Қойма шаруашылығын ұйымдастырудың жағдайын тексеру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
6
1 ДАЙЫН ӨНІМНІҢ ЕСЕБІ
1. Дайын өнім есебінің мәні және негізгі түсінігі
10
2. Дайын өнімді есебі және оның қозғалысын ұйымдастыру
12
1.3 Қазақстан Республикасында астық өндіру мәселелері
14
1.4 Дайын өнімнің аудиті
22
2 АРЫҚБАЛЫҚ ЭЛЕВАТОРЫ ЖШС СИПАТЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
2.1 Арықбалық элеваторы ЖШС қысқаша сипаты
33
2.2 Негізгі көрсеткіштерді талдау
35
2.3 Көрсетілетін қызметтердің бағасы мен өзіндік құнын талдау
42
2.4 Арықбалық элеваторы ЖШС қаржылық жағдайын талдау
47
2.5 Дайын өнім есебін талдау
53
3 ДАЙЫН ӨНІМНІҢ ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорында дайын өнім үшін өткізу жүкқұжатын енгізу
59
3.2 Икемді бюджет енгізу
60
3.2. Элеватор қызметінің тиімділігін арттыру
63
ҚОРЫТЫНДЫ
72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
74
ҚОСЫМША
76
АННОТАЦИЯ
Дебиторская задолженность представляет собой один из элементов
отчетности, а именно активов.
Большое внимание на финансовое состояние предприятия оказывает
увеличение или уменьшение дебиторской задолженности. Ее величина зависит от
объемов продаж, условий расчета с покупателями, периода отсрочки платежа,
организации контроля за состоянием дебиторской работы и претензионной
работы на предприятии и др.
Первая глава посвящена изучению теоретических аспектов учета и анализа
дебиторской задолженности.
Во второй главе раскрыта краткая характеристика ТОО Арыкбалыкский
элеватор, а также рассмотрена организация учета дебиторской задолженности
и проведен ее анализ состояния за последние 3 года.
Третья глава посвящена совершенствованию учета дебиторской
задолженности на данном предприятии.
ANNOTATION
Debitory liabilities are the element of financial accounts exactly of
assets.
The increase or decrease of debitory liabilities influences greatly the
financial situation of an enterprise.
Their quantity depends upon the volume of selling the conditions of
setting accounts with customers, the period of the delay of a payment, the
organization of the control of the state of debitory work and the
pretensional work on the enterprise.
In the first part is the attention is paid on the study of the
theoretical aspects of calculation and analysis of debitory liabilities.
In the second part the brief description of “Arykbalykski’s elevator”
LTD is given besides the organization of the calculation of debitory
liabilities is presented in this part. The analysis of their state for the
last 3 years is also examined.
In the third part the author describes the ways of improvement of the
calculation of debitory liabilities on the given enterprise.
АҢДАТПА
Дебиторлық қарыз есеп беру элементтерінің бірі болып табылады, нақты
айтқанда активтердің бірі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына дебиторлық қарыздардың өсуі және
азаюы үлкен әсерін тигізеді. Дебиторлық қарыздың көлемі сату көлеміне,
сатып алушылармен есептесу жағдайына, төлемді кейінге қалдыру кезеңіне,
дебиторлық жұмыстардың жағдайын бақылауын ұйымдастыруына және
кәсіпорындағы қарсылық жұмыстарға байланысиы болады.
Бірінші бөлім дебиторлық қарыздар есебі мен талдауының теориялық
аспектілерін зерделеуге арналған.
Екінші бөлімде ЖШС Тайыншинский элеватор қысқаша сипаттамасы,
сонымен қатар дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастыру және соңғы 3 жылдағы
жағдайы туралы талдау жүргізіліп берілген.
Үшінші бөлім берілген кәсіпорындағы дебиторлық қарыздар есебін
жетілдіруге арналған.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауының Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып
келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны
бойына сіңірген дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өз-өзіне лайық
орнын иемденген әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімдеуге
қабілетті ел болуын қалаймыз.[1]
Мен дипломдық жұмысымда қарастырайын деп отырған Арықбалық
элеваторы ЖШС негізгі дайын өнімі астық өнімі болып санлады. Ал, астық
өндірісі Қазақстан Республикасында өсімдік шаруашылығының негізгі және
стратегиялық тұрғыдан маңызды саласы болып табылады. Қазақстан АӨК дамуының
тарихи тәжірибесі тың игеріліп, астық өндірісінің өркендеуіне байланысты
тек аграрлық салада ғана емес, бүкіл ел экономикасында зор өрлеу болғанын
көрсетеді.
Мемлекет басшысының Жарлығымен 2003-2010 жылдарға арналған
Мемлекеттік аграрлық азық- түлік бағдарламасы мен 2004-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік ауыл- аймақтарды дамыту бағдарламасы бекітілді. Бұлар
ауыл шаруашылығында мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы үшін берік
қаржылық негіз қалады.
Өндірілетін өнімнің көлемін ұлғайтуға, оның ассортиментінің кеңейуіне
және сапасының артуына нарықты зерттей отыра, тұрақты түрде, үлкен көңіл
аудару қажет. Қазіргі жағдайларда, кәсіпкерлер үшін негізгі мәселе дайын
өнімдерді сату бойынша келісім-шартқа отыру, ол кәсіпорын қызметінің
маңызды экономикалық көрсеткіші болып табылады, оның көмегімен кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің мақсаттылығын, тиімділігін анықтайды. Сату көлеміне
босатылған және жөнелтілген дайын өнім кіреді, ол кәсіпорынның есеп айырысу
шотына төлем түскен -түспегеніне қарамайды, немесе вексель алынды ма, оған
да қарамайды.
Осылайша, сату процессі кәсіпорынның шаруашылық құралдарының айналымын
аяқтайды, ол кәсіпорынға мемлекеттік бюджет алдындағы міндеттемелерін
орындауға, банктерге несиелерін қайтаруға, жұмысшылар мен қызметшілерге,
жабдықтаушыларға және өндірістік шығындарды жабуға мүмкіндік береді. Сату
жоспарын орындамау айналым құралдарының айналымын бәсендетеді, сатып
алушылар алдында келісім-шартта көрсетілген міндеттемелерді орындамағаны
үшін айыппұл төлетеді, сонымен қатар, төлемдерді кешіктіреді және
кәсіпорынның қаржылық жағдайын нашарлатады.
Астық өндірісін тиімді жүргізудің негізі- сапасы жоғары тұқым, мол
өнімді сорттар, ғылыми негізделген ауыспалы егістер, химияландыру деңгейі,
агротехнологияны қатаң сақтау. Қазіргі қатаң нарық жағдайында бұл
мәселелердің бәрі әрбір ауыл шаруашылығы тауарын өндірушінің жадында болуы
тиіс. Мемлекет еліміздің азық- түлік қауіпсіздігі мен экономикалық өрлеу
қарқыны ауыл шаруашылығы өндірісі деңгейіне байланысты екенін ескере
отырып, әр тауар өндірушіден өндірістің тиімді ұйымдастырылуын талап етеді.
Өндірілетін ауыл шаруашылығы өімдерінің ішінде астықтың халық
шаруашылығында алатын орны ерекше. Астық- елдің азық- түліктік
қауіпсіздігінің негізгі компоненті. Бұған дәлел біздің елде осы өнімнің
дамуы үшін жасалатын шаралар. Мысалы, Азық-түлік келісім-шарт
корпорациясы АҚ арқылы астық нарығын қалыптастыру мен реттеу, 2003-2005
жылдар арасында болған Ауыл жылы бағдарламасы, Қазақстан Республикасының
2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық- түлік бағдарламасы
және тағы басқалардағы ерекше назар аударылуы. Қазақстан үшін астық
шаруашылығын қолдап, дамыту экономикалық тиімділікке жету жолындағы
әлеуетті мол бағыт. Себебі, астық экономиканың көптеген тұстарымен тығыз
байланысты болып табылады. Жер, су, климат, экология жағдайларымен, химия,
машина жасау салаларымен және ең бастысы ауыл тұрғындарының экономикалық
жағдайы мен адам өмірі сияқты неше түрлі салалармен байланысты.
Агроөнеркәсіптік өндірістің 50%- ы астық ресурстарымен тікелей байланысты.
Астық дақылдарының егісі жыртылған жер көлемінің жартысына жуығын алып
жатыр. Егін шаруашылығында астық басқа да өнімдермен салыстырғанда,
мемлекеттің азық-түлік резервін құрудың басты көзі болып табылады. Астық -
Республиканың ұлттық байлығы оның экономикасының тұрақты құралдарының бірі.
Астық шаруашылығының даму жағдайы барлық ауыл шаруашылығы өндірісінің
тиімділігімен тығыз байланысты. Елімізде қалыптасқан экономикалық жағдайда
астық өндірісінде шығынды азайту мәселесі маңызды орын алады.
Астық қабылдайтын кәсіпорындардың негізгі функциясы астық сапсын
жақсарту болып табылады. Бұл үшін жақсы құрал-жабдықтар қажет. Өкінішке
орай, қазақстандық астық қабылдайтын кәсіпорындардың қызмет ету мерзімі 40-
50 жылдан асып кетті. Бұл кәсіпорындарда тозған, моральды ескірген құрал-
жабдықтар қолданылады.
Кәсіпорында, нақты дайын өнім есебіне ерекше көңіл бөлу қажет, өйткені
бұл кез келген кәсіпорынның негізгі тармағы болып табылады. Аталмыш
дипломдық жұмыста өндірілетін дайын өнім есебінің оның ішінде астық өнімін
өндірудің негізгі үдерістері қарастырылған.
Бухгалтерлік есеп өндірістік үдерісті, оның ішінде дайын өнімнің келіп
түсуінің және шығысының қозғалысы туралы ақпаратты жинақтап қорытуға
негізделген.
Дайын өнімнің өндіріліп сатылуы рентабельдіктің артуының басты шарты.
Менің қарастырып отырған Арықбалық элеваторы ЖШС астықты өндіру, сату
және сақтаумен айналысады. Ал, кәсіпорын астық өндірісін тиімді жүргізу
үшін сапасы жоғары тұқым, мол өнімді сорттар, ғылыми негізделген ауыспалы
егістік, химияландыру деңгейін, агротехнологияны қатаң сақтайды. Қазіргі
қатаң нарық жағдайында бұл мәселелердің бәрі әрбір ауыл шаруашылығы тауарын
өндірушінің жадында болуы тиіс. Мемлекет еліміздің азық- түлік қауіпсіздігі
мен экономикалық өрлеу қарқыны ауыл шаруашылығы өндірісі деңгейіне
байланысты екенін ескере отырып, әр тауар өндірушіден өндірістің тиімді
ұйымдастырылуын талап етеді.
Астық қабылдайтын кәсіпорындардың ең негізгі функциясы астық сапасын
жақсарту болып табылады. Бұл үшін жақсы құрал-жабдықтар қажет. Өкінішке
орай, қазақстандық астық қабылдайтын кәсіпорындардың қызмет ету мерзімі 40-
50 жылдан асып кетті. Бұл кәсіпорындарда тозған, моральды ескірген құрал-
жабдықтар қолданылады.
Жалпы табыс өсімін молайтудың басты талабы, табиғи тозған негізгі
құралдарды тұрақты жаңарта отырып, дайын өнім өндірісін молайту және
шығындарды азайту болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні Арықбалық элеваторы ЖШС дайын өнім есебі мен
жүргізілетін аудиттің пайдасын ашып көрсету және өндірілетін өнім есебінің
негізгі процесстерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың мәні Арықбалық элеваторы ЖШС дайын өнімнің есеп
және жүргізілетін аудит жағдайын зерттеу және оны жетілдірудің негізгі
бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Арықбалық элеваторы
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі және оның өндірген дайын өнім есебі.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты зерттеліп отырған Арықбалық
элеваторы ЖШС экономикалық тиімділігін бағалау және арттыру, экономикалық
тиімділігіне толық талдау жасай отырып, шаруашылықтың қызмет ету
барысындағы кемшіліктері мен артықшылықтарын айқындау және зерттеу
нәтижесінде қызмет етудің экономикалық тиімділігін жетілдіру бағыттарын
қарастыру болып табылады. Осы мақсаттарға жету үшін жұмыста келесідей
міндеттер қарастырылады:
– Қазақстандағы астық нарығының қалыптасуы мен даму жағдайы;
– Қазіргі нарықтық жағдайда астық өндірісін ұйымдастырудың экономикалық
негіздерін қарастыру;
– Элеватор қызметіне талдау жасау;
– Элеватор қызметіннің экономикалық тиімділігін жетілдіру бағыттары
бойынша ұсыныстар беру, оларды жүзеге асыру мүмкіншіліктерін көрсету;
Тақырыптың өзектілігі бойынша алдыма мынандай міндеттер қойдым:
– Дайын өнімнің кіріс және шығыс құжаттарын уақытылы және дұрыс
толтырылуын тексеру;
– Дайын өнімді сақталуын, мақсаты бойынша пайдалануын қадағалау;
– Нақты қолда бар дайын өнімдерді бухгалтерлік есеп мәліметтерімен
салыстырып отырып түгендеу;
– Дайын өнімді құжатпен рәсімдеу және бухгалтерлік есептің шоттарында
дұрыс көрсетілуін бақылау;
– Дайын өнім есебіне аудиторлық тексерістің дұрыс жүргізілгенін ашу.
Осы міндеттерді сәтті шешу үшін қойма шаруашылығында дайын өнімді
есепке алуды ұйымдастыруды, бастапқы құжаттарды дұрыс толтыруды, құжат
айналымын жүйелеуді, материалды-жауапты тұлғалардың есептіліктерін
қадағалауды, бухгалтерияда талдамалы және жинақтамалы есепті уақытында
жүргізілуін бақылап, дайын өнімнің есебінің тиімді жүргізілуіне дипломдық
жұмысты жазу барысында ұсыныс енгізу.
Арықбалық элеваторы ЖШС Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілік туралы, Қазақстан Республикасының Салық Кодексін,
Қазақстан Республикасының Аудит қызметі туралы заңдарын, Халықаралық
қаржылық есеп стандарты (ХҚЕС) және басқа да ҚР нормативті актілерін,
құрылтай құжаттарын, ХҚЕС сәйкес дайындаған Есеп саясатын басшылыққа
алады.
Арықбалық элеваторы ЖШС мүлік және шаруашылық операциялар есебін 2006
жылдың 1 қаңтарынан Халықаралық Қаржы Есеп Стандарттарына сәйкес (әрі қарай
ХҚЕС) жұмыс шоттар жоспарымен жүргізеді жүргізеді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында статистика - экономикалық,
монографиялық, баланстық тәсілдерді қолдандым. Сондай ақ, ҚР Бухгалтерлік
және қаржылық есеп туралы заңын, ҚР Салық Кодексін, Аудиторлық қызмет
туралы заңды және басқа да ҚР нормативті актілерін және ҚР бухгалтерлік
есеп бойынша ұлттық комиссияның дайындаған құжаттарын және келесідей
авторлардың Родостовец В., Кеулімжанов К., Назарова В.Л. Бухгалтерлік
есеп оқулығы және бухгалтерлік оқу кітаптарына арналған әдістемелік
нұсқауларды пайдаландым.
Арықбалық элеваторы ЖШС қаржылық қызметін талдағанда, соңғы үш жылда
аудиторлық тексерістің болмағанын анықтадым. Өйткені, кәсіпорынның есеп
бөлімі бухгалтерлік есебін ХҚЕС талаптарына сәйкес жүргізген. Сол себепті,
аталмыш дипломдық жұмысты жазу барысында кәсіпорынның есеп бөліміне
аудиторлық тексерісті қалай жүргізуге болатынын тек теориялық тұрғыдан
ұсынамын.
Жоғарыда аталған міндеттерді орындау үшін Арықбалық элеваторы ЖШС
2007-2009 ж.ж қаржылық есептердің мынандай нысандарын пайдаландым:
- буxгалтерлік баланс №1;
– ақша қаражатының қозғалыс есебі №3;
– кіріс пен шығыс туралы есебі №2;
– меншікті капитал есебі;
– түсініктеме жазу
1 ДАЙЫН ӨНІМНІҢ ЕСЕБІ
1.1 Дайын өнім есебінің мәні және негізгі түсінігі
Дайын өнімнің бухгалтерлік есебінің және оны сатудың негізгі міндеті
болып табылатыны:
– өнімнен болатын барлық операцияларды есепте көрсету және
уақытында құжаттау, өнімді өндіру, сақтау, жылжу жоспарының
орындалуын бақылау; босатылған тауарларды есептеу және босатылған
тауарларды сатып алушылармен уақытында есептесуі;
– сату мақсатында дайын өнімдердің нормативтен жоғары қорын анықтау
және басқалары.
Өнеркәсіптік кәсіпорындарда және өндірістік бірлестіктерде жасалатын
өндірістік процестің маңызды материалдық нәтижесі – дайын өнім болып
табылады. Оның көлемінің, технико-экономикалық сипатының және тұтынушылық
қасиетінің артуы экономиканың әрі қарай дамуын және халық тұрмысының
көтерілуін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның негізгі цехтарымен шығарылған және басқа сатып алушыларға,
сонымен қатар өзінің өнеркәсіптік шаруашылығына және меншіктік капиталдық
құрылысына сатуға арналған дайын бұйымдар өнеркәсіптік өнім құрамының басты
элементі болып табылады.
Тауар өнімінің құрамына жататындар:
а) дайын бұйым (өнім), толық өңделген, бекітілген техникалық жағдайлар
мен стандарттарға сәйкес, кәсіпорынның техникалық бақылауымен қабылданып,
қоймаға тапсырылған немесе осы өнімге белгіленген қабылдау тәртібіне сай
тапсырыс берушімен қабылданған;
ә) жартылай фабрикаттар, сатуға арналған және сатылған;
б) шетте жасалған өнеркәсіптік сипаттағы жұмыс.
Технологияық процестердің барлық кезеңдерінен өткен бұйымдар дайын өнім
болып саналады. Олар барлық тиісті құрал саймандар және бөлшектермен
жабдықталған, уәкілетті техникалық бақылау бөлімшесімен тексерілген және
қабылданған, бекітілген стандарттарға сай екендігін куәләндыратын
сертификат немесе басқа да құжаттармен жабдықталған.
Әдетте, дайын өнім құрамына көрсетілген талаптарға сай болатын бұйымдар
кіргізілуі мүмкін, егер оларға жүкқұжат (накладной) толтырып сату бөлімінің
қоймасына тапсырылады. Жүкқұжатта: өнімнің аты, өлшем бірлігі, өнімнің
саны, бағасы, соммасы жазылады. Бірақта ережеден тыс жағдайлар да болады.
Кейбір өндірістен шыққан химиялық өнімдерді сатып алушыларға босатқанға
дейін цех қоймаларында сақтаған дұрыс. Әр өнімнің өзге де ерекшеліктері
болады, осы ерекшеліктеріне байланысты оларды жеке қоймаларда ұстаған
дұрыс. Осындай жағдайларда өндірістен шыққан бұйымдар дайын өнімнің
құрамына техникалық бақылау бөлімі және сатып алу бөлімі қабылдап алған соң
кірістеледі.
Екінші жағынан, бұйымдар қоймаға өткізілгеннен кейін де әр қашан дайын
өнім деп есептей бермейді. Мысалы, егер стандарт бойынша бұйымдар қорапта
болу керек деп есептелсе, онда оларды қорапқа орап болған соң ғана дайын
өнім деп есептелінеді, тіптен бұйым қорап цехында, қоймада жатқанның өзінде
де.
Дайын бұйымдарды өнім құрамына қосу үшін оларды цехтан қоймаға босату
уақыты да өте маңызды. Есепті айда дайын өнім құрамына тек осы айдың соңғы
күнінде сағат 24-ке дейін босатылған бұйымдар ғана жатады. Егер екінші
(немесе үшінші) смена графикка сай жұмысын сағат 24-тен кейін аяқтаса, онда
бұйым дайын өнімнің қатарына қосылады, тек оларды келесі күннің таңғы сағат
8-ге дейін қоймаға тапсырылуы керек.
Бұр мерзімдер басқа жағадайларға да қатысты, көрсетілген мерзімдерде
бұйымдар қорапталса, сатып алушыларға босатқанда дайын өнім құрамына
жатқызылады.
Өнеркәсіптік өнім құрамының екінші элементі жартылай фабрикаттар
көмекші және қосалқы цехтардың (өндіріс) өнімдері болып табылады. Олар
дайын өнім қатарына жатқызылып, қоймаға кіріске алынып, сатушыларға
босатыла береді.
Өнеркәсіптің кейбір салаларында дайын өнімнің құрамына осы кәсіпорынның
басқа негізгі цехтарында әрі қарай өнделуіне (қайта өнделуіне) арналған
өндірістің жартылай фабрикаттары да жатады. Мысалы, тоқыма өнеркәсібі
кәсіпорындарында ол жуылған жүн, кейіннен ол жіп өндіруге қолданады, осы
жіптен дайын өнім болып табылатын мата жасалады.
Өнеркәсіптік өнім құрамының үшінші элементі – бұл өнеркәсіптік
сипаттағы жұмыс.
Өнім есебі және оны сату өнімді өндіру және өткізуді басқару үшін қажет
мәліметтерді уақытылы алуды қамтамасыз ететін мақсатты процесс.
Бұл есептің мақсаты сатып алушыларына қатысты кәсіпорын өзінің келісім-
шарт міндеттемелерін және өнім өндірудің өндірістік бағдарламасын орындауды
бақылау болып табылады. Сонымен қатар, есептің көмегімен кәсіпорынның
қоймасындағы өнімдердің қолда бары, оның қабылданған қор нормасына
сәйкестігі (құралдардың айналымын жеделдету үшін қажет), сату бөліміндегі
тауарлардың көлемінің жеткіліктілігі, қоймадағы және сатып алушыға
жөнелтілген тауарлардың сақталуы бақыланады. Босатылу және сатылу
операцияларының есебі сатып алушылар төлемдерінің уақытылы түсуін және сату
барысында шығындар пайда болатын өткізу сферасындағы үнемдеу тәртібін
қадағалау мақсатын көздейді.
Өнімді өндіру, босату және сату бойынша дұрыс басқару шешімін қабылдау
үшін кәсіпорынның басқару органдары қажетті ақпаратты уақытылы алып отыру
қажет. Мысалы, өнім өндіру жөніндегі күнделікті хабар тәуіліктік
тапсырманың және айлық өндірістік бағдарламаның орындалғанының тұрақты
түрде бақылап отыруына және жоспардан ауытқып кеткен жағдайда қажетті шара
қолдануға мүмкіндік береді. Қоймадағы өнімнің қалдығы туралы мәлімет
кәсіпорынның күнделікті потенциалды мүмкіндігі туралы талдау жасауға
мүмкіндік береді. Босатылған өнімнің қалдығы туралы мәлімет өнімнің
сатылуын болжау үшін, кәсіпорынның пайдасына оның әсерін болжау үшін, және
де осы маңызды көрсеткіштер бойынша жоспардың орындалу жолын болжау үшін
қажет.
Кәсіпорынның сыртқы есеп беру көрсеткіштерін қалыптастыру көзі ретінде
де есеп ақпараты өте маңызды.
Есеп ақпаратын алуды ұйымдастырушы және оның қалыптасу тәртібін
орындаушы кәсіпорын бухгалтериясы болып табылады. Оның өнімді шығару,
босату және сатуды бақылау бойынша негізгі міндеттері келесідей:
– Өнім қозғалысын уақытылы құжатты толтыруын қамтамасыз ету – оның
қоймаға түсуі (өндірістен шығуы) және сатып алушыларға жөнелтуі;
– Материалды-жауапты тұлғамен өнімді толық және уақытылы
қабылдануын және оның сақталуын, сонымен қатар бекітілген
нормативтерге оның қорларының сай болуын бақылау;
– Келісім-шарттарды орындаудың нақты тәртібін, сатып алушыларға
өнімді жөнелтудің, өнімнің сапасы мен ассортименті, оның босатылу
мерзімін ұйымдастыру. (Осы жедел есепті жүргізуді негізінен сату
бөліміне жүктейді);
– Өнімді сатып алушылардан төлемнің уақытында түсуін бақылау және
төлем құжаттарын толтыру;
– Ағымдағы бухгалтерлік есеп тіркемелерінде және бухгалтерлік шот
жоспарында өнімді өндірудің, босатылуын және сату операцияларын
жүйелеп жазу;
– Өнімді сатумен байланысты өндірістік шығындарды белгілеу және
олардың шамасы мен құрамын бақылау;
– Өнімді сату жоспарының орындалуын бақылау;
– Кәсіпорынның сыртқы есеп беру көрсеткіштерін дайындау немесе
олардың есептік ақпараттарын жинақтау;
Осы міндеттердің бухгалтерлік есепте толық орындалуын дұрыс жүргізілуін
бақылау қажет.
1.2 Дайын өнімді есебі және оның қозғалысын ұйымдастыру
Дайын өнім қозғалысын есептеудің алғы шарттары үшін нормативті-
анықтамалық ақпарат қажет.
Дайын өнім қорының жағдайын жан-жақты бақылау, оның өндіру және жеткізу
жоспарын орындау әрбір бұйымның атауын, көлемін, сортының қозғалысын
қадағалауды қажет тұтады. Есептеуді осылай детальдап қарау дайын өнімді
есептеу мен оның қозғалысын ұйымдастырудың міндетті алғышарты болып
табылатын номенклатураны жобалау жолымен жасалады.
Номенклатура деп кәсіпорынмен немесе біртекті кәсіпорындар тобымен
өндірілетін өнім түрінің қолданыстағы белгілеу жүйесіне сай өлшем бірлігі
бар жүйелендірілген тізімін атайды. Номенклатураның әр позициясына
номенклатуралық номер беріледі, ол оның коды болып табылады. Кодтағы
белгілер саны минимальды болу қажет, бірақ өндірілетін өнімнің барлық
тізіміндегі белгілерді қамту үшін жеткілікті болу қажет.
Өнімнің осындай түрде жасалған номенклатуралық тізімі әрбір
номенклатуралық позицияның коды мен сөзбен жазылған түсініктемесінің
арасындағы байланысты орнататын ақпараты бар анықтамалық материал болып
табылады.
Есепті жеңілдету мақсатында бір номенклатуралық номерге бағасы бірдей
немесе бір-біріне жақын бірнеше өнімдердің размерін, сорттарын немесе
түрлерін бекітеді, осылайша номенклатураны бекітеді. Бірақта есеп
мәліметтерінің ақпараттылығын көтеруін және бақылауын жақсарту мақсатында
номенклатураның жайылған түрі тартымдырақ болады.
Көптеген бухгалтериялар есептеу бағасы ретінде кәсіпорынның көтерме
бағасын қолдануды қалайды (айналымнан салықсыз) немесе бөлшектеу бағасын
қолданады. Есептеу бағасы үшін өнімнің орташа жылдық жоспарлы өндірістік
өзіндік құнын пайдаланатын кәсіпорындарда аз емес.
Нығайтылған топтық ассортименті бойынша кәсіпорынның бухгалтериясы
жүргізетін өнімнің талдамалық есебі болған жағдайда есептік баға осы топ
үшін орташа болып есептеледі және бағалау шамасының нормативті-анықтамалық
массиві бойынша жеке дара позиция болады. Дайын өнім есебін ұйымдастырудың
алғышарттары нормативті-анықтамалық ақпараттың бар болуы ғана емес, сонымен
қатар осыған барлық қызығушылығы бар тұлғалардың қол жетуін қамтамасыз етуі
екенін ескеру қажет. Көптеген көздер бойынша бөлінген бұл ақпаратты
рационалды ұйымдастыру қажет, олардың әрбірі белгілі пайдаланушыға қажетті
нақты мәліметтерді массивте біріктіреді.
Материалды-жауапты тұлғалар номенклатуралық карточка ұстау қажет, онда
барлық өнімнің түрі, өнімнің позициялық коды, өлшеу бірлігі және есептеу
бағасы болады. Нақты осы деректемелерді материалды-жауапты тұлғалар өнімнің
қозғалысын көрсететін басқы құжаттарды толтырғанда белгілеу міндетті.
Жедел жұмыс жасау үшін өткізу бөлімінің қызметкерлері дәл осындай
номенклатуралық парақты қажетсінеді, бірақ онда сату бағасы көрсетіледі
және де сол бағалар прейскуранттың позициясы мен нөмеріне сілтейді, олар
сатып алушыларға берген шоттарда белгіленеді. Сонымен қатар, оларға сатып
алушылардың, келісім-шарттардың коды бойынша дифференциалды өнімдердің
жеткізуі бойынша кәсіпорынның міндеттері мен жоспарлық тапсырмалары туралы
анықтамалық құжаттың мәліметтері керек.
Пайдаланушылардың мүдделеріне сай нормативті-анықтамалық ақпаратты
ұйымдастырудың рационалды әдістері арнайы әдебиеттерде экономикалық
ақпаратты механикалық өндеуді жобалау және басқаруды автоматтандыру
жүйесімен байланыста қарастырады. Бірақ бұл әдістердің негізгі идеяларын
өнім және оның қозғалысы туралы жоспарлық және есептік ақпараттар
компьютерлендірілмесе де қолдануға болады.
Дайын өнім туралы ақпаратты компьютерлік өндеу жағдайының алғы шарттары
техникалық тасымалдаушыларға нормативті-анықтамалық мәліметтерді салу болып
табылады, оларды ыңғайлы тәртіппен ұйымдастыру және өзгерістер және
толықтырулар қажет болған жағдайларда уақытылы жаңартып отыру жүйесін
жасау.
Кесте 1.- Дайын өнімдерді есепке алудың шоттар корреспонденциясы
РсОперация мазмұны Дебет Кредит
1 Дайын өнімді кірістеу 1320 8010,8030
2 Сатылған дайын өнімнің өзіндік құнын 8010 1320
есептен шығару
3 Түгендеу барысында артық шыққан дайын 1320 6280
өнімді сатып алу
4 Дайын өнімді әкімшілік шығысқа жатқызу 7210 1320
Ақпарат көздері: Бастапқы құжаттар
1.3 Қазақстан Республикасында астық өндіру мәселелері
Ауыл шаруашылығының дайын өнімнің құрамына мал өнімі, астық өнімдері
кіреді. Соның ішінде астық өнімдері ауыл шаруашылық өнімдерінің 70-80
пайызын құрайды.
Астық өндірісі саласын жеделдетіп дамыту және бәсеке қабілетін
жоғарлату еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолындағы
мемлекеттік аграрлық саясаттың бірінші кезектегі міндеттерінің бірі болып
табылады. [16]
Қазақстан егіс алқаптарында кең қолданылатын астық дақылдарына бидай,
күріш, қара бидай (рожь), арпа, сұлы, жүгері және тағы басқа дақылдар болып
табылады. Астық шаруашылықтары мемлекеттік азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. Әлемдік сауда нарығында астық
өнімдері оның ішінде бидай және қара нан үлкен үлесті (50 пайызға жуық)
құрайды. [17]
Қазақстан негізгі экспорттық дақылы бидай өндіруден әлемде алтыншы
орынды иеленеді. Қазақстанның бірегей климаты басқа елдердің бидай ұнының
қасиеттерін жақсартушы ретінде әлемдік нарықта сұранысқа ие болып отырған
жоғары сапалы, құрамында протейін мол астықтың қалыптасуына ықпал
етеді.[18]
Ашық экономика және азық-түлік пен ауыл шаруашылығы өнімін сатудың
әлемдік жүйесінің шарттары егіншілік мәдениетін арттыруды, өнімнің сапасын
жақсартуды, экспортты жандандыруды және өндірісті әртараптандыруды талап
етеді. Жоғары сапалы астықты тұрақты өндіру үшін егістік алқаптардың
құрылымына жетірлдіру қажет. Жоғары сапалы бидай өндіру аймақтары көбінесе
өнімділіктің орташа деңгейі гектарынан 10-25 ц. шегінде қара -қоңыр және
қара топырақ аймақтарымен шектелетіні мәлім. Бұлар - Ақмола, Қарағанда,
Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстарындағы күн сәулесі өте
жеткілікті мөлшерде түсетін құрғақ және қуаң дала аймақтар. [19]
Негізгі егін егетін аймақтар болып, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және
Ақмола облысы болып табылады, олардың астық дақылдарының ауданы
республиканың астық алқабының 70 пайызын құрайды. 2009 жылы аталмыш
облыстар 14000 мың га жерге егін екті, бұл 2007 жылға қарағанда 6,2 пайызға
көп. 1990 жылмен салыстырғанда 2009 жылы астық өндірісі 1,8 есеге қысқарды.
2009 жылы ауа райының қолайлы жағдайына байланысты барлық негізгі
дақылдардан жоғары өнім алды оның ішінде 22 млн. тонна бидай қамбаға
құйылды.[20]
Астық нарығы - еліміздің азық - түлік нарығының ең ірі маңызды буыны
болып табылады. Реттеу объектісі ретіндегі оның мәні астықтың азық – түлік
қорын қалыптастырудағы жетекші ролі, астық және оның өңдеуден кейінгі
өнімдерінің сан түрлі мақсатта пайдаланылатындығы, астық нарығына
қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастардың алуан түрлілігі және
ерекшелігіне байланысты анықталады.
Өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің ішінде астықтың халық
шаруашылығы экономикасындағы алатын орны ерекше. Ол стратегиялық мәні зор
өнім. Астық шаруашылығының тұрақты жағдайы мен мемлекеттік азық –түлік
қауіпсіздігі және халықты нан өнімдерімен қамтамасыз ету мәселелері
түбегейлі шешіледі.
АӨК экономикасының қазіргі ауыр жағдайының сыртқы және ішкі себептері
ауыл шаруашылығы, атап айтқанда оның негізгі саласы - астық шаруашылығын
реттеу және қолдау көсетудің атқаратын рөліне жете мән берілмеуінде жатыр.
Бұл жағдай нарықтық реттегіштер мен мемлекет тарапынан қолдауды үйлестіру
негізіндегі еліміздегі астық өндірісінде нарықтық қатынастарды дамытып,
жетілдіру үшін қажетті жағдай жасау керектігін көрсетеді.
Қазақстан Республикасын жалпы алғанда астық шаруашылығында қазіргі
таңда мынадай негізгі проблемалар бар:
- ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің құнарлығы төмендеп бара
жатыр;
- ұсынылған ауыспалы егістер сақталмауы,
- көптеген шаруашылықтарда минералдық тыңайтқыштар дұрыс және мерзімді
еңгізілмейді; \
- машина – трактор паркінің 80 процентке тозуы;
- жаңар – жағар май бағасының қымбаттауы.
Қазақстанның тұтас агроөнеркәсіптік кешеннің құраушы бөлігі ретінде
қайта өңдеу саласының жағдайы, оның даму деңгейі мемлекет экономикасының
дамуы мен азық-түлік қауіпсіздігімен қамтамасыз етілудің басты
элементтерінің бірі болып табылады.
Қайта өңдеу саласы - республикадағы ең динамикалық дамушы салаларының
бірі. Астықты қайта өңдеу адам өміріне қажетті өнімдерді береді. Ұн -
астықты қайта өңдеу өнімінің маңыздысы болып табылады. Өйткені бұл шикізат
адам азығының – нан, нан өнімдері мен макарон өнімдерін өндіру үшін негізгі
шикізат болып табылады. Соңғы 10 жыл ішінде республикадағы диірмен
кәсіпорындарының жалпы саны 5 еседен асты. Диірмендердің өсуінің негізі
сағатына өнімділігі 10 - 50 тонна өндіретін диірмендердің есебінен
қамтамасыз етіліп отыр. Ұн тартатындар жағдайы соңғы уақытта бірте-бірте
өзгеріп отыр. Қуаты аз диірмендер, бәсекелестікке шыдамай, бірте-бірте
нарықтан кетіп жатыр. Осы уақыт аралығында енгізілген жаңа диірмендердің
өнімділігі тәулігіне 100 тоннадан кем емес. Бірнеше кәсіпорындарда шетел
фирмаларының құрал-жабдықтары бар: Buhler, Окрим, Prokor, Ana Food
Machinery.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін көтерме сауда саласының сипаттамасы мынадай:
Республикада қазіргі кезде әртүрлі үлгідегі 916 нарық, оның ішінде
коммунальдық 41 – бірлік тіркелді;
Нарықты мамандандыру мына түрлерге бөлінеді:
– азық-түліктік (109 бірлік);
– азық-түліктік емес (158 бірлік);
– универсалдық (517 бірлік);
– мамандандырылған (132 бірлік).
Барлық түрдегі нарықтың көпшілігі Оңтүстік Қазақстан облысында (166
бірлік) және Шығыс Қазақстан облысында (107 бірлік) тіркелген;
2009 жылы Қазақстан Республикасының Статистика бойынша агенттігінің
деректері бойынша азық-түліктік тауарлардың бөлшек саудасы жалпы тауар
айналымының 21,6% құрайды. Бөлшек тауар айналымының жалпы көлемін
қалыптастыруда іс жүзіндегі жартысы рыноктардағы саудаға (48,2%) жатады
және жеке кәсіпорындардың қызметінен тұрады.
Зерттелген коммуналдық рыноктардың жалпы санының жартысынан астамы
(60%) үздіксіз жұмыс істеп тұрады, қалғандары маусым бойынша, негізінен
күзде, жеміс-көкөніс өнімдерін жинау кезінде, сондай-ақ қыста ет өнімдері
бойынша оған сұраныс өскен жағдайда ғана жұмыс істейді.;
Әлемдік рыноктағы астық жағдайы:
2009 жылы Астық бойынша халықаралық кеңестің деректері бойынша әлемдік
бидай өндірісін бағалау 601 млн.тоннаға дейін төмендеді (2009 жылғы
тамыздағы болжамда 607 млн.тонна және 200809 маусымда 590 (+11 млн.тонна);
2001 жылдың 19 қаңтарындағы Қазақстан Республикасының Астық туралы
Заңына сәйкес мемлекеттік астық ресуртары төмендегілерден құралады:
- мемлекеттік азық-түліктік астық қоры;
- мемлекеттік жемдік астық;
- мемлекеттік тұқымдық ресурстар;
- мемлекеттік сатылатын астық ресурстары.
Қазақстан Республикасында астық өндірудің экономикалық тиімділігі.
(Тиімділік( ұғымы (латын сөзінен аударғанда іс - әрекет, нәтиже деген
мағынаны білдіреді) әлде бір үрдіс нәтижесін білдіреді. Жалпы статистика
теориясы тәсілдерінің негізінде экономистердің зерттеу нәтижесі бойынша
тиімділіктің факторлары мынадай түрлерге жіктеледі:
Тиімділік - ұлғаймалы ұдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты.
Ресурстарды таңдау кезінде баламалы нұсқауларды анықтау үшін пайдаланатын
бағалау көрсеткіші болумен бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау, өндіріс
құрылымының қалыптасуын жалпы да тікелей бағалау кезінде қолданылады. Тауар
ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды экономикалық тиімділікті
сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік шығындардан қол жеткен нәтиже
шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып тұрғанда ғана орын алады. Осындай
ұтымды тиімділік кез-келген ұйымдық-құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жұмыс
істеуін кеңейтілген өндірісті жүргізудің ең бір қажетті шарты болып
есептеледі.
- өндіріс шарты (табиғи топырақ, рельеф, климат, экономикалық: баға,
тариф, несие, салық, демеу қаржы, бюджеттен алынатын қаржы, еңбекті
ыңталандыру, әлеуметтік жағдай);
- материалдық және еңбек ресурстары;
- өндіріс шығындары;
- өндіріс процесінің технологиясы және оны ұйымдастыру;
- нарықтық факторлар.
Өндірістің экономикалық тиімділігі - күрделі экономикалық категория.
Онда өндірістің нәтижелеріне де, шығынға да әсер ететін көптеген факторлар
мен жағдайлар талқыланады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық
тиімділігі туралы мәселені қарағанда нәтиже (эффект) мен тиімділік
(эффективность) бір мәндегі ұғым емес екенін ескеру қажет. Өндірістің
мақсаты іске асырылатын түпкі нәтиже - оның функциялары неғұрлым жалпы
түрде кез - келген өндірістің нәтижесі формасында көрініс табады. Өйтені,
бір жағынан, ол өндірістік ресурстардың белгілі бір кезеңдегі жұмыс
істеуінің жиынтық материалдық қорытындысын өзінің құрамында қамтиды, екінші
жағынан, өндірістің түпкі мақсаты тек өндірістік материалдық игіліктің
тікелей көмегінде ғана жүзеге асырылады.
Алайда өндірістің пайдасы, оның нәтижесі қаншалықты маңызды болғанмен,
ол өзінен-өзі адам қызметін жеткілікті сипаттай алмайды, өйткені қандай
ресурстар (шығын) арқылы алынғанын көрсетпейді. Белгілі бір нәтиже әр түрлі
тәсілдермен, ресурстарды әр түрлі деңгейде пайдалану арқылы алынуы мүмкін
және керісінше, бірдей ресурстардың әр түрлі нәтиже беруі мүмкін. Сондықтан
қол жеткізілген нәтижені осы нәтиже алынған ресурстармен (шығынмен)
салыстыру қажет.
Осыдан келіп, бір абсолюттік шама - нәтижемен қатар екінші абсолюттік
шаманы да пайдаланған немесе тұтынылған ресурстарды, яғни ағымдағы
өндірістік шығынды білу қажет. Экономикалық тиімділік экономикалық
нәтиженің осы нәтижені туғызатын ресурстарға қатынасы немесе керісінше,
ресурстардың экономикалық нәтиже шамасына қатынасын сипаттайды:
Экономикалық тиімділік ( нәтиже шығын
(1)
немесе
Экономикалық тиімділік ( шығын нәтиже
(2)
Экономикалық тиімділік деңгейі экономикалық нәтижеге қандай
экономикалық ресурстар арқылы қол жеткізілгені туралы түсінік береді.
Нәтижеде неғұрлым көп және ресурстар неғұрлым аз болса, өндірістің
экономикалық тиімділігі де соғұрлым жоғары болмақ және бұған керісінше.
Тиімділіктің артуы ресурстармен салыстырғанда нәтиже тезірек артады деген
сөз, сондықтан нәтиженің бір өлшеміне қоғамдық еңбек жұмсалады.
Өндіріс потенциалының орасан зор мөлшерінің қорлануына, ғылым мен
техниканың жедел дамуына, білікті кадрлардың болуына байланысты міндет
неғұрлым өткір қойылады, ауыл шаруашылығының экономикалық тиімділігін
арттыру мүмкіндіктері мен перспективалары кеңейеді.[3]
Экономикалық тиімділік көптеген және алуан түрлі факторлардың әсерімен
қалыптасады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында өндірістің экономикалық
тиімділігін арттыру проблемасын шешудің күрделілігі мен қиындығы оқшау,
таза түрінде әрекет етпегендігіне, шығында бір-біріне өзара ықпал етіп,
ұштасып жатыр, сондықтан ауыл шаруашылығының экономикалық тиімділігінің
барлық факторларын үш аспектіде: өндірістің ресурстары мен шығыны бойынша,
өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру бағыттары бойынша, осы
бағыттарды шаруашылықты жүргізудің әртүрлі деңгейінде іске асыру бойынша
саралған жөн.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігі, ең алдымен, оның
мөлшері мен көрсеткіштері арқылы көрініс табады.
Өлшем өзгерістерін өзгеше түрде - әлеуметтік - экономикалық тиімділік
туралы төрелік айтатын ішкі, түбірлі белгі, ішкі өлшем. Көрсеткіш - оның
көріну формасы, яғни сыртқы өлшемі.
Экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің ұғымы басқа мазмұнымен
бейнеленеді. Олардың рөлі тиімділік өлшемінің мазмұнын сан жағынан
көрсетуде.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында өндірістік нәтижені ресурстар және
шығынмен салыстырғанда қорытындылаушы көрсеткіштен бөлек көрсетіліп,
пайдалануы мүмкін. Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің
қорытындылаушы көрсеткіші ретінде рентабельділік көрсеткіші қолданылады,
бұл қорытындылаушы көрсеткіште саланың өндірістік (еңбек, жер, су) және
материалдық ресурстарының пайдаланылу тиімділігі, өндіріс пен еңбекті
басқару мен ұйымдастыру деңгейі, өнім сапасы және оның өткізу нәтижелері
көрініс табады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділік көрсеткішінің
жүйесінде: жалпы өнім мөлшері (натуралды және ақшалай көрсеткіш), жалпы
және таза пайда, 100 гектар ауыл шаруашылығы есесіне, 1 жұмысшыға, 100
теңгеге, негізгі өндірістік қорға, 1 центнер өнімнің өзіндік құнына тағы
басқа кіреді. Өндірістің тиімділігінің маңызды көрсеткіші жалпы табыс және
қосалқы өнім кіреді. Таза табыс ол қоғамға арналған өнімнің құнының ақшалай
көрінісі. Таза табыс жалпы өнімнің құны мен өзіндік құнның айырмасы
ретінде қарастырылады.
Жалпы табыста қажетті және қосымша өнім қамтылады.
Таза табыс - қоғам үшін үнем құнының ақшалай көрінісі. Ол бүкіл қосымша
өнімді және қажетті өнімнің қоғамдық тұтыну құны арқылы материалдық өндіріс
саласы қызметкерлерінің жеке тұтынуына жұмсалатын бөлігін білдіреді. Таза
табыс ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің құны мен өндірістік құны арасындағы
айырмашылық болып табылады:
ТТ ( ЖӨҚ - ӨҚ (1)
Мұндағы, ТТ – таза табыс;
ЖӨҚ – жалпы өнім құны;
ӨҚ - өзіндік құн.
Пайда таза табыстың өткізілген бөлігі болып табылады және өткізілген
(тауарлы) өнім немесе оны өткізуден алынған ақшалай түсім мен тауарлы өнім
мен коммерциялық (толық) өзіндік құны арасындағы айырмашылық ретінде
есептеледі:
П ( ТӨҚ - ӨҚ (2)
Мұндағы, П – пайда;
ТӨҚ – тауарлы өнім құны.
Рентабельділік шаруашылық есеп рентабельділігі және халық шаруашылығы
рентабельділігі болып екіге бөлінеді. Шаруашылық есеп рентабельділігі -
жекелеген ауыл шаруашылығы кәсіпорынның немесе өнімнің жекелеген түрінің
рентабельділігі. Ол өнімнің саны мен сапасына, сатып алу бағасының
деңгейіне және өнім жұмсалатын шығын шамасына байланысты. Алай да мемлекет
сатып алу бағасы арқылы ауыл шаруашылығында жасалған қосымша құнның бір
бөлігін жалпы халықтық мұқтаж үшін өзінің қарамағына алады. Егер қомсымша
өнімді (әр түрлі баға арқылы) ескеріп, оны дайын ауыл шаруашылығы өнімін
ұқсату, сақтау және өткізу сатысына жұмсалған қосымша шығынмен
салыстыратын болса, онда көрсетілген тәсілмен есептелген рентабельділік
халық шаруашылығы рентабельділігі болады.
Жан-жақты терең талдап, бағалау үшін қорытындылаушы көрсеткіштермен
қатар жекелеген көрсеткіштерден қалыптасатын көрсеткіштер жүйесі
қолданылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері
жүйесінде мына көрсеткіштер қамтылады: жердің 1 гектарына шаққанда өнім
өндіру мөлшері (заттай және ақшалай түрдегі), тірі еңбек өнімділігі;
өндірістің өзіндік құны; жалпы және таза табыс; өнімнің бір өлшемін
өндіруге жұмсалған күрделі қаржы мен негізгі өндірістік қорлардың мөлшері;
өнімнің күрделі қаржы шығыны және қор шығыны.
Қоғамдық еңбек өнімділігі неғұрлым маңызды көрсеткіш болып табылады. Ол
уақытта үнемдеу заңының қолданылу үшін көрсетеді. Еңбек өнімділігі өнімнің
еңбек шығынына қатынасы болып табылады.
Еңбектің қормен жарақтандырылу шамасы, әсіресе сапасы, яғни еңбектің
негізгі өндірістік қормен жарақтандырылу дәрежесі өнімділікке өте маңызды
ықпал етеді. Еңбектің қормен жарақтандырылуы қор құнының тірі еңбек
шығынына (қызметкерлер санына) қатынасымен өлшенеді.
Қор қайтарымы пайдаланылған негізгі қорлардың тиімділігін сипаттайды.
Ол мынадай формуламен өрнектеледі:
ҚҚ = ЖӨҚ НҚ
(3)
Мұндағы, ҚҚ – қор қайтарымы;
ЖӨҚ – жалпы өнім құны;
НҚ – негізгі қорлар.
Өнімнің материал шығыны отынның шикізаттың, энергияның және басқа
ресурстардың үлесті шығынын, яғни өнімнің бір өлшеміне шығынын сипаттайды.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының шаруашылық қызметіне талдау жасағанда
мына көрсеткіштер кеңінен пайдаланылады:
- ауыл шаруашылығы жерінің 100 гектарына және егістің 100 гектарына
шаққанда;
- бір қызметкерге, 1 адам-күнге (немесе адам-сағатқа) шаққанда;
- негізгі өндірістік қорлардың 100 теңгесіне шаққанда өндірілген жалпы
өнім, жалпы таза табыс мөлшері сондай-ақ 1 ц өнімнің өзіндік құны.
Бұл көрсеткіштер ауыл шаруашылығы өнімін өндірудің әр түрлі жақтарын,
атап айтқанда ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі құрал-жабдығы ретіндегі
жердің пайдаланылу деңгейін, еңбек өнімділігін арттыру дәрежесін, яғни
еңбек ресурстарын пайдалану дәрежесін немесе жұмыс күшін, материалдық-
ақшалай қаржының, негізгі өндірістік қорлардың пайдаланылу тиімділігінің
дәрежесін бейнелейді.
Біздің ойымызша нарық жағдайында шаруашылықты тиімді (рентабельді)
жүргізу шаруашылық етуші субъектіге бәсеке қабілеттігіне, тұрақтылығына
мүмкіндік туғызар еді. Сондықтан да ғалымдардың айтуынша нарықты
қатынастар жағдайында өндірістің рентабельділік көрсеткішін шаруашылықтың
жұмысын бағалайтын жалпылама көрсеткіш ретінде қарастырады.
Экономикалық тиімділік, рентабельділік көптеген әр түрлі факторлар
негізінде қалыптасады, оларды шартты екі негізгі топқа бөлуге болады, олар
өндірістік және нарықтық.
Бірінші топқа – ең алдымен өндіріс ресустардың тиімді пайдалану, яғни
өндіріс шығындарын мүмкіндігінше үнемдеу.
Нарықты факторларға нарық коньюнктурасының жағдайы және олардың
динамикасының перспективасын сондай-ақ бәсекелестіктің масштабы және
жағдайы. Басқа сөзбен айтқанда, нарық факторлар бұл сұраным мен ұсыным
жағдайы, баға деңгейі. Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігі
ең алдымен олардың критерийлері мен көрсеткіштерімен бейнеленеді. Критерий
ғылыми түсінікте - бұл термин бағалаудың өлшемін анықтайтын, түрін
көрсететін, негізгі сапасын басты қасиетін білдіреді. Критерий
көрсеткіштерге қарағанда ішкі жергілікті белгі, ол арқылы әлеуметтік -
экономикалық тиімділікті шешеді, ол ішкі өлшемі. Ал көрсеткіш болса, ол
сыртқы өлшем.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің негізгі
жалпылаушы көрсеткіші – рентабельділік.
Рентабельділік пайда мөлшерінің өнімнің өзіндік құнына қатынасы немесе
орташа жылдық өндірістік қорлар құнының жыл айналымы қорларының қатынасы
ретінде көрсетіледі, сондай-ақ сату процесінің рентабельділігі.
Әдебиеттерде көптеген ғалымдар екінші көрсеткішті, яғни пайданың негізгі
өндірістік қорлар сомасына қатынасын пайда нормасы деп атайды. Өндіріс
рентабельділігінің өсуі өзін-өзі қайтару, өзін-өзі қаржыландыруды
қамтамасыз етеді, және жұмысшылрды еңбек нәтижесіне ынталығын артырады.
Пайда нормасы дегеніміз ауыл шаруашылығы немесе агроөнеркәсіптік
кәсіпорындар қанша бір теңге өндірістік қорға табыс немесе пайда алатынын
сипаттайды. [12]
Тауарлы өнім бойынша рентабельділік норма өнім өткізуден түскен
пайданың оны өндіру шығындары қатынасымен анықталады.
Бұл көрсеткішті көбінесе рентабельділік деңгейі деп атайды.
Рентабельділік нормасы өндірістік құралдары және тірі еңбектің тиімді
пайдалануын көрсетеді.
Өндіріс рентабельділігі деген немістің пайдалы кірісті деген сөзінен
алынған. Ол пайда сомасының өзінің өнімінің құнына немесе негізгі
өндірістік құралдардың орта жылдық құнына және қаржы айналымының нормасының
проценттік қатынасын көрсетеді. Рентабельділік 1 теңге шығынға шаққанда
қанша пайда алынғанын анықтайды.
Рентабельділік - ауыл шаруашылығы өндірісінің шаруашылық есеп
тиімділігін қорытындылаушы көрсеткіш. Онда саланың немесе шаруашылықтың
өндірістік ресурстарын, еңбек, жер, су және материалдық құралдарын
пайдаланудың тиімділігі көрініс табады.
Рентабельділік көрсеткіші бүтіндей қоғамның және әрбір жеке
кәсіпорынның экономикалық мүддесінің бірлігін мінездейді. Қоғамдық өндіріс
пен оның экономикалық тиімділік деңгейі көп жағдайда кәсіпорынның қалай
жұмыс істегендігіне (шығынды ма, табысты ма, қоғамдық өнімді азайта ма,
әлде көбейте ме) тәуелді.
Әрбір шаруашылықтың рентабельділік деңгейі алынған пайда көлемімен
анықталады. Яғни сатылған тауарлы өнімнің түскен қаржы мен сол өнімнің
толық өзіндік құнының сомалары аралығындағы айырмашылықтан көрінеді.
Жеке өнім түрлерін өндірудің рентабельділігінің негізгі көрсеткіштері:
өнімді сату бағасы және оны өндіруге жұмсалған шығындар мөлшері. Яғни
өнімнің өзіндік құны бойынша анықталады.
Пайда мен шығын көрсеткіштерін салыстыру рентабельділік деңгейі мен
нормасы көрсетеді. Рентабельділік нормасын анықтаудың екі түрлі әдісі бар.
Бұл жыл ішінде шығындарға қатынасы немесе алынған пайданың авансыланған
кәсіпорын шығындары немесе аванстық қаржыға қатынасы.
Рентабельділік нормасын тауарлы және жалпы өнім бойынша есептеп
шығарады. Бірінші жағдайда рентабельділік нормасы тауарлы өнімді сатудан
түскен таза пайданың оны шығаруға кеткен шығындарына қатынасын көрсетеді.
Бұл көрсеткішті жиі рентабельділік деңгейі деп атайды. Екіншісінде – барлық
жалпы өнімді сату және пайдаланудан түскен таза табыстың жалпы сомасының
оны өндіруге кеткен шығындарға қатынасын көрсетеді.
Рентабельділіктің өсуіне ықпал ететін факторлар. Рентабельділік
көптеген факторларға тәуелді. Соның ішінде әсіресе сатылған өнімнің
ассортиментіне, оның көлемі мен құрылымына, бағасына, өзіндік құнының
мөлшеріне тәуелді.
Өнімдердің жеке түрлерін өндірудің рентабельділігі оларды сатудан
түскен ақшалай сомасына және керісінше, өнімнің өзіндік құнының шамасына
тікелей тәуелді болады. Өйткені рентабельділік өнімді сату бағасының
артуымен және өзіндік құнның кемуімен көтеріледі.
Кәсіпорын пайдалығының көрсеткіші болып өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізуден, негізгі қорлардан, кәсіпорынның басқа да мүлігінен түскен пайда
сомасы және негізгі емес қызметтен табыс.
Рентабельділік деңгейі – ауылшаруашылық кәсіпорындардың тиімді жұмыс
істеу көрсеткіші, ол пайданың өткізілген өнімнің өзіндік құнына қамынасымен
анықталады.
Өндірістік және ауылшаруашылық өнімдерді қайта өңдеудің үлкен
шығындары рентабельділіктің төмен болуының себебі. Ауылшаруашылық
дақылдардың бірнеше түрлері бойынша, егін аудандарын кеңейту тенденциясына
қарамастан, өнімділіктің төмендеуінің нәтижесінде өндірістің қысқаруы
байқалды.
1.5 Дайын өнімнің аудиті
Дайын өнім аудитінің басты міндеті олардың есепте дұрыс жүргізілуін,
қоймада сақталуы мен қозғалысы туралы нақты мәліметтер алу және қабылданған
нормативтерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
6
1 ДАЙЫН ӨНІМНІҢ ЕСЕБІ
1. Дайын өнім есебінің мәні және негізгі түсінігі
10
2. Дайын өнімді есебі және оның қозғалысын ұйымдастыру
12
1.3 Қазақстан Республикасында астық өндіру мәселелері
14
1.4 Дайын өнімнің аудиті
22
2 АРЫҚБАЛЫҚ ЭЛЕВАТОРЫ ЖШС СИПАТЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
2.1 Арықбалық элеваторы ЖШС қысқаша сипаты
33
2.2 Негізгі көрсеткіштерді талдау
35
2.3 Көрсетілетін қызметтердің бағасы мен өзіндік құнын талдау
42
2.4 Арықбалық элеваторы ЖШС қаржылық жағдайын талдау
47
2.5 Дайын өнім есебін талдау
53
3 ДАЙЫН ӨНІМНІҢ ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорында дайын өнім үшін өткізу жүкқұжатын енгізу
59
3.2 Икемді бюджет енгізу
60
3.2. Элеватор қызметінің тиімділігін арттыру
63
ҚОРЫТЫНДЫ
72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
74
ҚОСЫМША
76
АННОТАЦИЯ
Дебиторская задолженность представляет собой один из элементов
отчетности, а именно активов.
Большое внимание на финансовое состояние предприятия оказывает
увеличение или уменьшение дебиторской задолженности. Ее величина зависит от
объемов продаж, условий расчета с покупателями, периода отсрочки платежа,
организации контроля за состоянием дебиторской работы и претензионной
работы на предприятии и др.
Первая глава посвящена изучению теоретических аспектов учета и анализа
дебиторской задолженности.
Во второй главе раскрыта краткая характеристика ТОО Арыкбалыкский
элеватор, а также рассмотрена организация учета дебиторской задолженности
и проведен ее анализ состояния за последние 3 года.
Третья глава посвящена совершенствованию учета дебиторской
задолженности на данном предприятии.
ANNOTATION
Debitory liabilities are the element of financial accounts exactly of
assets.
The increase or decrease of debitory liabilities influences greatly the
financial situation of an enterprise.
Their quantity depends upon the volume of selling the conditions of
setting accounts with customers, the period of the delay of a payment, the
organization of the control of the state of debitory work and the
pretensional work on the enterprise.
In the first part is the attention is paid on the study of the
theoretical aspects of calculation and analysis of debitory liabilities.
In the second part the brief description of “Arykbalykski’s elevator”
LTD is given besides the organization of the calculation of debitory
liabilities is presented in this part. The analysis of their state for the
last 3 years is also examined.
In the third part the author describes the ways of improvement of the
calculation of debitory liabilities on the given enterprise.
АҢДАТПА
Дебиторлық қарыз есеп беру элементтерінің бірі болып табылады, нақты
айтқанда активтердің бірі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына дебиторлық қарыздардың өсуі және
азаюы үлкен әсерін тигізеді. Дебиторлық қарыздың көлемі сату көлеміне,
сатып алушылармен есептесу жағдайына, төлемді кейінге қалдыру кезеңіне,
дебиторлық жұмыстардың жағдайын бақылауын ұйымдастыруына және
кәсіпорындағы қарсылық жұмыстарға байланысиы болады.
Бірінші бөлім дебиторлық қарыздар есебі мен талдауының теориялық
аспектілерін зерделеуге арналған.
Екінші бөлімде ЖШС Тайыншинский элеватор қысқаша сипаттамасы,
сонымен қатар дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастыру және соңғы 3 жылдағы
жағдайы туралы талдау жүргізіліп берілген.
Үшінші бөлім берілген кәсіпорындағы дебиторлық қарыздар есебін
жетілдіруге арналған.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауының Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып
келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны
бойына сіңірген дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өз-өзіне лайық
орнын иемденген әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімдеуге
қабілетті ел болуын қалаймыз.[1]
Мен дипломдық жұмысымда қарастырайын деп отырған Арықбалық
элеваторы ЖШС негізгі дайын өнімі астық өнімі болып санлады. Ал, астық
өндірісі Қазақстан Республикасында өсімдік шаруашылығының негізгі және
стратегиялық тұрғыдан маңызды саласы болып табылады. Қазақстан АӨК дамуының
тарихи тәжірибесі тың игеріліп, астық өндірісінің өркендеуіне байланысты
тек аграрлық салада ғана емес, бүкіл ел экономикасында зор өрлеу болғанын
көрсетеді.
Мемлекет басшысының Жарлығымен 2003-2010 жылдарға арналған
Мемлекеттік аграрлық азық- түлік бағдарламасы мен 2004-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік ауыл- аймақтарды дамыту бағдарламасы бекітілді. Бұлар
ауыл шаруашылығында мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы үшін берік
қаржылық негіз қалады.
Өндірілетін өнімнің көлемін ұлғайтуға, оның ассортиментінің кеңейуіне
және сапасының артуына нарықты зерттей отыра, тұрақты түрде, үлкен көңіл
аудару қажет. Қазіргі жағдайларда, кәсіпкерлер үшін негізгі мәселе дайын
өнімдерді сату бойынша келісім-шартқа отыру, ол кәсіпорын қызметінің
маңызды экономикалық көрсеткіші болып табылады, оның көмегімен кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің мақсаттылығын, тиімділігін анықтайды. Сату көлеміне
босатылған және жөнелтілген дайын өнім кіреді, ол кәсіпорынның есеп айырысу
шотына төлем түскен -түспегеніне қарамайды, немесе вексель алынды ма, оған
да қарамайды.
Осылайша, сату процессі кәсіпорынның шаруашылық құралдарының айналымын
аяқтайды, ол кәсіпорынға мемлекеттік бюджет алдындағы міндеттемелерін
орындауға, банктерге несиелерін қайтаруға, жұмысшылар мен қызметшілерге,
жабдықтаушыларға және өндірістік шығындарды жабуға мүмкіндік береді. Сату
жоспарын орындамау айналым құралдарының айналымын бәсендетеді, сатып
алушылар алдында келісім-шартта көрсетілген міндеттемелерді орындамағаны
үшін айыппұл төлетеді, сонымен қатар, төлемдерді кешіктіреді және
кәсіпорынның қаржылық жағдайын нашарлатады.
Астық өндірісін тиімді жүргізудің негізі- сапасы жоғары тұқым, мол
өнімді сорттар, ғылыми негізделген ауыспалы егістер, химияландыру деңгейі,
агротехнологияны қатаң сақтау. Қазіргі қатаң нарық жағдайында бұл
мәселелердің бәрі әрбір ауыл шаруашылығы тауарын өндірушінің жадында болуы
тиіс. Мемлекет еліміздің азық- түлік қауіпсіздігі мен экономикалық өрлеу
қарқыны ауыл шаруашылығы өндірісі деңгейіне байланысты екенін ескере
отырып, әр тауар өндірушіден өндірістің тиімді ұйымдастырылуын талап етеді.
Өндірілетін ауыл шаруашылығы өімдерінің ішінде астықтың халық
шаруашылығында алатын орны ерекше. Астық- елдің азық- түліктік
қауіпсіздігінің негізгі компоненті. Бұған дәлел біздің елде осы өнімнің
дамуы үшін жасалатын шаралар. Мысалы, Азық-түлік келісім-шарт
корпорациясы АҚ арқылы астық нарығын қалыптастыру мен реттеу, 2003-2005
жылдар арасында болған Ауыл жылы бағдарламасы, Қазақстан Республикасының
2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық- түлік бағдарламасы
және тағы басқалардағы ерекше назар аударылуы. Қазақстан үшін астық
шаруашылығын қолдап, дамыту экономикалық тиімділікке жету жолындағы
әлеуетті мол бағыт. Себебі, астық экономиканың көптеген тұстарымен тығыз
байланысты болып табылады. Жер, су, климат, экология жағдайларымен, химия,
машина жасау салаларымен және ең бастысы ауыл тұрғындарының экономикалық
жағдайы мен адам өмірі сияқты неше түрлі салалармен байланысты.
Агроөнеркәсіптік өндірістің 50%- ы астық ресурстарымен тікелей байланысты.
Астық дақылдарының егісі жыртылған жер көлемінің жартысына жуығын алып
жатыр. Егін шаруашылығында астық басқа да өнімдермен салыстырғанда,
мемлекеттің азық-түлік резервін құрудың басты көзі болып табылады. Астық -
Республиканың ұлттық байлығы оның экономикасының тұрақты құралдарының бірі.
Астық шаруашылығының даму жағдайы барлық ауыл шаруашылығы өндірісінің
тиімділігімен тығыз байланысты. Елімізде қалыптасқан экономикалық жағдайда
астық өндірісінде шығынды азайту мәселесі маңызды орын алады.
Астық қабылдайтын кәсіпорындардың негізгі функциясы астық сапсын
жақсарту болып табылады. Бұл үшін жақсы құрал-жабдықтар қажет. Өкінішке
орай, қазақстандық астық қабылдайтын кәсіпорындардың қызмет ету мерзімі 40-
50 жылдан асып кетті. Бұл кәсіпорындарда тозған, моральды ескірген құрал-
жабдықтар қолданылады.
Кәсіпорында, нақты дайын өнім есебіне ерекше көңіл бөлу қажет, өйткені
бұл кез келген кәсіпорынның негізгі тармағы болып табылады. Аталмыш
дипломдық жұмыста өндірілетін дайын өнім есебінің оның ішінде астық өнімін
өндірудің негізгі үдерістері қарастырылған.
Бухгалтерлік есеп өндірістік үдерісті, оның ішінде дайын өнімнің келіп
түсуінің және шығысының қозғалысы туралы ақпаратты жинақтап қорытуға
негізделген.
Дайын өнімнің өндіріліп сатылуы рентабельдіктің артуының басты шарты.
Менің қарастырып отырған Арықбалық элеваторы ЖШС астықты өндіру, сату
және сақтаумен айналысады. Ал, кәсіпорын астық өндірісін тиімді жүргізу
үшін сапасы жоғары тұқым, мол өнімді сорттар, ғылыми негізделген ауыспалы
егістік, химияландыру деңгейін, агротехнологияны қатаң сақтайды. Қазіргі
қатаң нарық жағдайында бұл мәселелердің бәрі әрбір ауыл шаруашылығы тауарын
өндірушінің жадында болуы тиіс. Мемлекет еліміздің азық- түлік қауіпсіздігі
мен экономикалық өрлеу қарқыны ауыл шаруашылығы өндірісі деңгейіне
байланысты екенін ескере отырып, әр тауар өндірушіден өндірістің тиімді
ұйымдастырылуын талап етеді.
Астық қабылдайтын кәсіпорындардың ең негізгі функциясы астық сапасын
жақсарту болып табылады. Бұл үшін жақсы құрал-жабдықтар қажет. Өкінішке
орай, қазақстандық астық қабылдайтын кәсіпорындардың қызмет ету мерзімі 40-
50 жылдан асып кетті. Бұл кәсіпорындарда тозған, моральды ескірген құрал-
жабдықтар қолданылады.
Жалпы табыс өсімін молайтудың басты талабы, табиғи тозған негізгі
құралдарды тұрақты жаңарта отырып, дайын өнім өндірісін молайту және
шығындарды азайту болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні Арықбалық элеваторы ЖШС дайын өнім есебі мен
жүргізілетін аудиттің пайдасын ашып көрсету және өндірілетін өнім есебінің
негізгі процесстерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың мәні Арықбалық элеваторы ЖШС дайын өнімнің есеп
және жүргізілетін аудит жағдайын зерттеу және оны жетілдірудің негізгі
бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Арықбалық элеваторы
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі және оның өндірген дайын өнім есебі.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты зерттеліп отырған Арықбалық
элеваторы ЖШС экономикалық тиімділігін бағалау және арттыру, экономикалық
тиімділігіне толық талдау жасай отырып, шаруашылықтың қызмет ету
барысындағы кемшіліктері мен артықшылықтарын айқындау және зерттеу
нәтижесінде қызмет етудің экономикалық тиімділігін жетілдіру бағыттарын
қарастыру болып табылады. Осы мақсаттарға жету үшін жұмыста келесідей
міндеттер қарастырылады:
– Қазақстандағы астық нарығының қалыптасуы мен даму жағдайы;
– Қазіргі нарықтық жағдайда астық өндірісін ұйымдастырудың экономикалық
негіздерін қарастыру;
– Элеватор қызметіне талдау жасау;
– Элеватор қызметіннің экономикалық тиімділігін жетілдіру бағыттары
бойынша ұсыныстар беру, оларды жүзеге асыру мүмкіншіліктерін көрсету;
Тақырыптың өзектілігі бойынша алдыма мынандай міндеттер қойдым:
– Дайын өнімнің кіріс және шығыс құжаттарын уақытылы және дұрыс
толтырылуын тексеру;
– Дайын өнімді сақталуын, мақсаты бойынша пайдалануын қадағалау;
– Нақты қолда бар дайын өнімдерді бухгалтерлік есеп мәліметтерімен
салыстырып отырып түгендеу;
– Дайын өнімді құжатпен рәсімдеу және бухгалтерлік есептің шоттарында
дұрыс көрсетілуін бақылау;
– Дайын өнім есебіне аудиторлық тексерістің дұрыс жүргізілгенін ашу.
Осы міндеттерді сәтті шешу үшін қойма шаруашылығында дайын өнімді
есепке алуды ұйымдастыруды, бастапқы құжаттарды дұрыс толтыруды, құжат
айналымын жүйелеуді, материалды-жауапты тұлғалардың есептіліктерін
қадағалауды, бухгалтерияда талдамалы және жинақтамалы есепті уақытында
жүргізілуін бақылап, дайын өнімнің есебінің тиімді жүргізілуіне дипломдық
жұмысты жазу барысында ұсыныс енгізу.
Арықбалық элеваторы ЖШС Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілік туралы, Қазақстан Республикасының Салық Кодексін,
Қазақстан Республикасының Аудит қызметі туралы заңдарын, Халықаралық
қаржылық есеп стандарты (ХҚЕС) және басқа да ҚР нормативті актілерін,
құрылтай құжаттарын, ХҚЕС сәйкес дайындаған Есеп саясатын басшылыққа
алады.
Арықбалық элеваторы ЖШС мүлік және шаруашылық операциялар есебін 2006
жылдың 1 қаңтарынан Халықаралық Қаржы Есеп Стандарттарына сәйкес (әрі қарай
ХҚЕС) жұмыс шоттар жоспарымен жүргізеді жүргізеді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында статистика - экономикалық,
монографиялық, баланстық тәсілдерді қолдандым. Сондай ақ, ҚР Бухгалтерлік
және қаржылық есеп туралы заңын, ҚР Салық Кодексін, Аудиторлық қызмет
туралы заңды және басқа да ҚР нормативті актілерін және ҚР бухгалтерлік
есеп бойынша ұлттық комиссияның дайындаған құжаттарын және келесідей
авторлардың Родостовец В., Кеулімжанов К., Назарова В.Л. Бухгалтерлік
есеп оқулығы және бухгалтерлік оқу кітаптарына арналған әдістемелік
нұсқауларды пайдаландым.
Арықбалық элеваторы ЖШС қаржылық қызметін талдағанда, соңғы үш жылда
аудиторлық тексерістің болмағанын анықтадым. Өйткені, кәсіпорынның есеп
бөлімі бухгалтерлік есебін ХҚЕС талаптарына сәйкес жүргізген. Сол себепті,
аталмыш дипломдық жұмысты жазу барысында кәсіпорынның есеп бөліміне
аудиторлық тексерісті қалай жүргізуге болатынын тек теориялық тұрғыдан
ұсынамын.
Жоғарыда аталған міндеттерді орындау үшін Арықбалық элеваторы ЖШС
2007-2009 ж.ж қаржылық есептердің мынандай нысандарын пайдаландым:
- буxгалтерлік баланс №1;
– ақша қаражатының қозғалыс есебі №3;
– кіріс пен шығыс туралы есебі №2;
– меншікті капитал есебі;
– түсініктеме жазу
1 ДАЙЫН ӨНІМНІҢ ЕСЕБІ
1.1 Дайын өнім есебінің мәні және негізгі түсінігі
Дайын өнімнің бухгалтерлік есебінің және оны сатудың негізгі міндеті
болып табылатыны:
– өнімнен болатын барлық операцияларды есепте көрсету және
уақытында құжаттау, өнімді өндіру, сақтау, жылжу жоспарының
орындалуын бақылау; босатылған тауарларды есептеу және босатылған
тауарларды сатып алушылармен уақытында есептесуі;
– сату мақсатында дайын өнімдердің нормативтен жоғары қорын анықтау
және басқалары.
Өнеркәсіптік кәсіпорындарда және өндірістік бірлестіктерде жасалатын
өндірістік процестің маңызды материалдық нәтижесі – дайын өнім болып
табылады. Оның көлемінің, технико-экономикалық сипатының және тұтынушылық
қасиетінің артуы экономиканың әрі қарай дамуын және халық тұрмысының
көтерілуін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның негізгі цехтарымен шығарылған және басқа сатып алушыларға,
сонымен қатар өзінің өнеркәсіптік шаруашылығына және меншіктік капиталдық
құрылысына сатуға арналған дайын бұйымдар өнеркәсіптік өнім құрамының басты
элементі болып табылады.
Тауар өнімінің құрамына жататындар:
а) дайын бұйым (өнім), толық өңделген, бекітілген техникалық жағдайлар
мен стандарттарға сәйкес, кәсіпорынның техникалық бақылауымен қабылданып,
қоймаға тапсырылған немесе осы өнімге белгіленген қабылдау тәртібіне сай
тапсырыс берушімен қабылданған;
ә) жартылай фабрикаттар, сатуға арналған және сатылған;
б) шетте жасалған өнеркәсіптік сипаттағы жұмыс.
Технологияық процестердің барлық кезеңдерінен өткен бұйымдар дайын өнім
болып саналады. Олар барлық тиісті құрал саймандар және бөлшектермен
жабдықталған, уәкілетті техникалық бақылау бөлімшесімен тексерілген және
қабылданған, бекітілген стандарттарға сай екендігін куәләндыратын
сертификат немесе басқа да құжаттармен жабдықталған.
Әдетте, дайын өнім құрамына көрсетілген талаптарға сай болатын бұйымдар
кіргізілуі мүмкін, егер оларға жүкқұжат (накладной) толтырып сату бөлімінің
қоймасына тапсырылады. Жүкқұжатта: өнімнің аты, өлшем бірлігі, өнімнің
саны, бағасы, соммасы жазылады. Бірақта ережеден тыс жағдайлар да болады.
Кейбір өндірістен шыққан химиялық өнімдерді сатып алушыларға босатқанға
дейін цех қоймаларында сақтаған дұрыс. Әр өнімнің өзге де ерекшеліктері
болады, осы ерекшеліктеріне байланысты оларды жеке қоймаларда ұстаған
дұрыс. Осындай жағдайларда өндірістен шыққан бұйымдар дайын өнімнің
құрамына техникалық бақылау бөлімі және сатып алу бөлімі қабылдап алған соң
кірістеледі.
Екінші жағынан, бұйымдар қоймаға өткізілгеннен кейін де әр қашан дайын
өнім деп есептей бермейді. Мысалы, егер стандарт бойынша бұйымдар қорапта
болу керек деп есептелсе, онда оларды қорапқа орап болған соң ғана дайын
өнім деп есептелінеді, тіптен бұйым қорап цехында, қоймада жатқанның өзінде
де.
Дайын бұйымдарды өнім құрамына қосу үшін оларды цехтан қоймаға босату
уақыты да өте маңызды. Есепті айда дайын өнім құрамына тек осы айдың соңғы
күнінде сағат 24-ке дейін босатылған бұйымдар ғана жатады. Егер екінші
(немесе үшінші) смена графикка сай жұмысын сағат 24-тен кейін аяқтаса, онда
бұйым дайын өнімнің қатарына қосылады, тек оларды келесі күннің таңғы сағат
8-ге дейін қоймаға тапсырылуы керек.
Бұр мерзімдер басқа жағадайларға да қатысты, көрсетілген мерзімдерде
бұйымдар қорапталса, сатып алушыларға босатқанда дайын өнім құрамына
жатқызылады.
Өнеркәсіптік өнім құрамының екінші элементі жартылай фабрикаттар
көмекші және қосалқы цехтардың (өндіріс) өнімдері болып табылады. Олар
дайын өнім қатарына жатқызылып, қоймаға кіріске алынып, сатушыларға
босатыла береді.
Өнеркәсіптің кейбір салаларында дайын өнімнің құрамына осы кәсіпорынның
басқа негізгі цехтарында әрі қарай өнделуіне (қайта өнделуіне) арналған
өндірістің жартылай фабрикаттары да жатады. Мысалы, тоқыма өнеркәсібі
кәсіпорындарында ол жуылған жүн, кейіннен ол жіп өндіруге қолданады, осы
жіптен дайын өнім болып табылатын мата жасалады.
Өнеркәсіптік өнім құрамының үшінші элементі – бұл өнеркәсіптік
сипаттағы жұмыс.
Өнім есебі және оны сату өнімді өндіру және өткізуді басқару үшін қажет
мәліметтерді уақытылы алуды қамтамасыз ететін мақсатты процесс.
Бұл есептің мақсаты сатып алушыларына қатысты кәсіпорын өзінің келісім-
шарт міндеттемелерін және өнім өндірудің өндірістік бағдарламасын орындауды
бақылау болып табылады. Сонымен қатар, есептің көмегімен кәсіпорынның
қоймасындағы өнімдердің қолда бары, оның қабылданған қор нормасына
сәйкестігі (құралдардың айналымын жеделдету үшін қажет), сату бөліміндегі
тауарлардың көлемінің жеткіліктілігі, қоймадағы және сатып алушыға
жөнелтілген тауарлардың сақталуы бақыланады. Босатылу және сатылу
операцияларының есебі сатып алушылар төлемдерінің уақытылы түсуін және сату
барысында шығындар пайда болатын өткізу сферасындағы үнемдеу тәртібін
қадағалау мақсатын көздейді.
Өнімді өндіру, босату және сату бойынша дұрыс басқару шешімін қабылдау
үшін кәсіпорынның басқару органдары қажетті ақпаратты уақытылы алып отыру
қажет. Мысалы, өнім өндіру жөніндегі күнделікті хабар тәуіліктік
тапсырманың және айлық өндірістік бағдарламаның орындалғанының тұрақты
түрде бақылап отыруына және жоспардан ауытқып кеткен жағдайда қажетті шара
қолдануға мүмкіндік береді. Қоймадағы өнімнің қалдығы туралы мәлімет
кәсіпорынның күнделікті потенциалды мүмкіндігі туралы талдау жасауға
мүмкіндік береді. Босатылған өнімнің қалдығы туралы мәлімет өнімнің
сатылуын болжау үшін, кәсіпорынның пайдасына оның әсерін болжау үшін, және
де осы маңызды көрсеткіштер бойынша жоспардың орындалу жолын болжау үшін
қажет.
Кәсіпорынның сыртқы есеп беру көрсеткіштерін қалыптастыру көзі ретінде
де есеп ақпараты өте маңызды.
Есеп ақпаратын алуды ұйымдастырушы және оның қалыптасу тәртібін
орындаушы кәсіпорын бухгалтериясы болып табылады. Оның өнімді шығару,
босату және сатуды бақылау бойынша негізгі міндеттері келесідей:
– Өнім қозғалысын уақытылы құжатты толтыруын қамтамасыз ету – оның
қоймаға түсуі (өндірістен шығуы) және сатып алушыларға жөнелтуі;
– Материалды-жауапты тұлғамен өнімді толық және уақытылы
қабылдануын және оның сақталуын, сонымен қатар бекітілген
нормативтерге оның қорларының сай болуын бақылау;
– Келісім-шарттарды орындаудың нақты тәртібін, сатып алушыларға
өнімді жөнелтудің, өнімнің сапасы мен ассортименті, оның босатылу
мерзімін ұйымдастыру. (Осы жедел есепті жүргізуді негізінен сату
бөліміне жүктейді);
– Өнімді сатып алушылардан төлемнің уақытында түсуін бақылау және
төлем құжаттарын толтыру;
– Ағымдағы бухгалтерлік есеп тіркемелерінде және бухгалтерлік шот
жоспарында өнімді өндірудің, босатылуын және сату операцияларын
жүйелеп жазу;
– Өнімді сатумен байланысты өндірістік шығындарды белгілеу және
олардың шамасы мен құрамын бақылау;
– Өнімді сату жоспарының орындалуын бақылау;
– Кәсіпорынның сыртқы есеп беру көрсеткіштерін дайындау немесе
олардың есептік ақпараттарын жинақтау;
Осы міндеттердің бухгалтерлік есепте толық орындалуын дұрыс жүргізілуін
бақылау қажет.
1.2 Дайын өнімді есебі және оның қозғалысын ұйымдастыру
Дайын өнім қозғалысын есептеудің алғы шарттары үшін нормативті-
анықтамалық ақпарат қажет.
Дайын өнім қорының жағдайын жан-жақты бақылау, оның өндіру және жеткізу
жоспарын орындау әрбір бұйымның атауын, көлемін, сортының қозғалысын
қадағалауды қажет тұтады. Есептеуді осылай детальдап қарау дайын өнімді
есептеу мен оның қозғалысын ұйымдастырудың міндетті алғышарты болып
табылатын номенклатураны жобалау жолымен жасалады.
Номенклатура деп кәсіпорынмен немесе біртекті кәсіпорындар тобымен
өндірілетін өнім түрінің қолданыстағы белгілеу жүйесіне сай өлшем бірлігі
бар жүйелендірілген тізімін атайды. Номенклатураның әр позициясына
номенклатуралық номер беріледі, ол оның коды болып табылады. Кодтағы
белгілер саны минимальды болу қажет, бірақ өндірілетін өнімнің барлық
тізіміндегі белгілерді қамту үшін жеткілікті болу қажет.
Өнімнің осындай түрде жасалған номенклатуралық тізімі әрбір
номенклатуралық позицияның коды мен сөзбен жазылған түсініктемесінің
арасындағы байланысты орнататын ақпараты бар анықтамалық материал болып
табылады.
Есепті жеңілдету мақсатында бір номенклатуралық номерге бағасы бірдей
немесе бір-біріне жақын бірнеше өнімдердің размерін, сорттарын немесе
түрлерін бекітеді, осылайша номенклатураны бекітеді. Бірақта есеп
мәліметтерінің ақпараттылығын көтеруін және бақылауын жақсарту мақсатында
номенклатураның жайылған түрі тартымдырақ болады.
Көптеген бухгалтериялар есептеу бағасы ретінде кәсіпорынның көтерме
бағасын қолдануды қалайды (айналымнан салықсыз) немесе бөлшектеу бағасын
қолданады. Есептеу бағасы үшін өнімнің орташа жылдық жоспарлы өндірістік
өзіндік құнын пайдаланатын кәсіпорындарда аз емес.
Нығайтылған топтық ассортименті бойынша кәсіпорынның бухгалтериясы
жүргізетін өнімнің талдамалық есебі болған жағдайда есептік баға осы топ
үшін орташа болып есептеледі және бағалау шамасының нормативті-анықтамалық
массиві бойынша жеке дара позиция болады. Дайын өнім есебін ұйымдастырудың
алғышарттары нормативті-анықтамалық ақпараттың бар болуы ғана емес, сонымен
қатар осыған барлық қызығушылығы бар тұлғалардың қол жетуін қамтамасыз етуі
екенін ескеру қажет. Көптеген көздер бойынша бөлінген бұл ақпаратты
рационалды ұйымдастыру қажет, олардың әрбірі белгілі пайдаланушыға қажетті
нақты мәліметтерді массивте біріктіреді.
Материалды-жауапты тұлғалар номенклатуралық карточка ұстау қажет, онда
барлық өнімнің түрі, өнімнің позициялық коды, өлшеу бірлігі және есептеу
бағасы болады. Нақты осы деректемелерді материалды-жауапты тұлғалар өнімнің
қозғалысын көрсететін басқы құжаттарды толтырғанда белгілеу міндетті.
Жедел жұмыс жасау үшін өткізу бөлімінің қызметкерлері дәл осындай
номенклатуралық парақты қажетсінеді, бірақ онда сату бағасы көрсетіледі
және де сол бағалар прейскуранттың позициясы мен нөмеріне сілтейді, олар
сатып алушыларға берген шоттарда белгіленеді. Сонымен қатар, оларға сатып
алушылардың, келісім-шарттардың коды бойынша дифференциалды өнімдердің
жеткізуі бойынша кәсіпорынның міндеттері мен жоспарлық тапсырмалары туралы
анықтамалық құжаттың мәліметтері керек.
Пайдаланушылардың мүдделеріне сай нормативті-анықтамалық ақпаратты
ұйымдастырудың рационалды әдістері арнайы әдебиеттерде экономикалық
ақпаратты механикалық өндеуді жобалау және басқаруды автоматтандыру
жүйесімен байланыста қарастырады. Бірақ бұл әдістердің негізгі идеяларын
өнім және оның қозғалысы туралы жоспарлық және есептік ақпараттар
компьютерлендірілмесе де қолдануға болады.
Дайын өнім туралы ақпаратты компьютерлік өндеу жағдайының алғы шарттары
техникалық тасымалдаушыларға нормативті-анықтамалық мәліметтерді салу болып
табылады, оларды ыңғайлы тәртіппен ұйымдастыру және өзгерістер және
толықтырулар қажет болған жағдайларда уақытылы жаңартып отыру жүйесін
жасау.
Кесте 1.- Дайын өнімдерді есепке алудың шоттар корреспонденциясы
РсОперация мазмұны Дебет Кредит
1 Дайын өнімді кірістеу 1320 8010,8030
2 Сатылған дайын өнімнің өзіндік құнын 8010 1320
есептен шығару
3 Түгендеу барысында артық шыққан дайын 1320 6280
өнімді сатып алу
4 Дайын өнімді әкімшілік шығысқа жатқызу 7210 1320
Ақпарат көздері: Бастапқы құжаттар
1.3 Қазақстан Республикасында астық өндіру мәселелері
Ауыл шаруашылығының дайын өнімнің құрамына мал өнімі, астық өнімдері
кіреді. Соның ішінде астық өнімдері ауыл шаруашылық өнімдерінің 70-80
пайызын құрайды.
Астық өндірісі саласын жеделдетіп дамыту және бәсеке қабілетін
жоғарлату еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолындағы
мемлекеттік аграрлық саясаттың бірінші кезектегі міндеттерінің бірі болып
табылады. [16]
Қазақстан егіс алқаптарында кең қолданылатын астық дақылдарына бидай,
күріш, қара бидай (рожь), арпа, сұлы, жүгері және тағы басқа дақылдар болып
табылады. Астық шаруашылықтары мемлекеттік азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. Әлемдік сауда нарығында астық
өнімдері оның ішінде бидай және қара нан үлкен үлесті (50 пайызға жуық)
құрайды. [17]
Қазақстан негізгі экспорттық дақылы бидай өндіруден әлемде алтыншы
орынды иеленеді. Қазақстанның бірегей климаты басқа елдердің бидай ұнының
қасиеттерін жақсартушы ретінде әлемдік нарықта сұранысқа ие болып отырған
жоғары сапалы, құрамында протейін мол астықтың қалыптасуына ықпал
етеді.[18]
Ашық экономика және азық-түлік пен ауыл шаруашылығы өнімін сатудың
әлемдік жүйесінің шарттары егіншілік мәдениетін арттыруды, өнімнің сапасын
жақсартуды, экспортты жандандыруды және өндірісті әртараптандыруды талап
етеді. Жоғары сапалы астықты тұрақты өндіру үшін егістік алқаптардың
құрылымына жетірлдіру қажет. Жоғары сапалы бидай өндіру аймақтары көбінесе
өнімділіктің орташа деңгейі гектарынан 10-25 ц. шегінде қара -қоңыр және
қара топырақ аймақтарымен шектелетіні мәлім. Бұлар - Ақмола, Қарағанда,
Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстарындағы күн сәулесі өте
жеткілікті мөлшерде түсетін құрғақ және қуаң дала аймақтар. [19]
Негізгі егін егетін аймақтар болып, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және
Ақмола облысы болып табылады, олардың астық дақылдарының ауданы
республиканың астық алқабының 70 пайызын құрайды. 2009 жылы аталмыш
облыстар 14000 мың га жерге егін екті, бұл 2007 жылға қарағанда 6,2 пайызға
көп. 1990 жылмен салыстырғанда 2009 жылы астық өндірісі 1,8 есеге қысқарды.
2009 жылы ауа райының қолайлы жағдайына байланысты барлық негізгі
дақылдардан жоғары өнім алды оның ішінде 22 млн. тонна бидай қамбаға
құйылды.[20]
Астық нарығы - еліміздің азық - түлік нарығының ең ірі маңызды буыны
болып табылады. Реттеу объектісі ретіндегі оның мәні астықтың азық – түлік
қорын қалыптастырудағы жетекші ролі, астық және оның өңдеуден кейінгі
өнімдерінің сан түрлі мақсатта пайдаланылатындығы, астық нарығына
қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастардың алуан түрлілігі және
ерекшелігіне байланысты анықталады.
Өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің ішінде астықтың халық
шаруашылығы экономикасындағы алатын орны ерекше. Ол стратегиялық мәні зор
өнім. Астық шаруашылығының тұрақты жағдайы мен мемлекеттік азық –түлік
қауіпсіздігі және халықты нан өнімдерімен қамтамасыз ету мәселелері
түбегейлі шешіледі.
АӨК экономикасының қазіргі ауыр жағдайының сыртқы және ішкі себептері
ауыл шаруашылығы, атап айтқанда оның негізгі саласы - астық шаруашылығын
реттеу және қолдау көсетудің атқаратын рөліне жете мән берілмеуінде жатыр.
Бұл жағдай нарықтық реттегіштер мен мемлекет тарапынан қолдауды үйлестіру
негізіндегі еліміздегі астық өндірісінде нарықтық қатынастарды дамытып,
жетілдіру үшін қажетті жағдай жасау керектігін көрсетеді.
Қазақстан Республикасын жалпы алғанда астық шаруашылығында қазіргі
таңда мынадай негізгі проблемалар бар:
- ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің құнарлығы төмендеп бара
жатыр;
- ұсынылған ауыспалы егістер сақталмауы,
- көптеген шаруашылықтарда минералдық тыңайтқыштар дұрыс және мерзімді
еңгізілмейді; \
- машина – трактор паркінің 80 процентке тозуы;
- жаңар – жағар май бағасының қымбаттауы.
Қазақстанның тұтас агроөнеркәсіптік кешеннің құраушы бөлігі ретінде
қайта өңдеу саласының жағдайы, оның даму деңгейі мемлекет экономикасының
дамуы мен азық-түлік қауіпсіздігімен қамтамасыз етілудің басты
элементтерінің бірі болып табылады.
Қайта өңдеу саласы - республикадағы ең динамикалық дамушы салаларының
бірі. Астықты қайта өңдеу адам өміріне қажетті өнімдерді береді. Ұн -
астықты қайта өңдеу өнімінің маңыздысы болып табылады. Өйткені бұл шикізат
адам азығының – нан, нан өнімдері мен макарон өнімдерін өндіру үшін негізгі
шикізат болып табылады. Соңғы 10 жыл ішінде республикадағы диірмен
кәсіпорындарының жалпы саны 5 еседен асты. Диірмендердің өсуінің негізі
сағатына өнімділігі 10 - 50 тонна өндіретін диірмендердің есебінен
қамтамасыз етіліп отыр. Ұн тартатындар жағдайы соңғы уақытта бірте-бірте
өзгеріп отыр. Қуаты аз диірмендер, бәсекелестікке шыдамай, бірте-бірте
нарықтан кетіп жатыр. Осы уақыт аралығында енгізілген жаңа диірмендердің
өнімділігі тәулігіне 100 тоннадан кем емес. Бірнеше кәсіпорындарда шетел
фирмаларының құрал-жабдықтары бар: Buhler, Окрим, Prokor, Ana Food
Machinery.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін көтерме сауда саласының сипаттамасы мынадай:
Республикада қазіргі кезде әртүрлі үлгідегі 916 нарық, оның ішінде
коммунальдық 41 – бірлік тіркелді;
Нарықты мамандандыру мына түрлерге бөлінеді:
– азық-түліктік (109 бірлік);
– азық-түліктік емес (158 бірлік);
– универсалдық (517 бірлік);
– мамандандырылған (132 бірлік).
Барлық түрдегі нарықтың көпшілігі Оңтүстік Қазақстан облысында (166
бірлік) және Шығыс Қазақстан облысында (107 бірлік) тіркелген;
2009 жылы Қазақстан Республикасының Статистика бойынша агенттігінің
деректері бойынша азық-түліктік тауарлардың бөлшек саудасы жалпы тауар
айналымының 21,6% құрайды. Бөлшек тауар айналымының жалпы көлемін
қалыптастыруда іс жүзіндегі жартысы рыноктардағы саудаға (48,2%) жатады
және жеке кәсіпорындардың қызметінен тұрады.
Зерттелген коммуналдық рыноктардың жалпы санының жартысынан астамы
(60%) үздіксіз жұмыс істеп тұрады, қалғандары маусым бойынша, негізінен
күзде, жеміс-көкөніс өнімдерін жинау кезінде, сондай-ақ қыста ет өнімдері
бойынша оған сұраныс өскен жағдайда ғана жұмыс істейді.;
Әлемдік рыноктағы астық жағдайы:
2009 жылы Астық бойынша халықаралық кеңестің деректері бойынша әлемдік
бидай өндірісін бағалау 601 млн.тоннаға дейін төмендеді (2009 жылғы
тамыздағы болжамда 607 млн.тонна және 200809 маусымда 590 (+11 млн.тонна);
2001 жылдың 19 қаңтарындағы Қазақстан Республикасының Астық туралы
Заңына сәйкес мемлекеттік астық ресуртары төмендегілерден құралады:
- мемлекеттік азық-түліктік астық қоры;
- мемлекеттік жемдік астық;
- мемлекеттік тұқымдық ресурстар;
- мемлекеттік сатылатын астық ресурстары.
Қазақстан Республикасында астық өндірудің экономикалық тиімділігі.
(Тиімділік( ұғымы (латын сөзінен аударғанда іс - әрекет, нәтиже деген
мағынаны білдіреді) әлде бір үрдіс нәтижесін білдіреді. Жалпы статистика
теориясы тәсілдерінің негізінде экономистердің зерттеу нәтижесі бойынша
тиімділіктің факторлары мынадай түрлерге жіктеледі:
Тиімділік - ұлғаймалы ұдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты.
Ресурстарды таңдау кезінде баламалы нұсқауларды анықтау үшін пайдаланатын
бағалау көрсеткіші болумен бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау, өндіріс
құрылымының қалыптасуын жалпы да тікелей бағалау кезінде қолданылады. Тауар
ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды экономикалық тиімділікті
сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік шығындардан қол жеткен нәтиже
шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып тұрғанда ғана орын алады. Осындай
ұтымды тиімділік кез-келген ұйымдық-құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жұмыс
істеуін кеңейтілген өндірісті жүргізудің ең бір қажетті шарты болып
есептеледі.
- өндіріс шарты (табиғи топырақ, рельеф, климат, экономикалық: баға,
тариф, несие, салық, демеу қаржы, бюджеттен алынатын қаржы, еңбекті
ыңталандыру, әлеуметтік жағдай);
- материалдық және еңбек ресурстары;
- өндіріс шығындары;
- өндіріс процесінің технологиясы және оны ұйымдастыру;
- нарықтық факторлар.
Өндірістің экономикалық тиімділігі - күрделі экономикалық категория.
Онда өндірістің нәтижелеріне де, шығынға да әсер ететін көптеген факторлар
мен жағдайлар талқыланады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық
тиімділігі туралы мәселені қарағанда нәтиже (эффект) мен тиімділік
(эффективность) бір мәндегі ұғым емес екенін ескеру қажет. Өндірістің
мақсаты іске асырылатын түпкі нәтиже - оның функциялары неғұрлым жалпы
түрде кез - келген өндірістің нәтижесі формасында көрініс табады. Өйтені,
бір жағынан, ол өндірістік ресурстардың белгілі бір кезеңдегі жұмыс
істеуінің жиынтық материалдық қорытындысын өзінің құрамында қамтиды, екінші
жағынан, өндірістің түпкі мақсаты тек өндірістік материалдық игіліктің
тікелей көмегінде ғана жүзеге асырылады.
Алайда өндірістің пайдасы, оның нәтижесі қаншалықты маңызды болғанмен,
ол өзінен-өзі адам қызметін жеткілікті сипаттай алмайды, өйткені қандай
ресурстар (шығын) арқылы алынғанын көрсетпейді. Белгілі бір нәтиже әр түрлі
тәсілдермен, ресурстарды әр түрлі деңгейде пайдалану арқылы алынуы мүмкін
және керісінше, бірдей ресурстардың әр түрлі нәтиже беруі мүмкін. Сондықтан
қол жеткізілген нәтижені осы нәтиже алынған ресурстармен (шығынмен)
салыстыру қажет.
Осыдан келіп, бір абсолюттік шама - нәтижемен қатар екінші абсолюттік
шаманы да пайдаланған немесе тұтынылған ресурстарды, яғни ағымдағы
өндірістік шығынды білу қажет. Экономикалық тиімділік экономикалық
нәтиженің осы нәтижені туғызатын ресурстарға қатынасы немесе керісінше,
ресурстардың экономикалық нәтиже шамасына қатынасын сипаттайды:
Экономикалық тиімділік ( нәтиже шығын
(1)
немесе
Экономикалық тиімділік ( шығын нәтиже
(2)
Экономикалық тиімділік деңгейі экономикалық нәтижеге қандай
экономикалық ресурстар арқылы қол жеткізілгені туралы түсінік береді.
Нәтижеде неғұрлым көп және ресурстар неғұрлым аз болса, өндірістің
экономикалық тиімділігі де соғұрлым жоғары болмақ және бұған керісінше.
Тиімділіктің артуы ресурстармен салыстырғанда нәтиже тезірек артады деген
сөз, сондықтан нәтиженің бір өлшеміне қоғамдық еңбек жұмсалады.
Өндіріс потенциалының орасан зор мөлшерінің қорлануына, ғылым мен
техниканың жедел дамуына, білікті кадрлардың болуына байланысты міндет
неғұрлым өткір қойылады, ауыл шаруашылығының экономикалық тиімділігін
арттыру мүмкіндіктері мен перспективалары кеңейеді.[3]
Экономикалық тиімділік көптеген және алуан түрлі факторлардың әсерімен
қалыптасады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында өндірістің экономикалық
тиімділігін арттыру проблемасын шешудің күрделілігі мен қиындығы оқшау,
таза түрінде әрекет етпегендігіне, шығында бір-біріне өзара ықпал етіп,
ұштасып жатыр, сондықтан ауыл шаруашылығының экономикалық тиімділігінің
барлық факторларын үш аспектіде: өндірістің ресурстары мен шығыны бойынша,
өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру бағыттары бойынша, осы
бағыттарды шаруашылықты жүргізудің әртүрлі деңгейінде іске асыру бойынша
саралған жөн.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігі, ең алдымен, оның
мөлшері мен көрсеткіштері арқылы көрініс табады.
Өлшем өзгерістерін өзгеше түрде - әлеуметтік - экономикалық тиімділік
туралы төрелік айтатын ішкі, түбірлі белгі, ішкі өлшем. Көрсеткіш - оның
көріну формасы, яғни сыртқы өлшемі.
Экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің ұғымы басқа мазмұнымен
бейнеленеді. Олардың рөлі тиімділік өлшемінің мазмұнын сан жағынан
көрсетуде.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында өндірістік нәтижені ресурстар және
шығынмен салыстырғанда қорытындылаушы көрсеткіштен бөлек көрсетіліп,
пайдалануы мүмкін. Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің
қорытындылаушы көрсеткіші ретінде рентабельділік көрсеткіші қолданылады,
бұл қорытындылаушы көрсеткіште саланың өндірістік (еңбек, жер, су) және
материалдық ресурстарының пайдаланылу тиімділігі, өндіріс пен еңбекті
басқару мен ұйымдастыру деңгейі, өнім сапасы және оның өткізу нәтижелері
көрініс табады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділік көрсеткішінің
жүйесінде: жалпы өнім мөлшері (натуралды және ақшалай көрсеткіш), жалпы
және таза пайда, 100 гектар ауыл шаруашылығы есесіне, 1 жұмысшыға, 100
теңгеге, негізгі өндірістік қорға, 1 центнер өнімнің өзіндік құнына тағы
басқа кіреді. Өндірістің тиімділігінің маңызды көрсеткіші жалпы табыс және
қосалқы өнім кіреді. Таза табыс ол қоғамға арналған өнімнің құнының ақшалай
көрінісі. Таза табыс жалпы өнімнің құны мен өзіндік құнның айырмасы
ретінде қарастырылады.
Жалпы табыста қажетті және қосымша өнім қамтылады.
Таза табыс - қоғам үшін үнем құнының ақшалай көрінісі. Ол бүкіл қосымша
өнімді және қажетті өнімнің қоғамдық тұтыну құны арқылы материалдық өндіріс
саласы қызметкерлерінің жеке тұтынуына жұмсалатын бөлігін білдіреді. Таза
табыс ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің құны мен өндірістік құны арасындағы
айырмашылық болып табылады:
ТТ ( ЖӨҚ - ӨҚ (1)
Мұндағы, ТТ – таза табыс;
ЖӨҚ – жалпы өнім құны;
ӨҚ - өзіндік құн.
Пайда таза табыстың өткізілген бөлігі болып табылады және өткізілген
(тауарлы) өнім немесе оны өткізуден алынған ақшалай түсім мен тауарлы өнім
мен коммерциялық (толық) өзіндік құны арасындағы айырмашылық ретінде
есептеледі:
П ( ТӨҚ - ӨҚ (2)
Мұндағы, П – пайда;
ТӨҚ – тауарлы өнім құны.
Рентабельділік шаруашылық есеп рентабельділігі және халық шаруашылығы
рентабельділігі болып екіге бөлінеді. Шаруашылық есеп рентабельділігі -
жекелеген ауыл шаруашылығы кәсіпорынның немесе өнімнің жекелеген түрінің
рентабельділігі. Ол өнімнің саны мен сапасына, сатып алу бағасының
деңгейіне және өнім жұмсалатын шығын шамасына байланысты. Алай да мемлекет
сатып алу бағасы арқылы ауыл шаруашылығында жасалған қосымша құнның бір
бөлігін жалпы халықтық мұқтаж үшін өзінің қарамағына алады. Егер қомсымша
өнімді (әр түрлі баға арқылы) ескеріп, оны дайын ауыл шаруашылығы өнімін
ұқсату, сақтау және өткізу сатысына жұмсалған қосымша шығынмен
салыстыратын болса, онда көрсетілген тәсілмен есептелген рентабельділік
халық шаруашылығы рентабельділігі болады.
Жан-жақты терең талдап, бағалау үшін қорытындылаушы көрсеткіштермен
қатар жекелеген көрсеткіштерден қалыптасатын көрсеткіштер жүйесі
қолданылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері
жүйесінде мына көрсеткіштер қамтылады: жердің 1 гектарына шаққанда өнім
өндіру мөлшері (заттай және ақшалай түрдегі), тірі еңбек өнімділігі;
өндірістің өзіндік құны; жалпы және таза табыс; өнімнің бір өлшемін
өндіруге жұмсалған күрделі қаржы мен негізгі өндірістік қорлардың мөлшері;
өнімнің күрделі қаржы шығыны және қор шығыны.
Қоғамдық еңбек өнімділігі неғұрлым маңызды көрсеткіш болып табылады. Ол
уақытта үнемдеу заңының қолданылу үшін көрсетеді. Еңбек өнімділігі өнімнің
еңбек шығынына қатынасы болып табылады.
Еңбектің қормен жарақтандырылу шамасы, әсіресе сапасы, яғни еңбектің
негізгі өндірістік қормен жарақтандырылу дәрежесі өнімділікке өте маңызды
ықпал етеді. Еңбектің қормен жарақтандырылуы қор құнының тірі еңбек
шығынына (қызметкерлер санына) қатынасымен өлшенеді.
Қор қайтарымы пайдаланылған негізгі қорлардың тиімділігін сипаттайды.
Ол мынадай формуламен өрнектеледі:
ҚҚ = ЖӨҚ НҚ
(3)
Мұндағы, ҚҚ – қор қайтарымы;
ЖӨҚ – жалпы өнім құны;
НҚ – негізгі қорлар.
Өнімнің материал шығыны отынның шикізаттың, энергияның және басқа
ресурстардың үлесті шығынын, яғни өнімнің бір өлшеміне шығынын сипаттайды.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының шаруашылық қызметіне талдау жасағанда
мына көрсеткіштер кеңінен пайдаланылады:
- ауыл шаруашылығы жерінің 100 гектарына және егістің 100 гектарына
шаққанда;
- бір қызметкерге, 1 адам-күнге (немесе адам-сағатқа) шаққанда;
- негізгі өндірістік қорлардың 100 теңгесіне шаққанда өндірілген жалпы
өнім, жалпы таза табыс мөлшері сондай-ақ 1 ц өнімнің өзіндік құны.
Бұл көрсеткіштер ауыл шаруашылығы өнімін өндірудің әр түрлі жақтарын,
атап айтқанда ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі құрал-жабдығы ретіндегі
жердің пайдаланылу деңгейін, еңбек өнімділігін арттыру дәрежесін, яғни
еңбек ресурстарын пайдалану дәрежесін немесе жұмыс күшін, материалдық-
ақшалай қаржының, негізгі өндірістік қорлардың пайдаланылу тиімділігінің
дәрежесін бейнелейді.
Біздің ойымызша нарық жағдайында шаруашылықты тиімді (рентабельді)
жүргізу шаруашылық етуші субъектіге бәсеке қабілеттігіне, тұрақтылығына
мүмкіндік туғызар еді. Сондықтан да ғалымдардың айтуынша нарықты
қатынастар жағдайында өндірістің рентабельділік көрсеткішін шаруашылықтың
жұмысын бағалайтын жалпылама көрсеткіш ретінде қарастырады.
Экономикалық тиімділік, рентабельділік көптеген әр түрлі факторлар
негізінде қалыптасады, оларды шартты екі негізгі топқа бөлуге болады, олар
өндірістік және нарықтық.
Бірінші топқа – ең алдымен өндіріс ресустардың тиімді пайдалану, яғни
өндіріс шығындарын мүмкіндігінше үнемдеу.
Нарықты факторларға нарық коньюнктурасының жағдайы және олардың
динамикасының перспективасын сондай-ақ бәсекелестіктің масштабы және
жағдайы. Басқа сөзбен айтқанда, нарық факторлар бұл сұраным мен ұсыным
жағдайы, баға деңгейі. Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігі
ең алдымен олардың критерийлері мен көрсеткіштерімен бейнеленеді. Критерий
ғылыми түсінікте - бұл термин бағалаудың өлшемін анықтайтын, түрін
көрсететін, негізгі сапасын басты қасиетін білдіреді. Критерий
көрсеткіштерге қарағанда ішкі жергілікті белгі, ол арқылы әлеуметтік -
экономикалық тиімділікті шешеді, ол ішкі өлшемі. Ал көрсеткіш болса, ол
сыртқы өлшем.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің негізгі
жалпылаушы көрсеткіші – рентабельділік.
Рентабельділік пайда мөлшерінің өнімнің өзіндік құнына қатынасы немесе
орташа жылдық өндірістік қорлар құнының жыл айналымы қорларының қатынасы
ретінде көрсетіледі, сондай-ақ сату процесінің рентабельділігі.
Әдебиеттерде көптеген ғалымдар екінші көрсеткішті, яғни пайданың негізгі
өндірістік қорлар сомасына қатынасын пайда нормасы деп атайды. Өндіріс
рентабельділігінің өсуі өзін-өзі қайтару, өзін-өзі қаржыландыруды
қамтамасыз етеді, және жұмысшылрды еңбек нәтижесіне ынталығын артырады.
Пайда нормасы дегеніміз ауыл шаруашылығы немесе агроөнеркәсіптік
кәсіпорындар қанша бір теңге өндірістік қорға табыс немесе пайда алатынын
сипаттайды. [12]
Тауарлы өнім бойынша рентабельділік норма өнім өткізуден түскен
пайданың оны өндіру шығындары қатынасымен анықталады.
Бұл көрсеткішті көбінесе рентабельділік деңгейі деп атайды.
Рентабельділік нормасы өндірістік құралдары және тірі еңбектің тиімді
пайдалануын көрсетеді.
Өндіріс рентабельділігі деген немістің пайдалы кірісті деген сөзінен
алынған. Ол пайда сомасының өзінің өнімінің құнына немесе негізгі
өндірістік құралдардың орта жылдық құнына және қаржы айналымының нормасының
проценттік қатынасын көрсетеді. Рентабельділік 1 теңге шығынға шаққанда
қанша пайда алынғанын анықтайды.
Рентабельділік - ауыл шаруашылығы өндірісінің шаруашылық есеп
тиімділігін қорытындылаушы көрсеткіш. Онда саланың немесе шаруашылықтың
өндірістік ресурстарын, еңбек, жер, су және материалдық құралдарын
пайдаланудың тиімділігі көрініс табады.
Рентабельділік көрсеткіші бүтіндей қоғамның және әрбір жеке
кәсіпорынның экономикалық мүддесінің бірлігін мінездейді. Қоғамдық өндіріс
пен оның экономикалық тиімділік деңгейі көп жағдайда кәсіпорынның қалай
жұмыс істегендігіне (шығынды ма, табысты ма, қоғамдық өнімді азайта ма,
әлде көбейте ме) тәуелді.
Әрбір шаруашылықтың рентабельділік деңгейі алынған пайда көлемімен
анықталады. Яғни сатылған тауарлы өнімнің түскен қаржы мен сол өнімнің
толық өзіндік құнының сомалары аралығындағы айырмашылықтан көрінеді.
Жеке өнім түрлерін өндірудің рентабельділігінің негізгі көрсеткіштері:
өнімді сату бағасы және оны өндіруге жұмсалған шығындар мөлшері. Яғни
өнімнің өзіндік құны бойынша анықталады.
Пайда мен шығын көрсеткіштерін салыстыру рентабельділік деңгейі мен
нормасы көрсетеді. Рентабельділік нормасын анықтаудың екі түрлі әдісі бар.
Бұл жыл ішінде шығындарға қатынасы немесе алынған пайданың авансыланған
кәсіпорын шығындары немесе аванстық қаржыға қатынасы.
Рентабельділік нормасын тауарлы және жалпы өнім бойынша есептеп
шығарады. Бірінші жағдайда рентабельділік нормасы тауарлы өнімді сатудан
түскен таза пайданың оны шығаруға кеткен шығындарына қатынасын көрсетеді.
Бұл көрсеткішті жиі рентабельділік деңгейі деп атайды. Екіншісінде – барлық
жалпы өнімді сату және пайдаланудан түскен таза табыстың жалпы сомасының
оны өндіруге кеткен шығындарға қатынасын көрсетеді.
Рентабельділіктің өсуіне ықпал ететін факторлар. Рентабельділік
көптеген факторларға тәуелді. Соның ішінде әсіресе сатылған өнімнің
ассортиментіне, оның көлемі мен құрылымына, бағасына, өзіндік құнының
мөлшеріне тәуелді.
Өнімдердің жеке түрлерін өндірудің рентабельділігі оларды сатудан
түскен ақшалай сомасына және керісінше, өнімнің өзіндік құнының шамасына
тікелей тәуелді болады. Өйткені рентабельділік өнімді сату бағасының
артуымен және өзіндік құнның кемуімен көтеріледі.
Кәсіпорын пайдалығының көрсеткіші болып өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізуден, негізгі қорлардан, кәсіпорынның басқа да мүлігінен түскен пайда
сомасы және негізгі емес қызметтен табыс.
Рентабельділік деңгейі – ауылшаруашылық кәсіпорындардың тиімді жұмыс
істеу көрсеткіші, ол пайданың өткізілген өнімнің өзіндік құнына қамынасымен
анықталады.
Өндірістік және ауылшаруашылық өнімдерді қайта өңдеудің үлкен
шығындары рентабельділіктің төмен болуының себебі. Ауылшаруашылық
дақылдардың бірнеше түрлері бойынша, егін аудандарын кеңейту тенденциясына
қарамастан, өнімділіктің төмендеуінің нәтижесінде өндірістің қысқаруы
байқалды.
1.5 Дайын өнімнің аудиті
Дайын өнім аудитінің басты міндеті олардың есепте дұрыс жүргізілуін,
қоймада сақталуы мен қозғалысы туралы нақты мәліметтер алу және қабылданған
нормативтерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz