Жергілікті бюджеттерді ұйымдастыру
Жергілікті бюджеттің кіріс көзі ретіндегі міндетті төлемдер мен салықтар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТКЕ ТӨЛЕНЕТІН САЛЫҚТАР МЕН МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..7
1.1 Жергілікті бюджеттің кіріс көзі ретіндегі салықтар мен міндетті
төлемдердің экономикалық мәні мен
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Жергілікті бюджеттерді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарының
жоспары ... ... ..25
2. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТКЕ ҚҰЙЫЛАТЫН САЛЫҚТАР МЕН МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕРДІҢ
ОРЫНДАЛУЫН ТАЛДАУ (СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ АЙЫРТАУ АУДАНЫ
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ...33
2.1 Айыртау ауданының жергілікті бюджет кірісінің серпінін, құрамын
және құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 33
2.2 Айыртау ауданы бюджетінің шығыс жоспарының орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3. САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕР МЕН МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕР АРҚЫЛЫ БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН
ҰЛҒАЙТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
3.1 Салықтық түсімдер мен міндетті төлемдер негізінде жергілікті
бюджет жоспарын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2 Бюджеттің түсім бөлімін ұлғайтатын басты
әдістер ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік бюджетті құруда
салықтар мен міндетті төлемдер маңызды орын алады. Салық мәселесі мен
салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық – нарықтық
қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі эколномикалық
реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген
салықтық реформалардың тиімділігі мемлекеттің экономикалық даму
проблемаларын шешу қызметін атқарады. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде,
белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті
мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және
жеке тұлғалардан қайтарымсыз төлемдері.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап дамып
және нығайып келеді. Президенттің халыққа жолдауында Қазақстанның әлемнің
бәсекеге барынша қаблетті, әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің
қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым бағыты айқындады. Сол
басылымдардың ішінде салық мәселесіне біршама өзгерістер енгізілді. Екінші
басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру – туралы экономикалық өрлеудің
іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту, қарқынды
дамыту жолдарын ұсынуымыз қажет деп қарастырылған. Мысалы, екінші
басымдықты нақты іске асыру мақсатында Президент Үкіметке мыналарды
тапсырды:
- 2009 жылы қосымша құн салығын 12 %-ға азайту;
- 2009 жылдан бастап әлеуметтік салық шамамен 20%-ға дейін азайтылып, ол
жұмыс берушілердің жұмысшылар жалақысын өсіруге ынталандыру керек;
- 2009 жылдан бастап барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10 %-дық
белгіленген мөлшерлемесі ұсынылды. Еңбек ақысы аз жұмысшылар санатының
табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына
олардың салық салатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастауға
ұсынылған;
- 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап шағын бизнес субъектілері үшін салық
салудың кемітілген біріңғай мөлшерлемесі енгізілсін;
Осы аталған мәселе дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Бюджет жүйесін, салық және міндетті
төлемдер, салық саясатын зерттеу, салықтың қазіргі жағдайы, жеткен
жетістіктері, проблемалары отандық және шетелдік экономистердің
еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Қазақстан Республикасының салықтар
мен міндетті төлемдер мәселесін зерттеу барысында Үмбетәлиев А.Д., Керімбек
Ғ.Е., Мельников В.Д., Байдуйсенов А.Д., Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. сияқты
экономистер үлкен үлес қосқан.
Салықтар мен міндетті төлемдер мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі
болып табылады. Мемлекет салықтар мен міндетті төлемдерді экономиканы
дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде
пайдаланылады. Салықтар мен міндетті төлемдер мемлекеттің егемендігінің бір
көрінісі. Осынысымен салықтар мен міндетті төлемдер мемлекет меншігі мен
қарыздардан түсетін табыстан ерекшеленеді.
Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді. Одан да
басқа, салық салудың мүделігінде Трансферттік баға, Салық құпия
институты және басқалары. Салық есебінде оларды қолдану ерекшеліктерінің
түсінікті жазылуы және операцияның жеке түрлерінің, мәліметтер көздерінің,
жақтардың өзара қызметтері мен өзара тәуелділігі түсінікті түрде түсініктер
енгізілген.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының бюджетін толтыратын
салықтар мен міндетті төлемдер толықтай сипаттама беріліп, қазіргі кездегі
салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық экономикадағы алатын орнын,
проблемаларын және жетілдіру жолдарын қарастырдық.
Салық салу мен міндетті төлемдердің негізгі мақсаты – мемлекет
қазынасын толтыру, еліміздің экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды
жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту.
Салықтар мен міндетті төлемдерсіз мемлекет бюджетінің және онымен
байланысты барлығының да өмір сүруі мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтар
мен міндетті төлемдердің маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар мен міндетті төлемдер
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге
болады. Салықтар мен міндетті төлемдер экономикалық белсенділікті
арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде
– жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – жергілікті бюджеттің кіріс көзі ретіндегі
салықтар мен міндетті төлемдердің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің алатын орны мен рөліне талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- жергілікті бюджетті толтырудағы салықтар мен міндетті төлемдердің негізгі
көздері қаралды;
- жергілікті бюджетті толтырудағы салықтар мен міндетті төлемдердің
атқаратын қызметтері;
- жергілікті бюджетті толтырудағы салық саясатын жетілдіру жолдары
анықталды.
Дипломдық жұмысты зерттеу заты – Қазақстан Республикасының жергілікті
бюджетін толтырудағы салықтар мен міндетті төлемдердің қызметтері мен
қатынастары.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау
ауданының салық Департаментінің қызметтері.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агентствосының ақпараты,
Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданының салық комитетінің мәліметтері
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда бюджетті толтырудың негізгі қайнар көзі салықтық
түсімдердің теориялық негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданы бойынша 2006-
2008 жылдарда бюджетке құйылған салықтық түсімдердің орындалуын талдау
жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының Қазіргі заман талаптарына сай
салықтық түсімдер арқылы бюджет кірістерін жетілдіру жолдары талданды.
Сонымен, мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне көмектесетін
экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
Зерттеу нәтижелері қорытындыда көрініс тапты.
1. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТКЕ ТӨЛЕНЕТІН САЛЫҚТАР МЕН МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жергілікті бюджеттің кіріс көзі ретіндегі салықтар мен міндетті
төлемдердің экономикалық мәні мен мағынасы
Адам тарихында бірде бір мемлекет салықсыз өмір сүре алмаған.
Салықтар, оларды ертеде подати деп атаған, әскери өніммен және өндірудің
ең ежелгі тәсілдері болып келеді деп белгілеуге болады.
Вашингтондағы АҚШ-тың (Америка Құрама Штаттары) салық мекемелерінің
ғимаратының бірінің сыртындағы жазу еске түсіреді: Салықтар - өркениетті
қоғамның бағасы. Американдықтар да біз сияқты салықтарды төлеуді жақсы
көрмейді. әрбіреуі өздігімен: Өркениетті қоғамның бағасын басқа біреу
төлесін. Халық көп және егер мен төлемесем не мемлекетте не өркениетте
әсіресе құлдырамайды деп санайды [2].
Сондықтан да мемлекет әрбіреуіміз бөлек төлеуден салықты алуды көп
мүдделілі болғандықтан, қатал салықтық міндеттерді құруға мәжбүр және
олардың атқарылмауы аз дегенде мемлекеттік мәжбүрлердің қатал түрлерімен
әрі кетсе тумаған салық төлеушіні қылмыстық іске тартуға дейін жетеді.
Бенжамин Франклин америкалық мемлекеттендірудің негіздеуші – аталарының
бір афоризімінде: Өмірде екі нәрсе сөзсіз: өлім мен салықтар деп
айтылған. Салықтар барлығын да тиымсыздандырады. Және олар туралы көп
айтылды.
Салықы басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың ашық түрде болуы Адам Смиттің атауы бойынша салық
мемлекеттің құқық түрінде көлемі мен төлеу мерзімі белгіленген жүктемесі.
Жалпы қоғамның мүддесі үшін мемлекеттің өмір сүруі үшін мемлекеттің салық
жинау құқы туындайды, яғни салықтар - заңмен негізделген, ашық түрдегі
мемлекеттік алым.
Атақты экономист Адам Смит салықтарды ұтымды ұйымдастырудың
төмендегідей классикалық принциптерін ұсынған:
← салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
← салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын алы, әрі нақты белгіленуі
тиіс;
← әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиіс. Нақтырақ айтсақ әділеттілік, анықтылық, қолайлылық,
жалпылық [1].
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы қиыншылықтарды жойып,
салық салу жүйесін ретке келтіреді.
Сондықтан Адам Смиттің ойынша Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі деп жазған [1].
Адам Смит принциптері, салық саясатының аксиомаларына айналған
олардың өздерінде болатындардан басқасы жай және белгілі болғандығының
арқасында ешқандай басқа да түсініктер керек емес. Жаңа уақыт кезеңіне
сәйкес бүгінгі таңда бұл принциптер кеңейтілген және торлықтырылған.
Салық салудың қазіргі таңдағы принциптері манадай:
1. cалық ставкасының мөлшері салық төлеушінің мүмкіншіліктерін есепке ала
отырып белгіленуі керек, яғни табыс көлеміне сәйкес. Табыстан алынатын
салық прогресивті болуы тиіс.
2. табысқа салық салу біртекті сипатта болуы үшін барлық күш салынуы
қажет. Табыстың немесе капиталдың бірнеше салық салынуы мүмкін емес.
3. cалық төлеудің міндеттілігі. Салық жүйесі салық төлеушінің оны
төлеудің бас тартуына мүмкіншілікіті қалдырмауы керек.
4. cалық төлеудің жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге жайлы
түсінікті және ыңғайлы болу керек және де салық жинайтын мекемелерге
экономды болуы тиіс.
5. cалық жүйесі өзгеріп жатқан қоғамдық-саяси мұқтаждықтарға жеңіл
бейімделуі және икемді болуы керек.
6. cалық жүйесі жалпы ішкі өнімді қайта бөлуді қамтамасыз ету керек және
мемлекеттік саясаттың тиімді құралы болуы тиіс [1].
Салықтың мәселелері өте қиын және қарама-қайшылықты болып келеді.
Салық төлемінің заңдық құқығы мен мүддесін толық әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ететін салық жүйесіне енгізілген идеалдылықты бүгінгі кезде
айтуға әлі ерте.
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл - қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі — бақылау (реттеу). Мемлекет
экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың
кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда тежеп отырады
(салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді). Бюджетке
түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген қызмет
түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық тұсімдеріне бақылау өте қажет
екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес
өз қызметін атқарады [1].
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу. Бюджетке
түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін бағдарламалар жобасына
сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін қарастырады. Салық
түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына қадағалау жасайды
[1].
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салыктардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Салықтың мақсаты - мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба
отырып, елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды
жаба білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген, Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда [1].
Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді [3].
Салық – бұл мемлекеттік заңдылықтар негізінде мемлекетпен өткізілетін
заңды және жеке тұлғалардан міндетті түсімдер мен алымдар [4]. Қазақстан
ғалымы Е.В.Похоров өте бір қызық ереже ұсынды. Оның ойынша салық - бұл
жоғары мемлекеттік билік органдармен (парламентпен) заңдар арқылы біржақты
белгіленетін міндетті, төлеусіз және қайтарымсыз ақшалай төлемдер, олар
әрдайым өкілеттік органдармен заңды және жеке тұлғалардан өндіріліп
алынады, мемлекеттік бюджетке (республикалық және жергілікті) есептелу
жолымен мемлекеттің кіріспе (мемлекеттік меншікке) енеді және мемлекеттік
мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі. Бұл анықтама әдебиетте ұсынылған
барлығынан жақсыларының бірі болып табылады және эксперттер бойынша дұрыс
көзқарас ұсынады [4].
Салық заңды және жеке тұлғалардың міндетті түрде мемлекеттің қаржы
ресурсын қалыптастыруға қатысуы тиісті. Сонымен бірге, қайта болу
инструменті болып, салықтар болу жүйесіндегі болатын шығындарды санау
немесе басқа қызмет нышанында дамуда ұстауға негізделген.
Салықтың экономикалық белгісі төмендегідей болып табылады:
– cалық бұл материалдық төлем, яғни салық төлеу әрдайым салық
төлеушінің мүлігін (әрине, ақша құралдарын) мемлекет пайдасына шеттету.
– cалық бұл ақшаны қайтарымсыз өндіріп алу (төлету). Салықты төлеу
кезінде құнның біржақты қозғалысы бар: салық төлеушіден мемлекетке және
солай ғана.
– cалық салық салу объектісінің мәнімен сипатталады.
– cалық әрдайым жеке анықталған сипаттамада болады, яғни әрдайым нақты
заңды немесе жеке тұлға түрінде төлеу субъектісі болады. өзінің субъектісіз
(яғни төлеуші) салық бола алмайды, бірақ оның болмауы мұндай жағдайда
ешкімнен ақша ала алмайды.
– cалық үшін анықталған төлем көлемі сипатты. Қазіргі таңдағы
мемлекет, салықты төлетуде қанша алғысы келсе, сонша алып қою принципі
бойынша қызмет істей алмайды. Салықты белгілейтін нормативтік актілерде
әрдайым сол немесе басқа тәсілмен салық көлемі анықталады (табыстан пайыз
түрінде, нақты тіркелген сома және басқа да түрде). Салықтың анықталған
көлемінің бар болуыф салықтық міндеттеме мазмұнын қалыптастырады, салық
төлеуші мемлекетке қанша салық төлеу керек екенін біледі.
Өзінің спецификалық белгісі күшінде салық мемлекеттің табысын
қалыптастыратын басқа төлемдерден ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында нақты Кодекспен белгіленген салық және
бюджетке түсетін міндетті төлемдер қызмет жасайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясында салықтар мен
бірге алымдар сияқты басқа да түрлерді еске алады.
Екіншіден, салықтың белгісі төлемсіз және баламысз болып келеді; алым
қатысты баламалы төлем болып келеді – алымды төлеп субъект мемлекетпен бір
құқық немесе рұқсат алады.
Үшіншіден, салықты төлеу себебі бойынша мемлекетпен қарым-қатынасқа
түскен тұлғалар төлеу субъектісіне мәжбүрлеу сипаттамасын алып жүреді:
алымдарды төлеу себебі бойынша тұлғалардың мемлекетпен қарым-қатынасқа
түсуі оған ерікті сипатта болады, өйткені алымды төлеу жайымен мемлекетке
жолығудың өзі ерікті болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 35 бабында ескерілген
басқа да міндетті төлемдерге баж да жатады.
Мемлекеттік баж – бұл міндетті төлем, заңды мағынасы бар әрекеттер
үшін алынатын немесе өкілеттіліктермен оған мемлекеттік органдармен және
мамандық тұлғалармен құжаттарды беру үшін төлетулер [5].
Салық өлшемі болып төлеушінің төлеу қабілеті есептеледі. Баж – бұл
міндетті төлемдердің ең ежелгі түрі. Бұл оларды төлеудің төлеушіге
ыңғайлығымен немесе бажды төлеуден бас тартуға өте қиын (мысалы, жол бажы),
немесе оны төлеуге өзі мүдделі, өйткені белгілі-бір мемлекеттік жағдайды
пайдаланады. Сонымен баж салыққа қарағанда қатысты баламалы сипаттта
болады, ол оларды алымдармен жақындастырылады.
Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша салықтар
тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер
қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы мүлік
салығы.
Мәселен жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні
міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс
атқарады, табыс табады, мүлік иесі болады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады, және тауарды сатқанда
тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалылығы тауарларды соңғы тұтынушы азаматтарға
түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар бағасна
директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салқтар –
тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын
арттырады, өйткені тауар бағасынанемесе қызметке, тарифке үстеме түрінде
қосылады және сатып алушы төлейді.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
← әмбебап жанама салықтар. Бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық
тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға
салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын
салық;
← жеке жанама салықтар. Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл
салық акциз деп аталады. ХХ ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына
акциз салынып келді;
← қазыналық монополиялық салықтар. Мұнда тауарлардың басым бөлігін
мемлекет өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың бағасын да мемлекет бекітеді.
Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өндіруден
түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады;
← кедендік баж. Бұл – мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы
мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды
заттардан алынатын ақшалай төлемдер [1].
Салықты төлеудің екі тәсілі бар: табыстан және капиталдан. Экономика
көзқарасынан олардың қайсысын қолдану мақсатты екенін айтуға болмайды,
өйткені әрбір жеке жағдайды барлық экономикалық, қаржылық және әлеуметтік-
саяси жағдайлардың жиынтықтар негізінде шешу керек. Салық теориясында салық
бірлігінің түсінігі бар – бұл салықты есептеу негізіне жатқызылған салық
объектісінің бөлігі. Мысалы, табыс салығында салық бірлігі болып – теңге,
рубль немесе марка: жер бойынша – 1 гектар, 1 участке; акцизде – 1 шөлмек,
1 қорап шылым.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін салық реформасының
үш кезеңі өтті.
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін)
Республикада салықтардың 40 түрі атқарылды:
1. жалпы мемлекеттік салықтар;
2. жалпы міндетті жергілікті салықтар;
3. жергілікті салықтар [8].
Салықтық реформалардың екінші кезеңі (1995 жылдың маусымынан бастап
2001 жылға дейін)
Осы кезеңде салықтар 11-ге дейін қысқартылды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлінді. 1996 жылы Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңында 30 шақты өзгерістер
енгізілді.
Салықтар мен жинақтар саны 18 түрге дейін көбейді.
Салықтық реформаның үшінші кезеңі (2001 жылдан бастап ) [12].
Салықтық жоба болып Жаңа Салық Кодексі тағайындалды. Ол үш бөлімнен
тұрады: жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілеу.
Салық реформасының үшінші кезеңінде (2001 жыл 12 маусым) Қазақстан
Республикасының жаңа салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан
бастап қолданысқа енді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінің
арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге
тыйым салынады.
Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста
болады, сонымен бірге жеке тұлғалар және заңды тұлғалар мен олардың
құрылымдық бөлімшелері қолданады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң
актілері ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар
қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енуі
мүмкін.
Үшінші кезеңнің негізгі міңдеті болып бюджетке қатысы бар мемлекеттік
органдардың, фискальдық органдардың және салық төлеушілердің арасындағы
құқықтық аспектілерді жақсарту.
Жаңа Салық Кодекстің құрылымы үш үлкен бөлімнен тұрады:
1. Жалпы
2. Ерекше
3. Салық әкімшілігін жүргізу
Жалпы бөлім- салық заңнамасының конституциясы. Осы бөлімде салық
заңнамасының қалыптасу қағидалары анықталынған, осы қағидаларға байланысты
заңнамадағы өзгерістер бюджетпен ғана қабылданады, ал жылдың басынан
еңгізіледі. Бірақ ол нарық коньектурасы мен ағымдағы өзгерістерді реттейтің
кедендік баж ставкалары мен акциздерге жатпайды. Жалпы бөлімде
берілгенқағидалық жағдайлар салық заңнамасының негізі болуы тиіс. [16].
Ерекше бөлімді алсақ, осындай жағдай туады, ол мемлекет тұрақтылыққа
қарсы болуы.
Салық әкімшілігін жүргізу бөлім, ол процессуалдық сұрақтарды анықтау.
Азаматтық кодекстегі аспектілердің көбі, Ерекше бөлім, біздің
қоғамдағы шаруашылық өмірдің жеке сфераларын реттеуші басқа да заңдар,
жақындағы 2-3 жылда өзгерістерге ұшырауы тиіс. Бұл мемлекет пен салық
төлеуші арасындағы процессуалдық қарым-қатынастарға да тиеді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 10 түрі бар.
2005 жылы акциз салығын қосымша ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ
конденсатына рента салығы қосылды.
Салықтың түрлері:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
4-1. Экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi.
6. Әлеуметтiк салық.
7. Жер салығы.
8. Көлiк құралдары салығы.
9. Мүлiк салығы.
2007.12.01. № 220- III ҚР Заңымен 10) тармақшамен толықтырылды
(2008ж. 1 қаңтарда қолданысқа енеді)
10. Ойын бизнесі салығы [24].
Алым дегеніміз – белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
Сонымен қатар лымның 13 түрі болды. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен
1 тармақ өзгертілді (2007 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа
енгізілді)
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркегені үшiн алым.
2. Жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
3. Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 3-1 тармақ өзгертілді (2007
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
3-1. Жылжымалы мүлiк кепiлiн және кеменің немесе жасалып жатқан
кеменің ипотекасын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 5 тармақ өзгертілді (2007
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
5. Көлік құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
6. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
ҚР 22.10.04 ж. № 601-II Заңымен 61-бап 6-1-тармақпен толықтырылды
6-1. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы
1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
7. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
8. Дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
8-1. Туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық
шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алым.
9. Автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
2006.05.07. № 156-III ҚР Заңымен 9-1-тармақпен толықтырылды
(2007.01.01. бастап қолданысқа енгізілді)
9-1. Бұқаралық ақпарат құралын есепке қойғаны үшін алым.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. алынып тасталды
12. Жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым.
13. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк
спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн алым [24].
Төлемақы – белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлем.
Төлемақының 9 түрі бар. 2007 жылы төлемақыға өзгеріс енгізілді.
1. Жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
2. Жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
3. Қоршаған ортаға эмиссия үшiн төлемақы.
4. Жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
7. Радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
ҚР 05.07.04 ж. № 568-II Заңымен 7-1-тармақпен толықтырылды (2005 ж. 1
қаңтардан бастап күшіне енеді)
7-1. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін төлемақы.
8. Кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы [24]..
Кедендік төлемдер
1. Кеден бажы.
2. Кедендік жинақтар.
3. Ақылар.
4. Жинақтар [24].
Салық кодексі бойынша Қазақстан Республикасы салық жүйесінде 9 салық,
13 алым және 9 төлем түрлері қарастырылған заңда аталған салықтар мен
төлемдерден басқа да төлемдер түрлерін жасауды ешбір органының салық
төлеушіден тасып кетуге құқы жоқ. Себебі ол салық туралы заңды
белгіленбеген, көрсетілмеген.
Сонымен, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға
салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде
салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке тұлғалар танылса, ал
салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезенде алған
табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік кұралдары, пайдасы және тағы да
басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай тұрде әділеттілік, тендік және
тұрақтылық тәрізді салық салу принқиптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
1.2 Жергілікті бюджеттерді ұйымдастыру
Жергілікті қаржылар өзімен бірге экономикалық қатынастарды білдіреді.
Оның негізінде жергілікті органдар басқармасы өздеріне жүктелген
функцияларына сәйкес қоғамдық өнімнің бір бөлігін пайдаланадығ бөледі және
үнемдейді. Жергілікті қаржылар мемлекеттің қаржы жүйесінің басты құрылымы
болып табылады. Олар жергілікті органдар басқармасының меншігінде жүрген
жергілікті бюджеттер, арнайы бюджеттік емес қорлар және шаруашылық
субъектісінің қаржысын қосады.
Жергілікті қаржылардың құрылымы мен бағыты жергілікті органдар
билігінің және маслихатты – басқару (депутаттар жиналысы), жергілікті
әкімшілік пен жергілікті өзіндік басқару функцияларымен анықаталады.
Қазіргі кезде нарықтық қатынастардың құрылу шарттарында жергілікті
органдар қызметінің аясы кеңейіп келеді және олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, демографиялық сипатындағы мәселелерді шешуде айтарлықтай
дербестікті қамтиды.
Жергілікті органдар басқармасына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламалар
өміріне айналу бойынша өте қажетті міндеттер жүктелген.
Халыққа қызмет көрсету бо йынша шараларды қаржыландыру негізінде
жергілікті қаржы ресурстар есебімен іске асады. әлеуметтік – шаруашылық
инфрақұрылым салаларын халыққа қызмет көрсету қорлар есебімен ұсынады, олар
бюджеттік құралдардан қалыптасады.
Жергілікті тізбекте қаржы қатынастары Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесі туралы ағымдағы жылға, Республикалық бюджет туралы
Заңдарымен және шаруашылық пен қаржылық қызмет туралы басқа заңдармен
реттеледі.
Жергілікті қаржыдағы басты рөлді жергілікті органдар билігі мен
басқарудың көпқырлы қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті
бюджет айналады.
Жергілікті бюджеттер (облыстардың, қалалардың, аудандардың)
Қазақстанда кіріс пен шығыстар бойынша мемлекеттік бюджеттің құралдарының
көлемінің 50%-ға жуық қамтиды.
Қаржы қатынастар ұйымы бюджет түрінде екі беталыс мәні бар:
1. дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы
басқаруда орталықтандырылған бастамаларды қамытудың жалпы процесінің
бейнесі сияқты қаржы ресурстарының қозғалысып басқару әдістері және нышаны
жүйесін орталықтандыру.
2. қаржы қорларын қалыптастыру мен пайдалануда жергілікті
органдарды қызметтерін күшейту арқылы қаржыландыруды орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жернілікті талаптарға
жақындауымен және олардың территорияның әлеуметтік – экономикалық дамуының
үлкен қызығушылығымен түсіндіріледі.
Қаржы қатынастарын әкімшіліктендіру принципі қаржылардың бақылау
функциясын іске асыру мүмкіншілігі болып табылады: белгіленген қаржы
қатынастары құжаттың бақылауға мейілінше аз көлемде жүгінсе, оны
орталықсызданданған реттеуге жатқызуға ыңғайлы, және керісінше жақсы
бақылауда – орталықтандырылған реттеуге.
Жергілікті бюджеттер (локальді) бюджет жүйесінде дербес бөлігі сияқты
қызмет ететінін әлемдік қаржы теориясы мен практикасы анықтайды. Бюджеттің
дербестігі түснігінде бекітілген табыс базасы негізінде аймақтық басқару
органы бюджет көлемін, нақты құрылымды және баптар бойынша кіріс пен шығыс
көлемн өзі анықтауы жатады.
Басқа жағынан аймақтар өзімен бірге белгіленген қатар бағыныштылықта
жүрген және одан тыс өмір сүре алмайтын біртұтас шаруашылық кешеннің бір
бөлігін құрайды. Аймақтық қайта өндірудің мазмұны мен сипаттамасы барлық
қоғамдық қайта өндірудің дамуының негізгі заңдылықтармен анықталады.
Сондықтан да орталықтанудың өндірістің нақты жағдайымен шартталған шегінде
басқаруда қажеттілігі керек.
Аймақтардың экономикалық дербестігі мүлдемді бола алмайды. Ол
әрқашанда қатысты, және аймақ кіші болған сайын бұл дербестіктің мөлшері де
аз, яғни шешімдер орталығынан тәуелсіз қабылдау бостандығы. Сонымен бірге
аймақтардың қазіргі таңдағы әлеуметтік-экономикалық даму мөлшері бюджеттік
ара қатынастардың құрылған сипаттамасы, нарықтық-экономикаға көшу кезеңінің
қиындығы республикадағы көптеген жергілікті бюджеттерідің нақты дербестігі
туралы айтуға жол бермей отыр. Сондықтан да халыққа кепілді минималды
әлеуметтік игіліктерді қамтамасыз ететін көлемде әлеуметтк инфрақұрылымды
қаржыландыру үшін қаржылардың жеткіліктігі принципі іске асуы қажет. әрбір
әкімшілік-шаруашылық бірліктің дербестігі критериясы берлген аймақтың
экономикалық мүдделерін мүмкіндігінше максималды іске асыру болып келетін
белгілі бір оптималды деңгейде болуы тиіс.
Аймақтың экономикалық дербестіктің ең басты шартының бірі аймақтың
ресурстарды қайта өндіру мен табиғатты қорғау бойынша шараларды
қаржыландыруға қажетті оларда кепілденген құралдар көзін құру болып
табылады.
Аймақты экономикамен басқаруда орталықтандыру және жергілікті
бастамаларының оптималды қатынастарының жалпы принципі келесі түрде
қалыптасады: экономикалық даму стратегиясының анықтамасында орталықтану,
оны іске асырудағы дербестік. Жедел шаруашылық жернілікті звенодағы
дербестік шығыстың 50% жабатын негізделген және бекітілген табыс жүйесіне
және бюджетке ұзақ кезеңге кірістерді қатаң түрде бекіту.
Нарық экономикасы дамыған елдерде бюджет арқылы ұлттың табысты бөлу
фискальды федерациясы теориясы негізінде іске асады.
Теорияның мағынасы мынада: барлық мемлекеттік шаруашылық тұтасымен
(экономиканың мемлекеттік секторына кіретін барлық кәсіпорындар, мекемелер
мен әкімшілік құрылғандар) өзімен көпдеңгейлі жүйе, онда деңгейлер
арасындағы басқару функцияларының бөлінуі және түзу бойынша олардың
заңдылық бағынуы әрекет етеді. Мұндай байланыста келесі сұрақтарға көңіл
аудару қажет:
1) Мемлекеттік секторды басқару деңгейлерінің оңтайлы саны;
2) Басқару деңгейлері арасындағы өкілеттікті оңтайлы бөлу;
3) Әлеуметтік шығындарды тиімді қаржыландырудың деңгейі;
4) Орталық үкіметтің жергілікті органдар билігінің басқаруына және
қаржыландыруна араласудың мөлшері;
5) Жергілікт органдар билігі мен басқармасының шығыныдарын
қаржыландыруда меншікті құралдардың үлесі;
5) Мемлекеттік экономиканың барлық деңгейлеріндегі құралдарының
жұмсауына бақылау формасы.
Фискалды регионализм саясаты орталықтан жергілікті органдар
басқармасының қаржылық тәуекелінің төмендеуіне бағытталған. Бұл тек қана
жергілікті бюджеттің дефицитін төмендетуге бағытталған жол емес, сонымен
бірге тұтасымен мемлекеттік бюджетті де, жергілікті әлеуметтік мәселелерді
шешуде нақты дербестікке жол. Ол аймақтардың салық автономиясының дамуы
есебі арқылы жетістікке жетеді және оларға жалпымемлекеттік салықтарға
жергілікті үстемелерді өндіріп алу немесе меншікті салықтарды(экологиялық,
мүлік бойынша тұтынуға) тағайындау бойынша құқық беру. Сонымен бірге
жергілікті бюджеттерді құралдарды тиімді пайдалануда қызықтырмайтын және
оларды қаржылық дербестіктен айыратын орталық бюджеттен трансферттік
қаржыландыру қысқартылады.
Басқа елдердегі территориялардың даму тәжірибесі басқарудың
орталықтандырмау қажеттілігін, ведомостік территориялардың дамуының
әлеуметтік және экономикалық мәселелерін шешуде жергілікті орган билігіне
жоғары құқықтарды ұсынуды керектігін растайды. Унитарлы мемлекет шарттарына
сай – Қазақстанға фискалды федерализм термині өзінің түсінік мағынасын
сақтай отыра Фискалды аймақшылдық болып түрлендіру мүмкін.
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болған:
бюджеттік жүйені орталықтандырылу өткізілгеннен кейін 1994 жылдың басынан
2500 жергілікті бюджеттер жойылды. Аудандардың қаржы ресурстарды жұмылдыру
және пайдалануда қаржылық мүмкіншіліктері айтарлықтай шектелді. Бюджеттік
жүйелердің дүниешаруашылық дамуының жоғары қойылған тенденциялар аспектінде
Қазақстандағы бюджеттік жүйені орталықтандыру процессін бюджетті – қаржылық
саласындағы дағдарыс жағдайымен болған міндетті шараларға жатқызуға болады.
Бюджеттерді жоспарлау, бағдарлау әдісі ұйымдық шаралардың және әр
түрлі мекемелер арасында ресурстарды бөлу нәтижеліктің ең жақсы
көрсеткіштеріне жетуді жоғары дәрежесін қолдауды қандай сәйкестікте екенін
белгілеу үшін бюджеттік бағдарламалар нәтижелерінің өзгеруіне түскендерді
қаржыландыруға пайдаланады. Бұл әдісте шығын мөлшері де қолдануы мүмкін.
Сонымен осындай түрде жергілікті звенодағы бюджеттік процесс тиімділік
критериясында негізделуі мүмкін.
1.3 Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарының жоспары
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттеріне түсімдер мынадай
түрлерді қамтиды:
1) жергілікті бюджеттердің кірістері;
2) жоғарыда тұрған бюджеттерден, заңды және жеке тұлғалардан, шетелдік
мемлекеттерден алынған ресми трансферттер;
3) жергілікті бюджеттерден бұрын берілген кредиттер бойынша негізгі
борышты өтеу. Өз кезегінде кірістер, мыналардан:
а) салықтардың, алымдардың және басқа да міндетті төлемдердің
түсімдерінен;
б) салықтық емес түсімдерден;
в) капиталмен операциялардан түсетін кірістерден тұрады.
2001 жылы жергілікті бюджеттерге бекітілген салықтар, алымдар мен
міндетті төлемдер мыналарды:
- 50% мөлшерде әкімшілік-аумақтық бірліктен жиналатын корпорацялық
табыс салығын;
- 50% мөлшерде құрамында спирті бар сусындарға салынатын акциздер;
- жеке табыс салығын;
- әлеуметтік салықты;
- мүлік салығын;
- жер салығын;
- көлік құралдарына салынатын салықты;
- жергілікті бюджеттерге түсетін бөлігінде Қазақстан Республикасының
жасалған келiсiм-шарттар бойынша өнiмдi бөлу жөнiндегi үлесiн;
- алымдарды, төлемақыларды, баждарды (бағалы қағаздар эмиссиясын
тіркегені үшін алымды қоспағанда) қамтыған.
Жергілікті бюджетке салықтық емес түсімдер мыналарды:
- коммуналдық меншік болып табылатын кәсіпорындардың акцияларына
дивидендтерді;
- жергілікті органдар өткізетін лотереядан алынған кірістерді;
- жергілікті бюджеттерден кредиттер үшін сыйақыларды (мүдделерді);
- жергілікті органдарға тиесілі мүлікі сатудан алынған түсімдерді;
- жергілікті органдарға ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік
мекемелердің тарапынан қызмет көрсетулерді өткізуден алынатын
түсімдерді;
- коммуналдық меншіктегі мүлікті жалға беруден алынатын кірістерді;
- жергілікті органдарға ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік
мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алудан алынатын
түсімдерді;
- жер учаскелерiн жалға беруден алынатын түсімдерді;
- 50% мөлшерінде қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті мемлекеттік
қорларына қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдерді;
- өзге де әкімшілік алымдарды;
- жергілікті атқарушы органдарға ведомстволық бағыныстағы
мемлекеттік мекемелер өндіріп алатын әкімшілік айыппұлдар мен
санкцияларды;
- Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де
түсімдерді қамтиды.
Жергілікті бюджеттерге түсімдердің жекелеген санаттары арасындағы ара
қатынас Қазақстан бойынша орташа, 1-кестенің деректері бойынша салықтықтың
пайдасына шешілді (82,4%), олардың ішінде әлеуметтік салық, корпорациялық
және жеке табыс салығы, меншікке салынатын салық (мүлік, жер, көлік
құралдарына салынатын салық) басым болып отыр (1-кесте).
1-кесте. 2008 ж. Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттердің
атқарылу құрылымы
Түсімдердің санаттары және шығыстардың Сомасы, Үлес
функционалдық топтары млрд. теңге салмағы,
%
Түсімдер 313,6 100,0
Кірістер 269,3 85,9
Салықтық түсімдер 258,3 82,4
Салық емес түсімдер 9,9 3,2
Капиталмен операциялардан түсетін кірістер 1,1 0,3
Алынған ресми трансферттер 41,9 13,4
Бұрын берілген кредиттер бойынша борышты өтеу2,4 0,7
Шығыстар мен кредиттеу 302,4 100,0
Шығыстар 299,3 99,0
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсетулер10,4 3,5
Қорғаныс 4,2 1,4
Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік 11,3 3,7
Білім беру 71,1 23,5
Денсаулық сақтау 46,7 15,5
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік 20,0 6,6
қамсыздандыру
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық ?.2,0 7,3
Мәдениет, спорт, ақпараттық кеңістік 12,8 4,2
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және 2,6 0,9
қоршаған ортаны қорғау
Өнеркәсіп, құрылыс және жер қойнауын 0,6 0,2
пайдалану
Көлік және байланыс 20,9 6,9
Басқалар 22,1 7,3
Борышқа қызмет көрсету 0,4 0,1
Ресми трансферттер 54,2 17,9
Кредиттеу 3,1 1,0
Бюджет тапшылығы (профициті) +11,2
Тапшылықты қаржыландыру (профицитті 3,6
пайдалану)
Түсімдердің екінші көзі республикалық бюджеттен трансферттер болып
табылады. Олар орташа түсімдердің 14% құрағанымен, кейбір субвенциалдық
облыстардың бюджеттерінде аталған түсім көзі
әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерді қаржыландырудың қолайлы деңгейіне
жету үшін өзіндік салықтық және басқа да түсімдердің жетіспеуіне байланысты
50% дейін құрайды. Бұл мұндай облыстарда фискалды әлеуеті үлкен емес қуаты
аз шаруашылық жүргізуші субъектілер беретін салық базасының төмендігімен
байланысты
Бұл тұрғыда түсімдерді бюджеттік алып қоюлар мен субвенциялар тетігінің
көмегімен республикалық бюджет арқылы қайта бөлу мәселесі көкейтесті болып
табылады, яғни аталған тетікті объективті негізде өңдеуді талап етеді.
Мысал ретінде, Алматы өңірінде елеулі сәйкессiздiктер бар: Алматы қаласының
кіріс әлеуеті бүкіл мемлекеттік бюджеттің 25% жуығын, дәл сол уақытта қала
бюджетінің шығыстары мемлекеттік бюджет шығыстарының 7% құрайды, бұл қала
бойынша жиналатын түсімдердің 23 республикалық бюджетке
жұмылдырылатындығын білдіреді. Бұдан тыс қала бюджеті қалған 13
республикалық бюджетке бюджеттік алып қоялар түрінде түсімдердің тағы
жартысын аударады. Керісінше жағдайда, Алматы облысының жалпы
мемлекеттіктегі салықтық әлеуеті 2,6% бола тұра, мемлекеттік бюджет
қорытындысынан шығыстардың 4% астамын өндіреді, яғни бюджеттің 50%
субвенциялар есебінен қалыптастырады.
Сонымен қатар жергілікті бюджеттердің мәселелері, олардың меншігін
құрайтын шаруашылық салалары бюджеттерді қалыптастыру үшін (тұрғын үй
шаруашылығы, мәдениет және өнер мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым – су
құбырлары, көлік, тазарту қызметі және т.б.) кірістер бермек түгілі, оған
қоса шығынды болып табылатындығынан және жергілікті бюджет қаражатының
елеулі бөлігін сіңіретіндігінен тұрады. Меншікті республикалық және
коммуналдыққа бөлу кезінде жергілікті билік органдарының қарауына шығынды
немесе кірістері төмен кәсіпорындар берілген болатын.
Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфрақұрылымды – білім
беруді, денсаулық сақтауды, халықты әлеуметтік қорғауды (45,4%),
экономикалық саланың ішінде – көлік және байланысты қаржыландыру
басымдырақ.
Функционалдық топ – қорғаныс шығыстары – азаматтық қорғанысқа (төтенше
жағдайлар кезінде) және әскери комиссариаттың шығындарын қаржыландыруды
білдіреді.
Ресми трансферттерге шығыстардың үлес салмағы айтарлықтай жоғары –
жергілікті бюджеттердің қаражатын жоғары тұрған бюджетке (аталған жағдайда
республикалыққа) беру үшін алып қою. Бюджеттік алып қоюлар экономикалық
даму деңгейі жоғарырақ болуына немесе табиғат жағдайларына байланысты ел
бойынша орташадан жоғары салық базасы бар және сәйкесінше салықтық
түсімдерінің деңгейі жоғарырақ облыстарда жүргізіледі. Субвенциялар сияқты,
алып қоюлар да әкімшілік-аумақтық бірліктің әлеуметтік-экономикалық
деңгейін теңестіру үшін пайдаланылады.
Жекелеген функционалдық топтар бойынша мемлекеттік бюджет
шығыстарындағы жергілікті бюджеттердің шығыстарының үлесіне келетін болсақ,
онда әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымды қаржыландыру бағыттары бойынша ол
басым орынға ие, мысалы:
- тұрғын үй – коммуналдық шараушылық - 100%;
- денсаулық сақтау - 86,1%;
- білім беру - 84,0%;
- мәдениет, спорт, ақпараттық кеңістік - 73,2%;
- көлік және байланыс - 62,8%.
- Басқа да топтар бойынша шығыстардың айтарлықтай елеулі көлемдері:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТКЕ ТӨЛЕНЕТІН САЛЫҚТАР МЕН МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..7
1.1 Жергілікті бюджеттің кіріс көзі ретіндегі салықтар мен міндетті
төлемдердің экономикалық мәні мен
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Жергілікті бюджеттерді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарының
жоспары ... ... ..25
2. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТКЕ ҚҰЙЫЛАТЫН САЛЫҚТАР МЕН МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕРДІҢ
ОРЫНДАЛУЫН ТАЛДАУ (СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ АЙЫРТАУ АУДАНЫ
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ...33
2.1 Айыртау ауданының жергілікті бюджет кірісінің серпінін, құрамын
және құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 33
2.2 Айыртау ауданы бюджетінің шығыс жоспарының орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3. САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕР МЕН МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕР АРҚЫЛЫ БЮДЖЕТ КІРІСТЕРІН
ҰЛҒАЙТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
3.1 Салықтық түсімдер мен міндетті төлемдер негізінде жергілікті
бюджет жоспарын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2 Бюджеттің түсім бөлімін ұлғайтатын басты
әдістер ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік бюджетті құруда
салықтар мен міндетті төлемдер маңызды орын алады. Салық мәселесі мен
салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық – нарықтық
қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі эколномикалық
реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген
салықтық реформалардың тиімділігі мемлекеттің экономикалық даму
проблемаларын шешу қызметін атқарады. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде,
белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті
мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және
жеке тұлғалардан қайтарымсыз төлемдері.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап дамып
және нығайып келеді. Президенттің халыққа жолдауында Қазақстанның әлемнің
бәсекеге барынша қаблетті, әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің
қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым бағыты айқындады. Сол
басылымдардың ішінде салық мәселесіне біршама өзгерістер енгізілді. Екінші
басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру – туралы экономикалық өрлеудің
іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту, қарқынды
дамыту жолдарын ұсынуымыз қажет деп қарастырылған. Мысалы, екінші
басымдықты нақты іске асыру мақсатында Президент Үкіметке мыналарды
тапсырды:
- 2009 жылы қосымша құн салығын 12 %-ға азайту;
- 2009 жылдан бастап әлеуметтік салық шамамен 20%-ға дейін азайтылып, ол
жұмыс берушілердің жұмысшылар жалақысын өсіруге ынталандыру керек;
- 2009 жылдан бастап барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10 %-дық
белгіленген мөлшерлемесі ұсынылды. Еңбек ақысы аз жұмысшылар санатының
табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына
олардың салық салатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастауға
ұсынылған;
- 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап шағын бизнес субъектілері үшін салық
салудың кемітілген біріңғай мөлшерлемесі енгізілсін;
Осы аталған мәселе дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Бюджет жүйесін, салық және міндетті
төлемдер, салық саясатын зерттеу, салықтың қазіргі жағдайы, жеткен
жетістіктері, проблемалары отандық және шетелдік экономистердің
еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Қазақстан Республикасының салықтар
мен міндетті төлемдер мәселесін зерттеу барысында Үмбетәлиев А.Д., Керімбек
Ғ.Е., Мельников В.Д., Байдуйсенов А.Д., Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. сияқты
экономистер үлкен үлес қосқан.
Салықтар мен міндетті төлемдер мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі
болып табылады. Мемлекет салықтар мен міндетті төлемдерді экономиканы
дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде
пайдаланылады. Салықтар мен міндетті төлемдер мемлекеттің егемендігінің бір
көрінісі. Осынысымен салықтар мен міндетті төлемдер мемлекет меншігі мен
қарыздардан түсетін табыстан ерекшеленеді.
Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді. Одан да
басқа, салық салудың мүделігінде Трансферттік баға, Салық құпия
институты және басқалары. Салық есебінде оларды қолдану ерекшеліктерінің
түсінікті жазылуы және операцияның жеке түрлерінің, мәліметтер көздерінің,
жақтардың өзара қызметтері мен өзара тәуелділігі түсінікті түрде түсініктер
енгізілген.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының бюджетін толтыратын
салықтар мен міндетті төлемдер толықтай сипаттама беріліп, қазіргі кездегі
салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық экономикадағы алатын орнын,
проблемаларын және жетілдіру жолдарын қарастырдық.
Салық салу мен міндетті төлемдердің негізгі мақсаты – мемлекет
қазынасын толтыру, еліміздің экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды
жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту.
Салықтар мен міндетті төлемдерсіз мемлекет бюджетінің және онымен
байланысты барлығының да өмір сүруі мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтар
мен міндетті төлемдердің маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар мен міндетті төлемдер
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге
болады. Салықтар мен міндетті төлемдер экономикалық белсенділікті
арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде
– жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – жергілікті бюджеттің кіріс көзі ретіндегі
салықтар мен міндетті төлемдердің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің алатын орны мен рөліне талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер
орындалды:
- жергілікті бюджетті толтырудағы салықтар мен міндетті төлемдердің негізгі
көздері қаралды;
- жергілікті бюджетті толтырудағы салықтар мен міндетті төлемдердің
атқаратын қызметтері;
- жергілікті бюджетті толтырудағы салық саясатын жетілдіру жолдары
анықталды.
Дипломдық жұмысты зерттеу заты – Қазақстан Республикасының жергілікті
бюджетін толтырудағы салықтар мен міндетті төлемдердің қызметтері мен
қатынастары.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау
ауданының салық Департаментінің қызметтері.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде
құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер және заңнамалар, ҚР статистикалық агентствосының ақпараты,
Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданының салық комитетінің мәліметтері
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда бюджетті толтырудың негізгі қайнар көзі салықтық
түсімдердің теориялық негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданы бойынша 2006-
2008 жылдарда бюджетке құйылған салықтық түсімдердің орындалуын талдау
жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының Қазіргі заман талаптарына сай
салықтық түсімдер арқылы бюджет кірістерін жетілдіру жолдары талданды.
Сонымен, мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне көмектесетін
экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
Зерттеу нәтижелері қорытындыда көрініс тапты.
1. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТКЕ ТӨЛЕНЕТІН САЛЫҚТАР МЕН МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жергілікті бюджеттің кіріс көзі ретіндегі салықтар мен міндетті
төлемдердің экономикалық мәні мен мағынасы
Адам тарихында бірде бір мемлекет салықсыз өмір сүре алмаған.
Салықтар, оларды ертеде подати деп атаған, әскери өніммен және өндірудің
ең ежелгі тәсілдері болып келеді деп белгілеуге болады.
Вашингтондағы АҚШ-тың (Америка Құрама Штаттары) салық мекемелерінің
ғимаратының бірінің сыртындағы жазу еске түсіреді: Салықтар - өркениетті
қоғамның бағасы. Американдықтар да біз сияқты салықтарды төлеуді жақсы
көрмейді. әрбіреуі өздігімен: Өркениетті қоғамның бағасын басқа біреу
төлесін. Халық көп және егер мен төлемесем не мемлекетте не өркениетте
әсіресе құлдырамайды деп санайды [2].
Сондықтан да мемлекет әрбіреуіміз бөлек төлеуден салықты алуды көп
мүдделілі болғандықтан, қатал салықтық міндеттерді құруға мәжбүр және
олардың атқарылмауы аз дегенде мемлекеттік мәжбүрлердің қатал түрлерімен
әрі кетсе тумаған салық төлеушіні қылмыстық іске тартуға дейін жетеді.
Бенжамин Франклин америкалық мемлекеттендірудің негіздеуші – аталарының
бір афоризімінде: Өмірде екі нәрсе сөзсіз: өлім мен салықтар деп
айтылған. Салықтар барлығын да тиымсыздандырады. Және олар туралы көп
айтылды.
Салықы басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың ашық түрде болуы Адам Смиттің атауы бойынша салық
мемлекеттің құқық түрінде көлемі мен төлеу мерзімі белгіленген жүктемесі.
Жалпы қоғамның мүддесі үшін мемлекеттің өмір сүруі үшін мемлекеттің салық
жинау құқы туындайды, яғни салықтар - заңмен негізделген, ашық түрдегі
мемлекеттік алым.
Атақты экономист Адам Смит салықтарды ұтымды ұйымдастырудың
төмендегідей классикалық принциптерін ұсынған:
← салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
← салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын алы, әрі нақты белгіленуі
тиіс;
← әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиіс. Нақтырақ айтсақ әділеттілік, анықтылық, қолайлылық,
жалпылық [1].
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы қиыншылықтарды жойып,
салық салу жүйесін ретке келтіреді.
Сондықтан Адам Смиттің ойынша Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі деп жазған [1].
Адам Смит принциптері, салық саясатының аксиомаларына айналған
олардың өздерінде болатындардан басқасы жай және белгілі болғандығының
арқасында ешқандай басқа да түсініктер керек емес. Жаңа уақыт кезеңіне
сәйкес бүгінгі таңда бұл принциптер кеңейтілген және торлықтырылған.
Салық салудың қазіргі таңдағы принциптері манадай:
1. cалық ставкасының мөлшері салық төлеушінің мүмкіншіліктерін есепке ала
отырып белгіленуі керек, яғни табыс көлеміне сәйкес. Табыстан алынатын
салық прогресивті болуы тиіс.
2. табысқа салық салу біртекті сипатта болуы үшін барлық күш салынуы
қажет. Табыстың немесе капиталдың бірнеше салық салынуы мүмкін емес.
3. cалық төлеудің міндеттілігі. Салық жүйесі салық төлеушінің оны
төлеудің бас тартуына мүмкіншілікіті қалдырмауы керек.
4. cалық төлеудің жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге жайлы
түсінікті және ыңғайлы болу керек және де салық жинайтын мекемелерге
экономды болуы тиіс.
5. cалық жүйесі өзгеріп жатқан қоғамдық-саяси мұқтаждықтарға жеңіл
бейімделуі және икемді болуы керек.
6. cалық жүйесі жалпы ішкі өнімді қайта бөлуді қамтамасыз ету керек және
мемлекеттік саясаттың тиімді құралы болуы тиіс [1].
Салықтың мәселелері өте қиын және қарама-қайшылықты болып келеді.
Салық төлемінің заңдық құқығы мен мүддесін толық әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ететін салық жүйесіне енгізілген идеалдылықты бүгінгі кезде
айтуға әлі ерте.
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл - қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі — бақылау (реттеу). Мемлекет
экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың
кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда тежеп отырады
(салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді). Бюджетке
түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген қызмет
түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық тұсімдеріне бақылау өте қажет
екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес
өз қызметін атқарады [1].
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу. Бюджетке
түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін бағдарламалар жобасына
сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін қарастырады. Салық
түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына қадағалау жасайды
[1].
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салыктардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Салықтың мақсаты - мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба
отырып, елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды
жаба білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген, Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда [1].
Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді [3].
Салық – бұл мемлекеттік заңдылықтар негізінде мемлекетпен өткізілетін
заңды және жеке тұлғалардан міндетті түсімдер мен алымдар [4]. Қазақстан
ғалымы Е.В.Похоров өте бір қызық ереже ұсынды. Оның ойынша салық - бұл
жоғары мемлекеттік билік органдармен (парламентпен) заңдар арқылы біржақты
белгіленетін міндетті, төлеусіз және қайтарымсыз ақшалай төлемдер, олар
әрдайым өкілеттік органдармен заңды және жеке тұлғалардан өндіріліп
алынады, мемлекеттік бюджетке (республикалық және жергілікті) есептелу
жолымен мемлекеттің кіріспе (мемлекеттік меншікке) енеді және мемлекеттік
мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі. Бұл анықтама әдебиетте ұсынылған
барлығынан жақсыларының бірі болып табылады және эксперттер бойынша дұрыс
көзқарас ұсынады [4].
Салық заңды және жеке тұлғалардың міндетті түрде мемлекеттің қаржы
ресурсын қалыптастыруға қатысуы тиісті. Сонымен бірге, қайта болу
инструменті болып, салықтар болу жүйесіндегі болатын шығындарды санау
немесе басқа қызмет нышанында дамуда ұстауға негізделген.
Салықтың экономикалық белгісі төмендегідей болып табылады:
– cалық бұл материалдық төлем, яғни салық төлеу әрдайым салық
төлеушінің мүлігін (әрине, ақша құралдарын) мемлекет пайдасына шеттету.
– cалық бұл ақшаны қайтарымсыз өндіріп алу (төлету). Салықты төлеу
кезінде құнның біржақты қозғалысы бар: салық төлеушіден мемлекетке және
солай ғана.
– cалық салық салу объектісінің мәнімен сипатталады.
– cалық әрдайым жеке анықталған сипаттамада болады, яғни әрдайым нақты
заңды немесе жеке тұлға түрінде төлеу субъектісі болады. өзінің субъектісіз
(яғни төлеуші) салық бола алмайды, бірақ оның болмауы мұндай жағдайда
ешкімнен ақша ала алмайды.
– cалық үшін анықталған төлем көлемі сипатты. Қазіргі таңдағы
мемлекет, салықты төлетуде қанша алғысы келсе, сонша алып қою принципі
бойынша қызмет істей алмайды. Салықты белгілейтін нормативтік актілерде
әрдайым сол немесе басқа тәсілмен салық көлемі анықталады (табыстан пайыз
түрінде, нақты тіркелген сома және басқа да түрде). Салықтың анықталған
көлемінің бар болуыф салықтық міндеттеме мазмұнын қалыптастырады, салық
төлеуші мемлекетке қанша салық төлеу керек екенін біледі.
Өзінің спецификалық белгісі күшінде салық мемлекеттің табысын
қалыптастыратын басқа төлемдерден ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында нақты Кодекспен белгіленген салық және
бюджетке түсетін міндетті төлемдер қызмет жасайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясында салықтар мен
бірге алымдар сияқты басқа да түрлерді еске алады.
Екіншіден, салықтың белгісі төлемсіз және баламысз болып келеді; алым
қатысты баламалы төлем болып келеді – алымды төлеп субъект мемлекетпен бір
құқық немесе рұқсат алады.
Үшіншіден, салықты төлеу себебі бойынша мемлекетпен қарым-қатынасқа
түскен тұлғалар төлеу субъектісіне мәжбүрлеу сипаттамасын алып жүреді:
алымдарды төлеу себебі бойынша тұлғалардың мемлекетпен қарым-қатынасқа
түсуі оған ерікті сипатта болады, өйткені алымды төлеу жайымен мемлекетке
жолығудың өзі ерікті болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 35 бабында ескерілген
басқа да міндетті төлемдерге баж да жатады.
Мемлекеттік баж – бұл міндетті төлем, заңды мағынасы бар әрекеттер
үшін алынатын немесе өкілеттіліктермен оған мемлекеттік органдармен және
мамандық тұлғалармен құжаттарды беру үшін төлетулер [5].
Салық өлшемі болып төлеушінің төлеу қабілеті есептеледі. Баж – бұл
міндетті төлемдердің ең ежелгі түрі. Бұл оларды төлеудің төлеушіге
ыңғайлығымен немесе бажды төлеуден бас тартуға өте қиын (мысалы, жол бажы),
немесе оны төлеуге өзі мүдделі, өйткені белгілі-бір мемлекеттік жағдайды
пайдаланады. Сонымен баж салыққа қарағанда қатысты баламалы сипаттта
болады, ол оларды алымдармен жақындастырылады.
Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша салықтар
тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер
қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы мүлік
салығы.
Мәселен жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні
міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс
атқарады, табыс табады, мүлік иесі болады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады, және тауарды сатқанда
тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалылығы тауарларды соңғы тұтынушы азаматтарға
түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар бағасна
директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салқтар –
тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын
арттырады, өйткені тауар бағасынанемесе қызметке, тарифке үстеме түрінде
қосылады және сатып алушы төлейді.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
← әмбебап жанама салықтар. Бұл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық
тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға
салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын
салық;
← жеке жанама салықтар. Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл
салық акциз деп аталады. ХХ ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына
акциз салынып келді;
← қазыналық монополиялық салықтар. Мұнда тауарлардың басым бөлігін
мемлекет өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың бағасын да мемлекет бекітеді.
Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өндіруден
түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады;
← кедендік баж. Бұл – мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы
мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды
заттардан алынатын ақшалай төлемдер [1].
Салықты төлеудің екі тәсілі бар: табыстан және капиталдан. Экономика
көзқарасынан олардың қайсысын қолдану мақсатты екенін айтуға болмайды,
өйткені әрбір жеке жағдайды барлық экономикалық, қаржылық және әлеуметтік-
саяси жағдайлардың жиынтықтар негізінде шешу керек. Салық теориясында салық
бірлігінің түсінігі бар – бұл салықты есептеу негізіне жатқызылған салық
объектісінің бөлігі. Мысалы, табыс салығында салық бірлігі болып – теңге,
рубль немесе марка: жер бойынша – 1 гектар, 1 участке; акцизде – 1 шөлмек,
1 қорап шылым.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін салық реформасының
үш кезеңі өтті.
Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусымына дейін)
Республикада салықтардың 40 түрі атқарылды:
1. жалпы мемлекеттік салықтар;
2. жалпы міндетті жергілікті салықтар;
3. жергілікті салықтар [8].
Салықтық реформалардың екінші кезеңі (1995 жылдың маусымынан бастап
2001 жылға дейін)
Осы кезеңде салықтар 11-ге дейін қысқартылды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлінді. 1996 жылы Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңында 30 шақты өзгерістер
енгізілді.
Салықтар мен жинақтар саны 18 түрге дейін көбейді.
Салықтық реформаның үшінші кезеңі (2001 жылдан бастап ) [12].
Салықтық жоба болып Жаңа Салық Кодексі тағайындалды. Ол үш бөлімнен
тұрады: жалпы бөлім, ерекше бөлім, салықтық әкімшілеу.
Салық реформасының үшінші кезеңінде (2001 жыл 12 маусым) Қазақстан
Республикасының жаңа салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан
бастап қолданысқа енді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінің
арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге
тыйым салынады.
Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста
болады, сонымен бірге жеке тұлғалар және заңды тұлғалар мен олардың
құрылымдық бөлімшелері қолданады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң
актілері ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар
қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енуі
мүмкін.
Үшінші кезеңнің негізгі міңдеті болып бюджетке қатысы бар мемлекеттік
органдардың, фискальдық органдардың және салық төлеушілердің арасындағы
құқықтық аспектілерді жақсарту.
Жаңа Салық Кодекстің құрылымы үш үлкен бөлімнен тұрады:
1. Жалпы
2. Ерекше
3. Салық әкімшілігін жүргізу
Жалпы бөлім- салық заңнамасының конституциясы. Осы бөлімде салық
заңнамасының қалыптасу қағидалары анықталынған, осы қағидаларға байланысты
заңнамадағы өзгерістер бюджетпен ғана қабылданады, ал жылдың басынан
еңгізіледі. Бірақ ол нарық коньектурасы мен ағымдағы өзгерістерді реттейтің
кедендік баж ставкалары мен акциздерге жатпайды. Жалпы бөлімде
берілгенқағидалық жағдайлар салық заңнамасының негізі болуы тиіс. [16].
Ерекше бөлімді алсақ, осындай жағдай туады, ол мемлекет тұрақтылыққа
қарсы болуы.
Салық әкімшілігін жүргізу бөлім, ол процессуалдық сұрақтарды анықтау.
Азаматтық кодекстегі аспектілердің көбі, Ерекше бөлім, біздің
қоғамдағы шаруашылық өмірдің жеке сфераларын реттеуші басқа да заңдар,
жақындағы 2-3 жылда өзгерістерге ұшырауы тиіс. Бұл мемлекет пен салық
төлеуші арасындағы процессуалдық қарым-қатынастарға да тиеді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 10 түрі бар.
2005 жылы акциз салығын қосымша ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ
конденсатына рента салығы қосылды.
Салықтың түрлері:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
4-1. Экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi.
6. Әлеуметтiк салық.
7. Жер салығы.
8. Көлiк құралдары салығы.
9. Мүлiк салығы.
2007.12.01. № 220- III ҚР Заңымен 10) тармақшамен толықтырылды
(2008ж. 1 қаңтарда қолданысқа енеді)
10. Ойын бизнесі салығы [24].
Алым дегеніміз – белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
Сонымен қатар лымның 13 түрі болды. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен
1 тармақ өзгертілді (2007 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа
енгізілді)
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркегені үшiн алым.
2. Жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
3. Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 3-1 тармақ өзгертілді (2007
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
3-1. Жылжымалы мүлiк кепiлiн және кеменің немесе жасалып жатқан
кеменің ипотекасын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен 5 тармақ өзгертілді (2007
жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
5. Көлік құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
6. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
ҚР 22.10.04 ж. № 601-II Заңымен 61-бап 6-1-тармақпен толықтырылды
6-1. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы
1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
7. 2006.11.12 № 201-III ҚР Заңымен алып тасталды (2007 жылғы 1
қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)
8. Дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым.
8-1. Туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық
шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алым.
9. Автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
2006.05.07. № 156-III ҚР Заңымен 9-1-тармақпен толықтырылды
(2007.01.01. бастап қолданысқа енгізілді)
9-1. Бұқаралық ақпарат құралын есепке қойғаны үшін алым.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. алынып тасталды
12. Жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым.
13. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк
спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн алым [24].
Төлемақы – белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлем.
Төлемақының 9 түрі бар. 2007 жылы төлемақыға өзгеріс енгізілді.
1. Жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
2. Жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
3. Қоршаған ортаға эмиссия үшiн төлемақы.
4. Жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы.
7. Радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы.
ҚР 05.07.04 ж. № 568-II Заңымен 7-1-тармақпен толықтырылды (2005 ж. 1
қаңтардан бастап күшіне енеді)
7-1. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін төлемақы.
8. Кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы [24]..
Кедендік төлемдер
1. Кеден бажы.
2. Кедендік жинақтар.
3. Ақылар.
4. Жинақтар [24].
Салық кодексі бойынша Қазақстан Республикасы салық жүйесінде 9 салық,
13 алым және 9 төлем түрлері қарастырылған заңда аталған салықтар мен
төлемдерден басқа да төлемдер түрлерін жасауды ешбір органының салық
төлеушіден тасып кетуге құқы жоқ. Себебі ол салық туралы заңды
белгіленбеген, көрсетілмеген.
Сонымен, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға
салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде
салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке тұлғалар танылса, ал
салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезенде алған
табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік кұралдары, пайдасы және тағы да
басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай тұрде әділеттілік, тендік және
тұрақтылық тәрізді салық салу принқиптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
1.2 Жергілікті бюджеттерді ұйымдастыру
Жергілікті қаржылар өзімен бірге экономикалық қатынастарды білдіреді.
Оның негізінде жергілікті органдар басқармасы өздеріне жүктелген
функцияларына сәйкес қоғамдық өнімнің бір бөлігін пайдаланадығ бөледі және
үнемдейді. Жергілікті қаржылар мемлекеттің қаржы жүйесінің басты құрылымы
болып табылады. Олар жергілікті органдар басқармасының меншігінде жүрген
жергілікті бюджеттер, арнайы бюджеттік емес қорлар және шаруашылық
субъектісінің қаржысын қосады.
Жергілікті қаржылардың құрылымы мен бағыты жергілікті органдар
билігінің және маслихатты – басқару (депутаттар жиналысы), жергілікті
әкімшілік пен жергілікті өзіндік басқару функцияларымен анықаталады.
Қазіргі кезде нарықтық қатынастардың құрылу шарттарында жергілікті
органдар қызметінің аясы кеңейіп келеді және олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, демографиялық сипатындағы мәселелерді шешуде айтарлықтай
дербестікті қамтиды.
Жергілікті органдар басқармасына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламалар
өміріне айналу бойынша өте қажетті міндеттер жүктелген.
Халыққа қызмет көрсету бо йынша шараларды қаржыландыру негізінде
жергілікті қаржы ресурстар есебімен іске асады. әлеуметтік – шаруашылық
инфрақұрылым салаларын халыққа қызмет көрсету қорлар есебімен ұсынады, олар
бюджеттік құралдардан қалыптасады.
Жергілікті тізбекте қаржы қатынастары Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесі туралы ағымдағы жылға, Республикалық бюджет туралы
Заңдарымен және шаруашылық пен қаржылық қызмет туралы басқа заңдармен
реттеледі.
Жергілікті қаржыдағы басты рөлді жергілікті органдар билігі мен
басқарудың көпқырлы қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті
бюджет айналады.
Жергілікті бюджеттер (облыстардың, қалалардың, аудандардың)
Қазақстанда кіріс пен шығыстар бойынша мемлекеттік бюджеттің құралдарының
көлемінің 50%-ға жуық қамтиды.
Қаржы қатынастар ұйымы бюджет түрінде екі беталыс мәні бар:
1. дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы
басқаруда орталықтандырылған бастамаларды қамытудың жалпы процесінің
бейнесі сияқты қаржы ресурстарының қозғалысып басқару әдістері және нышаны
жүйесін орталықтандыру.
2. қаржы қорларын қалыптастыру мен пайдалануда жергілікті
органдарды қызметтерін күшейту арқылы қаржыландыруды орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жернілікті талаптарға
жақындауымен және олардың территорияның әлеуметтік – экономикалық дамуының
үлкен қызығушылығымен түсіндіріледі.
Қаржы қатынастарын әкімшіліктендіру принципі қаржылардың бақылау
функциясын іске асыру мүмкіншілігі болып табылады: белгіленген қаржы
қатынастары құжаттың бақылауға мейілінше аз көлемде жүгінсе, оны
орталықсызданданған реттеуге жатқызуға ыңғайлы, және керісінше жақсы
бақылауда – орталықтандырылған реттеуге.
Жергілікті бюджеттер (локальді) бюджет жүйесінде дербес бөлігі сияқты
қызмет ететінін әлемдік қаржы теориясы мен практикасы анықтайды. Бюджеттің
дербестігі түснігінде бекітілген табыс базасы негізінде аймақтық басқару
органы бюджет көлемін, нақты құрылымды және баптар бойынша кіріс пен шығыс
көлемн өзі анықтауы жатады.
Басқа жағынан аймақтар өзімен бірге белгіленген қатар бағыныштылықта
жүрген және одан тыс өмір сүре алмайтын біртұтас шаруашылық кешеннің бір
бөлігін құрайды. Аймақтық қайта өндірудің мазмұны мен сипаттамасы барлық
қоғамдық қайта өндірудің дамуының негізгі заңдылықтармен анықталады.
Сондықтан да орталықтанудың өндірістің нақты жағдайымен шартталған шегінде
басқаруда қажеттілігі керек.
Аймақтардың экономикалық дербестігі мүлдемді бола алмайды. Ол
әрқашанда қатысты, және аймақ кіші болған сайын бұл дербестіктің мөлшері де
аз, яғни шешімдер орталығынан тәуелсіз қабылдау бостандығы. Сонымен бірге
аймақтардың қазіргі таңдағы әлеуметтік-экономикалық даму мөлшері бюджеттік
ара қатынастардың құрылған сипаттамасы, нарықтық-экономикаға көшу кезеңінің
қиындығы республикадағы көптеген жергілікті бюджеттерідің нақты дербестігі
туралы айтуға жол бермей отыр. Сондықтан да халыққа кепілді минималды
әлеуметтік игіліктерді қамтамасыз ететін көлемде әлеуметтк инфрақұрылымды
қаржыландыру үшін қаржылардың жеткіліктігі принципі іске асуы қажет. әрбір
әкімшілік-шаруашылық бірліктің дербестігі критериясы берлген аймақтың
экономикалық мүдделерін мүмкіндігінше максималды іске асыру болып келетін
белгілі бір оптималды деңгейде болуы тиіс.
Аймақтың экономикалық дербестіктің ең басты шартының бірі аймақтың
ресурстарды қайта өндіру мен табиғатты қорғау бойынша шараларды
қаржыландыруға қажетті оларда кепілденген құралдар көзін құру болып
табылады.
Аймақты экономикамен басқаруда орталықтандыру және жергілікті
бастамаларының оптималды қатынастарының жалпы принципі келесі түрде
қалыптасады: экономикалық даму стратегиясының анықтамасында орталықтану,
оны іске асырудағы дербестік. Жедел шаруашылық жернілікті звенодағы
дербестік шығыстың 50% жабатын негізделген және бекітілген табыс жүйесіне
және бюджетке ұзақ кезеңге кірістерді қатаң түрде бекіту.
Нарық экономикасы дамыған елдерде бюджет арқылы ұлттың табысты бөлу
фискальды федерациясы теориясы негізінде іске асады.
Теорияның мағынасы мынада: барлық мемлекеттік шаруашылық тұтасымен
(экономиканың мемлекеттік секторына кіретін барлық кәсіпорындар, мекемелер
мен әкімшілік құрылғандар) өзімен көпдеңгейлі жүйе, онда деңгейлер
арасындағы басқару функцияларының бөлінуі және түзу бойынша олардың
заңдылық бағынуы әрекет етеді. Мұндай байланыста келесі сұрақтарға көңіл
аудару қажет:
1) Мемлекеттік секторды басқару деңгейлерінің оңтайлы саны;
2) Басқару деңгейлері арасындағы өкілеттікті оңтайлы бөлу;
3) Әлеуметтік шығындарды тиімді қаржыландырудың деңгейі;
4) Орталық үкіметтің жергілікті органдар билігінің басқаруына және
қаржыландыруна араласудың мөлшері;
5) Жергілікт органдар билігі мен басқармасының шығыныдарын
қаржыландыруда меншікті құралдардың үлесі;
5) Мемлекеттік экономиканың барлық деңгейлеріндегі құралдарының
жұмсауына бақылау формасы.
Фискалды регионализм саясаты орталықтан жергілікті органдар
басқармасының қаржылық тәуекелінің төмендеуіне бағытталған. Бұл тек қана
жергілікті бюджеттің дефицитін төмендетуге бағытталған жол емес, сонымен
бірге тұтасымен мемлекеттік бюджетті де, жергілікті әлеуметтік мәселелерді
шешуде нақты дербестікке жол. Ол аймақтардың салық автономиясының дамуы
есебі арқылы жетістікке жетеді және оларға жалпымемлекеттік салықтарға
жергілікті үстемелерді өндіріп алу немесе меншікті салықтарды(экологиялық,
мүлік бойынша тұтынуға) тағайындау бойынша құқық беру. Сонымен бірге
жергілікті бюджеттерді құралдарды тиімді пайдалануда қызықтырмайтын және
оларды қаржылық дербестіктен айыратын орталық бюджеттен трансферттік
қаржыландыру қысқартылады.
Басқа елдердегі территориялардың даму тәжірибесі басқарудың
орталықтандырмау қажеттілігін, ведомостік территориялардың дамуының
әлеуметтік және экономикалық мәселелерін шешуде жергілікті орган билігіне
жоғары құқықтарды ұсынуды керектігін растайды. Унитарлы мемлекет шарттарына
сай – Қазақстанға фискалды федерализм термині өзінің түсінік мағынасын
сақтай отыра Фискалды аймақшылдық болып түрлендіру мүмкін.
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болған:
бюджеттік жүйені орталықтандырылу өткізілгеннен кейін 1994 жылдың басынан
2500 жергілікті бюджеттер жойылды. Аудандардың қаржы ресурстарды жұмылдыру
және пайдалануда қаржылық мүмкіншіліктері айтарлықтай шектелді. Бюджеттік
жүйелердің дүниешаруашылық дамуының жоғары қойылған тенденциялар аспектінде
Қазақстандағы бюджеттік жүйені орталықтандыру процессін бюджетті – қаржылық
саласындағы дағдарыс жағдайымен болған міндетті шараларға жатқызуға болады.
Бюджеттерді жоспарлау, бағдарлау әдісі ұйымдық шаралардың және әр
түрлі мекемелер арасында ресурстарды бөлу нәтижеліктің ең жақсы
көрсеткіштеріне жетуді жоғары дәрежесін қолдауды қандай сәйкестікте екенін
белгілеу үшін бюджеттік бағдарламалар нәтижелерінің өзгеруіне түскендерді
қаржыландыруға пайдаланады. Бұл әдісте шығын мөлшері де қолдануы мүмкін.
Сонымен осындай түрде жергілікті звенодағы бюджеттік процесс тиімділік
критериясында негізделуі мүмкін.
1.3 Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарының жоспары
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттеріне түсімдер мынадай
түрлерді қамтиды:
1) жергілікті бюджеттердің кірістері;
2) жоғарыда тұрған бюджеттерден, заңды және жеке тұлғалардан, шетелдік
мемлекеттерден алынған ресми трансферттер;
3) жергілікті бюджеттерден бұрын берілген кредиттер бойынша негізгі
борышты өтеу. Өз кезегінде кірістер, мыналардан:
а) салықтардың, алымдардың және басқа да міндетті төлемдердің
түсімдерінен;
б) салықтық емес түсімдерден;
в) капиталмен операциялардан түсетін кірістерден тұрады.
2001 жылы жергілікті бюджеттерге бекітілген салықтар, алымдар мен
міндетті төлемдер мыналарды:
- 50% мөлшерде әкімшілік-аумақтық бірліктен жиналатын корпорацялық
табыс салығын;
- 50% мөлшерде құрамында спирті бар сусындарға салынатын акциздер;
- жеке табыс салығын;
- әлеуметтік салықты;
- мүлік салығын;
- жер салығын;
- көлік құралдарына салынатын салықты;
- жергілікті бюджеттерге түсетін бөлігінде Қазақстан Республикасының
жасалған келiсiм-шарттар бойынша өнiмдi бөлу жөнiндегi үлесiн;
- алымдарды, төлемақыларды, баждарды (бағалы қағаздар эмиссиясын
тіркегені үшін алымды қоспағанда) қамтыған.
Жергілікті бюджетке салықтық емес түсімдер мыналарды:
- коммуналдық меншік болып табылатын кәсіпорындардың акцияларына
дивидендтерді;
- жергілікті органдар өткізетін лотереядан алынған кірістерді;
- жергілікті бюджеттерден кредиттер үшін сыйақыларды (мүдделерді);
- жергілікті органдарға тиесілі мүлікі сатудан алынған түсімдерді;
- жергілікті органдарға ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік
мекемелердің тарапынан қызмет көрсетулерді өткізуден алынатын
түсімдерді;
- коммуналдық меншіктегі мүлікті жалға беруден алынатын кірістерді;
- жергілікті органдарға ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік
мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алудан алынатын
түсімдерді;
- жер учаскелерiн жалға беруден алынатын түсімдерді;
- 50% мөлшерінде қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті мемлекеттік
қорларына қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдерді;
- өзге де әкімшілік алымдарды;
- жергілікті атқарушы органдарға ведомстволық бағыныстағы
мемлекеттік мекемелер өндіріп алатын әкімшілік айыппұлдар мен
санкцияларды;
- Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де
түсімдерді қамтиды.
Жергілікті бюджеттерге түсімдердің жекелеген санаттары арасындағы ара
қатынас Қазақстан бойынша орташа, 1-кестенің деректері бойынша салықтықтың
пайдасына шешілді (82,4%), олардың ішінде әлеуметтік салық, корпорациялық
және жеке табыс салығы, меншікке салынатын салық (мүлік, жер, көлік
құралдарына салынатын салық) басым болып отыр (1-кесте).
1-кесте. 2008 ж. Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттердің
атқарылу құрылымы
Түсімдердің санаттары және шығыстардың Сомасы, Үлес
функционалдық топтары млрд. теңге салмағы,
%
Түсімдер 313,6 100,0
Кірістер 269,3 85,9
Салықтық түсімдер 258,3 82,4
Салық емес түсімдер 9,9 3,2
Капиталмен операциялардан түсетін кірістер 1,1 0,3
Алынған ресми трансферттер 41,9 13,4
Бұрын берілген кредиттер бойынша борышты өтеу2,4 0,7
Шығыстар мен кредиттеу 302,4 100,0
Шығыстар 299,3 99,0
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсетулер10,4 3,5
Қорғаныс 4,2 1,4
Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік 11,3 3,7
Білім беру 71,1 23,5
Денсаулық сақтау 46,7 15,5
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік 20,0 6,6
қамсыздандыру
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық ?.2,0 7,3
Мәдениет, спорт, ақпараттық кеңістік 12,8 4,2
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және 2,6 0,9
қоршаған ортаны қорғау
Өнеркәсіп, құрылыс және жер қойнауын 0,6 0,2
пайдалану
Көлік және байланыс 20,9 6,9
Басқалар 22,1 7,3
Борышқа қызмет көрсету 0,4 0,1
Ресми трансферттер 54,2 17,9
Кредиттеу 3,1 1,0
Бюджет тапшылығы (профициті) +11,2
Тапшылықты қаржыландыру (профицитті 3,6
пайдалану)
Түсімдердің екінші көзі республикалық бюджеттен трансферттер болып
табылады. Олар орташа түсімдердің 14% құрағанымен, кейбір субвенциалдық
облыстардың бюджеттерінде аталған түсім көзі
әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерді қаржыландырудың қолайлы деңгейіне
жету үшін өзіндік салықтық және басқа да түсімдердің жетіспеуіне байланысты
50% дейін құрайды. Бұл мұндай облыстарда фискалды әлеуеті үлкен емес қуаты
аз шаруашылық жүргізуші субъектілер беретін салық базасының төмендігімен
байланысты
Бұл тұрғыда түсімдерді бюджеттік алып қоюлар мен субвенциялар тетігінің
көмегімен республикалық бюджет арқылы қайта бөлу мәселесі көкейтесті болып
табылады, яғни аталған тетікті объективті негізде өңдеуді талап етеді.
Мысал ретінде, Алматы өңірінде елеулі сәйкессiздiктер бар: Алматы қаласының
кіріс әлеуеті бүкіл мемлекеттік бюджеттің 25% жуығын, дәл сол уақытта қала
бюджетінің шығыстары мемлекеттік бюджет шығыстарының 7% құрайды, бұл қала
бойынша жиналатын түсімдердің 23 республикалық бюджетке
жұмылдырылатындығын білдіреді. Бұдан тыс қала бюджеті қалған 13
республикалық бюджетке бюджеттік алып қоялар түрінде түсімдердің тағы
жартысын аударады. Керісінше жағдайда, Алматы облысының жалпы
мемлекеттіктегі салықтық әлеуеті 2,6% бола тұра, мемлекеттік бюджет
қорытындысынан шығыстардың 4% астамын өндіреді, яғни бюджеттің 50%
субвенциялар есебінен қалыптастырады.
Сонымен қатар жергілікті бюджеттердің мәселелері, олардың меншігін
құрайтын шаруашылық салалары бюджеттерді қалыптастыру үшін (тұрғын үй
шаруашылығы, мәдениет және өнер мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым – су
құбырлары, көлік, тазарту қызметі және т.б.) кірістер бермек түгілі, оған
қоса шығынды болып табылатындығынан және жергілікті бюджет қаражатының
елеулі бөлігін сіңіретіндігінен тұрады. Меншікті республикалық және
коммуналдыққа бөлу кезінде жергілікті билік органдарының қарауына шығынды
немесе кірістері төмен кәсіпорындар берілген болатын.
Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфрақұрылымды – білім
беруді, денсаулық сақтауды, халықты әлеуметтік қорғауды (45,4%),
экономикалық саланың ішінде – көлік және байланысты қаржыландыру
басымдырақ.
Функционалдық топ – қорғаныс шығыстары – азаматтық қорғанысқа (төтенше
жағдайлар кезінде) және әскери комиссариаттың шығындарын қаржыландыруды
білдіреді.
Ресми трансферттерге шығыстардың үлес салмағы айтарлықтай жоғары –
жергілікті бюджеттердің қаражатын жоғары тұрған бюджетке (аталған жағдайда
республикалыққа) беру үшін алып қою. Бюджеттік алып қоюлар экономикалық
даму деңгейі жоғарырақ болуына немесе табиғат жағдайларына байланысты ел
бойынша орташадан жоғары салық базасы бар және сәйкесінше салықтық
түсімдерінің деңгейі жоғарырақ облыстарда жүргізіледі. Субвенциялар сияқты,
алып қоюлар да әкімшілік-аумақтық бірліктің әлеуметтік-экономикалық
деңгейін теңестіру үшін пайдаланылады.
Жекелеген функционалдық топтар бойынша мемлекеттік бюджет
шығыстарындағы жергілікті бюджеттердің шығыстарының үлесіне келетін болсақ,
онда әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымды қаржыландыру бағыттары бойынша ол
басым орынға ие, мысалы:
- тұрғын үй – коммуналдық шараушылық - 100%;
- денсаулық сақтау - 86,1%;
- білім беру - 84,0%;
- мәдениет, спорт, ақпараттық кеңістік - 73,2%;
- көлік және байланыс - 62,8%.
- Басқа да топтар бойынша шығыстардың айтарлықтай елеулі көлемдері:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz