Жеке тұлғаларға салынатын мүлік салығы
Мазмұны
Кіріспе.
І Тарау. Қазақстан Республикасында жеке тұлғаларға есептелетін салықтардың
теориялық негіздері.
1.1. Жеке тұлғаларға салық салу ұғымы мен мақсаты.
1.2. Жеке тұлғаларға салынатын салықты бақылаудың маңызы мен дамуы.
А) Жеке тұлғаларға салынат жеке табыс салығы.
В) Жеке тұлғаларға салынатын мүлік салығы.
С) Жеке тұлғаларға салынатын акциз салығы.
ІІ Тарау. Жеке тұлғаларға есептелетін салықтық төлемдерді талдау және
бақылау. (Ақмола облысының салақ комитеті мысалында).
2.1. Ақмола облысының салық комитетінің жұмысын талдау.
2.2.Ақмола облысы бойынша жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық
түсімдерді талдау.
2.3. Ақмола облысы бойынша жеке тұлғаларға есептелетін салықтар және оны
бақылаудағы салық комитетінің қызметін талдау.
ІІІ Тарау. Жеке тұлғаларға есептелетін салықтарды және оны бақылауды
жетілдіру жолдары
3.1. Салықты жетілдіру жолдары және олардың проблемалары.
3.2. Жеке тұлғаларға есептелетін салықтарды бақылау бойынша нұсқаулар.
3.3. Салық салу кезіндегі шет елдік тәжірибе.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да,
міне, он жеті жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне
көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутқиясының 35-бабында Занды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін
қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Сальқтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жұйесі реформалаудың үш кезеңінен
өтті.
Бірінші кезең - 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз
КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР-дің басты
мемлекеттік салық инспекқиясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең - 1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн
салығы енгізілді.
Үшінші кезең — 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер
жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны
ерекше тауар түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
2006 жылдың 13 наурызында Астанада Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы
министрлігі Салық комитеті басшылық құрамының Астана қаласының салық
төлеушілерімен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері
ассоқиақиясының мүшелері, Салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Кездесу салық заңдары мен салықтық әкімшіліктендірудің нор-маларын
қолдануға байланысты мәселелерді салық төлеушілерге түсіндіру, салық
төлеушілер мен салық қызметкерлерінің арасында дұрыс түсінік қалыптастыру,
салық мәдениетін арттыру мақсатында өткізілді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының
Жолдауында айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан
істерімен таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей
өзгерістер енгізудін ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
• 2007 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға, ал 2008-
2009 жылдарда тағы да 1-2 пайызға төмендету;
• 2007 жылдан бастал барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10
пайыздық бекітілген ставкасын енгізу;
• 2007 жылдың 1 қаңтарынан шағын бизнес субъектілері ұшін салық салудың
кемітілген біріңғай салық ставкасын енгізу;
• 2008 жылдан бастап әлеуметтік салықты орта есеппен 30 пайызға төмендету
және басқалар.
Жиында сөз алған Қаржы министрлігі Салық комитетінің төрағасы Нұрлан
Рахметов жыл сайын салық заңнамасына өзгертулер енгізу және жыл басында
салық төлеушілермен кездесу өткізіп, бухгалтерлер мен қаржы қызметі
басшыларына, кәсіпкерлерге сол өзгерістер жайында түсінік беріп отыру -
Салық комитетінің жақсы дәстүріне айналғандығын атап өтті.
Мемлекет басшысы салық қызметі органдарына өзара байланысты үш
міндетті, атап айтқанда:
• салықтардың жиналуын арттыру және салық тәртібін күшейту;
• салықтық әкімшіліктендіруді жеңілдету;
• салық органдарындағы сыбайластық деңгейін темендету міндеттерін койып
отыр.
Нұрлан Рахметовтың айтысына қарағанда, қазіргі уақьпта ҚР ҚМ Салық
комитеті ақпараттық технологияларды қолдану арқылы салық әкімшіліктендіруін
жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Ол бүгінг күні Әлектрондық үкімет инфрақұрылымдарын қалыптастыру
аясында Қазақстанның салық төлеушілеріне төмендегідей ақпараттық және
технологиялық қызметтерді ұсынып отыр:
• салық төлеушілер барлық салық есептіліктерін әлектронды түрде беруге
және оны салық органдарында қабылдау мен өңдеу нәтижелерін алуға, соның
ішінде;
• салық органына келмей-ақ барлық салық түрлері бойынша әлектронды салық
есептілігін толтыруға және жіберуге, Салық есептілігінін, кез келген
нысанын кәдімгі қағаздың парағына, сондай-ақ стандартты баспахана
бланкісіне басып шығаруға;
• салық есептілігінің қабылдануы мен өңделуі туралы әлектрондық
хабарландыру алуға;
• салық органы жіберген салық міндеттемелерінің орындалуы туралы
әлектронды хабарландыруды алуға;
• бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы, берешегі бар-жоғы туралы
ақпараттар алуға;
• бюджетке берешегі жоқ екені немесе бар екендігі туралы анықтамаға \УеЪ
арқылы тапсырыс беруге, сондай-ақ салық органынан құжатты беруге
дайындығы туралы ақпарат алуға және тағы басқалар.
2006 жылы мынадай қызмет көрсетулер жоспарланып отыр:
• салық есептемелерін камералық бақылау нәтижелері туралы, салық төлеуші
салық заннамасын бұзған жағдайда салық төлеушінің дербес шоттарына қоса
есептелген сомаларды жүргізгені туралы хабарламаны салық төлеушіге ара
қашықтан жіберу;
• қосылған құн салығьш төлеушілерді, жеке кәсіпкерлерді қашықтықтан
тіркеу;
• банкоматтар мен \УеЬ-киоскілер арқылы салықтарды төлеу;
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРҒА ЕСЕПТЕЛЕТІН САЛЫҚТАРДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Жеке тұлғаларға салық салу ұғымы мен мақсаты.
Салықтың теориялық және тарихи негіздерін қарастыра отырып салықтың
пайда болу күнін анықтау мүмкін емес. Тек салықтың прототиптері алғаш адам
қоғамын басқару формаларын ұйымдастырумен бірге пайда болғаны күмән
туғызбайды. Салықтың пайда болуының бірінші себебі болып қоғамдық ықыласты
қанағаттандырудағы ұжымдық қажеттілік табылады. Ұзақ уақыт аралығында
адамдар салықты объективті қажеттілік ретінде қолданды. Тек қана 15
ғасырдан бастап ғалымдар ақша қатынасының жүйесін мемлекеттің экономикалық
қызметтерін экономикалық негізді зерттегенде салықты алғаш қайта ойлау
әрекеттері пайда болады. Дәл осы кезеңде А.Монкретьен салық реформасы
туралы сұраққа алғаш келеді. Ол бұл сұраққа мемлекет ықыласы халық
шаруашылығы мен салық төлеушілердің назарынан қорытындылады. Тек қана А.
Монкретьен алғаш рет мүлік кадастр негізінде табыс салығының жаңа түрін
ұсынды. Яғни, салықтың прогрессивті түсіндірілуі ұсынылды.
Салықтық жүйеге мынандай тәсіл 17-ші ғасырда салық теориясы бойынша
зерттеулерде тереңдетілді. У.Петти А.Монкретьеннің салықтың
прогрессивтілігі туралы ойын дамыта отырып, оларды тек табыстан
байланыстылығын көрсетпей оны көрсетті. Ол халықтар мемлекеттін шығынды
ұпайға сәйкес табу керек деді. Яғни олардың мүлкіне және байлығына
байланысты.
А.Смит салық жүйесін құруда төрт ереже немесе жалпы қалыпты ұсынады.
Қазіргі кезде дамушы елдер үшін салық салудың қағидалары негіз болып
табылады. Бұл қағидалар классикалық деген атқа ие болды.[6]
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға қаржыландыруға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен
қамқорлығын пайдаланыла отырып қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге
асырылады. Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне
немесе тепе теңсіздігіне ұрындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті турде айқын болуы керек. Салықтың
төлеу мерзімі төлем тәсілі сомасы барлығы дерлік төлем төлеуші үшін анық
әрі ашық болуы және кез келген адамға да сай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші
үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп толғағына толық жеткізілгені дұрыс.
Оның мемлекет қазынасына құйылуы халық қалтасынан алғаны және ұстағаны
мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі салықты халық
қалтасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін. Себебі оны жинау
шенедіктердің көп болуы талап етсе, оларға төленетін айлық сомасы салықтың
мол мөлшері арқылы жүзеге асады.
Бұл қағидаларды қолдану А.Смитті мынадай қорытындыға келуге рұқсат
етті. Төлеушілер үшін салық құл иеленушілік белгі емес , ол бостандық.
18-ші ғасырда сол кезде өмір сүрген экономистер салықты тікелей және
жанама (дербес) деп жіктеді . Өз кезегінде тікелей салықтар шынайы
(нақты) және бөлінеді. Халықтан жиналатын салық қарастырылады және
салыққа жатады.
Шынайы салықтар ол мүлікке салынатын салық. Мұнда салық салық
төлеушіге салынбай, табыс немесе мүлікке салынады. Яғни мулікті сату,
сатып алу немесе мүлікті иелену. Осы салықтың өзгешелігі салық
төлеушінің қаржылық жағдайын қалыпты есепке алмайтындығында
қорытындылады.
Салық салуда салық халық табысына салынады. Бұдан басқа ол салық
төлеушінің төлем қабілеттігін есепке алу керек. Салық турлерінің
ішінде мұндай салыққа халықтан алынатын табыс салығы жатады.
Шынайы салық тікелей салықтын ең алғаш түрі болып табылады.
Тұрғындардан алынатын салық алғашында тікелей салық турінде. Шынайы
салықтын негізінде келесі ішкі белгілері жатады жер учаскесінің
көлемі, құрылыс құны немесе оның жолдамасы үшін ақы және тағы
басқалары. Шынайы салық кезінде бірдей мүлікті немесе табысты
иеленетін тұлғалар теңбе тең салық сомасын төлейді. Танымал Ресей
А.Тривус шынайы салыққа мынадай анықтама берді шынайы салық салық
салынатын заттың нысандары бойынша(салық төлеушінің иелігіндегі жер,
үй, кәсіпорын, ақша капиталы) анықталады. Бұл анықтама шын мәнісінде
төлем қабілеті туралы және олар берешектерді есептемей саналады.
Егерде мүлікке салық салу шынайы салық салу қағидасымен
құрылса, онда әр мүлікке жеке салық салынады және де ол жалпы
санына, өлшеміне, жалпы құнына байланысты болмайды. Қойылған мүлік
салығында салық салу жеке жеке жүргізілмей, жалпы санына байланысты
жүргізіледі. Салықтан әлеуметтік қажеттілікті қамтамасыз ететін мүлік
және тағы басқалары. Осы қағида бойынша салық салу жалғыз тұратын
салық төлеушінің төлеу қабілеттігін ескеруге мүмкіндік береді.
Салық салудың шынайы жүйесінде қажетті минимум өмір сүре алмайды.
Ақырғысы тек қана жеке салықтарда мүмкін жақсырақ жағдайда тек қана
салық салу объектісінен бос немесе минимум туралы айтуға болады,
бірақта мұндай салық салу әрқашанда негізделмейді.
Шынайы салық салу кезінде салық салудың прогрессивті әдісін
жүргізу мүмкін емес. Прогрессия тек қана бір субъектінің кірісін
немесе барлық жеке мүлкін біріктіргенде ( еңбек ақы турінде ) мүмкін
болады. Бірақта ол сол кездегі салық салудың жеке әдісі болады.
Экономист Л.Д.Сангирова айтуы бойынша жеке салықтар - ол ең жоғары,
салық салудың ең жетілген түрі. Өйткені, салық салудың шынайы жүйесі
салық салынатын объектінің бар болу фактісін ашады, ал жеке салықтар
төлеушінің салық қабілеттігінің шыңдығын ұғына алады.
Шынайы салықтын негізінде объектінің орташа пайдалылығы салынады.
Сондықтан да кадастр жүйесінде базисталатын жақсы ұйымдастырылған баға
үшін салық салудың бір қалыптылығын қамтамасыз етілуі тиіс.
Осылайша шынайы және жеке салықтар арасындағы айырмашылық салық
жуйесінің мінездемесін және мәнін анықтайтын салық ауыртпалығын тепе
теңдік және әділдік тұрғысынан бөлу. Бұл критерий бойынша шынайы
салықтар жақсы өңделген салықтарға жол береді. Сондықтанда, көптеген
экономистер кәсіпорынға салық салудан гөрі үй шаруашылығына салық
салуды еңгізу артық көрінеді. Яғни жеке табысты кеңінен пайдалануға
ұмтылу.
Салық дегеніміз немене Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық
дегеніміз тұрғындар, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделіп
алынатын міндетті төлем жүйесін айтамыз. Басқаша айтсақ, салық
қайтарымсыз Салық Кодексіне сәйкес салық төлеушілерден алынатын
ықтиярсыз түрі. Оның мақсаты: қоғамға қажеттіліктерді қамтамасыз ету.
Салықпен бірге салық жүйесінің құрылымында, нақты кеңістік және
уақытта анық орынды алымдар және баж алымы алады.
Алымдар жергілікті өзін өзі басқару органдардың салық заңдылығы
шеңберінде белгіленетін және тиісті территорияны дамытуға арналған
муниципалды бағдарламаларды қаржыландыру үшін жергілікті бюджетке
төлем.
Баж алымы – мәлімдеушінің мемлекеттің және тағы басқа заңды
әрекетті органдардың іске асырылуы үшін төленетін белгіленген
міндетті төлем.
Барлық салықтардың түрлерін біріктіретін басы салық
міндеттерінің элементтері болып табылады. Салықтың элементтеріне
жатады: салық субъектісі және салық салудың объектісі.
Салық салудың объектісі болып алуан түрлі табыс түрлері,
тауарлар және қызметтер, сонымен қатар байлықты немесе мүлікті
жинаудың алуан түрлі түрлері табылады. Осының барлығы салық салудың
базасы болып табылады.
- Ережеге сай салықтардың қайнар көзі болып материалды қор (
еңбек немесе кәсіпкерлік ) табылады.
- Салық салудың масштабы - салықты өлшеудің негізіне жататын
бірлік ( жер салығында аудан ,орманды жерлерде дайындалған ағаштын
метр кубы және тағы басқалары ).
- Салық салу бірлігі - нақты соманы бөлу кезінде салық салу
объектісінің бөлігі негізге алынады (қазіргі кездегі іс тәжірибеде
ол салық салынатын база).
- Салық салу нормасы салық салу объектісімен салықтар арқылы
өзара әрекет ететін табыстың үлесі (салық салудың ауыртпалығы).
- Салық ставкасы салық салудың бірлігінен алынатын салықтын
өлшемі. Салық іс тәжірибесінде пайдаланылатын ставкалар алуан түрлі.
Олар салық түріне және салық саясатының жүргізетін мақсатына
байланысты болады. Салық ставкаларының мынадай түрлерін айырады:
прогрессивті, пропорционалды, регрессивті және тағы басқалары .[2]
Пропорционалды әр салық төлеуші салықты бір ставка ( пайыз
немесе үлес ) бойынша төлейді. Мысалы, Қазақстандағы корпорациялық
табыс ставкасы 30% . Ол барлық салық төлеушілер тек сол ставка
бойынша салықты төлейтіндерін білдіреді. Табыс көп болса, соғұрлым
салық сомасы да көп болады.
Прогрессивті салық базасының өсуімен салық ставкасы да өседі.
Мұнда салық сомасы табысқа салынатын салықтың көлеміне байланысты
болады. Сонымен қоса бұл табыстың көлемі салық салу ставкасымен
анықталады. Нәтижесінде байлардың салық көлемі кедейден көбірек
болады.
Регрессивті салық базасы көбейгенімен салық ставкасы төмендейді.
Мысалы, 10 мың табысқа 10, 100 мың табысқа 5. Табысқа, экспорт, импорт
тауарларына салық салғанда ставкаларын пайдаланылады.
Салықтарды есептеу техникасына байланысты орташа ставкаларына
бөлінеді:
- Салықтық жеңілдік салық нөлге дейін азайту.
- Салықтық салық заңдылығын бұзуға ұмтылу фактісін белгіленген
кезде салық артуы.
Жоғарыда айтылған элементтердің мөлшерінде әр салықтың түрлері бойынша
салық заңдарында және нормативті құжаттарда бір атаулы баптар қабылданады.
Түрлі салықтың қызмет етуі және кіріспесі жалпы экономикалық
міндеттермен мемлекеттік қаржылық саясатымен ескеріледі. Бюджет түсімен
қамтамасыз ету міндеті барлық салықтың түрлері үшін приоритетті болып
табылады сонымен қатар, тұрғындардан алынатын салық басқа қызметтерді
тағайындайды.
Әр салық нақты жеке мақсаттарға жетуге бағытталады. Жалпы салық
жүйесімен шешілетін міндеттерді келесідей топтастыруға болады: мемлекеттің
бюджеттік жүйесін кіріспен қамтамасыз ету; жеке және заңды тұлғалардың
кірістерін пайдалану мен бөлуді реттеу; мүліктің әртүрлі пайдалануды
шектеу немесе іске асыру. Кәсіпкерлік қызметті ынталандыру, өндірістік және
әлеуметтік сфераны дамытуға қажет құралдарды қаржыландыру. Қазіргі уақытта
Қазақстанның салық жүйесі ресурстың біраз бөлігі жаңаша салық пен заңды
тұлғалар төлейтін салықтың қамтамасыз етілуіне бағытталады яғни салық салу
обьектілерінің негізіне қосымша құн және пайда сияқты көрсеткіштер
орналастырылады.
Өндірушінің салықтық міндеттілігі оның іскерлік белсенділігінің
деңгейінен тікелей байланысы туралы айтуға болады. Көп өндірсең көп салық
төлейсің принципі әрекет етеді. Соңғы уақытта экономистер заңды тұлғаға
салық салудың ауыртпалығын жеке тұлғаға ауыстырып, тұрғындарға салық салу
жоғарылай түсетіндігі туралы ұсынысты ұсынады. Онда көп тұтынады, көп
салық төлейді принципіне өтеді. Онда салықтың жалпы санын қысқарту
қажеттілігі, жергілікті салықтың рөлін жоғарылату (тұрғындардан алынатын
салық), салық міндеттемелерін кәсіпорындардан жеке тұлғаларға біртіндеп
өзгертумен ерекшелінді. Бұл нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердегі
салық салуды дамытудың жалпы тенденциялары. Ол көп жылдар бойы даму
процессінде қалыптасты.
Аталған бағытта Қазақстанның салық салудың ортақ жеке салықтың жеке
түрлерін әбден проблемаларын біртіндеп шешуді талап етеді. Дәл осы күнде
тұрғындардан алынатын салықтың мәні білінеді,бірақта оларды толық
жетілдіру жұмыстарын жүргізу қажет. Қазақстанда жергілікті бюджетті
қалыптастыратын жеке тұлғаларға салық жеке дара жоғар атуының бірден бір
жолы, бюджеттің табыс базасын қалыптастыратын л тұрғындардан алынатын
салықтың мәні мен рөлін зерттеп жеке тұлғалардан түсетін салық түсімдерінің
жалпы көлемдегі анағұрлым меншікті салмақ мүлік, табыс және жерге салық
салуға келеді. Осылайша осы 3 салықты құрастырамыз. Экономикалық мағынаның
нәтижесінде көлік құралдарының салығы мүлік салығының бір түрі болып
табылады. Әрі қарай көлік құралдарын иеленушілерге салық салудың механизмін
қарастырамыз. Осы уақытқа дейін тұрғындардан алынатын салық көпшілік
жұмыскерлердің еңбек ақысы төмен болғандықтан төлеушілердің негізгі
массасының материалды қалып мүлдем әсер еткен жоқ, барлығы үшін салық
міндеттерінің күшсіздігін құрудың мәнді реттеуші әсері болмады.
Азаматтардың меншігінің саны және түрі шектеулі болады. Мысалы, Қазақ ССР-
ның азаматтық кодексінде адам тек бір үйді иелену керектігі жөнінде
айтылған, ал меншігінде жер немесе кәсіпорындарды иеленуге мүлдем тиым
салды. Нарықтық қатынастың шаралық салдар мүлік және әлеуметтік
теңсіздіктің күшеюі болып табылады. Осылайша қамтамасыз етілген тұрғындар
табысының 10%-да айырма.
Соңғы жылдар ішінде Қазақстан қабаттасу деңгейі ресейліктерге жол
бермейді. Бұл факторды салық саясатын өндеу кезінде ескермеуге болмайды.
Бұл жағдайда салық салуды материалды құндылықтардың табысына әділ қайта
бөлуге бағыттау қажет. Байлар мен кедейлер арасындағы үзіліс төмендету
табыс салығының және мүлік салығының прогрессивті пайдалану жолымен
жүргізілуі мүмкін.
Салық жүйесін құру кезінде әлемдік тәжірибе екі принципке сүйенеді:
көлденең және тікелей теңдік. Көлденең тендік тұлғаның өлшенген табыс пен
капиталы үшін салық салудың тең режимдерін құрылуын болжайды, капиталға
салық салудың әр түрлі түрлері оған түрлі әдістерімен жетеді. Таза
активке салынатын әр жылдық салық материалды активтердің түрлілігін
ескереді. Салықты төлеуде айрықшалатын мүмкіндігі бар адамдар үшін салықтың
режимдер белгіленетін тікелей теңдік принципі материалды қалыпты және
табысты қайта бөлудегі теңсіздікті қысқартуды талап етеді.
Табыс салығы арқылы мемлекет салық төлеушілердің төлем қабілеттігін
реттейді. Табыс салығының ставкасын арттырудың нәтижесінде инфляцияны бір
қалыпта ұстаудың алғышартын ұйымдастырады.
Бұл салықты төмендету арқасында мемлекет азаматтардың табысын
ұлғайтады. Нәтижесінде еңбекке ынта арта түседі.Салық еңбек ақыға
салынады. Осыған байланысты салық төлеушілер заңсыз өздерінің жиынтық
табыстарын төмендетеді. Дамыған елдер арасында табыс салығы скандинавия
мемлекетінде жоғары болып келеді. Бірақта осы елде өмір сүру деңгейі де
жоғары.
Жер салығы – басқа салықтың түрлері сияқты әр түрлі шараларға мемлекет
қажет ететін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді.
Жер туралы заңға сәйкес жер мемлекеттің меншігі болып табылады.
Сонымен қатар жер жеке меншік иелігінде бола алады. Ал салық салу
мақсатында барлық жерлер олардың арналған нысаны мен тиесілігіне қарай
мынадай санаттарға бөлінеді:
1. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге;
2. Елді мекендер жерлеріне;
3. Қорғаныс, байланыс,көлік, өнеркәсіп, өзге де ауыл шаруашылығы
емес мақсаттағы жерлерге;
4. Су қорының жерлеріне;
5. Запастағы жерлерге жатқызылуына қарай қарастырылады.
Қазақстанда жер салығы 1992 жылы енгізілді. Оның мақсаты жергілікті
бюджет табысын жердің өсімділігін және тағы басқа шараларды іске асыру
үшін қалыптастыру және рационалды пайдалануды экономикалық әдістермен
қамтамасыз ету;
Нарыққа көшу кезінде Қазақстанда жерді өз меншігіне алу көбейді.
Осылайша, жер салығын төлеушілер болып мыналар табылады:
1. жеке меншік құқығындағы;
2. тұрақты жер пайдалану құқығындағы;
3. бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу
обьектілері бар жеке және заңды тұлғалар;
4. Жер салығын Ұлы Отан соғысында қатысушылар, мүгедектер, Ардақты ана
атағына ие болған Алтын алқа алқасымен марапатталған көп балалы
аналар, діни бірлестіктер жер салығын төлеушілер болып табылад.
Жер учаскесініің алаңы жер салығының салық базасы болып табылады.
Жер салығының ставкасы бір гектарға есептеліп белгіленді және топырақтың
сапасы бойынша саналды.
Алғашқы кезде мүлік салығы салықтардың жалғыз түрі болды. Дамуына
қарай мүлік салығы табысқа салатын салықтың қосымшасы ретінде
қарастырылды. Бірақта мүлік салығынан түсетін табыс ең тұрақты қайнар
көзі ретінде қолданылды. Біртіндеп мүлік салығы табыс салығынан бөлініп,
салықтың бір түріне айналды.
Салық салу үшін мүлікті жылжитын және жылжымайтын мүлікке бөлді.
Мүлік салығының негізгі түрі үйге (пәтерге ) салық салу.
Мүлік салығын меншік құқығында салық салу обьектілері бар жеке
тұлғалар жеке тұлғалардың мүлік салығын төлеушілер болып табылады.
Кеңес одағының Батырлары, Социалистік Еңбек Ерлері, Ұлы Отан
соғысына қатысушылар, жеке тұратын зейнеткерлер , I және II-топтағы
мүгедектер және тағы басқалары мүлік салығын төлеушілер болып табылады.
Жоғарыда айтылғанды қорытындылай келе осы салықтар бойынша келіп
түсетін түсімдер жергілікті бюджеттің табыс базасын қалыптастыруға әсер
етеді.
1.2. Жеке тұлғаларға салынатын салықты бақылаудың маңызы мен дамуы.
А) Жеке тұлғаларға салынат жеке табыс салығы.
Көптеген елдерде жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың
принциптері ортақ болып келеді. Негізгі принциптері мыналар:
• барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп бөлінеді.
Резиденттікті анықтаудың басты белгілері болып жеке тұлғаның нақты бір ел
аумағында алты айдан астам мерзім аралығында болуы. Резидент салық
төлеушілер ел ішінде және елден тысқары жерде алған барлық табыстарынан
салық төлесе, резидент еместер тек ел ішінде алған табыстарынан салықты
төлем көзінен төлейді, яғни олардың салық жауапкершілігі шектеулі;
• салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары
негізінде жиынтық табысы анықталады;
• салық төлеушінің салық салу барысында өзіне, асырауындағы әрбір
адамға салық салынбайтын минимум мөлшері беріледі;
• салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік сақтандыруға
төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан шегеріледі;
• салық сомасы үдемелі салық ставкасы негізінде анықталады;
• жұмыс істейтін ерлі-зайыптылар салықты бірге немесе бөлек телеуіне
болады.
Салықтың есептелу немесе алыну тетіктерінде кейбір ерекшеліктері
болмаса, салық салудың объектісі және төлеушілері болып келеді. Жеке
тұлғалар табыстарынан бөлек, салықты жеке өзі төлейді немесе жиынтық
табыстан төленеді. Кептеген мемлекеттерде қандай әдіс негізінде салық
төлейтінін салық телеушінің өзі таңдайды, сонымен бірге асырауындағы
адамдарға қатысты салық шегерімдерін ерлі-зайыптылардың біреуінің ғана
қолдануына болады.
Табыстардың негізгі құрамына: еңбекақы, сыйақы, кәсіпкерлік қызметтен
түскен табыс, зейнетақы, алимент, жылжымайтын мүлікті жалға беруден түскен
табыс, бір жолғы жәрдемақы, жұмыссыздық және жұмысқа уақытша жарамсыздық
(денсаулығына байланысты) бойынша төлемдер, дивиденд және рента түріндегі
табыстардың барлық түрлерін жатқызуға болады.
Табыс салығын төлеуші жеке тұлғаларды төмендегі кесте бойынша
көруімізге болады.
Жеке тұлғаларға табыс салығы 12 айға тең болатын күнтізбелік немесе
қаржы жылы ішінде алынған барлық табыстарынан алынады. Нақты бір кезеңдегі
салықты есептеу барысында табыстан салық зандылықтары бойынша бекітілген
кейбір шегерімдер шегеріліп, жеңілдіктер қолданылады. Барлық елдерде салық
салынбайтын минимум пайдаланылады. Ал салық салынбайтын минимум барлық
салық төлеушілерге, олардың отбасы мүшелеріне, асырауындағы адамдарға
беріледі. Сонымен бірге есепті кезең аралығында жасалған барлық нақгы
шығындар да салық салынатын табыстан шегеріліп тасталады. Нәтижесінде
анықталған салық — салық салынатын табысқа (АҚІП-та ол түзетілген салық
салынатын табыс деп аталады) үдемелі шкала негізінде салық есептеліп
салынады.
Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықты есептеу барысында
мемлекеттер арасында мынадай айырмашылықтарға назар аударуға болады. Атап
айтқанда:
• салық салу барысында қамтылатын табыстардың құрамы;
• салықты азаматтардың жеке өзі немесе отбасы атынан төлеуі;
• салық жеңілдіктерінің құрамы және қолдану ерекшеліктері;
• салық салу шкаласы әр елдерде әр түрлі болуы. Салық жеңілдіктерін
қолдану барысында назар аударатын тағы да бір ерекшелік - салық
жеңілдіктерінің салық несиесі немесе салық төмендетуі түрінде
беріледі болмаса салық салынатын табысты анықтау барысында оған
табыстың жекелеген түрлерін қоспайды.
Салық жеңілдіктері екі топқа бөлінеді:
• стандартты;
• стандартты емес.
Стандартты салық жеңілдіктеріне салық төлеушінің өзіне және асырауындағы
адамдарға, сондай-ақ мүгедектерге, қарт адамдарға берілетін салық
салынбайтын минимумды жатқызуға болады.
Жалпы стандартты салық жеңілдіктерінің мынадай түрлері бар:
• негізгі, яғни салық төлеушінің табыс мөлшеріне тәуелсіз өзіне салық
жеңілдігінің берілуі. Бұған салық салынбайтын минимумды жатқызуға
болады;
• отбасы жағдайына байланысты жеңілдіктердің берілуі, отбасылық
төмендету деп аталады;
• асырауындағы адамдарға берілетін салық төмендетулері. Кейбір
мемлекеттерде жеңілдік балаларға берілетін салық төмендетулерінің
орнына балаларға берілетін жәрдемақы сомасына қосылып беріледі.
Стандартты емес салық жеңілдіктерінің стандартты салық жеңілдіктерінен
айырмашылығы - оның салық телеушінің нақты жұмсаған шығындарымен байланысты
болуында.
Бельгия, Финляндия, Греция, Норвегия, Люксембург сияқты елдерде салық
жеңілдігі сол елдердің заңы бойынша белгіленген төменгі табыс деңгейін
салықтан босату арқылы беріледі. Бұл нолъдік ставкамен салық салу деп те
аталады.
Жеке табыс салығы — жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін
салығы болъш саналады. Себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің
бір бөлігін салық ретінде аударып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев халыққа арнаған
Жолдауында жеке табыс салығының ставкаларын төмендетіп, салық төлеу
тәртібін оңтайлы етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап етті, яғни мұны
жеке тұлғаларға халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына қосқан үлесі
ретінде қарауға болады.
Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі.
Салық кодексі қабылданғанға дейінгі кезеңде бұл салық түрі жеке
тұлғалардың табыстарына салынатын табыс салығы
деп аталатын. Салық кодексі қабылданып, бұл атау қысқарып, халықаралық
стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп аталды.
Жеке табыс салығын - салық салу объектілері бар жеке тұлғалар төлейді.
Резидент емес жеке тұлғалар жеке табыс салығы бойынша салықты есептеп,
төлейді және жеке табыс салығы бойынша салық декларациясын табыс етеді.
Жеке табыс салығы бойынша негізінен екі салық салу объектілері бар:
1) төлем көзінен салық салынатын табыстар;
2) төлем көзінен салық салынбайтын табыстар.
І. Төлем көзінен салық салынатын табыстар.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстары жеке тұлгалардың
ақшалай түрде алған барлық табыстарының жиыны болып табылады және оның
құрамына жататындар:
1) қызметкердің табысы;
2) біржолғы төлемдерден алынған табыс;
3) жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері;
4) дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;
5) стипендиялар;
6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы жатады.
Салықты есептеу және төлеу тәртібі.
Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем
көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Салық
агенттері, төленген кірістер бойынша салықты аударуды төлем төленетін айдан
кейінгі айдың 15-іне дейін өзінің орналасқан жері бойынша жүзеге асырады.
Салық агентгері тиісті бюджеттерге құрылымдық белімшелер бойынша салық
төлеуді Қазақстан Респу бликасының заңдарында белгіленген тәртіппен жүзеге
асырады. Салық агенттері жеке табыс салығы бойынша есеп-қисапты салық
органына салық төленетін жер бойынша есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-нен
кешіктірмей табыс етеді.
Енді салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстарына
тоқталайық:
1. Қызметкердің табысы.
Қызметкердің жұмыс беруші есептеген, көзделген салық шегерімдері сомасына
азайтылған табыстары төлем көзінен салық салынатын табысы болып табылады.
Сонымен қатар қызметкердің табыстарына:
• жұмыс беруші материалдық, элеуметтік игіліктер немесе өзге де
материалдық пайда түрінде берген табыстар;
• жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез келген
табыстар жатады.
Қызметкердің заттай нысандағы табыстарына жататындар:
1) заттай нысандағы еңбекақы;
2) қызметкер алған тауарлар, қызметкердің мүддесін көздеп орындалған
жұмыстар, қызметкерге өтеусіз негізде көрсетілген қызметтер;
3) кызметкердің үшінші тұлғалардан алған тауарлар (орындалған жұмыстар,
көрсетілген қызметтер) құның жұмыс берушінің төлеуі;
4) қосылған құн салығы мен акциздердің тиісті сомасын қоса алғанда, заттай
нысандағы тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны.
Қызметкердің материалдық пайда түріндегі табыстары:
1) қызметкерге сатылатын тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің)
құны мен осы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) сатып алу бағасы
немесе олардың өзіндік құны арасындағы теріс айырманы;
2) жұмыс берушінің шешімі бойынша қызметкердің оның алдындағы қарызының
немесе міндеттемесінің сомасын есептен шығаруды;
3) жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің сақтандыру шарттары бойынша
сақтандыру сыйлықақыларын төлеуге жұмсаған шығыстарыды;
4) жұмыс берушінің қызметкердің өз қызметіне байланысты емес шығындарының
орнын толтыруға жұмсаған шығыстарды құрайды.
Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын табысын анықтау кезінде
салық жылы ішіндегі әрбір ай үшін шегерімге мыналар жатқызылады:
1) Қазақстан Республикасының заң актісінде табысты есептеудің тиісті айға
белгіленген бір айлық есептік көрсеткіш мөлшеріндегі сома;
2) асырауындағы адам пайда болған айдан бастап қызметкердің асырауындағы
отбасының әрбір мүшесіне айлық есептік көрсеткіш мөлшеріндегі сома. Аталған
шегерімдер бір салық төлеушінің табысына — отбасы мүшесіне қолданылады.
3) жинақтаушы зейнетақы қорларына Қазақстан Республикасының зандарында
белгіленген мөлшерде төленетін міндетті зейнетақы жарналары;
4) Қазақстан Республикасының тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңында айлық есептік көрсеткіштің 10 еселенген сомасынан
аспайтын мөлшерде өз пайдасына енгізген ерікті зейнетақы жарналары;
5) жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары өз пайдасына енгізетін
сақтандыру сыйлықақылары;
6) Тұрғын үй құрылыс жинақ банктерінде Қазақстан Республикасының резиденті
- жеке тұлға Қазақстан Республикасының аумағында тұрғын үйді жөндеу, салу
немесе сатьш алу үшін алған тұрғын үй қарыздары бойынша сыйақыны өтеуге
бағытталған сомалар.
Бірге тұратып және ортақ шаруашылық жүргізетін ерлі-зайыптылар,
балалары мен ата-анасы (оныц ішінде уақытша болмағандар) отбасы деп
танылады.
Асырауындағы адам, салық төлеушінің табысы есебінен өмір сүретін және айына
бір айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен асатын жеке табыс көзі жоқ, салық
төлеушінің отбасы мүшесі.
Қызметкердің табысы бойынша жеке табыс салығының сомасы қызметкердің
салық жылы ішінде төлем көзінен салық салынатын табысына 4.1-кестеде
белгіленген ставкаларды қолдану жолымен есептеледі. Жеке табыс салығын
есептеу және ұстап қалу уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен
ұлғаю нәтижесімен ай сайын жүргізіледі. Салық жылы аяқталғанға дейін
қызметкерді жұмыстан шығару кезінде салық агенті нақты жұмыс істелген кезең
үшін алынған табысты негізге ала отырып, жеке табыс салығын қайта есептеуді
жүргізуге және қызметкерге алынған табыс пен төленген салық туралы есеп-
қисап беруге міндетті. Жұмыс орнын өзгерткен кезде жеке тұлға жаңа жұмыс
орны бойынша салық агентіне жұмыс істеген кезеңде алған табысы мен төленген
салық туралы бұрынғы жұмыс орнынан есеп-қисап беруге тиіс.
2. Біржолғы төлемдерден түскен табыс.
Біржолғы төлемдерден түскен табысқа — өздерінің қызметіне байланысты
жеке кәсіпкердің, жеке нотариус пен адвокаттың кіріс бойынша төлемдерін
қоспағанда, салық төлеушілердің Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
салық агенттерімен жасасқан азаматгың-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша
табысы, сондай-ақ жеке тұлғалар төлейтін басқа да біржолғы төлемдер жатады.
Жеке табыс салығының сомасы Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген мөлшерде және жағдайларда жинақтаушы зейнетақы қорларына
аударылған міндетгі зейнетақы жарналары сомасына азайтылған төлем көзінен
салық салынатын біржолғы телемдерден түскен табысқа 4.1-кестеде белгіленген
ставкаларды қолдану жолымен есептеледі.
3. Жинақтаушы зейнетаңы қорларынан төленетін зейнетақы төлемдері.
Төлем көзінен салық салынатын зейнетақы төлемдеріне салық
төлеушілердің зейнетақы жинақтарынан жинақтаушы зейнетақы қорлары жүзеге
асыратын, табыс есептеудің тиісті айына Қазақстан Республикасының заң
актісімен белгіленген айлық есептік көрсеткіш сомасына азайтылған төлемдер
жатады. Жеке табыс салығының сомасы 4.1-кестеде белгіленген ставкаларды
қолдану жолымен есептеледі.
4. Төлем көзінен салық салынатын дивидендтер, сыйақылар,ұтыстар
түріндегі табыстар.
Жеке табыс салығының сомасы жеке тұлғаларға төленетін дивидендтер,
сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыстарға 15 пайыздық ставканы қолдану арқылы
есептеледі.
5. Стипендиялар.
Білім беру ұйымдарында оқитындарға Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген мемлекеттік стипендияларға арналған мөлшерде
төленетін стипендияларды қоспағанда, білім беру ұйымдарында оқып
жүргендерге телеуге арналған ақша сомасы, сондай-ақ мәдениет, ғылым
қайраткерлеріне, бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлеріне және басқа
жеке тұлғаларға төлеуге арналған ақша сомасы табыс көзінен салық салынатын
стипендия болып табылады.
Стипеидиялар түріндегі табыстарға 4.1-кестеде белгіленген ставкаларды
қолдану арқылы есептеледі.
6. Төлем көзінен салық салынатын, жипақтаушы сақтандыру шарттары
бойынша табыс.
Жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыстарына:
• жинақтаушызейнетақықорларындағызейн етақыжинактары
есебінен;
• жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша өз пайдасына
енгізетін сақтандыру сыйлықақылары есебінен;
• жұмыс берушінің жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша
жұмыскерлердің пайдасына енгізетін сақтандыру сыйлықтары есебінен
төленген, сақтандыру ұйымдары жүзеге асыратын сақтандыру төлемдері
жатады.
Жеке тұлғалардың жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысына осындай
шарттар мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда төленетін сатыға алу сомасы
да жатады. Жеке тұлғалардың жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысына
сақтандыру ұйымдары жүзеге асыратын сақтандыру төлемдері сомасының
сақтандыру сыйлықақыларының сомасынан асып кеткен сомасы да жатады. Жеке
табыс салығының сомасы 4.3-кестеде белгіленген ставкаларды жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша төленетін табыс сомасына қолдану жолымен
ссептеледі.
II. Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына, табыстардың
мынадай түрлері:
1) мүліктік табыс;
2) жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы;
3) адвокаттар мен жеке нотариустардың табысы;
4) өзге де табыстар жатады.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын
есептеу.
Адвокаттар мен жеке нотариустардың табыстарын қоспағанда, төлем
көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын есептеуді
салық төлеуші белгіленген салықтық шегерімдер сомасына азайтылған, төлем
көзінен салық салынбайтын табыс сомасына 4.1-кестеде белгіленген
ставкаларды қолдану жолымен дербес жүргізеді.
Салық төлеушіде төлем көзінен салық салынбайтын табыстардың бірнеше
түрі болған кезде, адвокаттар мен жеке нотариустардың табыстарын
қоспағаыда, салық төлеуші жеке табыс салығын есептеуді 4.1-кестеде
белгіленген ставкаларды төлем кезінен салық салынбайтын барлық табыс
түрлерінің сомасына қолдану жолымен дербес жүргізеді.
Мынадай резидент жеке тұлгалар жеке табыс салығын аванстық төлемдерді
енгізу арқылы төлейді:
1) арнайы салық режимдерін қолданатындарды қоспағанда, жеке кәсіпкерлер;
2) резидент болып табылатын және табысты Қазақстан Республикасындағы төлем
көзінен жеке табыс салығы салынбайтын қызметті жүзеге асырудан алатын шет
мемлекеттердің азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар;
3) салық агенттері болып табылмайтын тұлғаларға Қазақстан Республикасында
қызметгер көрсетуден, жұмыстар орындаудан табыс алатын Қазақстан
Республикасының азаматтары.
Салық төлеуші Салық кодексінде белгіленген жағдайларда енгізілген
аванстық төлемдерді есептей отырып, салық жылының қорытындысы бойынша жеке
табыс салығын төлеуді жеке табыс салығы бойынша декларацияны тапсыру үшін
белгіленген мерзімнен кейін он жұмыс күнінен кешіктірмей дербес жүзеге
асырады.
1. Мүліктік табыс.
Салық төлеушілердің мүліктік табысына:
1) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік қажеттіліктер
үшін сатып алынған мүліктерді қоспағанда, кәсіпкерлік қызметте
пайдаланылмайтын:
а) бір жылдан аз уақыт меншік құқығында болған жылжымайтын мүлікті;
ә) бағалы қағаздарды, сондай-ақ заңды тұлғадағы қатысу үлесін;
б) қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдарды, олардан жасалған
зергерлік бұйымдарды және құрамында қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы
металдар бар басқа да заттарды, сондай-ақ өнер туындылары мен
антиквариаттарды;
в) мемлекеттік тіркеуге жататын және бір жылдан кем емес уақыт меншік
құқығындағы немесе механикалық көлік құралын және тіркемелерді иеліктен
айыру құқығымен басқаруға сенімхат негізінде алынған механикалық көлік
құралдарын және тіркемелерді сату кезіндегі олардың құнының өсімі;
2) төлем көзінен салық салынатын табысты қоспағанда, мүлікті жалға беруден
алынған табыс жатады.
Мүлікті сату құны мен оны сатып алу құны арасындағы оң айырма, мүлікті
сату кезіндегі құн өсімінен алынған табыс кәсіпкерлік қызметте
пайдаланылмайтын табыс болып табылады.
2. Адвокаттар мен жеке нотариустардың табысы дегеніміз — заң көмегін,
нотариаттық іс-әрекеттер ақысын қоса алғанда, адвокаттық және нотариаттық
қызметті жүзеге асырудан түскен табыстардың барлық түрлері, сондай-ақ
қорғау мен өкілдікке байланысты шығыстардың орнын толтырудан алынған
сомалар.
Адвокаттар мен жеке нотариустардың табыстары бойынша жеке табыс
салығының сомасы алынған табыс сомасынан 10 пайыздық ставканы қолдана
отырып анықталады және ай сайын есептеліп отырады.
Есепті ай үшін жеке табыс салығының сомасы есепті айдан кейінгі айдың
5-інен кешіктірілмей төленеді.
3. Жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы.
Жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы салық салынатын табысты
анықтау жолымен есептеледі, яғни жылдық жиынтық табыстан шегерімдерді
шегере отырып, сол сомадан салық төленеді.
4. Басқа да табыстар.
Төлем көзінен салық салынбайтын басқа да табыстарға, жоғарыда
көрсетілмеген табыстармен қоса, Қазақстан Республикасының шегінен тыс
жерлердегі көздерден алынған табыстар да жатады.
5.7. 2006 жылға арналған жеке тұлғалардан жеке табыс салығын есептеу
Салық салынатын табыс Саяық ставкасы
15 еселенген жылдық есептік Салық сальшатьш табыс сомасынан 5%
көр-сеткішке (ЖЕК) дейін (185 400 (9 270 теңгеге дейін)
тең-геге дейін)
15 еселенген ЖЕК-тен 40 еселенген 15 еселенген ЖЕК-тен салық сомасы
ЖЕК-ке дейін (185 400-ден 494 400 + одан асатын сомадан 8% (9 270
теңгеге дейін) тенге + 185 400теңгеден асатын
сомадан 8%)
40 еселенген ЖЕК-тен 200 еселеыген 40 еселенген ЖЕК-тен салык сомасы
ЖЕК-ке дейін (494 400-ден 2 472 000 + одан асатын сомадан 13% (33 990
теңгеге дейІн) теңге + 494 400 теңгеден асатын
сомадан 13%)
200 еселенгеннен ЖЕК-тен 600 200 еселенген ЖЕК-тен салық сомасы
есе-ленген ЖЕК-ке дейін (2 472 + одан асатын сомадан 15% (291 078
000-ден 7 416 000 теңгеге дейіы) теңге + 2 472 000 теңгеден асатын
сомадан 15%)
600 еселенген ЖЕК-тен және одан 600 еселенген ЖЕК-тен салық сомасы
жоғары (7 416 000 теңге және одан + одан асатын сомадан 20% (1 032
жоғары) 678 теңге + 7 416 000 теңгеден
асаіъш сомадан 20%)
Ескерту. 2007 жылға арналған айлык есептік көрсеткіш (АЕК) = 1 162 теңге
("2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы" 22.11.2007 ж. №88-111ҚР
Заңымен бекітілген). Жылдық есептік көрсеткіш (ЖЕК) = 12 360 теңге (1 030 х
12=12 360).
В) Жеке тұлғалардың мүлік салығы
Меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар жеке
тұлғалардың мүлік салығын төлеушілер болып табылады.
Мүлік салығын төлейтін жеке тұлғаларға да салық жеңілдіктері берілген. Атап
айтқанда:
1. 1995 жылы 24 сәуірдегі Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентініқ Жарлығына
сәйкес жеке тұлгалардың мүлік салығынан мүлік құнының 1000 ең төменгі айлық
жалақы мөлшерінде салық салынбайтын ең төменгі деңгей:
• Кеңестер Одағының Батырларына, Социалистік Еңбек Ерлеріне, Ұлы Отан
соғысына қатысушылар мен соларға теңестірілген адамдарға, Халық
Қаһарманы атағына ие болғандар, III дәрежелі Даңқ ордені, Отан
орденімен наградталған адамдар;
• Алтын алқа және Ардақты ана атағьша ие болған көп балалы аналар;
• I және II топ мүгедектер;
• жеке тұратын зейнеткерлер.
2, Бүгінгі таңда мүлік салығын төлеуден босатылатын жеке тұлғалар;
• мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер мерзімді қызметтен өту (оқу)
кезеңінде;
• меншік құқығындағы барлық салық салу объектілеріңің жалпы құнынан
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
белгіленген бір мың айлық есептік көрсеткіш шегінде (2008 жылы АЕК -
1090 теңге):
• Кеңес Одағының Батырлары;
• Социалистік Еңбек Ерлері;
• Халық қаһарманы атағын алғандар, III дәрежелі Даңқ орденімен және
Отан орденімен наградталған адамдар;
• Ардақты ана атағын алгандар және Алтын алқа алқасымен наградталған
көп балалы аналар;
• жеке тұратын зейнеткерлер.
3) меншік құқығындағы барлық салық салу объектілерінің жалпы құнынан тиісті
каржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген бір мың
бес жүз айлық есептік көрсеткіш шегінде (2008 жылы АЕК - 1090 теңге):
• Ұлы Отан соғысына қатысушылар мен оларға теңестірілген адамдар;
• I және II топтағы мүгедектер;
Осы аталған адамдар пайдалануға немесе жалға берілген салық салу
объектілері бойынша мүлік салығынан мұндай жеңілдік түрі қолданылмайды.
Салық салу объектілерін меншік иесі сенімгерлік басқаруға немесе жалға
берген кезде салық салу объектілері меншік иесінің келісімі бойынша
сенімгер басқарушы немесе жалгер берілген объектілер бойынша салық төлеуші
болуы мүмкін.
Бұл ретте сенімгер басқарушының немесе жалгердің салық төлеуі салық салу
объектілері меншік иесінің осы салық кезеңі үшін салық міндеттемесін
орындауы болып табылады.
Егер салық салу объектісі бірнеше тұлғаның ортақ үлестік меншігінде
болса, онда олардың әрқайсысы салық төлеуші деп танылады.
Бірлескен ортақ меншіктегі салық салу объектілері бойынша өздерінің
арасындағы келісіммен осы салық салу объектісі меншік иелерінің бірі салық
төлеуші бола алады.
Жеке тұлғаларға меншік құқығымен тиесілі және кәсіпкерлік қызметте
пайдаланылмайтын мынадай объектілер салық салу объектісі болып табылады:
1) Қазақстан Республикасының аумағындағы тұрғын үй-жайлар, саяжай
кұрылыстары, гараждар және өзге де құрылыстар, ғимараттар, үй-жайлар;
2) Қазақстан Республикасының аумағындағы аяқталмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І Тарау. Қазақстан Республикасында жеке тұлғаларға есептелетін салықтардың
теориялық негіздері.
1.1. Жеке тұлғаларға салық салу ұғымы мен мақсаты.
1.2. Жеке тұлғаларға салынатын салықты бақылаудың маңызы мен дамуы.
А) Жеке тұлғаларға салынат жеке табыс салығы.
В) Жеке тұлғаларға салынатын мүлік салығы.
С) Жеке тұлғаларға салынатын акциз салығы.
ІІ Тарау. Жеке тұлғаларға есептелетін салықтық төлемдерді талдау және
бақылау. (Ақмола облысының салақ комитеті мысалында).
2.1. Ақмола облысының салық комитетінің жұмысын талдау.
2.2.Ақмола облысы бойынша жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық
түсімдерді талдау.
2.3. Ақмола облысы бойынша жеке тұлғаларға есептелетін салықтар және оны
бақылаудағы салық комитетінің қызметін талдау.
ІІІ Тарау. Жеке тұлғаларға есептелетін салықтарды және оны бақылауды
жетілдіру жолдары
3.1. Салықты жетілдіру жолдары және олардың проблемалары.
3.2. Жеке тұлғаларға есептелетін салықтарды бақылау бойынша нұсқаулар.
3.3. Салық салу кезіндегі шет елдік тәжірибе.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да,
міне, он жеті жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне
көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутқиясының 35-бабында Занды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін
қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Сальқтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жұйесі реформалаудың үш кезеңінен
өтті.
Бірінші кезең - 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз
КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР-дің басты
мемлекеттік салық инспекқиясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең - 1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн
салығы енгізілді.
Үшінші кезең — 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер
жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны
ерекше тауар түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
2006 жылдың 13 наурызында Астанада Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы
министрлігі Салық комитеті басшылық құрамының Астана қаласының салық
төлеушілерімен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері
ассоқиақиясының мүшелері, Салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Кездесу салық заңдары мен салықтық әкімшіліктендірудің нор-маларын
қолдануға байланысты мәселелерді салық төлеушілерге түсіндіру, салық
төлеушілер мен салық қызметкерлерінің арасында дұрыс түсінік қалыптастыру,
салық мәдениетін арттыру мақсатында өткізілді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының
Жолдауында айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан
істерімен таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей
өзгерістер енгізудін ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
• 2007 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға, ал 2008-
2009 жылдарда тағы да 1-2 пайызға төмендету;
• 2007 жылдан бастал барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10
пайыздық бекітілген ставкасын енгізу;
• 2007 жылдың 1 қаңтарынан шағын бизнес субъектілері ұшін салық салудың
кемітілген біріңғай салық ставкасын енгізу;
• 2008 жылдан бастап әлеуметтік салықты орта есеппен 30 пайызға төмендету
және басқалар.
Жиында сөз алған Қаржы министрлігі Салық комитетінің төрағасы Нұрлан
Рахметов жыл сайын салық заңнамасына өзгертулер енгізу және жыл басында
салық төлеушілермен кездесу өткізіп, бухгалтерлер мен қаржы қызметі
басшыларына, кәсіпкерлерге сол өзгерістер жайында түсінік беріп отыру -
Салық комитетінің жақсы дәстүріне айналғандығын атап өтті.
Мемлекет басшысы салық қызметі органдарына өзара байланысты үш
міндетті, атап айтқанда:
• салықтардың жиналуын арттыру және салық тәртібін күшейту;
• салықтық әкімшіліктендіруді жеңілдету;
• салық органдарындағы сыбайластық деңгейін темендету міндеттерін койып
отыр.
Нұрлан Рахметовтың айтысына қарағанда, қазіргі уақьпта ҚР ҚМ Салық
комитеті ақпараттық технологияларды қолдану арқылы салық әкімшіліктендіруін
жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Ол бүгінг күні Әлектрондық үкімет инфрақұрылымдарын қалыптастыру
аясында Қазақстанның салық төлеушілеріне төмендегідей ақпараттық және
технологиялық қызметтерді ұсынып отыр:
• салық төлеушілер барлық салық есептіліктерін әлектронды түрде беруге
және оны салық органдарында қабылдау мен өңдеу нәтижелерін алуға, соның
ішінде;
• салық органына келмей-ақ барлық салық түрлері бойынша әлектронды салық
есептілігін толтыруға және жіберуге, Салық есептілігінін, кез келген
нысанын кәдімгі қағаздың парағына, сондай-ақ стандартты баспахана
бланкісіне басып шығаруға;
• салық есептілігінің қабылдануы мен өңделуі туралы әлектрондық
хабарландыру алуға;
• салық органы жіберген салық міндеттемелерінің орындалуы туралы
әлектронды хабарландыруды алуға;
• бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы, берешегі бар-жоғы туралы
ақпараттар алуға;
• бюджетке берешегі жоқ екені немесе бар екендігі туралы анықтамаға \УеЪ
арқылы тапсырыс беруге, сондай-ақ салық органынан құжатты беруге
дайындығы туралы ақпарат алуға және тағы басқалар.
2006 жылы мынадай қызмет көрсетулер жоспарланып отыр:
• салық есептемелерін камералық бақылау нәтижелері туралы, салық төлеуші
салық заннамасын бұзған жағдайда салық төлеушінің дербес шоттарына қоса
есептелген сомаларды жүргізгені туралы хабарламаны салық төлеушіге ара
қашықтан жіберу;
• қосылған құн салығьш төлеушілерді, жеке кәсіпкерлерді қашықтықтан
тіркеу;
• банкоматтар мен \УеЬ-киоскілер арқылы салықтарды төлеу;
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРҒА ЕСЕПТЕЛЕТІН САЛЫҚТАРДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Жеке тұлғаларға салық салу ұғымы мен мақсаты.
Салықтың теориялық және тарихи негіздерін қарастыра отырып салықтың
пайда болу күнін анықтау мүмкін емес. Тек салықтың прототиптері алғаш адам
қоғамын басқару формаларын ұйымдастырумен бірге пайда болғаны күмән
туғызбайды. Салықтың пайда болуының бірінші себебі болып қоғамдық ықыласты
қанағаттандырудағы ұжымдық қажеттілік табылады. Ұзақ уақыт аралығында
адамдар салықты объективті қажеттілік ретінде қолданды. Тек қана 15
ғасырдан бастап ғалымдар ақша қатынасының жүйесін мемлекеттің экономикалық
қызметтерін экономикалық негізді зерттегенде салықты алғаш қайта ойлау
әрекеттері пайда болады. Дәл осы кезеңде А.Монкретьен салық реформасы
туралы сұраққа алғаш келеді. Ол бұл сұраққа мемлекет ықыласы халық
шаруашылығы мен салық төлеушілердің назарынан қорытындылады. Тек қана А.
Монкретьен алғаш рет мүлік кадастр негізінде табыс салығының жаңа түрін
ұсынды. Яғни, салықтың прогрессивті түсіндірілуі ұсынылды.
Салықтық жүйеге мынандай тәсіл 17-ші ғасырда салық теориясы бойынша
зерттеулерде тереңдетілді. У.Петти А.Монкретьеннің салықтың
прогрессивтілігі туралы ойын дамыта отырып, оларды тек табыстан
байланыстылығын көрсетпей оны көрсетті. Ол халықтар мемлекеттін шығынды
ұпайға сәйкес табу керек деді. Яғни олардың мүлкіне және байлығына
байланысты.
А.Смит салық жүйесін құруда төрт ереже немесе жалпы қалыпты ұсынады.
Қазіргі кезде дамушы елдер үшін салық салудың қағидалары негіз болып
табылады. Бұл қағидалар классикалық деген атқа ие болды.[6]
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға қаржыландыруға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен
қамқорлығын пайдаланыла отырып қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге
асырылады. Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне
немесе тепе теңсіздігіне ұрындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті турде айқын болуы керек. Салықтың
төлеу мерзімі төлем тәсілі сомасы барлығы дерлік төлем төлеуші үшін анық
әрі ашық болуы және кез келген адамға да сай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші
үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп толғағына толық жеткізілгені дұрыс.
Оның мемлекет қазынасына құйылуы халық қалтасынан алғаны және ұстағаны
мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі салықты халық
қалтасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін. Себебі оны жинау
шенедіктердің көп болуы талап етсе, оларға төленетін айлық сомасы салықтың
мол мөлшері арқылы жүзеге асады.
Бұл қағидаларды қолдану А.Смитті мынадай қорытындыға келуге рұқсат
етті. Төлеушілер үшін салық құл иеленушілік белгі емес , ол бостандық.
18-ші ғасырда сол кезде өмір сүрген экономистер салықты тікелей және
жанама (дербес) деп жіктеді . Өз кезегінде тікелей салықтар шынайы
(нақты) және бөлінеді. Халықтан жиналатын салық қарастырылады және
салыққа жатады.
Шынайы салықтар ол мүлікке салынатын салық. Мұнда салық салық
төлеушіге салынбай, табыс немесе мүлікке салынады. Яғни мулікті сату,
сатып алу немесе мүлікті иелену. Осы салықтың өзгешелігі салық
төлеушінің қаржылық жағдайын қалыпты есепке алмайтындығында
қорытындылады.
Салық салуда салық халық табысына салынады. Бұдан басқа ол салық
төлеушінің төлем қабілеттігін есепке алу керек. Салық турлерінің
ішінде мұндай салыққа халықтан алынатын табыс салығы жатады.
Шынайы салық тікелей салықтын ең алғаш түрі болып табылады.
Тұрғындардан алынатын салық алғашында тікелей салық турінде. Шынайы
салықтын негізінде келесі ішкі белгілері жатады жер учаскесінің
көлемі, құрылыс құны немесе оның жолдамасы үшін ақы және тағы
басқалары. Шынайы салық кезінде бірдей мүлікті немесе табысты
иеленетін тұлғалар теңбе тең салық сомасын төлейді. Танымал Ресей
А.Тривус шынайы салыққа мынадай анықтама берді шынайы салық салық
салынатын заттың нысандары бойынша(салық төлеушінің иелігіндегі жер,
үй, кәсіпорын, ақша капиталы) анықталады. Бұл анықтама шын мәнісінде
төлем қабілеті туралы және олар берешектерді есептемей саналады.
Егерде мүлікке салық салу шынайы салық салу қағидасымен
құрылса, онда әр мүлікке жеке салық салынады және де ол жалпы
санына, өлшеміне, жалпы құнына байланысты болмайды. Қойылған мүлік
салығында салық салу жеке жеке жүргізілмей, жалпы санына байланысты
жүргізіледі. Салықтан әлеуметтік қажеттілікті қамтамасыз ететін мүлік
және тағы басқалары. Осы қағида бойынша салық салу жалғыз тұратын
салық төлеушінің төлеу қабілеттігін ескеруге мүмкіндік береді.
Салық салудың шынайы жүйесінде қажетті минимум өмір сүре алмайды.
Ақырғысы тек қана жеке салықтарда мүмкін жақсырақ жағдайда тек қана
салық салу объектісінен бос немесе минимум туралы айтуға болады,
бірақта мұндай салық салу әрқашанда негізделмейді.
Шынайы салық салу кезінде салық салудың прогрессивті әдісін
жүргізу мүмкін емес. Прогрессия тек қана бір субъектінің кірісін
немесе барлық жеке мүлкін біріктіргенде ( еңбек ақы турінде ) мүмкін
болады. Бірақта ол сол кездегі салық салудың жеке әдісі болады.
Экономист Л.Д.Сангирова айтуы бойынша жеке салықтар - ол ең жоғары,
салық салудың ең жетілген түрі. Өйткені, салық салудың шынайы жүйесі
салық салынатын объектінің бар болу фактісін ашады, ал жеке салықтар
төлеушінің салық қабілеттігінің шыңдығын ұғына алады.
Шынайы салықтын негізінде объектінің орташа пайдалылығы салынады.
Сондықтан да кадастр жүйесінде базисталатын жақсы ұйымдастырылған баға
үшін салық салудың бір қалыптылығын қамтамасыз етілуі тиіс.
Осылайша шынайы және жеке салықтар арасындағы айырмашылық салық
жуйесінің мінездемесін және мәнін анықтайтын салық ауыртпалығын тепе
теңдік және әділдік тұрғысынан бөлу. Бұл критерий бойынша шынайы
салықтар жақсы өңделген салықтарға жол береді. Сондықтанда, көптеген
экономистер кәсіпорынға салық салудан гөрі үй шаруашылығына салық
салуды еңгізу артық көрінеді. Яғни жеке табысты кеңінен пайдалануға
ұмтылу.
Салық дегеніміз немене Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық
дегеніміз тұрғындар, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделіп
алынатын міндетті төлем жүйесін айтамыз. Басқаша айтсақ, салық
қайтарымсыз Салық Кодексіне сәйкес салық төлеушілерден алынатын
ықтиярсыз түрі. Оның мақсаты: қоғамға қажеттіліктерді қамтамасыз ету.
Салықпен бірге салық жүйесінің құрылымында, нақты кеңістік және
уақытта анық орынды алымдар және баж алымы алады.
Алымдар жергілікті өзін өзі басқару органдардың салық заңдылығы
шеңберінде белгіленетін және тиісті территорияны дамытуға арналған
муниципалды бағдарламаларды қаржыландыру үшін жергілікті бюджетке
төлем.
Баж алымы – мәлімдеушінің мемлекеттің және тағы басқа заңды
әрекетті органдардың іске асырылуы үшін төленетін белгіленген
міндетті төлем.
Барлық салықтардың түрлерін біріктіретін басы салық
міндеттерінің элементтері болып табылады. Салықтың элементтеріне
жатады: салық субъектісі және салық салудың объектісі.
Салық салудың объектісі болып алуан түрлі табыс түрлері,
тауарлар және қызметтер, сонымен қатар байлықты немесе мүлікті
жинаудың алуан түрлі түрлері табылады. Осының барлығы салық салудың
базасы болып табылады.
- Ережеге сай салықтардың қайнар көзі болып материалды қор (
еңбек немесе кәсіпкерлік ) табылады.
- Салық салудың масштабы - салықты өлшеудің негізіне жататын
бірлік ( жер салығында аудан ,орманды жерлерде дайындалған ағаштын
метр кубы және тағы басқалары ).
- Салық салу бірлігі - нақты соманы бөлу кезінде салық салу
объектісінің бөлігі негізге алынады (қазіргі кездегі іс тәжірибеде
ол салық салынатын база).
- Салық салу нормасы салық салу объектісімен салықтар арқылы
өзара әрекет ететін табыстың үлесі (салық салудың ауыртпалығы).
- Салық ставкасы салық салудың бірлігінен алынатын салықтын
өлшемі. Салық іс тәжірибесінде пайдаланылатын ставкалар алуан түрлі.
Олар салық түріне және салық саясатының жүргізетін мақсатына
байланысты болады. Салық ставкаларының мынадай түрлерін айырады:
прогрессивті, пропорционалды, регрессивті және тағы басқалары .[2]
Пропорционалды әр салық төлеуші салықты бір ставка ( пайыз
немесе үлес ) бойынша төлейді. Мысалы, Қазақстандағы корпорациялық
табыс ставкасы 30% . Ол барлық салық төлеушілер тек сол ставка
бойынша салықты төлейтіндерін білдіреді. Табыс көп болса, соғұрлым
салық сомасы да көп болады.
Прогрессивті салық базасының өсуімен салық ставкасы да өседі.
Мұнда салық сомасы табысқа салынатын салықтың көлеміне байланысты
болады. Сонымен қоса бұл табыстың көлемі салық салу ставкасымен
анықталады. Нәтижесінде байлардың салық көлемі кедейден көбірек
болады.
Регрессивті салық базасы көбейгенімен салық ставкасы төмендейді.
Мысалы, 10 мың табысқа 10, 100 мың табысқа 5. Табысқа, экспорт, импорт
тауарларына салық салғанда ставкаларын пайдаланылады.
Салықтарды есептеу техникасына байланысты орташа ставкаларына
бөлінеді:
- Салықтық жеңілдік салық нөлге дейін азайту.
- Салықтық салық заңдылығын бұзуға ұмтылу фактісін белгіленген
кезде салық артуы.
Жоғарыда айтылған элементтердің мөлшерінде әр салықтың түрлері бойынша
салық заңдарында және нормативті құжаттарда бір атаулы баптар қабылданады.
Түрлі салықтың қызмет етуі және кіріспесі жалпы экономикалық
міндеттермен мемлекеттік қаржылық саясатымен ескеріледі. Бюджет түсімен
қамтамасыз ету міндеті барлық салықтың түрлері үшін приоритетті болып
табылады сонымен қатар, тұрғындардан алынатын салық басқа қызметтерді
тағайындайды.
Әр салық нақты жеке мақсаттарға жетуге бағытталады. Жалпы салық
жүйесімен шешілетін міндеттерді келесідей топтастыруға болады: мемлекеттің
бюджеттік жүйесін кіріспен қамтамасыз ету; жеке және заңды тұлғалардың
кірістерін пайдалану мен бөлуді реттеу; мүліктің әртүрлі пайдалануды
шектеу немесе іске асыру. Кәсіпкерлік қызметті ынталандыру, өндірістік және
әлеуметтік сфераны дамытуға қажет құралдарды қаржыландыру. Қазіргі уақытта
Қазақстанның салық жүйесі ресурстың біраз бөлігі жаңаша салық пен заңды
тұлғалар төлейтін салықтың қамтамасыз етілуіне бағытталады яғни салық салу
обьектілерінің негізіне қосымша құн және пайда сияқты көрсеткіштер
орналастырылады.
Өндірушінің салықтық міндеттілігі оның іскерлік белсенділігінің
деңгейінен тікелей байланысы туралы айтуға болады. Көп өндірсең көп салық
төлейсің принципі әрекет етеді. Соңғы уақытта экономистер заңды тұлғаға
салық салудың ауыртпалығын жеке тұлғаға ауыстырып, тұрғындарға салық салу
жоғарылай түсетіндігі туралы ұсынысты ұсынады. Онда көп тұтынады, көп
салық төлейді принципіне өтеді. Онда салықтың жалпы санын қысқарту
қажеттілігі, жергілікті салықтың рөлін жоғарылату (тұрғындардан алынатын
салық), салық міндеттемелерін кәсіпорындардан жеке тұлғаларға біртіндеп
өзгертумен ерекшелінді. Бұл нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердегі
салық салуды дамытудың жалпы тенденциялары. Ол көп жылдар бойы даму
процессінде қалыптасты.
Аталған бағытта Қазақстанның салық салудың ортақ жеке салықтың жеке
түрлерін әбден проблемаларын біртіндеп шешуді талап етеді. Дәл осы күнде
тұрғындардан алынатын салықтың мәні білінеді,бірақта оларды толық
жетілдіру жұмыстарын жүргізу қажет. Қазақстанда жергілікті бюджетті
қалыптастыратын жеке тұлғаларға салық жеке дара жоғар атуының бірден бір
жолы, бюджеттің табыс базасын қалыптастыратын л тұрғындардан алынатын
салықтың мәні мен рөлін зерттеп жеке тұлғалардан түсетін салық түсімдерінің
жалпы көлемдегі анағұрлым меншікті салмақ мүлік, табыс және жерге салық
салуға келеді. Осылайша осы 3 салықты құрастырамыз. Экономикалық мағынаның
нәтижесінде көлік құралдарының салығы мүлік салығының бір түрі болып
табылады. Әрі қарай көлік құралдарын иеленушілерге салық салудың механизмін
қарастырамыз. Осы уақытқа дейін тұрғындардан алынатын салық көпшілік
жұмыскерлердің еңбек ақысы төмен болғандықтан төлеушілердің негізгі
массасының материалды қалып мүлдем әсер еткен жоқ, барлығы үшін салық
міндеттерінің күшсіздігін құрудың мәнді реттеуші әсері болмады.
Азаматтардың меншігінің саны және түрі шектеулі болады. Мысалы, Қазақ ССР-
ның азаматтық кодексінде адам тек бір үйді иелену керектігі жөнінде
айтылған, ал меншігінде жер немесе кәсіпорындарды иеленуге мүлдем тиым
салды. Нарықтық қатынастың шаралық салдар мүлік және әлеуметтік
теңсіздіктің күшеюі болып табылады. Осылайша қамтамасыз етілген тұрғындар
табысының 10%-да айырма.
Соңғы жылдар ішінде Қазақстан қабаттасу деңгейі ресейліктерге жол
бермейді. Бұл факторды салық саясатын өндеу кезінде ескермеуге болмайды.
Бұл жағдайда салық салуды материалды құндылықтардың табысына әділ қайта
бөлуге бағыттау қажет. Байлар мен кедейлер арасындағы үзіліс төмендету
табыс салығының және мүлік салығының прогрессивті пайдалану жолымен
жүргізілуі мүмкін.
Салық жүйесін құру кезінде әлемдік тәжірибе екі принципке сүйенеді:
көлденең және тікелей теңдік. Көлденең тендік тұлғаның өлшенген табыс пен
капиталы үшін салық салудың тең режимдерін құрылуын болжайды, капиталға
салық салудың әр түрлі түрлері оған түрлі әдістерімен жетеді. Таза
активке салынатын әр жылдық салық материалды активтердің түрлілігін
ескереді. Салықты төлеуде айрықшалатын мүмкіндігі бар адамдар үшін салықтың
режимдер белгіленетін тікелей теңдік принципі материалды қалыпты және
табысты қайта бөлудегі теңсіздікті қысқартуды талап етеді.
Табыс салығы арқылы мемлекет салық төлеушілердің төлем қабілеттігін
реттейді. Табыс салығының ставкасын арттырудың нәтижесінде инфляцияны бір
қалыпта ұстаудың алғышартын ұйымдастырады.
Бұл салықты төмендету арқасында мемлекет азаматтардың табысын
ұлғайтады. Нәтижесінде еңбекке ынта арта түседі.Салық еңбек ақыға
салынады. Осыған байланысты салық төлеушілер заңсыз өздерінің жиынтық
табыстарын төмендетеді. Дамыған елдер арасында табыс салығы скандинавия
мемлекетінде жоғары болып келеді. Бірақта осы елде өмір сүру деңгейі де
жоғары.
Жер салығы – басқа салықтың түрлері сияқты әр түрлі шараларға мемлекет
қажет ететін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді.
Жер туралы заңға сәйкес жер мемлекеттің меншігі болып табылады.
Сонымен қатар жер жеке меншік иелігінде бола алады. Ал салық салу
мақсатында барлық жерлер олардың арналған нысаны мен тиесілігіне қарай
мынадай санаттарға бөлінеді:
1. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге;
2. Елді мекендер жерлеріне;
3. Қорғаныс, байланыс,көлік, өнеркәсіп, өзге де ауыл шаруашылығы
емес мақсаттағы жерлерге;
4. Су қорының жерлеріне;
5. Запастағы жерлерге жатқызылуына қарай қарастырылады.
Қазақстанда жер салығы 1992 жылы енгізілді. Оның мақсаты жергілікті
бюджет табысын жердің өсімділігін және тағы басқа шараларды іске асыру
үшін қалыптастыру және рационалды пайдалануды экономикалық әдістермен
қамтамасыз ету;
Нарыққа көшу кезінде Қазақстанда жерді өз меншігіне алу көбейді.
Осылайша, жер салығын төлеушілер болып мыналар табылады:
1. жеке меншік құқығындағы;
2. тұрақты жер пайдалану құқығындағы;
3. бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу
обьектілері бар жеке және заңды тұлғалар;
4. Жер салығын Ұлы Отан соғысында қатысушылар, мүгедектер, Ардақты ана
атағына ие болған Алтын алқа алқасымен марапатталған көп балалы
аналар, діни бірлестіктер жер салығын төлеушілер болып табылад.
Жер учаскесініің алаңы жер салығының салық базасы болып табылады.
Жер салығының ставкасы бір гектарға есептеліп белгіленді және топырақтың
сапасы бойынша саналды.
Алғашқы кезде мүлік салығы салықтардың жалғыз түрі болды. Дамуына
қарай мүлік салығы табысқа салатын салықтың қосымшасы ретінде
қарастырылды. Бірақта мүлік салығынан түсетін табыс ең тұрақты қайнар
көзі ретінде қолданылды. Біртіндеп мүлік салығы табыс салығынан бөлініп,
салықтың бір түріне айналды.
Салық салу үшін мүлікті жылжитын және жылжымайтын мүлікке бөлді.
Мүлік салығының негізгі түрі үйге (пәтерге ) салық салу.
Мүлік салығын меншік құқығында салық салу обьектілері бар жеке
тұлғалар жеке тұлғалардың мүлік салығын төлеушілер болып табылады.
Кеңес одағының Батырлары, Социалистік Еңбек Ерлері, Ұлы Отан
соғысына қатысушылар, жеке тұратын зейнеткерлер , I және II-топтағы
мүгедектер және тағы басқалары мүлік салығын төлеушілер болып табылады.
Жоғарыда айтылғанды қорытындылай келе осы салықтар бойынша келіп
түсетін түсімдер жергілікті бюджеттің табыс базасын қалыптастыруға әсер
етеді.
1.2. Жеке тұлғаларға салынатын салықты бақылаудың маңызы мен дамуы.
А) Жеке тұлғаларға салынат жеке табыс салығы.
Көптеген елдерде жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың
принциптері ортақ болып келеді. Негізгі принциптері мыналар:
• барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп бөлінеді.
Резиденттікті анықтаудың басты белгілері болып жеке тұлғаның нақты бір ел
аумағында алты айдан астам мерзім аралығында болуы. Резидент салық
төлеушілер ел ішінде және елден тысқары жерде алған барлық табыстарынан
салық төлесе, резидент еместер тек ел ішінде алған табыстарынан салықты
төлем көзінен төлейді, яғни олардың салық жауапкершілігі шектеулі;
• салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары
негізінде жиынтық табысы анықталады;
• салық төлеушінің салық салу барысында өзіне, асырауындағы әрбір
адамға салық салынбайтын минимум мөлшері беріледі;
• салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік сақтандыруға
төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан шегеріледі;
• салық сомасы үдемелі салық ставкасы негізінде анықталады;
• жұмыс істейтін ерлі-зайыптылар салықты бірге немесе бөлек телеуіне
болады.
Салықтың есептелу немесе алыну тетіктерінде кейбір ерекшеліктері
болмаса, салық салудың объектісі және төлеушілері болып келеді. Жеке
тұлғалар табыстарынан бөлек, салықты жеке өзі төлейді немесе жиынтық
табыстан төленеді. Кептеген мемлекеттерде қандай әдіс негізінде салық
төлейтінін салық телеушінің өзі таңдайды, сонымен бірге асырауындағы
адамдарға қатысты салық шегерімдерін ерлі-зайыптылардың біреуінің ғана
қолдануына болады.
Табыстардың негізгі құрамына: еңбекақы, сыйақы, кәсіпкерлік қызметтен
түскен табыс, зейнетақы, алимент, жылжымайтын мүлікті жалға беруден түскен
табыс, бір жолғы жәрдемақы, жұмыссыздық және жұмысқа уақытша жарамсыздық
(денсаулығына байланысты) бойынша төлемдер, дивиденд және рента түріндегі
табыстардың барлық түрлерін жатқызуға болады.
Табыс салығын төлеуші жеке тұлғаларды төмендегі кесте бойынша
көруімізге болады.
Жеке тұлғаларға табыс салығы 12 айға тең болатын күнтізбелік немесе
қаржы жылы ішінде алынған барлық табыстарынан алынады. Нақты бір кезеңдегі
салықты есептеу барысында табыстан салық зандылықтары бойынша бекітілген
кейбір шегерімдер шегеріліп, жеңілдіктер қолданылады. Барлық елдерде салық
салынбайтын минимум пайдаланылады. Ал салық салынбайтын минимум барлық
салық төлеушілерге, олардың отбасы мүшелеріне, асырауындағы адамдарға
беріледі. Сонымен бірге есепті кезең аралығында жасалған барлық нақгы
шығындар да салық салынатын табыстан шегеріліп тасталады. Нәтижесінде
анықталған салық — салық салынатын табысқа (АҚІП-та ол түзетілген салық
салынатын табыс деп аталады) үдемелі шкала негізінде салық есептеліп
салынады.
Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықты есептеу барысында
мемлекеттер арасында мынадай айырмашылықтарға назар аударуға болады. Атап
айтқанда:
• салық салу барысында қамтылатын табыстардың құрамы;
• салықты азаматтардың жеке өзі немесе отбасы атынан төлеуі;
• салық жеңілдіктерінің құрамы және қолдану ерекшеліктері;
• салық салу шкаласы әр елдерде әр түрлі болуы. Салық жеңілдіктерін
қолдану барысында назар аударатын тағы да бір ерекшелік - салық
жеңілдіктерінің салық несиесі немесе салық төмендетуі түрінде
беріледі болмаса салық салынатын табысты анықтау барысында оған
табыстың жекелеген түрлерін қоспайды.
Салық жеңілдіктері екі топқа бөлінеді:
• стандартты;
• стандартты емес.
Стандартты салық жеңілдіктеріне салық төлеушінің өзіне және асырауындағы
адамдарға, сондай-ақ мүгедектерге, қарт адамдарға берілетін салық
салынбайтын минимумды жатқызуға болады.
Жалпы стандартты салық жеңілдіктерінің мынадай түрлері бар:
• негізгі, яғни салық төлеушінің табыс мөлшеріне тәуелсіз өзіне салық
жеңілдігінің берілуі. Бұған салық салынбайтын минимумды жатқызуға
болады;
• отбасы жағдайына байланысты жеңілдіктердің берілуі, отбасылық
төмендету деп аталады;
• асырауындағы адамдарға берілетін салық төмендетулері. Кейбір
мемлекеттерде жеңілдік балаларға берілетін салық төмендетулерінің
орнына балаларға берілетін жәрдемақы сомасына қосылып беріледі.
Стандартты емес салық жеңілдіктерінің стандартты салық жеңілдіктерінен
айырмашылығы - оның салық телеушінің нақты жұмсаған шығындарымен байланысты
болуында.
Бельгия, Финляндия, Греция, Норвегия, Люксембург сияқты елдерде салық
жеңілдігі сол елдердің заңы бойынша белгіленген төменгі табыс деңгейін
салықтан босату арқылы беріледі. Бұл нолъдік ставкамен салық салу деп те
аталады.
Жеке табыс салығы — жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін
салығы болъш саналады. Себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің
бір бөлігін салық ретінде аударып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев халыққа арнаған
Жолдауында жеке табыс салығының ставкаларын төмендетіп, салық төлеу
тәртібін оңтайлы етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап етті, яғни мұны
жеке тұлғаларға халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына қосқан үлесі
ретінде қарауға болады.
Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі.
Салық кодексі қабылданғанға дейінгі кезеңде бұл салық түрі жеке
тұлғалардың табыстарына салынатын табыс салығы
деп аталатын. Салық кодексі қабылданып, бұл атау қысқарып, халықаралық
стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп аталды.
Жеке табыс салығын - салық салу объектілері бар жеке тұлғалар төлейді.
Резидент емес жеке тұлғалар жеке табыс салығы бойынша салықты есептеп,
төлейді және жеке табыс салығы бойынша салық декларациясын табыс етеді.
Жеке табыс салығы бойынша негізінен екі салық салу объектілері бар:
1) төлем көзінен салық салынатын табыстар;
2) төлем көзінен салық салынбайтын табыстар.
І. Төлем көзінен салық салынатын табыстар.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстары жеке тұлгалардың
ақшалай түрде алған барлық табыстарының жиыны болып табылады және оның
құрамына жататындар:
1) қызметкердің табысы;
2) біржолғы төлемдерден алынған табыс;
3) жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері;
4) дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;
5) стипендиялар;
6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы жатады.
Салықты есептеу және төлеу тәртібі.
Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем
көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Салық
агенттері, төленген кірістер бойынша салықты аударуды төлем төленетін айдан
кейінгі айдың 15-іне дейін өзінің орналасқан жері бойынша жүзеге асырады.
Салық агентгері тиісті бюджеттерге құрылымдық белімшелер бойынша салық
төлеуді Қазақстан Респу бликасының заңдарында белгіленген тәртіппен жүзеге
асырады. Салық агенттері жеке табыс салығы бойынша есеп-қисапты салық
органына салық төленетін жер бойынша есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-нен
кешіктірмей табыс етеді.
Енді салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстарына
тоқталайық:
1. Қызметкердің табысы.
Қызметкердің жұмыс беруші есептеген, көзделген салық шегерімдері сомасына
азайтылған табыстары төлем көзінен салық салынатын табысы болып табылады.
Сонымен қатар қызметкердің табыстарына:
• жұмыс беруші материалдық, элеуметтік игіліктер немесе өзге де
материалдық пайда түрінде берген табыстар;
• жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез келген
табыстар жатады.
Қызметкердің заттай нысандағы табыстарына жататындар:
1) заттай нысандағы еңбекақы;
2) қызметкер алған тауарлар, қызметкердің мүддесін көздеп орындалған
жұмыстар, қызметкерге өтеусіз негізде көрсетілген қызметтер;
3) кызметкердің үшінші тұлғалардан алған тауарлар (орындалған жұмыстар,
көрсетілген қызметтер) құның жұмыс берушінің төлеуі;
4) қосылған құн салығы мен акциздердің тиісті сомасын қоса алғанда, заттай
нысандағы тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны.
Қызметкердің материалдық пайда түріндегі табыстары:
1) қызметкерге сатылатын тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің)
құны мен осы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) сатып алу бағасы
немесе олардың өзіндік құны арасындағы теріс айырманы;
2) жұмыс берушінің шешімі бойынша қызметкердің оның алдындағы қарызының
немесе міндеттемесінің сомасын есептен шығаруды;
3) жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің сақтандыру шарттары бойынша
сақтандыру сыйлықақыларын төлеуге жұмсаған шығыстарыды;
4) жұмыс берушінің қызметкердің өз қызметіне байланысты емес шығындарының
орнын толтыруға жұмсаған шығыстарды құрайды.
Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын табысын анықтау кезінде
салық жылы ішіндегі әрбір ай үшін шегерімге мыналар жатқызылады:
1) Қазақстан Республикасының заң актісінде табысты есептеудің тиісті айға
белгіленген бір айлық есептік көрсеткіш мөлшеріндегі сома;
2) асырауындағы адам пайда болған айдан бастап қызметкердің асырауындағы
отбасының әрбір мүшесіне айлық есептік көрсеткіш мөлшеріндегі сома. Аталған
шегерімдер бір салық төлеушінің табысына — отбасы мүшесіне қолданылады.
3) жинақтаушы зейнетақы қорларына Қазақстан Республикасының зандарында
белгіленген мөлшерде төленетін міндетті зейнетақы жарналары;
4) Қазақстан Республикасының тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңында айлық есептік көрсеткіштің 10 еселенген сомасынан
аспайтын мөлшерде өз пайдасына енгізген ерікті зейнетақы жарналары;
5) жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары өз пайдасына енгізетін
сақтандыру сыйлықақылары;
6) Тұрғын үй құрылыс жинақ банктерінде Қазақстан Республикасының резиденті
- жеке тұлға Қазақстан Республикасының аумағында тұрғын үйді жөндеу, салу
немесе сатьш алу үшін алған тұрғын үй қарыздары бойынша сыйақыны өтеуге
бағытталған сомалар.
Бірге тұратып және ортақ шаруашылық жүргізетін ерлі-зайыптылар,
балалары мен ата-анасы (оныц ішінде уақытша болмағандар) отбасы деп
танылады.
Асырауындағы адам, салық төлеушінің табысы есебінен өмір сүретін және айына
бір айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен асатын жеке табыс көзі жоқ, салық
төлеушінің отбасы мүшесі.
Қызметкердің табысы бойынша жеке табыс салығының сомасы қызметкердің
салық жылы ішінде төлем көзінен салық салынатын табысына 4.1-кестеде
белгіленген ставкаларды қолдану жолымен есептеледі. Жеке табыс салығын
есептеу және ұстап қалу уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен
ұлғаю нәтижесімен ай сайын жүргізіледі. Салық жылы аяқталғанға дейін
қызметкерді жұмыстан шығару кезінде салық агенті нақты жұмыс істелген кезең
үшін алынған табысты негізге ала отырып, жеке табыс салығын қайта есептеуді
жүргізуге және қызметкерге алынған табыс пен төленген салық туралы есеп-
қисап беруге міндетті. Жұмыс орнын өзгерткен кезде жеке тұлға жаңа жұмыс
орны бойынша салық агентіне жұмыс істеген кезеңде алған табысы мен төленген
салық туралы бұрынғы жұмыс орнынан есеп-қисап беруге тиіс.
2. Біржолғы төлемдерден түскен табыс.
Біржолғы төлемдерден түскен табысқа — өздерінің қызметіне байланысты
жеке кәсіпкердің, жеке нотариус пен адвокаттың кіріс бойынша төлемдерін
қоспағанда, салық төлеушілердің Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
салық агенттерімен жасасқан азаматгың-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша
табысы, сондай-ақ жеке тұлғалар төлейтін басқа да біржолғы төлемдер жатады.
Жеке табыс салығының сомасы Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген мөлшерде және жағдайларда жинақтаушы зейнетақы қорларына
аударылған міндетгі зейнетақы жарналары сомасына азайтылған төлем көзінен
салық салынатын біржолғы телемдерден түскен табысқа 4.1-кестеде белгіленген
ставкаларды қолдану жолымен есептеледі.
3. Жинақтаушы зейнетаңы қорларынан төленетін зейнетақы төлемдері.
Төлем көзінен салық салынатын зейнетақы төлемдеріне салық
төлеушілердің зейнетақы жинақтарынан жинақтаушы зейнетақы қорлары жүзеге
асыратын, табыс есептеудің тиісті айына Қазақстан Республикасының заң
актісімен белгіленген айлық есептік көрсеткіш сомасына азайтылған төлемдер
жатады. Жеке табыс салығының сомасы 4.1-кестеде белгіленген ставкаларды
қолдану жолымен есептеледі.
4. Төлем көзінен салық салынатын дивидендтер, сыйақылар,ұтыстар
түріндегі табыстар.
Жеке табыс салығының сомасы жеке тұлғаларға төленетін дивидендтер,
сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыстарға 15 пайыздық ставканы қолдану арқылы
есептеледі.
5. Стипендиялар.
Білім беру ұйымдарында оқитындарға Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген мемлекеттік стипендияларға арналған мөлшерде
төленетін стипендияларды қоспағанда, білім беру ұйымдарында оқып
жүргендерге телеуге арналған ақша сомасы, сондай-ақ мәдениет, ғылым
қайраткерлеріне, бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлеріне және басқа
жеке тұлғаларға төлеуге арналған ақша сомасы табыс көзінен салық салынатын
стипендия болып табылады.
Стипеидиялар түріндегі табыстарға 4.1-кестеде белгіленген ставкаларды
қолдану арқылы есептеледі.
6. Төлем көзінен салық салынатын, жипақтаушы сақтандыру шарттары
бойынша табыс.
Жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыстарына:
• жинақтаушызейнетақықорларындағызейн етақыжинактары
есебінен;
• жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша өз пайдасына
енгізетін сақтандыру сыйлықақылары есебінен;
• жұмыс берушінің жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша
жұмыскерлердің пайдасына енгізетін сақтандыру сыйлықтары есебінен
төленген, сақтандыру ұйымдары жүзеге асыратын сақтандыру төлемдері
жатады.
Жеке тұлғалардың жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысына осындай
шарттар мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда төленетін сатыға алу сомасы
да жатады. Жеке тұлғалардың жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысына
сақтандыру ұйымдары жүзеге асыратын сақтандыру төлемдері сомасының
сақтандыру сыйлықақыларының сомасынан асып кеткен сомасы да жатады. Жеке
табыс салығының сомасы 4.3-кестеде белгіленген ставкаларды жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша төленетін табыс сомасына қолдану жолымен
ссептеледі.
II. Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына, табыстардың
мынадай түрлері:
1) мүліктік табыс;
2) жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы;
3) адвокаттар мен жеке нотариустардың табысы;
4) өзге де табыстар жатады.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын
есептеу.
Адвокаттар мен жеке нотариустардың табыстарын қоспағанда, төлем
көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын есептеуді
салық төлеуші белгіленген салықтық шегерімдер сомасына азайтылған, төлем
көзінен салық салынбайтын табыс сомасына 4.1-кестеде белгіленген
ставкаларды қолдану жолымен дербес жүргізеді.
Салық төлеушіде төлем көзінен салық салынбайтын табыстардың бірнеше
түрі болған кезде, адвокаттар мен жеке нотариустардың табыстарын
қоспағаыда, салық төлеуші жеке табыс салығын есептеуді 4.1-кестеде
белгіленген ставкаларды төлем кезінен салық салынбайтын барлық табыс
түрлерінің сомасына қолдану жолымен дербес жүргізеді.
Мынадай резидент жеке тұлгалар жеке табыс салығын аванстық төлемдерді
енгізу арқылы төлейді:
1) арнайы салық режимдерін қолданатындарды қоспағанда, жеке кәсіпкерлер;
2) резидент болып табылатын және табысты Қазақстан Республикасындағы төлем
көзінен жеке табыс салығы салынбайтын қызметті жүзеге асырудан алатын шет
мемлекеттердің азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар;
3) салық агенттері болып табылмайтын тұлғаларға Қазақстан Республикасында
қызметгер көрсетуден, жұмыстар орындаудан табыс алатын Қазақстан
Республикасының азаматтары.
Салық төлеуші Салық кодексінде белгіленген жағдайларда енгізілген
аванстық төлемдерді есептей отырып, салық жылының қорытындысы бойынша жеке
табыс салығын төлеуді жеке табыс салығы бойынша декларацияны тапсыру үшін
белгіленген мерзімнен кейін он жұмыс күнінен кешіктірмей дербес жүзеге
асырады.
1. Мүліктік табыс.
Салық төлеушілердің мүліктік табысына:
1) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік қажеттіліктер
үшін сатып алынған мүліктерді қоспағанда, кәсіпкерлік қызметте
пайдаланылмайтын:
а) бір жылдан аз уақыт меншік құқығында болған жылжымайтын мүлікті;
ә) бағалы қағаздарды, сондай-ақ заңды тұлғадағы қатысу үлесін;
б) қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдарды, олардан жасалған
зергерлік бұйымдарды және құрамында қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы
металдар бар басқа да заттарды, сондай-ақ өнер туындылары мен
антиквариаттарды;
в) мемлекеттік тіркеуге жататын және бір жылдан кем емес уақыт меншік
құқығындағы немесе механикалық көлік құралын және тіркемелерді иеліктен
айыру құқығымен басқаруға сенімхат негізінде алынған механикалық көлік
құралдарын және тіркемелерді сату кезіндегі олардың құнының өсімі;
2) төлем көзінен салық салынатын табысты қоспағанда, мүлікті жалға беруден
алынған табыс жатады.
Мүлікті сату құны мен оны сатып алу құны арасындағы оң айырма, мүлікті
сату кезіндегі құн өсімінен алынған табыс кәсіпкерлік қызметте
пайдаланылмайтын табыс болып табылады.
2. Адвокаттар мен жеке нотариустардың табысы дегеніміз — заң көмегін,
нотариаттық іс-әрекеттер ақысын қоса алғанда, адвокаттық және нотариаттық
қызметті жүзеге асырудан түскен табыстардың барлық түрлері, сондай-ақ
қорғау мен өкілдікке байланысты шығыстардың орнын толтырудан алынған
сомалар.
Адвокаттар мен жеке нотариустардың табыстары бойынша жеке табыс
салығының сомасы алынған табыс сомасынан 10 пайыздық ставканы қолдана
отырып анықталады және ай сайын есептеліп отырады.
Есепті ай үшін жеке табыс салығының сомасы есепті айдан кейінгі айдың
5-інен кешіктірілмей төленеді.
3. Жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы.
Жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы салық салынатын табысты
анықтау жолымен есептеледі, яғни жылдық жиынтық табыстан шегерімдерді
шегере отырып, сол сомадан салық төленеді.
4. Басқа да табыстар.
Төлем көзінен салық салынбайтын басқа да табыстарға, жоғарыда
көрсетілмеген табыстармен қоса, Қазақстан Республикасының шегінен тыс
жерлердегі көздерден алынған табыстар да жатады.
5.7. 2006 жылға арналған жеке тұлғалардан жеке табыс салығын есептеу
Салық салынатын табыс Саяық ставкасы
15 еселенген жылдық есептік Салық сальшатьш табыс сомасынан 5%
көр-сеткішке (ЖЕК) дейін (185 400 (9 270 теңгеге дейін)
тең-геге дейін)
15 еселенген ЖЕК-тен 40 еселенген 15 еселенген ЖЕК-тен салық сомасы
ЖЕК-ке дейін (185 400-ден 494 400 + одан асатын сомадан 8% (9 270
теңгеге дейін) тенге + 185 400теңгеден асатын
сомадан 8%)
40 еселенген ЖЕК-тен 200 еселеыген 40 еселенген ЖЕК-тен салык сомасы
ЖЕК-ке дейін (494 400-ден 2 472 000 + одан асатын сомадан 13% (33 990
теңгеге дейІн) теңге + 494 400 теңгеден асатын
сомадан 13%)
200 еселенгеннен ЖЕК-тен 600 200 еселенген ЖЕК-тен салық сомасы
есе-ленген ЖЕК-ке дейін (2 472 + одан асатын сомадан 15% (291 078
000-ден 7 416 000 теңгеге дейіы) теңге + 2 472 000 теңгеден асатын
сомадан 15%)
600 еселенген ЖЕК-тен және одан 600 еселенген ЖЕК-тен салық сомасы
жоғары (7 416 000 теңге және одан + одан асатын сомадан 20% (1 032
жоғары) 678 теңге + 7 416 000 теңгеден
асаіъш сомадан 20%)
Ескерту. 2007 жылға арналған айлык есептік көрсеткіш (АЕК) = 1 162 теңге
("2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы" 22.11.2007 ж. №88-111ҚР
Заңымен бекітілген). Жылдық есептік көрсеткіш (ЖЕК) = 12 360 теңге (1 030 х
12=12 360).
В) Жеке тұлғалардың мүлік салығы
Меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар жеке
тұлғалардың мүлік салығын төлеушілер болып табылады.
Мүлік салығын төлейтін жеке тұлғаларға да салық жеңілдіктері берілген. Атап
айтқанда:
1. 1995 жылы 24 сәуірдегі Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентініқ Жарлығына
сәйкес жеке тұлгалардың мүлік салығынан мүлік құнының 1000 ең төменгі айлық
жалақы мөлшерінде салық салынбайтын ең төменгі деңгей:
• Кеңестер Одағының Батырларына, Социалистік Еңбек Ерлеріне, Ұлы Отан
соғысына қатысушылар мен соларға теңестірілген адамдарға, Халық
Қаһарманы атағына ие болғандар, III дәрежелі Даңқ ордені, Отан
орденімен наградталған адамдар;
• Алтын алқа және Ардақты ана атағьша ие болған көп балалы аналар;
• I және II топ мүгедектер;
• жеке тұратын зейнеткерлер.
2, Бүгінгі таңда мүлік салығын төлеуден босатылатын жеке тұлғалар;
• мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер мерзімді қызметтен өту (оқу)
кезеңінде;
• меншік құқығындағы барлық салық салу объектілеріңің жалпы құнынан
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
белгіленген бір мың айлық есептік көрсеткіш шегінде (2008 жылы АЕК -
1090 теңге):
• Кеңес Одағының Батырлары;
• Социалистік Еңбек Ерлері;
• Халық қаһарманы атағын алғандар, III дәрежелі Даңқ орденімен және
Отан орденімен наградталған адамдар;
• Ардақты ана атағын алгандар және Алтын алқа алқасымен наградталған
көп балалы аналар;
• жеке тұратын зейнеткерлер.
3) меншік құқығындағы барлық салық салу объектілерінің жалпы құнынан тиісті
каржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген бір мың
бес жүз айлық есептік көрсеткіш шегінде (2008 жылы АЕК - 1090 теңге):
• Ұлы Отан соғысына қатысушылар мен оларға теңестірілген адамдар;
• I және II топтағы мүгедектер;
Осы аталған адамдар пайдалануға немесе жалға берілген салық салу
объектілері бойынша мүлік салығынан мұндай жеңілдік түрі қолданылмайды.
Салық салу объектілерін меншік иесі сенімгерлік басқаруға немесе жалға
берген кезде салық салу объектілері меншік иесінің келісімі бойынша
сенімгер басқарушы немесе жалгер берілген объектілер бойынша салық төлеуші
болуы мүмкін.
Бұл ретте сенімгер басқарушының немесе жалгердің салық төлеуі салық салу
объектілері меншік иесінің осы салық кезеңі үшін салық міндеттемесін
орындауы болып табылады.
Егер салық салу объектісі бірнеше тұлғаның ортақ үлестік меншігінде
болса, онда олардың әрқайсысы салық төлеуші деп танылады.
Бірлескен ортақ меншіктегі салық салу объектілері бойынша өздерінің
арасындағы келісіммен осы салық салу объектісі меншік иелерінің бірі салық
төлеуші бола алады.
Жеке тұлғаларға меншік құқығымен тиесілі және кәсіпкерлік қызметте
пайдаланылмайтын мынадай объектілер салық салу объектісі болып табылады:
1) Қазақстан Республикасының аумағындағы тұрғын үй-жайлар, саяжай
кұрылыстары, гараждар және өзге де құрылыстар, ғимараттар, үй-жайлар;
2) Қазақстан Республикасының аумағындағы аяқталмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz