландшафтыларды
қалыптастырды.
Ауданының солтүстік бөлігін қайың, терек шоқтары өскен ормандар алып
жатыр. Қыраттың биік жерлері мен шоқыларда қарағай, Зеренді өңірінде қылқан
жапырақты орман, Кіші Түкті өңірінде қайыңды, теректі ормандар басым. Ашық
жерлерде қарағай, тобылғы, бұталар, қалың шалғындық, астық тұқымда түрлі
шөп, қызғылт селеу, сәбізшөп, бетеге, жусан, тастақты жерлерінде қына
өседі. Сонымен қатар орманда қарақат, таңқурай, мойыл итмұрын бүлдірген
көптеп кездеседі.
Антропогенді ландшафтылары, яғни ауыл шаруашылығына пайдалынылатын жер
642,4 мың гектар алқапты алып жатыр, оның ішінде жыртылған егістігі 249,1
мың га, тыңайған жері 112,0 мың га, шабындығы 3,1 мың га, жайылымы 278,2
мың га, орман 85,9 мың га жерді қамтып жатыр.
Егін шаруашылығының басты салалары: астық, жемшөп, картоп көкеніс,
жеміс-жидек өндіру болып табылады.
4. КЛИМАТЫ
Зеренді ауданының климаты тым континеттік және құрғақ. Климатты
қалыптастырушы негізгі факторларға күн сәулелілігі (шуақтылығы) және
азиялық антициклон (қыс айларында) жатады. Антициклонның әсерінен қыс
айларында ашық ауа райы қалыптасады. Бұл антициклондық режим көктем
айларында да сақталады.Көктемде тұрақты емес құрғақ жылы ауа райы
қалыптасады да күндіз температура жоғары болып, түнде үсік жүреді. Жаз
айларында дала кеңістігіне оңтүстік, оңтүстік- батыстан келетін құрғақ жылы
ауа ағысы ауаны жылытады да бұлтсыз ыстық ауа райы қалыптасады.Қаңтар
айының жылдық орташа температурасы оңтүстік шығыста -18ºС құрайды. Ауаның
аудан бойынша абсалютті минимумы -49-54ºС. Жазы жылы, әрі құрғақ болады
шілдеде 19ºС- қа жетеді. Жылы кезеңнің ұзақтығы 194-200 күн болады. Ашық
және тегіс телімдердегі аяссыз кезең 105 күнге жетеді.
Ал максимальды температурасы 44ºС-қа жетеді. Сонымен қатар қысы ұзақ
суық, қары аз 20см шамасында жылына орта есеппен 140-160 күн жатады. Қар
еритін кезде қар құрамындағы судың қоры 90-95 мм-ді құрайды.
Жауын шашынының жылдық мөлшері 350-400мм дейін болады. Тұрақты қар
жамылғысы әдетте қараша айының ортасында қалыптасады да 120-150 күндей
жатады. Қаңтар айында аяз күшейе түседі де 25ºС –қа жететін аязды күндер
саны 10-15 күннен 35-39 күнге дейін, кейбір жылдары бір ай ішінде 15-18
күнге дейін жетеді.
Сәл құрғақ қоңыржай жылы аудан. Оның гидротермикалық коэффиценті 1,0-
ге тең. 10ºС-тан жоғарғы активті температураның жылдық жиынтығы 2100ºС-тан
аспайды. Жылдың жылы мезгілінде мұнда 190 мм-ге дейін жауын-шашын түседі.
Жылдың жылы мезгілінде аудан аумағында ауаның салыстырмалы ылғалдығы
солтүстіктен оңтүстікке қарай кемиді. Ауаның орташа салыстырмалы
ылғалдылығы мамыр-маусым айларында 54%-56%- ды құрайды.Жауын- шашынның ең
көп түсетін кезі- шілде айында, ал ең аз түсуі ақпан айында болады. Аудан
жел өтінде орналасқандықтан желдің орташа жылдамдығы 5,1 мсек-қа дейін
жетеді. Желдің ең қатты соғатын кезі наурыз айында байқалады. Сәуір, қараша
және желтоқсан айларында біршама төмен болады. Желдің ең аз айлық
жылдамдығы тамыз айында келеді. Қарашадан сәуір айына дейін желдің орташа
айлық жылдамдығы арта түседі. Жылдың суық айларында жел режимі негізінен
Сібір антициклонының батыс тармағы әсерінен болса, жылы кезеңде барикалық
депрессияның әлсіз қалыптасуымен анықталады.
Аудан аумағында күн күркіреу көбінесе қатты жел, нөсер жауын, бұршақ
жауумен ілесе жүреді және мұндай табиғат құбылыстары негізінен жаз
айларында, сирек жағдайда көктемд айларында болады. Күн күркіреудің орташа
мөлшері 19-25 күн. Жаз айларында келетін (әсіресе шілдеде) күн күркіреудің
орташа ұзақтығы 2,4 сағатты құрайды.
Бұршақ жылдың жылы мезгілінде түседі және жолақ тәрізді болып
ұзындығы мен ені бірнеше км-ге жетеді. Жылына орта есеппен 1-2 күн, кейде
50 күннен де асып кетеді.
Бұрқасын жиі қайталанып, оның жылдық мөлшері 20-50 күн кейде 50 күннен
де асып кетеді. Далалы аймақтарда шаңды боран жылына 15-35 күнге, тұманды
күндері 24-65 күнге жетеді. Тұманның жиі байқалатын кездері наурыз – сәуір
айларында, және желтоқсанда болады.
Климаттық ауданға тән ерекшелігі қуаңшылық. Өте қуаңшылық (облыс
бойынша) 1955, 1957, 1967-63, 1965, 1967, 1982, 1984 жылдары
байқалады.Сәуір-қыркүейк айларында қуаң күндер саны 14-20-ға дейін жетеді.
Тұрақты қар жамылғысы әдетте қараша айының ортасында қалыптасады да 140
күндей сақталып 35-40 см-ге жетеді.Қар еритін кезде қар құрамындағы судың
қоры 90-95 мм-ді құрайды.
Қаңтар айында аяз күшейе түседі де 25ºС –қа жететін аязды күндер саны
10-15 күннен 35-39 күнге дейін, кейбір жылдары бір ай ішінде 15-18 күнге
дейін жетеді.
1. ЗЕРЕНДІ АУДАНЫНЫҢ ШАҒЫН ӨЗЕН КӨЛДЕРІН ЗЕРТТЕП ИГЕРУ.
1. ШАҒЫН ӨЗЕН КӨЛДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зеренді ауданының жалпы аумағы 8,0 мың гектар , осының 11429 га
су объектілері. Аудан дала және орманды дала зоналарында орналасқан.
Аудандық су ресурстары өзендер мен уақытша ағатын ағын сулардың көпжылдық
орташа жиынтығынан тұрады.
Территориясында өзендер шамалы, көлдер көп, барлығы 43 көл, 5 өзен, 3
тоспа бөгет, 1 су қоймасы, 48 табиғи, 4 жасанды су объектілері бар.
Көлдер типін 1 кестеден қарауға болады
1 Кесте
Жалпы көлдердің 18 шаруашылыққа пайдалы, 25 жарамсыз болып табылады.
Барлық өзен-көлдердің 41,8% шаруашылыққа жарамды болып келеді.
Аудан аумағындағы гидрографикалық жүйенің ерекшелігіне өзендер санының
аз болуы және уақытша ағын сулар санының көп болуы жатады. Гидрографикалық
тордың тығыздығы біршама көп бөлігі Терісаққан мен Жабай өзендерінің
жоғарғы ағысында шоғырланған.
Өзендердің алаптары аудан аумағындағы көл қазаншұнқырлары мен
ойпауытты жерлерде тұйықталған немесе обылыс шекарасынан алыс емес жерлерде
бітеді.
Уақытша су жүретін арналарды және су жиналатын аудандары әр қилы:
Олардың 10 ның ұзындығы 5 км астам болады.. Біршама ірі уақытша су
жүргізетен су ағындарының ұзындықтары 80- 100 км-ге жетеді, ал су жиналатын
алабы 600-2500км². Уақытша су арналары аңғарларының ені негізінен 0,3-09 км
аралығында. Ал кейбір уақытша су арналарының ені 2-3 км-ге жетеді. Бұл кең
аңғарлар негізінен көлтабанды бөгеттер салуға пайдаланады. Өзендер мен
уақытша ағын су арналары негізінен қар суымен толығады. Олардың жылдық
ағын судағы үлес салмағы 70%-ға, ал уақытша су арналарының үлес салмағы 80-
90% жетеді. Жауын-шашыннан ағын сулар өте сирек және маңызды саналады.
Өзендердің салалары су деңгейінің сабасы негізінде топырақ қыртысы
суларымен толығады.
Ауданның солтүстігінде өзеннің саба кезіндегі ағын көлемі
ауданныңоңтүстігіндегі өзеннің ағын көлемінен 1-1,5 есе көп. Қыс айларында
ағын көлемі жылдық көлемнің 0,2%-ын ғана құрайды.
Көктемгі су тасу ұзақтығы өзендердің су жиналатын алабы және
орналасқан жеріне тәуелді. Өзендерде су тасу 41 күннен 58 күнге дейін, ұсақ
өзендерде 78 күннен 20 күнге дейін жүреді. Ұсақ өзендердегі ағын судың
жалпы ұзақтығы 10-20 тәулік, орта өзендерде 20-30, ал ірі өзендерде 200-210
тәулік болады. Өзен аңғарлары кең және сәл тілімденген беткейлері жайпақ
келеді.
Тар, қысыңқы келген аңғарлар жартасты тау жыныстарының жер бетіне
шығып жатқан телімінде ғана кездеседі.
Ағын суларды реттеп отыруға арналған тоған, бөгендердің салынуына
байланысты, өзен жайылмаларын су басу тек суы мол жылдары бөгендерден бір
уақытта су жіберу кезінде байқалады.
Аудан аумағында тұщы және тұзды көлдердің таралуында ешқандай заңдылық
байқалмайды. Қандай да болмасын ауданда әр түрлі тұз ертіндісі бар көлдер
кездесе береді. Өзен анғарларындағы көлдердің басым бөлігі ескі арналық
көлдер. Көл қазаншұнқырларының көпшілігі дефляциялық немесе суффозиялық
процесстер (негізгі ұсақ жайылма көлдер)әсерінен пайда болған.
Олардың түбі тегіс және жағалаулары салыстырмалы түрде биік келген.
Тұнбаның шөгуі және шөптердің өсіп кетуі салдарынан көлдердің басым
бөлігі деградацияға ұшыраған. Көктем айында олар су айдынына айналады, ал
жаз айларында кейде құрғап қалады. Көлдердің көпшілігін шаруашылыққа
қолданады. [309-312]
2 кесте Зеренді ауданының шағын өзен көлдерінің сипаттамасы
№ Су айдынының Ауыл округтерінің S аудан гаТереңдігіСу айдынының
атауы атауы М түрі
(орташа)
1Зеренді Зеренді ауданы 1200 5 тұщы
22 Коровье Красный Кордон 86 2,5 тұщы
33 Шемульді Зеренді 250 1,5 тұщы
44 Қарағайлы Зеренді 240 2 тұщы
55 Куркөл Заборовка 240 1,5 тұщы
66 Даулет Заборовка 260 1 тұщы
77 Солдаткөл Ұяла 100 1,5 тұщы
88 Карлыкөл Булақты 80 0,8 тұщы
99 Кундыкөл Приреченский 612 1,8 тұщы
110Коскөл Көкшетау 145 1 тұщы
111Жолдыбай Симферопольск 100 1 тұзды
112Шуңқыркөл Қонысбай 60 0,5 тұщы
113Қопа Көкшетау 1300 2 тұщы
114Кішкенкөл Приреченски 70 0,2 тұщы
115Қайранкөл Буланды 300 1 тұщы
116Дороговск Дороговка 260 0,8 тұщы
117Дороговск Малые Тюкты 196,7 2,8 тұщы
118Кұскөл Приреченски 158,8 1,5 тұщы
119Айдабол Викторовка 1652 3 тұщы
220Моховое Пухальск 30 5 тұщы
221Желтау Қарауыл- Қанай 394,8 1,5 тұзды
222Жамантұз Қарауыл-Қанай 340,8 1,8 тұщы
223Ащысор Қарауыл-Қанай 187,8 1,2 тұщы
224Красное Викторовка 75 1,2 тұщы
225Кеноткөл Приреченск 40 1,5 тұщы
226Баратай Баратай 238 1,5 тұщы
227Биргиз Пухальск 107 1,8 тұщы
228Арықбалық Костомарово 60 1,2 тұщы
229Жалтыркөл Сөрыкөл 40 1 тұщы
330Ащыкөл Булақты 60 1,5 тұщы
331Саламсор Ортак 40 0,5 тұщы
332Бақыткөл Самарбай 20 0,2 тұщы
333Ащыкөл Самарбай 15,8 0,5 тұщы
334 Кенжекарасал Ақкөл 15 0,2 тұщы
335Аукөл Шағалалы 100 2 тұщы
336Суалма Шағалалы 15,8 1 тұщы
337Қызылсор Қарауыл-Қанай би 300 2 тұщы
338Ащыкөл Самарбмй 15,8 0,5 тұщы
339Акшысор Қазақстан 220 1,8 тұщы
440Копа-Шабут Ақкөл 400 құрғақ тұщы
441Мурзакулсары Ортақ 18 0,3 тұщы
442Ахметжансор Самарбай 15,5 0,2 тұщы
443Ащыкөл Булақты 18 0,2 тұщы
Сонымен қатар ауданымыздағы ең үлкен көл болып Қопа көлі саналады.
Оның ауданы 1400 км-ді құрайды. Жасанды су қоймалары, Шағалалы өзені елді
мекенінде орналасқан. Ол Көкшетау қаласын сумен қамтамасыз етеді.
Ауданымызда 2000 жылға қарағанда табиғи су көздерінен су алу ұлғайып
келеді. Ұзақ уақыттан бері күрделі жөндеуден өтпеген тарамдаған және
магистральді су құбырларының тасымалдау кездегі жағдайының нашар болуынан
өте көп су ысырапталды. 2006-2009 жылдардығы су тасымалдау кезіндегі судың
ысырап болуын төмендегі көрсеткіштен көре аламыз.
Сурет 1
Тасымалдау кезеңде 2006 жылы 5,1 млн м³, 2008 жылы 3,2 млн м³ су
ысырап болды. 2001-2003 жылдары суды тұтыну 3-ке ұлғайды. Шағалалы өзенінің
басты ластанушысы болып нөсер жауын кезінде елді мекендерден сонымен бірге
минералды және органикалық тыңайтқыштардан ағатын еріген қар және жауын
шашын сулары саналады.
Жалпы Зеренді ауданының шағын өзендерін жеке-жеке сипаттайтын
болсақ. Зеренді ауданында барлығы 5 өзен бар. Олардың барлығы ауыл
шаруашылық саласына кеңінен пайдаланады.
Кесте 3
Қылшақты – Ертіс алабындағы өзен. Ақмола облысындағы Бурабай,
Зеренді аудандарының жерімен ағады. Ұзындығы 104 км², су жиналатын алабы
1010 км². Щучинск қаласының оңтүстік- шығысынан басталады. Көкшетау қаласы
арқылы өтіп, Қопа көліне құяды. Аңғары жоғары және төменгі бөлігінде кең 2-
3 км, беткейлері жатық, орта ағысында жарлы, биіктігі 204м. Ені 100-300
метр жайылмасы арнасының бір жағында ғана орналасқан. Суының көп мөлшері
жауын шашаын суымен толығады. Су ағымы Кенесары ауылы тұсында 0,54 м³с
ұзындығы 10 км –ден астам 14 саласы бар. Өзенге 10 тоған салынған. Қылшақты
өзені бақша, мал суаруға пайдалынылады.
Жабай- Ертіс алабындағы өзен. Ақмола облысы, Зеренді, Сандықтау
аудандары жерімен ағып өтеді. Ұзындығы 196 км, су жиналатын алабының ауданы
8800 км². Зеренді тауынан бастау алып, Тимофеевка ауылының тұсында Есіл
өзеніне құяды. Төменгі арнасы кең ағысы баяу, жайылмасы 400м-ге дейін
жетеді, суы тұщы (тұздылығы 0,8-1,0 гл) Салалары- Жыланды, Айдабол,
Сарышақты көлдері. Көп жылдық орташа ағыны 0,89м³с болады. Жауын-шашын
және жер асты суымен толығады. Қазақ айының аяғында қатып, сәуірдің екнші
жартысында мұзы ериді. Өзенде көкбас, шортан, табан балық, шабақ бар.
Суы шаруашылықта кеңінен пайдаланылады.
Аршалы- Есіл алабындағы өзен. Солтүстік Қазақстан облысы. Зеренді
ауданы жеріндегі Айдабол маңынан бастау алады. Ақмола облысындағы Қалқұтан
өзеніне құяды. Ұзындығы 174 км, су жинау алабының ауданы 4160 км². Басты
салалары: Түкті, Кеңащы және Қоңыр. Жоғарғы ағысы Көкшетау қыратымен өтеді
де, төменгі ағысы төбелі жазықпен ағады. Салаларының жалпы ұзындығы 514 км.
Орта ағысында аңғарының ені 1-2 км-ге жетеді.
Еріген қар және жер асты суымен толығады. Сағасындағы жылдық орташа су
ағының мөлшері 2,44 с³с. Суы көктемгі тасқын кезде тұщы (200-300мгл),
жазда сабасына түсіп тартылғанда ащы (450-500мгл) болды. Алабы толық
игерілген, көпшілік бөлігі жыртылған. Шабындыққа, мал жайылымына
пайдаланылады. Жаңа Қалқұтан ауылы тұсында өзен арнасы бөгелген. Бөгеннің
көлемі 650мың м³ алып жатыр.
Шағалалы-Солтүстік қазақстан облысының Айыртау, Тайынша, Ақмола
облысының Зеренді ауданының аумағы арқылы ағатын өзен. Ертіс алабында.
Көкшетау қыратынан басталып, Шағалалытеңіз көліне құяды. Ұзындығы 234 км,
су жиналатын алабы 9220 км². Ені 1-1,4 км-ге дейін өзгереді.
Негізгі салалары- Терісбұтақ (27км), Қошқарбай (49 км), Ащыөзен
(23км),
Алабы жоғары және орташа бөлігінде жазықты. Аңғары Қопа көліне
құйғанға дейін қыратты-төбелі, төмен бөлігі жазықты болып айқын
қалыптасқан, көбінесе жәшік тәрізді, ені 10-15 м-ден 1-1,4 км-ге дейін
өзгереді, жар қабағының биіктігі 10-15м болады.
Қопа көлінен төменде аңғары айқын байқалмайды, айналадағы ортамен
тұтасып кеткен. Жайылмасы екі жиекті, орташа ені 0,1-0,2 км, енділеу жері
3-4км, суы мол жылдары 3-6 тәулік бойы биіктігі 0,7-1,3 м су басады.
Арнасы ирелеңді, Қопа көліне дейін орташа биіктігі 1,2-1,3 м,
сағасында 0,5-0,7м құрайды. Жауын-шашын жер асты суымен толығады. Көктемде
20-40 күндей суы тасып, жазғы- күзгі уақытта сабасына түседі.
Суының минералдылығы көктемгі су тасу кезінде жоғары ағысында 200-600
мгл-ден, төменде 300-700 мгл-ге жазғы сабалақ кезеңде, 700-900 мгл-ден
1000-1100 мгл-ге дейін өзгереді. Орташа көп жылдық су өтімі Северный
тұсында 1,42 м лайлылығы 600-700 гм³.
Өзен суы егістік, шабындық жерлерді суаруға, елді мекендерді ауыз
сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Ащыөзен- Зеренді ауданындағы өзен. Белое көлінің шығысымен ағады.
Бастауын Шағалалы өзенінің сол саласы Чернига және Сухая речь өзендерінің
қосылған жерінен алынған. Өзен аты суының ащы болуына байланысты аталса
керек.[312-315]
Сурет 2
Зеренді ауданындағы шағын өзендердің су жиналатын алабы (км²)
Зеренді ауданындағы шағын өзендерінің су жиналатын алабының
қаншалықты көлемде екенін талдау жасасақ онда Шағалалы өзені аудан бойынша
су жиналатын алабы 9220 км²-ді құраса, ең аз су жиналатын алабы бар Аршалы
өзені болмақ. Зеренді ауданының шағын өзендерінің су жиналатын алабының
көлемі жағынан екінші орынға Жабай өзені 8800 км² яғни 38 пайызын құрайды.
Қылшақты өзенінің су жиналатын алабының көлемі 1010 км² болса, бұл барлық
шағын өзендердің су жиналатын алап көлемінің 4 пайызына ғана ие болады.
Зеренді ауданында ащы және тұщы көлдері көп. Көлдерінің 18%
шаруашылықтарда пайдаланылады.
25% шаруашылыққа пайдасы шамалы игерілмеген болып келеді. Соның ішінде
Ірі көлдері- 9, орташа көлдері-10, кіші көлдері - 24, тұщы көлдері - 42,
сонымен қатар 2 тұзды көлі бар.
Кесте 4
Жамантұз- Есіл алабындағы көл. Зеренді ауданының солтүстігіне таман,
Тайынша ауданымен шектеседі. Шағалалы өзенінің салалаық аңғарының сол
жағында теңіз деңгейінен 123,2м жоғары орналасқан. Аумағы 29,6 км²,
ұзындығы 16,5км², ені 6,4км.
Жауын-шашын және жер асты суымен толығады. Көктемде іргелес Кішкенесор
көлімен ұласып кетеді. Жағасы жайпақ, оңтүстік жағы батпақты, солтүстік
жағы кемерлі. Қараша, Сәуір айлары аралығында мұз қатады. Суы тұзды.
Көктемде мал ішуге жарамды. Алабы шабындық, жайылым ретінде пайдаланылады.
Зеренді - Есіл алабындағы тұйық көл. Ақмола облысының Зеренді
ауданында орналасқан. Ауданы 11,9 км², ұзындығы 6,1км, ені 3,8 км құрайды.
Тереңдігі 4,0-4,8м. Оңтүстік және оңтүстік батыс жағалауының биіктігі
10м, батыс жағалауының биіктігі 4,0 метрге жетеді. Оңтүстік жағалауы сай-
жыраларымен тілімденген. Суы тұщы, ішуге жарамды. Зеренді көлінің табиғаты
өте әсем, оны қалың қарағайлы аласа таулар қоршаған. Оңтүстік – батыс
жағасында демалыс үйлері, жазғы лагерлер орналасқан.
Суында мөңке, шортан, алабұға тағы басқа балықтар тіршілік етеді.
Жолдыбай- Ертіс алабындағы тұйық көл. Ауданы 25,9км², ұзындығы 6,8км,
ені 5,0 шамасында. Оңтүстік және шығыс жағалауы 1,5-2,5м келген тік жар,
басқа жерлері жайпақ. Суы тұщы. Көлге батысынан Сарыөзек өзені құяды.
Қарашаның басында қатып, сәуірдің аяғында мұзы түседі. Көктемде мал суаруға
пайдаланылады.
Қараүңгір - Ақмола облысының Зеренді және Бурабай аудандарындағы
тұйық көл. Дороговка ауылынан шығысқа қарай 12км жерде орналасқан. Ауданы
12,2 км², ұзындығы 12,5км, ені 0,9, тереңдігі 1,8 метрді құрайды. Жағалауы
жайпақ, ағаш сирек өседі. Суы тұзды болып келеді. Көктемде мал суарылады
және шаруашылық саласына пайдаланады.
Құмдыкөл- Есіл алабындағы көл ауданының оңтүстігінде орналасқан.
Сандықтау ауданымен шектеседі. Ауданы 10,4 км², ұзындығы 5,6км, ені 3,1км,
тереңдігі 2,9м. Көл жағасы тік жарлы, оңтүстік 3-4 м, оңтүстік-батысы 6-7м,
солтүстігі жайпақ жағасында қамыс өседі. Көл түбі құмды, тегіс. Көлге
құятын ірі өзендер жоқ. Жағалауы су-жыралармен тілімделген. Суы тұщы,
пайдалануға жарамды.
Қарлыкөл – көл. Зеренді ауданының батысындағы Қарлыкөл аулынан шығысқа
қарай 3 км жерде, теңіз деңгейінен 335,8 м биіктікте орналасқан. Аумағы 3,3
км², ұзындығы 2,5 км- ді құрайды. Сонымен қатар ең енді жері 1,7 км,
жағалауының ұзындығы 7,3 км –ді алып жатыр. Су жиналатын алабының аумағы
35,6 км², терең жері 1,2 метр. Жалпы суының көлемі 3,2 млн.м² болады.
Оңтүстік жағалауынан басқа жері- көлбеу болып келеді. Түбі лайлы.
Еріген қар және жер асты суларымен толығады. Көл суы желтоқсанның
басында қатып, сәуірдің алғашқы аптасында ери бастайды. Жазда кеуіп қалады.
Мал суаруға пайдаланылады.
Ақшасор- Зеренді ауданындағы тұзды көл. Қылшақты өзенінің оң
жағалауында, Көкшетау қаласының шығысында орналасқан. Ауданы 10км²,
ұзындығы 5км, ені 2км, тереңдігі 2 м. Көлге құятын ірі өзендер жоқ.
Жағалауы сай-жыралармен тілімделген. Суы тұщы болып келеді..
Ащысор- Зеренді және Бурабай аудандарының шекарасында орналасқан көл.
Қараүңгір көлінің солтүстігінде орналасқан. Көлдің аты суының ащы болуына
байланысты қойылса керек.
Айдабол- Зеренді ауданындағы көл. Теңіз деңгейінен 427,0 м биіктікте
орналасқан. Климат жағдайларына байланысты аумағы 15,3 км²-ден 35,0 км²-ге
дейін өзгеріп отырады. Орташа ұзындығы 5,7 км, енді жері 3,9 км, ең терең
жері 3,0 метрге жетеді. Жағалауында ені 100- 150 метрге дейін қоға аралас
қамыс өседі. Суы тұщы, мал суаруға тағы басқа шаруашылық қажетіне
пайдаланылады. Айдабол көлінің солтүстігінде Зеренді, оңтүстігінде
Сандықтау және Жақсытүкті орманды таулар қоршап жатыр. Көлге шығысынан
Аршалы өзен, батысынан Жабай өзенінің бір тармағы келіп құяды. Батыс
жағынан Көкшетау – Атбасар автомобиль жолы өтеді. Жол бойында орта жүздің
биі Айдаболдың құрметіне аталған кент орналасқан.
Сондай –ақ Зеренді ауданындағы шағын көлдерді сипаттасақ онда ең үлкен
көл болып Жамантұз көлі бірінші орында болады. Көлдерінің көбі ауыл
шаруашылығында пайдалануға жарамды болып келеді. Зеренді ауданының шағын
көлдеріне қысқаша мінездеме жасасақ. Онда:
Кесте 5
Көлдер Ауданы S км² Ұзындығы км² Тереңдігі (м) Ені
Жамантұз 29,6 16,5 123,2 6,4
Зеренді 11,9 6,1 4,0-4,8 3,8
Жолдыбай 25,9 6,8 5,0 1,5-2,5
Құмдыкөл 10,4 5,6 2,9 3,1
Қараүңгір 12,2 12,5 1,8 0,9
Ақшасор 10 5 2 2
Қарлыкөл 3,3 2,5 1,2 1,7
Айдабол 15,3 5,7 3,0 3,9
Бұл кесте бойынша ауданымыздың барлық көлдері басқа аудандармен
салыстырғанда соншалықты тереңдігі байқалмайтынын көре аламыз.
2. АУДАННЫҢ ТҰЩЫ СУ КӨЗДЕРІН КОМПЛЕКСТІ
ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
Су – баға жетпес байлық. Өйткені денедегі судың 10-12 пайызы
жоғалса,организм әлсірей бастайды, ал судың мөлшері 20-25% азайса адам
өледі. Сондықтан адам денсаулығы мен жануарлардың өсуінің басты шарттарының
бірі – сапалы тұщы су. Тұщы су тек қана адамдар мен жануарлардың ішуі үшін
емес, егінді суаруға, өнеркәсіппен қатар барлық технологиялық процестер
жұмыс істеу үшін де қажет.
Су ресурстарын комплексті пайдалану қазіргі кезеңдегі қоғамның
дамуында маңызды орын алады. Суды пайдалану есептерін шешу үшін, су
шаруашылық комплексін толық қарастырамыз.
Экономикадағы қайта құрулар бетбұрыстары, өнеркәсіп және ауыл
шаруашылығындағы болып жатқан өзгерістер мен халықтық тұрмысын жақсарту
суды пайдалану көздерін және оның басқада формаларын көбейтіп ұлғайтуды
қажет етеді.
Зеренді ауданын сумен қамтамасыз ету мен суды қорғау маңызды
проблемаға айналуда. Ауданның ауыл шаруашылығы мен өндіріс орындарын
қалдықсыз өнеркәсіп технологияларына қосымша су қорларын жасап, сумен
қамтамасыз ету, қомақты қаражат шығындарын қажет етеді.
Су шаруашылық комплексі бір су бассейнінің су ресурстарын пайдаланатын
халық шаруашылығының әр түрлі салалсрының жиынтығын құрайды. Су шаруашылық
ресурстарын комплексті пайдаланып қорғаудың алғы шарттары;
-Қазіргі жағдайдағы адамдардың антропегендік шаруашылық әрекетін
ескере отырып, аудандағы табиғи өзен су көл суларын талдап, жан-жақты
бағалау;
-Халық шаруашылығына, оның барлық салаларына қажетті суды анықтап,
тұтынылған су нормаларын негіздеп, қалпына келмейтін қайта пайдалануға
жарамайтын шығындалған лас су көлемін есепке алу;
-Жекеленген су тұтынушылар суды үнемі пайдалану жөніндегі келісім
ұсыныстар;
-Су шаруашылық баланстарын жобалап, суға тапшы аудандарға бөлу;
-Табиғи суларды қорғау және оның ластануы мен азаюуын қадағалайтын
шаралар және өнеркәсіпте, комунальды, ауыл шаруашылыққа пайдаланылатын су
көздерін тазарту залалсыздандыруға қатысты ұсыныстар;
-Су шаруашылық, мелиоративтік құрылыс жобаларының экономикалық
эффективтілігін есептеу іс-шаралары;
-Ірі су шаруашылық істердіжүргізу зоналарындағы табиғат жағдайларының
өзгеруін бағалау;
-Жоба-ізденіс және ғылыми зерттеу жұмыстарының негізгі көлемін оның
құрамы мен орындалуын анықтау;
Су ресурстарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz