Сортаңды жерлердің генезисі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Солтүстік Қазақстанның топырағының европалық
үйлестіктен айыратын негізгі ерекшеліктері сортаңдығының көптігі болып
табылады. Мұны жыртынды алқаптың жетімсіздеу тығыз қатпарынан, суға еритін
тұздардың аса жоғары жатқан пішінінен аңғаруға болады.
Сортаңды жерлер біздің еліміздегі ауыл шаруашылығы алқаптарын
кеңейтудің үлкен резерві. Әйткенмен олардың көпшілігі түбегейлі
жақсармайынша игеруге жарамсыз.
Тұзды топырақтағы өсімдіктердің өсуі топырақ ерітіндісінің
концентрациясы мен химиялық құрамына байланысты. Тұздың суға ықпалын
байланыстыратын жәйт, тұздың концентрациясы артқан сайын ол өсімдіктер үшін
өте өтімді болады. Сөйтіп, көптеген мәдени дақылдар топырақта суға еритін
тұздардың болуына байланысты әрі қарай дами алмайды немесе өте төмен өнім
береді.
Сортаңды жерлердің ауқымды алқаптарында қысқа мерзімде түбегейлі
мелиорацияны өткізуді жүзеге асыру мүмкін емес. Міне, содан барып қосалқы
шаралардың мәні арта түседі. Сондықтан да сор мен аса тұзды топырақты
күрделі мелиоративті шараларды жүзеге асырғанда ғана игеруге болады.
Әсіресе, сортаңды топырақтағы табиғи азықтық алқаптар аса суландыруды қажет
етеді. Ал топырақтың құнарлылығын арттыруға органикалық және минералдық
тыңайтқыштарды енгізу, құрылымын жақсарту, топырақтың биологиялық
белсенділігін күшейту арқылы қол жеткізуге болады. Осы мақсатпен тұздалған
учаскелерді игерудің алғашқы кезеңінде тұзға төзімді ауыл шаруашылығы
дақылдарын сепкен жөн.
Әйтсе де тұзға төзімділігіне қатысты ауыл шаруашылығы дақылдарын
жақсарту жөніндегі зерттеулер аз болғандықтан, тұзды және сортаңды жерлерде
ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге арналған шектеулі ғана жиынтық бар.
Соған байланысты аса тұзды және тұзға төзімді ауыл шаруашылығы дақылдарын
және нақты биоклиматтық аймақ жағдайындағы сорттарды іріктеп алу өзекті
мәселе болып табылады.
Жұмыс мақсаты – сортаңды жерлерде өсіру үшін ауыл шаруашылығы
дақылдарының аса тұзды және тұзға төзімді, құнарлылығы мол сорттарын
іріктеп алу.
Зерттеулердің міндеттері:
1. Солтүстік Қазақстандағы өскіндері бойынша жаздық бидайдың
аудандастырылған және перспективалы сорттарының тұздалуының түрлі
үлгісіндегі галофиттігін анықтау;
2. Топырақ кеңістігінің (ортасының) тұздалу дәрежесі мен
химиялылығына байланысты жаздық бидайды егу нормаларына түзету енгізу
шкаласын жасау.
Ғылыми жаңалық. Ғалымдар ауыл шаруашылығы дақылдарының тұзды және тұзға
төзімділігіне байланысты топтарын зерттеп дайындады. Тұтастай ғылымда және
практикада галофитті дақылдардың шектеулі жиынтығы бар. Еліміздің түрлі
аймақтарында сортаңды және тұздалған топырақтарында өсіру үшін дақылдар
іріктеліп алынды. Бірақ сорттық дәрежесіне қарай, мұндай зерттеулер аз
өткізілді. Оның үстіне, бұл бағытта селекциялық жұмыс та жүргізілмейді.
Міне, осыған байланысты біз, Солтүстік Қазақстанда тұздалған түрлі
үлгідегі ауыл шаруашылығы дақылдарының аудандастырылған және перспективалы
сорттарының галофиттігін зерттеп үйрену жөніндегі зерттеулерімізді
бастадық. Зерттелетін сорт учаскелеріндегі жүргізілген зерттеулер тұзға аса
төзімді жаздық бидайдың сорттарын іріктеп алуға мүмкіндік береді. Әрине,
бұл үшін ғылыми және өндірістік қажеттілік бар.
Практикалық мәні. Солтүстік Қазақстандағы жаздық бидайдың
аудандастырылған және перспективалы сорты құрғақшылыққа, аязға аса төзімді
болғанымен тұзға аса төзімсіз. Тұздалған жерлерде өсіру үшін тұзға төзімді
сорттарды анықтау және енгізу оның шығымдылығын анағұрлым арттыруға
мүмкіндік етеді.
Зерттеу түрі. Солтүстік Қазақстанда жазғы бидайдың аудандастырылған
әрі перспективалы сорты болып табылады. Түрлі дәрежеде тұздалған хлоридті,
судьфатты, хлоридті-сульфатты, содалы және түрлі үлгідегі тұздалған орта
объекті болып саналады.
Жұмысшы гипотеза. Жаздық бидайдың тұздалған түрлі үлгідегі тұзға
төзімді сорттарын іріктеп алу оларды себудің нормативін түзетуге, сөйтіп
өскіндердің қалыпты өсуін, тиісінше, шығымдылығын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Өзекті сөз: галофиттігі, сортаңға төзімділігі, өсу қуаты,
лабораториялық шығымдылығы, тұздалу үлгісі.
1. ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1. Қазақстанның жер ресурстарының экологиялық жағдайы
Сортаңды жерлердің генезисі. Академик К.К.Гедройц 1928 жылы сортаңды
жерлердің генезисі мен мелиорациясы теориясын дайындады. Оның концепциясына
сәйкес сортаңды жерлердің пайда болуы натрийдің топырақ - жұту кешеніне
енуімен байланысты. Топырақ сіңірушілік кешенде натрийдің болуы топырақтың
бірқатар кері су-физикалық, физико-химиялық және технологиялық
ерекшеліктерін байланыстырады. Ал сортаңды жерлердің эволюциясы мына схема
бойынша өтеді: сор-сортаңды жер – сортаң топырақ. Яғни, сортаңды жерден
сортаң топырақтан қалыптасады. Ал сортаң топырақтың пайда болуы топырақтың
тұздылығымен байланысты болады. Топырақтағы тұздың жинақталу проценті
түрліше өтеді. П.С.Коссовичтің (1913) есебінше, тұз топыраққа атмосфералық
ылғалмен (жауын-шашын) сіңеді. Т.И.Попов (1914) болса тұздың жинақталуына
ағын сулардың тигізетін әсерін айтады. Л.А.Морякова мен Л.С.Травникова
(1972) топырақтың тұздалуын атмосфералық ылғалдың ауыс-түйісімен
байланыстырады.
Сортаңды жерлердің морфологиялық құрылымы. Әрбір топырақ өзіне тән
қабаттан, немесе генетикалық көкжиектерден тұрады. Топырақ карталарында
топырақ атауын индекстермен (Пд – шымды-күлгін, Л - орман топырақтары, Ч -
қара жер, т.т.) белгілейді.
Әрбір көкжиектің өз атауы мен индексі бір: Ао - орман жолақты көкжиек
немесе далалық кигіз; А - гумусті-аккумятивті көкжиек, Ап- жыртынды; А2 -
элювиальді; В - иллювиальді, немесе жуу көкжиегі; Т. -шым тезекті; С -
аналық тұқым; Д - алмалы-салмалы тұқым.
Топырақтың жоғарғы қабатында А. аккумулятивті- шірінді көкжиек орын
алады. Аталмыш қабаттың қуаттылығы осы топырақтың агрономиялық құндылығын
анықтайды.
Төменде В1 сортаңды көкжиек орналасқан. Құрғақ күйінде ол тығыз,
қатты, шикісінде – босаң және жұққыш. Сібір ауыл шаруашылығын
механикаландыру және электрлендіру ғылыми-зерттеу институтының нұсқауы
бойынша аталмыш қабаттың өңдеу кезіндегі оптимальді ылғалдығы 23-25 пайызды
құрауы керек. Өзі бағана іспетті, кесек құрылымды келеді. Ол жаңғақ кесекті
қоңыр-сұрғылт түске ұқсас болады.
Келесі күнбағыс іспетті В2 көкжиегі жаңғаққа ұқсас құрылымды, буырыл
түсті, гумус тәріздес, жинақталған тұз көздеріне тән болып келеді. Ауыспалы
В2С көкжиегі – сарғылт буырыл түстес, құрылымсыз, жоғарысында гумус
жұғындылары бар, тұз барлық көкжиегіне жинақталған. С – аналық тұқым
көкжиегі буырыл-сарғылт түстес, құрылымсыз. Ылғалдану кезінде төменгі
жағынан темірдің шала тотығы іспетті таңбалар білінеді.
Сортаңдардың топырақты пішінінің құрылысын Н.П.Панов, Н.А.Гончарова
(1972) мына түрде жазып көрсетеді. Сор пішіні бірқатар анық көрінетін
көкжиектерге бөлінеді: А гумусті – элювиальді (сордан тысқары), В1
сортаңды (иллювиальді), В2 сортаң асты, ВС ауыспалы және С - топырақ
құрайтын жыныс көкжиегі.
– А көкжиегі (0-2-ден 0-25 см дейін) қоңыр-сұрғылт, кесек немесе
пластикті, қабатты, кеуекті.
– В1 қоңыр немесе сұрғылт іреңді қоңыр түстес, бағаналы. Ал оның
кесектері жаңғақ түстеске бөлініп, жиектері глянціге ұқсас болады.
– В2 көкжиегі алдыңғысынан ашаңдау, призматикалы немесе жаңғақ түстес
келеді. Құрамында гипс пен карбонат бар. Одан С көкжиегі бөлініп шығады.
Сортаңдардың өзіндік ерекшеліктері. Сортаңдардың потенциялдық
құнарлылығы жоғары. Гумус құрамдылығы жағынан аймақтық топырақтардан кем
емес.
В.В.Докучаев өзінің Сібір қара топырағы атты еңбегінде Түмен,
Ялуторовск, Есіл, Называеск, Омбы, Калачинск, Каинск, тіпті Барабаның өзіне
дейін әрлі-берлі өткенінде сортаңдардың қара топырақпен алма-кезек алмасып
отырғандығын байқағандығын атап көрсетті. Яғни олар жекелеген төбешік болып
орналасып қоймай, керісінше басқа топырақпен кешенді түрде орналасатындығы
атап көрсетілді.
Сортаңды жерлердің физикалық-химиялық өзгешеліктері Н.А. Димоның
(1914), Д.Г.Виленскийдің (1924), К.Я.Глинконың (1924), тағы басқалардың
еңбектерінде де мазмұндалды. Сортаңды жерлердің ерекшеліктерін К.К.Гедроиц
(1928) егжей-тегжейлі жазды. Олардың кері физикалық ерекшеліктерін ол В1
көкжиегінің болуымен байланыстырады. Сортаңды көкжиек құрғақ күйінде тығыз,
ал ылғалды кезеңде жабысқақ өңсіз болып, атмосфералық ылғалды нашар
өткізеді. Аталған ерекшеліктер топырақты механикалық өңдеуді қиындатып,
оларда өсімдіктер үшін қолайсыз ауа тәртібін қалыптастырады.
Сортаңды жерлердің иллювиальді көкжиектерінің агрономиялық қолайсыз
өзгешеліктеріне мыналар жатады:
1) құрылымның жоқтығы;
2) жоғары шашырандылығы, тығыздығы, жабысқақтығы және бөртуі;
3) әлсіз, су өткізгіштігі, төмен сүзгіштік қабілеттілігі;
4) кері су және ауа тәртібі;
5) алмастырғыш натрий мен магнийдің жоғары құрамы;
6) топырақты ерітіндіде сода мен натрий гуматтарының қабаттасуы;
7) ортаның сілтілік реакциясы;
8) тамырсорғыш қабатта суда еритін тұздардың көп болуы.
Зерттеушілер В.А.Ковда (1963), К.П. Пак (1975) және басқалары да
осылай деп көрсетеді.
Батыс Сібірдің сортаңды жерлерінің өзіндік өзгешеліктері туралы
деректерді К.П.Горшенин мен В.И.Барановтар 1927 жылдың өзінде-ақ жариялаған
болатын. Аталмыш мақалада сортаңды жерлердің физикалық-химиялық сипаты
жазылумен қатар олардың топырақ құрылымының жайы, гидрологиялық кестесі,
топырақ кешендерінің геоморфологиясы мен құрылымы да мазмұндалады.
Кейіннен Орал мен Сібір маңындағы сортаңды жерлердің ерекшеліктерін
зерттеумен А.И.Оборин (1958), Н.В.Орловский (1937), Н.Д.Градобоев (1972),
А.С.Мигуцкий (1955), олардың ізбасарлары –Л.В.Березин, Н.В.Семендяева,
А.И.Парфенов, тағы көптеген басқалары айналысты.
Сортаң жерлерді игеру жөніндегі жұмыс ең алдымен, немесе түптеп
келгенде аталған кері өзгешеліктерді әлсіретуге бағытталуы тиіс.
1.2 Қазақстанның тұзды топырақтарының генезисі мен жағрапиясы
Солтүстік Қазақстанның аумағы үш табиғи-жағрапиялық орман далалық,
далалық және жартылай бос аймақты алып жатыр. Солардың әрқайсысының
деңгейінде түрлі табиғи-жағрапиялық аудандар бөлініп шықса, өздерінің
геологиялық құрылысы, геоморфологиясы, климаттық, өсімдіктер, топырақ
қабаты жөнінен тағы ерекшеленеді.
Аумақтың солтүстік бөлігін Батыс-Сібір төмендігінің оңтүстік шетінің
жоталары алады. Орталық, оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы-төбешікті және
үстіртті-тегіс, аудандар Орталық-Қазақстанның ұсақ-төбешігі деңгейінде
орналасқан. Батысында және оңтүстік-батысында өзі тектес Торғай асханалық
елі жатыр. Аумақтың батыс шекарасы бойында Заурал қыратының учаскесі
орналасқан, ол Оңтүстік Оралмен байланысады.
Геологиялық құрылысының күрделігілі мен топырағының әртүрлігі түрлі
топырақ құрайтын тұқымдардың дамуына ықпал етті.
Әсіресе негізінен өте ерте жауын-шашындар түсетін ширек шөгінділер көп
таралған. Олар орман тектес саз бен құмнан тұратын тау жынысы, сондай-ақ
элювиалды-делювиалды және аллювиалды шөгінділер болып келеді. Ең ертедегі
топырақжасау жыныс үштік жыныстар (дені түрлі-түсті тұзды балшық) және
ертедегі желмен түскен қабық ұсақ шоқылар аймағында шағын таңба болып
кездеседі (каолин тектес балшық негізгі жыныс).
Солтүстік Қазақстанның кең аумағының климаттық жағдайы ұқсас
еместігімен жер беті құрылысының бірыңғай болмауынан, ерекше ландшафтпен
ерекшеленеді.
Евразия материгінің орталығына орналасқан ол белсенді циклон
қызметінің аудандарынан алыста және Орталық Қазақстан және Орта Азия
шөлейттерінің әсерінен бұлттану мен жауын-шашын саны азаяды. Орта
көпжылдық жауын-шашын мөлшері далалық аймақтарда 200-350 мм, кей жылдары
әжептәуір ауытқиды. Солай болған уақытта радиациалық баланс жауған жауын-
шашын булануына қажетті жылу мөлшері екі есе асып түседі. Жыл бойы жауын-
шашын біркелкі бөлінбейді. Жылдық мөлшердің ең үлкен бөлігі жазғы маусымның
шілдеге келеді. Жауын-шашынның айлық мөлшері едәуір ауысып отырады. Жоғары
температура ауа ылғалдығының төмендігінен және қатты желден жазғы жауын-
шашын тез ұшып, өсімдік құрғақшылақтан жиі зиян шегеді.
Климаттың континеталдығы сөткелік, айлық және маусымдық температураның
тез өзгеруіне байланысты. Ауаның орта жылдық температурасы солтүстікте 0,40
тен оңтүстікте 4,30 ке дейін. Ең ыстық ай шілде, орташа температура 19-240,
ең жоғарғы 40-420. Ең суық ай қаңтар орташа температура 16-190.
Температураның сөткелік амплитудасы жазда жоғары 14-150. Олардың тез
өзгеруі өсімдіктердің өсуіне және дамуына кері әсерін тигізеді, әсіресе
жылуды жақсы көретін құмай, жүгері сияқты дақылдарға. Әсіресе өсімдіктердің
дамуына көктемгі кеш және күзгі ерте түскен суық кері әсер етеді. Олар
әдеттегідей мамыр және қыркүйек, ал маусымның басында және тамыздың аяғында
сирек кездеседі. Оң температура жиынтығы +100 жоғары Солтүстік Қазақстан
орталық бөлігінде 2000-24000. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 110-130 күннің
аралығында.
Ауаның ылғалдығы аумақтың орталық бөлігінде мамыр-қыркүйек кезінде
күндіз әдеттегідей 40% дейін, ал 13 барлық күннің – 30% төмен. Жалпы егін
шаруашылығына қолайсыз жылу мен ылғалдың ара қатынасы солтүстікте 20%,
оңтүстікте 0% дейін.
Желдің басым бағыты: солтүстік-шығыста жазда, оңтүстік-батыста қыста.
Қардың қалыңдығы қазан айының басында болуы мүмкін. Қалың қар түсуі
кездейсоқ болады. Ол әдеттегідей онша қалың емес, біркелкі түспегенде
топырақтың терең қатуына әкеледі. Қардың қалыңдығы сәуірге дейін
сақталады. Қыстан көктемге шығу қысқа, жылдам. Қардың еруі тез өтеді,
сондықтан жібитін топырақ өзіне жартылай ағып кететін суды сіңіріп
үлгермейді.
Сөз болып отырған аумақта негізінен дала топырағы – кәдімгі қара
топырақ (қоңыржай құрғақ дала) және оңтүстік (қуаң дала), сол сияқты қою
сарғылт және сарғылт топырақ (қуаң дала). Солтүстік Қазақстанның
топырағының негізгі шет аймаққа тән ерекшелігі, европалық ұқсастарынан
ерекшелігі оның жоғары сортаңдылығы және карбонандығы.
Аймақтық топырақтар өте жиі сортаң топырақтармен бірігіп, 5-10% тен 50-
70% дейін алаңға жетеді.
Сортаң жерлер Солтүстік Қазақстан далалық жерлерінде бейтарап ақ
сортаң және тұзды топырақтардың араласуымен топырақтың жоғарғы көкжиегінің
тұздануына әкеліп соғады.
Сортаңның пайда болуы топырақтың жер асты суларының төмендеуі
гидроморфиялық кезеңімен сай келеді. Бірақ оның көбі жер асты суларымен
байланыссыз. Олардың көп бөлігі топырақтың жер асты суларымен байланыссыз
жағдайда пайда болған. Сол уақытта топырақтың тұздалуы өсуде. Бұл жол
сортаң жерлерге көп қаражат жұмсамай агротехникалық шараларды өткізуге
болады. Үлкен сортаңды жерде қысқа мерзімде мелиорация (суландыру) жүргізу
мүмкін емес, сондықтан жергілікті іс-шараларды қолданудың маңызы артады.
Осыған байланысты жеке тұрғыдан мелиорация және сортаңдарды
пайдаланудың әр деңгейде оларды игерудің ұсыныстарын дайындау қажет. Ол
үшін зерттелетін аймақта сортаңдарды мелиорациалаудың теориялық негіздерін
білу қажет.
Бәрін есептей келіп, өндіріске сортаң топырақты пайдалануды тек
зерттеулер арқылы мелиорациялау жобаларын жасап, арнайы зерттеулер
жүргізіп, жобалау-іздеу жұмыстарының әдістерін белгілеу қажет.
Зерттеу Солтүстік Қазақстанның далалық аймақтарында 1963 жылдан 1974
жылға дейін Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының
стационарлық сортаңдарында орындалды.
1.3 Солтүстік Қазақстандағы сортаңды жерлердің агроэкологиялық
сипаты.
Солтүстік Қазақстанның сортаңды жерлерінің негізгі бөлігі қолдан
суарылмайтын жағдайда игеру үшін қара топырақты және сарғылт аймақта
шоғырланған.
Қазақстан топырағының ғылыми танымының бастауы революцияға дейінгі
кезеңде Переселенческий басқармасының топырақ-ботаникалық экспедициясының
зерттеулерімен орыс топырақ зерттеушілерінің басшысы К.Д.Глинканың
басшылығымен және тікелей қатысуымен жүргізілді. Бұған атақты топырақ
танушылар: Л.И.Прасолов, С.С.Неуструев, А.И.Безсонов, Н.А.Димо, Р.И.Аболин
және басқалары қатысты. Сөйтіп олар тұңғыш рет топырақ қабатының құрылысы
мен аймағының жалпы схемасын ашып, Қазақстан топырағының негізгі аймақтық
үлгілерін іріктеп, сипаттады. Экспедиция материалдары К.Д.Глинканың (1923.
1926) С.С.Неуструевтің (1926), Р.И.Аболиннің (1930) монографияларында және
А.И.Безсоновтың (1960) таңдамалы еңбектерінде толықтырылды. К.Д.Глинка осы
кезеңде аймақтағы сортаңдардың қалыптасуын тұздалу-тұздамау процестерінің
алмастырылуымен байланыстырып, ол кейінгі зерттеушілердің еңбектерінде
айғақтала түсті.
Бұдан кейінгі жағрафиялық классификациялық, жүйелілік, жерді сапалы
есептеу жөніндегі ауқымды зерттеулер (Е.Н.Ивановтың, 1930; Е.В.Лобовтың,
1944-1949; И.П. Герасимовтің, С.П. Матрусевичтің, 1945; А.М.Петелиннің,
1950; М.А.Глазовскаяның, 1952; А.М.Дурасовтың, 1958; С.И.Соколовтың, 1959;
Р.Д.Жанпейісовтің, А.А.Соколовтың, К.Ш.Фаизовтың, 1960; Л.И.Пачикиннің,
М.И.Рубинштейннің, 1960; Ю.В.Федориннің, 1960; В.В.Редковтің, 1964;
Ю.В.Евстифеевтің, 1966; Ю.Г.Евстифеевтің, У.У.Успановтың, 1972,т.б.)
Қазақстанның жер қорының құрамын аймақтар және аймақшалар бойынша сапалық
сипаттағы топырақ, оларды тиімді пайдалану жолдары туралы анықтауға
мүмкіндік берді.
Осы авторлардың деректері бойынша Солтүстік Қазақстанның қара
топырақты аймағы үш аймақшаға бөлінеді. Сілтілі қара топырақты аймақша
(оңтүстік орман даласы) Батыс Сібір ойпатының Солтүстік жағалауының
Қазақстан деңгейінде азғана территориясын (0,4 млн. га) алады. Жылдық
орташа ылғал көлемі 320-340 мм. деңгейіндегі аралықта болады. Вегетациялық
кезеңде ол 210 мм дейін жетеді. Жылдық ауаның орташа температурасы 0,4(С,
ауаның 10(С-дан жоғары температуралық кезеңінің ұзақтығы – 125 күн, ал оң
температураның сомасы – 2050(С. Гидротермикалық коэффициент 1,3-ке жуықтап,
ылғалдану коэффициенті 0,63-0,77 деңгейінде болады.
Кәдімгі қара топырақты аймақша (мейлінше құрғақ дала) Орал қыратының
солтүстік учаскелерін, Батыс – Сібір ойпатының оңтүстік бөлігін және Қазақ
ұсақ төбешігінің солтүстік аймағын алады. Аймақша алаңы 11,7 млн. га. тең
(У.У. Успанов, Ю.Г.Евстифеев, 1972). Ылғалдың жылдық орташа сомасы 300-330
мм. құрайды. Солардың ішінде өсімдіктердің өсіп-өну кезеңіне 180-210 мм
келеді. Ауаның жылдық орташа температурасы 10(С жоғары – 125-135 күн, оң
температура 10(С - дан астам сомада 2100-2200(С, гидротермикалық
коэффициент – 1(1 - 1,2, ылғал коэффициенті – 0,4-0,5.
Оңтүстік қара топырақты аймақшасы (құрғақшылықты дала) Солтүстік
Қазақстанда кең тараған, ол Орал қыраты аймағында Батыс-Сібір ойпатының
Қазақ ұсақ төбешігінің солтүстік бөлігінде орналасқан. Оның аумағы 13 млн.
га-дан астамды (Ю.Г.Евстифеев, У.У.Успанов, 1972; К.Ш.Фаизов, 1976)
құрайды. Ылғалдың жылдық орташа мөлшері –1, 250-300 мм, өніп-өсу кезеңінде
– 150-180 мм. Ауаның жылдық орташа температурасы – 1,1-2,4(С, 10(С
температурадан жоғары кезеңнің ұзақтығы – 130-140 күн, ал 10(С-тан жоғары
оң температура сомасы – 2250-2450(С, гидротермикалық коэффициент – 0,8-1,0,
ылғалдану коэффициенті – 0,4-0,5. Аймақшада құрғақшылықтың қайталануы 25
пайызға жетеді.
Оңтүстікке қарай қара топырақты аймақ бірте-бірте сарғылтқа ауысады.
Ондағы климат жылырақ және қара топырақты аймақ климатынан құрғақтау, бірақ
ауыспалы. Ылғал жылына 200 мм-ден 280 мм дейін, кейбір аудандарда одан да
астам түседі.
Қара-қоңыр түстес топырақ аймақшасы (құрғақшылықты далаңқы жер) 27,7
млн. га алаңды алады. Ылғалдың жылдық орташа сомасы 240-280 мм, өсіп-өну
кезеңінде 140-160 мм дейін түседі. Ауаның жылдық орташа температурасы 1,7-
3,4(С құрайды, 10(С температурадан жоғары кезеңнің ұзақтығы – 130-140 күн.
10(С температурадан астамының сомасы – 2300-2650(С, гидротермикалық
коэффициенті – 0,33-0,42. Құрғақшылықтың қайталануы 50 пайызға дейін.
Солтүстік Қазақстан топырағының европалық өзі тектес топырақтан
айырмашылығының негізгі провинциалдық ерекшеліктері тұздылығының және
карбон қышқылының жоғарылығы болып табылады. Содан барып жыртынды қабаттың
құрылымы онша тығыз болмай, суға ерігіш тұздардың аса көптігінің өзі соның
айғағындай болып саналады. Аймақтық топырақтар сортаңды кешенде көбірек
кездесіп, олардың қатысуы 5-10 пайыз алқаптан 50-70 пайыз және одан астам
алқапқа дейінгі кең ауқымда өзгеріп отыруы мүмкін.
Солтүстік Қазақстан жазықтарында сортаңдар және олардың кешендері
аумақтық таралымға ие. Олардың жүйелілігі, диагностикасы және генезисі
соңғы үш онжылдықта (Ю.В.Федориннің, 1960; Л.И.Пачикиннің,
М.И.Рубинштейннің, 1960; Р.Д.Жанпейісовтің, А.А.Соколовтың, К.Ш.Фаизовтың,
1960; И.Д.Громыконың және басқалардың, 1963; В.В.Редкийдің, 1964;
Ю.Г.Евстифеевтің, 1966; Ш.М.Чултуровтың, 1968, В.Н. Михайличенконың,
Ю.П.Паракшиннің, А.Н. Тачинаның, 1970, 1972; И.Я.Половицкийдің, 1972;
В.И.Кирюшиннің, 1976; В.И.Кирюшиннің, А.И.Бабичтің, 1978; В.Н.
Михайличенконың, 1979; А.М. Дурасовтың, Т.Т. Тазабековтің, 1984)
еңбектерінде толық көлемде мазмұндалды.
Солтүстік Қазақстанның генетикалық ерекшеліктері мен сортаңдарына
мелиоративтік баға беруді В.И.Кирюшин мен А.И.Бабичтің (1978) зерттеулеріне
сүйене отырып, Қазақстанның солтүстік облыстарындағы сортаңды жерлердің
11229 тіліктері бойынша жасалған деректерді толықтыруларға негізделген
тұрғыда қараймыз.
Аймақтық аспектіде сортаңды топырақтардың меншікті салмағы қарапайым
қара топырақты аймақшалардан сарғылт топырақты аймақшаға қарай көбейеді.
Сортаңдардың көпшілік бөлігі аймақтық топырақпен кешенде орналасып, ала-
құла үйлесулерді құрайды. Мұндайда сортаңдардың өзі қалыптасу жағдайларына
байланысты өзгешеліктерін көрсетуде ауқымды сипатымен ерекшеленеді.
Гидрологиялық тәртіп. Далалық сортаңдар жер астындағы сулардан
аулақтанып жазықтықтарда, жоғары көл және өзен террастарында, ал кейде тау
биіктіктерінде дамиды. Сортаңдардың топырақ құрамдас түрлері барлық далалық
аймақтың территориясында әдеттегідей, хлорид немесе (көбінесе) сульфат бар
бейтарап тұздалуымен сипатталады. Содалық тұздалу сирек кездеседі.
Гидрологиялық тәртіпті объективті диагностикалау үшін топырақ
қабаттарының су көтергіштік қабілеттері туралы деректер қажет. Ол ең
алдымен механикалық құрамына және пішіні бойынша оның өзгерістерінің
сипатына байланысты болады. Мәселен, қабаттың қатпарлылығы ылғалдың
капиллярлық көтергіштігін кемітеді.
В.Н.Михайличенко мен оның қызметкерлері (1972, 1979) сортаңдарды
қабаттық және жоғарғы ылғалдылыққа қатысу дәрежесі бойынша бірнеше бөлікке
бөлуге, әрекет жасағандарымен, бұған диагностикалық көрсеткіштер
ұсынылмайды. Керісінше қалыптасқан пікір бойынша (В.К.Михайличенко және
басқалары, 1972) автоморфты сортаңдардың гидроморфты және жартылай
гидроморфты түрлерінен анағұрлым артықшылықтарына қарамастан, Қазақстанның
барлық далалық аймағында картина былайша суреттеледі (В.И.Кирюшин,
А.И.Бабич, 1978). Қарапайым қара топырақты аймақшаларда шабындық сортаңдар
далалық сортаңдар шегінде болса, ал шабындық-далалық сортаңдар екі есе көп.
Оңтүстік қара топырақты аймақшада шабындық сортаңдардың үлесі далалықтың
төрттен бір бөлігін құрайды. Шабындық-далалық сортаңдардың меншікті салмағы
далалықпен салыстырғанда біршама жоғары. Күңгірт-сарғылт топырақ
аймақшасында далалық сортаңдардың шабындық-далалық сортаңдардан 1,7 есе,
шабындық сортаңдардың үлесі – аса үлкен емес екендігі байқалады.
Тұздалған топырақ. Солтүстік Қазақстанда топырақ құрамдас кеңістіктің
тұздалуы үштік және төрттік кезеңдегі интенсивті теңіз бен континентальді
тұздың жинақталуымен байланысты. Үштік жастағы тұздық аккумуляциялар
анықтауыш мәнге ие. Кейде үштік шөгінділер топырақ құрайтын кеңістікке
жатады да, оларда сортаң-сортаңды кешенді топырақ дамиды. Ал төрттік сазды
жамылғыштар болса көбіне үштік төсенішті тұздалған шөгінділермен тұз
алмасып жатады.
Солтүстік Қазақстанның топырағында европалық тектестермен
салыстырғанда тұздардың орналасу дәрежесі аса жоғары екендігін есептей
келіп, авторлар (В.И.Кирюшин, 1976; В.И.Кирюшин, А.И.Бабич, 1978)
Сортаңдарды мелиорациялау және тұзды топырақтың есебі жөніндегі
әдістемелік нұсқауларды ұсынылған тұздылығына байланысты топырақтың
классификациясына кейбір өзгертулер енгізілді. (М., 1970). Сортаңдардың
орналасу тереңдігі бойынша: а) сортаңды-тұздың жоғары құрамы 5-30 см
қабатта анықталады; б) жоғары сортаңды – 30-50 қабатта, в) орта сортаңды –
50-70 см қабатта; терең сортаңды – 70-100 см; д) терең тұздалған – 100-150
см қабатта білінеді. В.Н.Михайличенконың және басқаларының еңбектерінде,
1970, сортаңдардың тұздығы жөнінде басқаша бірқатар классификация беріледі.
Сортаңдардың көпшілік бөлігі көкжиектердің жоғары орналасуымен
сипатталады. Оның үстіне қабаттардың (тілік) жартысынан астамы сортаң
тұқымдас болып көрінеді. Тұтастай алғанда топырақтың тұздалуы жер асты
суларының күшеюімен өсе түседі.
Тұздалудың ең төменгі дәрежесі далалық сортаңдарда байқалады. Мұнда
сортаңды, жоғары – орта-және терең сортаңды жерлер тиісінше 39,4, 29,5,
19,3, 9,5 пайызды құрайды. Көкжиектердегі тұздардың құрамы ең көп жиналды
дегенде 1,0-1,5 пайызға, ал сортаңды сорларда – 2 пайыз және одан астам
болуы мүмкін. Шабындық және шабындық-далалыққа қарағанда тұщыландыру аймағы
үлкен қуаттылығымен және аз тұздалғандағымен сипатталады.
Тұтастай алғанда, сортаңды топырақтың тұздалуының жалпы көрінісі
тұздалудың дәрежесі мен сипатына байланысты топырақ құрамдас кеңістіктің
әртүрлі болуына, түрлі құрғатушылығына орай өте ала-құла болады. Аймақтық
аспектіде далалық сортаңды сортаңдардың үлесі 22 пайыздан қарапайым қара
топырақты аймақшаларда 41-44 пайызға дейін, ал оңтүстік қара топырақты және
қоңыр-сарғылт топырақта тиісінше көбейеді. Қоңыр-сарғылт топырақ
аймақшасында жоғары сортаңды сортаңдардың меншіктік салмағы қара
топырақтағы аймақтағы 25 пайыздан 34 пайызға дейін өседі. Соңғысында
тиісінше терең тұздалған, әсіресе қарапайым қара топырақты, яғни терең
сортаңды және тіпті терең тұздалған сортаңдар бар аймақшада сортаңдардың
үлесі көбейе түседі. Бұл осы топырақтың ылғалдануының аса қолайлы
жағдайларына және аса дамыған өсімдік жамылғысын жабылуына байланысты болып
отыр, өйткені ол ылғал мен тұздың қозғалысын кемітуге себепші болады.
Тұздардың тереңдікте жатуы тұтастай қабықты сорлардың тереңдікте болуына
байланысты көбейеді.
Топырақтың тұздылығын бағалауда тұздардың құрамының ерекше маңызы бар.
Тексерілген топырақтың тұзды аккумуляциясының құрамында бейтарап тұздардың
барлығы да белгілі. Содан тұздалған сортаңдардың үлесіне және соданың
қатысуымен небары 11 пайызға жуық сортаңды сорлардың тіліктері келеді.
Әсіресе, алдыңғы қатарда тұздалудың хлоридті-сульфатты үлгісі, оның үлесіне
сортаңды жерлердің үштен астам қабаттары, одан кейін сульфатты-хлоридті
(20%) түрлері тұрады. Ал жекелей хлоридті (17,6%) және сульфатты (16,3%)
сортаңдар аз дәрежеде таралған. Содалы тұздалған сортаңдардың үлесі кәдімгі
қара топырақты аймақшада көбейе түседі. Оған себеп, сода құрылымдық
биогендік факторлардың күшеюіне және топырақтың интенсивті ылғалдануына
және артықтау ылғалдануы жағдайында себеп болады. Міне, осыдан барып
автоморфтық сортаңдармен салыстырғанда гидроморфтық сортаңдарда сода
ролінің күшейе түсуі барлық қадағаланатын аймақшаларда байқалады.
Гипстендіру және карбонаттық. Жеңіл еритін тұздармен қатар
сортаңдардың көпшілік бөлігіне тұз пішініндегі гипстің болуы тән болып
келеді. Оның мөлшері тұздың жалпы мөлшерімен сәйкес болады.
Суландыру мақсаты үшін мелиоративті өңдеуге қолайлы тұзды гипстің
болуы қызығушылық тудырады. Жоғары гипсті сортаңдардың үлесі (олардың
гипстік көкжиегінің жоғарғы шекарасы, 40 см биік болады) кәдімгі қара
топырақты аймақшалардан 23 пайызға, қоңыр-сарғылт топырақ аймақшасында 31
және далалықтан шабындық-далалыққа және шабындыққа, сондай-ақ орташалаудан
ұсақ және қабықты аймақшаларда көбейе түседі. Соңғыларының аса тұзды болуы
гипсті әрдайым өзін-өзі суландыруға пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Сортаңдардың көпшілігінде кальций мен магний карбонаттары В2
көкжиегінен табылады. Шабындық сортаңдарда қайнау жолағы В1 көкжиегіне
көтеріледі, сирек жағдайларда, карбонаттардың болуы жоғары жақтан
байқалады. Далалық және шабындық-далалық сортаңдарда жоғарғы шекара көбіне
В1 көкжиегінен біршама төмен шекарада түсірілген. Басқаларға қарағанда
далалық сортаңдардың арасында терең карбонатты қабаттар жиі кездеседі.
Жұтушылық негіздердің құрамы. Сортаңдардың айырбас негіздерінің құрамы
кең ауқымда өзгеріп отырады. А көкжиегінде алдымен кальций, сонсоң магний
көбірек болады. Әдеттегідей айырбас натрий аздау келеді. Иллювиальді
көкжиекте айырбас натрий мен магнийдің үлесі өседі. Зерттелетін аймақта
айырбас (аз натрийлі) сиымдылықтан құрамында айырбас натрийдің 20 пайызы
бар сортаңдар басым келеді. Олардың қабат санының мөлшері екіден үштен асып
түседі. Көпнатрийлі сортаңдардың (айырбас натрийдің 20% астамы) меншікті
салмағы 6 пайызға жуық. Тұздалған жер асты суларының ықпалының күшеюіне
байланысты сортаңдарда айырбас натрийдің құрамы көбейе түседі.
Көпнатрийлі түрлер негізінен шабындық сортаңдарға тән. Орта натрийлі
сортаңдардың үлесі шабындық сортаңдардан 41 пайызға, далалықтан 18 пайызға
интенсивті түрде төмендейді. Бұл бағытта құрамында ең кемі 10% айырбас
натрийі айырбас сиымдылығы (9,5-нан 35% дейін) бар сортаңдардың саны көбейе
түседі. Сөйтіп гидрологиялық тәртіптегі үлгілерге қарағанда аз натрийлі
сортаңдардың (айырбас натрийдің 10-20% саны өзгертуге ұшырайды. Олардың
далалық және шабындық-далалық сортаңдардағы үлесі 40-44% ал шабындықта –
29% құрайды.
Аймақтық жоспарда кәдімгі қара топырақты аймақшада орта және
көпнатрийлі сортаңдардың көбеюі байқалады. Мұнда гидроморфтық және
жартылайгидроморфтық сортаңдар және интенсивті содалы жерлер басым болады.
Қалдық сортаңдардың санына қарай олардың жағына оңтүстік қара топырақты
аймақшалар елеулі түрде бөліне бастайды. Сортаңнан тыс көкжиек
қуаттылығының көбеюіне байланысты айырбас натрийдің құрамы кемиді.
Тұзды көкжиектердің барлық үлгідегі сортаңдардағы түсуіне орай
гидрологиялық тәртіп және аймақтық бойынша құрамында ең кемі 20% айырбас
натрийі және әсіресе айырбас сиымдылығынан кемі 10% сортаңдардың үлесінің
көбейетіндігі айқын көрінеді. Мұнымен қоса содалық және сульфаттық тұздалу
жағдайында орта және көпнатрийлі сортаңдардың жиі кездесуі көбейе түседі.
Сортаңды көкжиектердің түсуіне орай айырбас магнийдің ППК-дағы үлесі
кемиді, ал кальцийдікі – көбейеді. ППК-ның магниймен тығыздығы сондай-ақ
далалық сортаңдардан шабындық-далалыққа және шабындық сортаңдарға қарай
төмендейді. Алынған заңдылықтарға тиісті түсініктеме әлі берілген жоқ.
Солтүстік Қазақстан сортаңдарының генетикалық ерекшеліктері жайлы
жазылғандарды негізге ала отырып, В.И.Кирюшин, А.И.Бабич (1978), бұл
эволюцияны тұздалу жағдайының өзгеруімен байланысты деп санайды. Тұзды
көкжиектердің түсуіне орай сортаңдардың айырбас натрий жөніндегі
сортаңдығының дәрежесі едәуір төмендейді. Сондықтан да көнеден қалған
сортаңдар туралы тұзды көкжиектерге тереңдей орналасқан, қазіргі күнде тек
сыртқы бейнесі ғана қалған тұщыланған және тұщылануға жақын проценттерді
бастан өткізген сортаңдарды көзге елестетуге болады. Әйтсе де құрамында
айырбас натрий төмен көптеген сортаңдардың үлгісіне және басқадай жағына
қарамастан оларды көне сортаңдар қатарына да жатқызуға болмайды. Бұл
хақында және басқа сортаңды жерлер жайында да талас пікір тумауы керек.
И.Д.Громыконың және басқалардың пікірінше, 1963 сортаңдардың пайда болуы
айырбас натрийдің азғана бөлігінің өзінде де жүре бастайды.
Одан әрі авторлар сортаңдардың қалыптасуында гидроморфтық сатының
міндетті туралы қажет еместігі туралы да тұжырым жасайды. Әрине,
сортаңдардың гидроморфтан автоморфтыққа дейінгі эволюциясының жалпы схемесы
орын алады. Әйткенмен сортаңдар автоморфтық жағдайда да пайда болуы мүмкін.
Оған тереңде жатқан жер асты суларының (қыраттарда, тіпті тау
шатқалдарында) су тіліктеріндегі көптеген далалық сортаңды сорларды мысалға
келтіруге болады.
Физикалық өзгешеліктері. Сортаңдану процесі топырақ пішінін үш
бөлікке: механикалық құрамы бойынша ажыратылатын элювиальді, иллювиальді
көкжиектер және топырақ құрайтын кеңістік боп бөлшектенеді. Әдеттегідей
мұндайда сортаңнан тыс көкжиектің күрт азаюы, ал иллювиальді көкжиектердің
балшықты әрі әсіресе лайлы бөліктерімен толығуы байқалады. Сөйтіп В1
көкжиегіндегі лай мөлшері А көкжиегіндегі оның санынан көбіне 2-ге дейін
өсіп, 10-ға жетеді. Ол кәдімгі қара топырақты аймақша сортаңдарынан
оңтүстік қара топырақты аймақшасындағы, сарғылт сортаңдарға қарай көбейеді.
В.И. Кирюшин (1976) мұны гумустік заттардың бытырауымен түсіндіріп, соның
барысында топырақ бөліктері пішініне қарай орын алмастырып отырады дейді.
Топырақ құрайтын кеңістікпен салыстырғанда лайдың мұндай жинақталуы В2
және ВС көкжиектерінде де байқалады.
Сортаңдардың гранулометриялық құрамы бойынша пішіндерінің бөлшектену
себептері мынадай: 1) жұқа шашырау бөліктерінің жинақталуы (К.К.Гедройц,
1928 және басқалары); 2) гидролиз минералдары өнімдерінің аккумуляциясы
(А.Ф.Большаков, 1973), 3) шашырау бөліктерінің өздерінен де үлкендерінің
шашырауының салдарынан жинақталуы (И.Н.Антипов-Каратаев, 1953; С.Н.Алешин,
1973). В.И.Кирюшин мен А. И. Бабичтің (1978) айтуынша, лайдың жинақталуына
орай пайда болған сортаңдардың үлесі А. көкжиегінен шыққан сәтте екі есе
далалық сортаңдардан (16,7%), шабындық-далалықтан (22%) және шабындық
сортаңдардан (54,8%) көбейеді. Бұл құбылыс сортаңдардың дамуы гидроморфтық
жағдайларда өтіп жатқан немесе бұрындары өткен мерзімдік ылғалдануы
кезіндегі қалыптасу процестерімен (А.М.Можейко, 1960) түсіндіріледі.
Механикалық құрамы бойынша, гумус пішіндес барлық генетикалық
көкжиектердегі физикалық саздақ бөліктері, әсіресе Солтүстік Қазақстанның
далалық аймағындағы сортаңдардың көпшілігі аса қойыртпақ саздасынға және
лай-сазға жатады. Осы орайда аздап тығыздалумен гумустік-элювиальді
көкжиектер (1,2 - 1,3 г см) сипатталады. (В.Н. Михайличенко және
басқалары, 1970, В.И.Кирюшин, А.И.Бабич, 1972). Аймақтықпен салыстырғанда
олардың аса тығыздығы бұларда тозаңды бөліктердің болуымен байланысты.
Иллювиальді көкжиектерде аумақ массасы күрт 1,4-1,5 гсм-ге дейін өседі.
Оның үстіне аз натрийлі сортаңдар бұл қатынаста агрегаттарда бөліктердің
қалуына байланысты натрийлі сортаңдардан қалыспайды. Ауыспалы көкжиектерде
тығыздалу күшейіп, топырақ құрайтын кеңістікте аумақ массасы 1,6-1,7
гсм3 -қа дейін жетеді.
Сортаңдарды агромелиоративтік топтау
Сортаң топырақтарды мелиоративті өңдеу және химиялық мелиорациялау
әдістері бойынша сегіз топқа бөледі.
1. Қабықты және ұсақ қабықты сортаңдардың аймақтық топырақ кешендері
10% дейін. Сортаңдардың құнарлылығын арттыруға жерді қайта өңдеу, яғни
қатар орналасқан учаскелерден қара топырақты қыртыстарын әкеп енгізгенде
қол жеткізіледі. Бұл топырақты өңдеудің ауыспалы жүйесімен пайдаланады.
2. Қабықты, ұсақ және орта 10 пайыздан жоғары гидрогеологиялық
тәртібіне қарамастан, құрамында ең кемі 10 пайыз айырбас натрийі бар 0,40
см қыртысында аз тұздалған, гипс пен известь әк ұнтағы жоқ сортаңдар
кешендері. Оларды да өңдеудің ауыспалы жүйесімен пайдаланады.
3. Далалық, шабындық-далалық сортаңдар гидрогеологиялық тәртіптегі
қабықты, ұсақ және орта 50 пайызға дейінгі, құрамында 10 пайыздан астам
айырбас натрийі бар, аз тұздалған, 0-40 см қыртысында гипс пен известь
ұнтағы жоқ, сондай-ақ аз тұзды, минералданған және жер асты суларының
тереңде жатқанын есепке алғанда шабындық сортаңдар кешендері. Оларды
жақсартуға өңдеудің ауыспалы жүйесінің негізінде іріктеп химиялық
мелиорацияны қолданғанда қол жеткізуге болады. Тың сортаңдарды химиялық
мелиорациясыз қосарлап өңдеу технологиясы бойынша игереді.
4. Далалық, шабындық-далалық гидрологиялық тәртіптегі, қабықты, ұсақ
және орта 50% дейін, тұздалған, құрамында 10% астам айырбас натрийі бар,
0(0 см қыртысында гипс пен известь ұнтағы жоқ сортаңдар, 30-дан 50% дейінгі
ұсақ таңбалы және салмағы 50% жоғары далалық сортаңдар кешендері. Топырақты
тұтастай химиялық мелиорациямен жақсартады. Тың сортаңдарды (30 пайыздан
аспайтын қабықты сортаңдарды қоса алғанда) өңдеудің қосарланған
технологиясы бойынша игереді.
Далалық және шабындық-далалық терең және орта (10-15%
аспайтын) сортаңдар, сондай-ақ жоғары карбонатты аз натрийлі 0(40
қыртысында тұздалған ортадан аздау және түрлі дәрежедегі сортаңды
топырақ кешендері. Аталмыш топтағы тың сортаңдарды үш жолақты
жыртып игереді.
Далалық, жоғары гипсті, ұсақ және қабықты орта және аз
натрийлі, 0-40 см қыртысында аз тұздалған сортаңдар. Бұл
сортаңдарды плантажды жыртуды қолданғанда игеру мүмкін. Орта
натрийлі, жоғары карбонатты сортаңдарда 0-10 см қыртысқа есепке
алғанда аздап мелиоранттарды енгізген дұрыс.
Шабындық, шабындық-далалық және далалық жоғары карбонатты
және терең карбонатты орта әрі ұсақ, құрамында натрийдің бар-жоқ
екендігіне қарамастан, 0(0 қыртысында күшті және орташа тұздалған
сортаңдар. Оларды қосарланған өңдеу технологиясы бойынша игереді.
Қабықты, шабындық, шабындық-далалық және күшті тұздалған
далалық сортаңдар. Бұл топтағы сортаңдарды күрделі гидротехникалық
мелиорациялау жолымен жақсартуға болады. Бұл топырақтағы
жайылымдарды әбден жақсартуды өткізгеннен кейін барып пайдаланады.
Сортаңды кешендерді тиімді пайдалану және жоғары өнім алу үшін
оптимальді технологияны іріктеп алу – сортаңдарды игерудегі ең маңызды
қадамдардың бірі.
Сортаңды, соның ішінде төмен қолды сортаңды жерлерді игерудің дұрыс
технологиясын таңдап алу үшін топырақ-мелиоративтік іздестірулерді жүргізу,
суландырылатын учаскеде негізгі топырақтың түрлілігін анықтау, жер асты
суларының орналасу дәрежесін білу, сортаңдық дәрежесін, тұздылығын, нитрат
азотының құрамын, топырақтағы фосфордың жылжымалы құрамын қабылданған
топырақ-мелиоративтік зерттеулер әдістемесіне сәйкес анықтау қажет.
Зерттеулер қорытындылары бойынша біз әзірленген нұсқауларды есепке ала
отырып, агроөндірістік топты анықтау, сортаңды кешенді игерудің
технологиялық картасын жасау қажет.
1.4. Ауыл шаруашылығы дақылдарының галофитті,
сорға төзімді түрлері мен сорттарын іріктеп алу принциптері
ҚР Жер агенттігінің деректері бойынша Қазақстанда сортаңды және
сортаң топырақты алқап 100 млн. га құрайды. Қара топырақты аймақта
тұздалған топырақ¼ аумақты алады. Олар жоғары потенциалды құнарлылыққа ие,
гумус құрамы жағынан аймақтық топырақтардан қалыспайды. Бірақ, қолайсыз су-
физикалық, физика-химиялық, биологиялық өзгешеліктері және құнарлану
тәртібіне орай олардың құнарлылығы өте төмен. Далалық аймақта ол 0,2- 0,3
және құрғақ далалық аймақта 0,1- 0,2 тга шөптен аспайды.
Теріс су-физикалық және биологиялық өзгешеліктер сортаңды көкжиектің
болуына байланысты, ал қолайсыз емес химиялық өзгешеліктер сортаңнан тыс
көкжиекте, суда еритін тұздар мен ортаның сілтілік реакциясының
өсімдіктердің өсіп-өнуі үшін токсикалық заттар шығаруымен байланысты болып
отыр.
ҚР, ТМД, шетелдің көптеген ғылыми мекемелерінің және біздің
зерттеулеріміз, ғылыми-негізделген әдістерді және мелиорация тәсілдерін
қолданудың өзі олардың өнімділігін 5-6 есе және одан астам арттыруға
мүмкіндік беретіндігін (Ә.Т.Хұсайынов, Подбор травосмесей для освоения
комплексных солонцовых почв Приишимской лесостепи.) дәлелдеп отыр.
Сортаңдарды суландырудың тәсілдері мен әдістерін үйлестіру, оларда өсіріп-
өндіру үшін ауыл шаруашылығы дақылдарын іріктеп алу сортаңдардың аса көп
өзгешеліктерімен тығыз байланысты. Мәселен, бір аймақ деңгейінің өзінде,
аймақшада және тіпті шаруашылықта сортаңнан тыс көкжиектегі қуаттылығы,
сортаңдық дәрежесі, тұздалуы және химиялылығы, суда еритін тұздардың жату
тереңдігі, карбонаттар, гипс, т.б. жөнінен әртүрлі болып келеді.
Сортаңдардың агромелиоративтік өзгешеліктеріне аймақтың биоклиматтық
жағдайларына және агроқұрылымдардың экономикалық мүмкіндіктеріне орай
сортаңдарды суландырудың химиялық, агробиологиялық және агротехникалық
әдістерін қолданады.
Ана да, мына да әдісті пайдаланудың барлық жағдайларында да
сортаңдарды мелиорациялаудың табысты болуын ауыл шаруашылығы дақылдарының
тұзды төзімді түрлері мен сорттарын іріктеп алуды анықтайды.
Осы тұрғыда ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алудың көптеген
экспериментальді деректері мен өндірістік мысалдары бар. Мұнда, ең бастысы
дақылдар мен сорттарды алу аймақтың табиғи климаттық жағдайларына және
топырақтың агромелиоративтік өзгешеліктеріне, негізінен алғанда, сортаңдық,
тұздалу дәрежесіне, т.т. байланысты. (В.И.Кирюшин Сортаңдар және олардың
мелиорациясы Алматы, Қайнар, 1975.)
Әдебиеттерге шолу орман-далалық аймақта тамырсыз перей шөпті, ақ және
сары түйебұршақты, жоңышқаны, т.б. өсірудің өзі жақсы нәтиже беретіндігін
көрсетіп отыр. Біржылдық дақылдар ішінде сұлы, арпа, тары, могар өздерін
жақсы жағынан танытты. (Хұсайынов Ә.Т. Подбор однолетних кормовых культур
для возделывания на гидроморфных средних солонцах). (Ә.Т.Хұсайынов.
Уәлихановтық оқулар – 3: Республикалық ғылыми-практикалық конференция
материалдары – Көкшетау, 1996. 7б, 188-189 беттер). Далалық аймақта
көпжылдық шөптерден бидайық тұқымдас мал азығын, Сібір волоснецін, түйе
бұршақ пен жоңышқаны, біржылдық шөптерден – тарыны, могарды, чумизаны және
судан шөбін (21) өсіру ұсынылады.
Ғалымдар ауыл шаруашылығы дақылдарын олардың тұз және сортаңға
төзімділігіне орай топтап жасады. Ал В.И.Кирюшин мұндай классификацияны
Солтүстік Қазақстан жағдайларына орайластырып берді. Оның шкаласы бойынша
дақылдар мына төмендегідей орналасқан:
тұздалуға төзімді дәреже бойынша өте күштіге перей, қыша; күштіге –
арпа, ақ және сары түйе бұршақ, арпа; ортаға – перей, регнерия, жоңышқа,
бидайық тұқымдас мал азығы, азықтық тары, могар, астықты тары, сұлы;
әлсізіне – экспарцет, сорго, судан шөбі жатады;
Сортаңдылау жерге төзімділерге ең күштісіне ақ және сары түйе бұршақ,
қыша, арпа; күштіге – перей, ортаға – жоңышқа, регнерия, бидайық тұқымдас
мал азығы, сұлы, астықты тары, могар, судан шөбі; әлсізіне - бидай, сорго
жатады.
Атап айту керек, топырақтың сортаңдығына түйе бұршақ өте төзімді болып
келетұғын болса, ал тұзға төзімділігі жөнінде олай дей алмаймыз. Мұндай
пікірді әрине, басқа бір жылдық және көпжылдық шөптер туралы да айтуға
әбден болады.
Мысалға бір жылдық дақылдар арасында қыша аса көбірек тұздалғанға
төзімді келеді. Ал сортаңға да, топырақтың тұздануына да арпа өте төзімді
болады.
Бидай, тұздалғанға орташа төзімді деп саналғанымен, сортаңға аса
шыдамды емес. Судан шөбі де, тап осы сияқты, біріне төзімді болса,
екіншісіне төзімсіздеу. Осы себепті көпжылдық шөптердің қайсысы болсын бір
жылдық шөптерге қарағанда екеуіне де бірдей төзімдірек келеді.
Тұтастай ғылым мен практикада галофитті дақылдардың шектеулі жиынтығы
ғана белгілі. Қазіргі уақытта еліміздің түрлі аймақтарында сортаңды және
тұзды топырақтарда өсіріп-өндіру үшін арнайы дақылдар іріктеліп алынды.
Бірақ сортаң дәрежеде мұндай зерттеулер аз жүргізілген. Бұл бағытта
селекциялық жұмыс та жүргізілмейді. А.И.Бараев атындағы Қазақ ғылыми-
зерттеу астық шаруашылығы институты абиотикалық факторлардың жаңа сорттарын
шығарғанда олардың құрғақшылыққа және жапырылып қалуға шыдамдылығын
есептейді. Ал жоғары өнімді, төзімді сорттар жөнінде (сортаңға, тұзды
жерлерге) тұтастай мақсаткерлікпен селекция жұмыстары жүргізілмейді. Әйтсе
де 20-шы ғасырдың аяғында мұндай жұмыс Қарабалық ауыл шаруашылығы тәжірибе
станциясында өткізіле бастағанымен бұл мүлдем жетімсіз.
Осыған байланысты Көкшетау университетінің қолданбалы экология
кафедрасында біз тұздалудың түрлі үлгілерінде ауыл шаруашылығы дақылдары
сорттарының галофиттігі мен сортаңға төзімділігін оқып үйрену жөнінде
зерттеулерімізді бастадық. Жүргізілген зерттеулер тұзға, сортаңға аса
төзімді біржылдық және көпжылдық шөптерді, сондай-ақ дәнді дақылдарды
іріктеп алуға мүмкіндік береді. Осы орайда бізде табанды ғылыми және
өндірістік-қажеттілік бар.
Сортаңдарды мәдени меңгерудің фитомелиоративтік ролі. Профессор
К.П.Пак (1975) сортаңды топырақтарды мәдениеттендіру жөніндегі шаралар
кешенінде өсімдіктер организмдерінің қатысуының үлкен мәні бар екендігін
атап көрсетеді.
Сортаңдарда өсірілетін ауыл шаруашылығы өсімдіктерін алғашқы игеру
жылдарында фитомелиорант немесе мәдени-меңгеруші ретінде, ең алдымен
мынадай биологиялық өзгешеліктерді құрғақшылыққа, тұздылыққа және сортаңға
төзімділігін ескеру қажет.
Сортаңдарды мәдени-меңгеруші ең алдымен, топырақтың қолайсыз су
тәртібіне қарсы тұрарлықтай қабілетке ие болуы керек. Мұндай жағдайда
сортаңға төзімді ұғымы өсімдіктердің топырақтың қолайсыз су-физикалық
өзгешеліктеріне ыңғайластыруға бағытталғандай болып келеді.
Тұщыландыру процесінде биологиялық ықпалдың механизмі топырақта өте
күрделі. Көмірқышқыл ізбес (әк), топырақ ерітіндісінде көмірқышқылға
айнала отырып, суда бикорбанат-кальций катионы түріне келіп, жұтылған
натрийге жеңіл айырбасталады.
Кейіннен жоғары мәндегі рн сортаңдарындағы кальций карбонаттарының
еруі және айырбас кальцийдің қозғалысы күшті төмендеген. Топырақ ауасында
көмірқышқыл газы концентрациясының артуы осы топырақта кальций
карбонаттарының еруінің күшеюінің маңызды факторы болып табылады.
Топырақ ауасындағы көмірқышқыл концентрациясы оның тамырларынан
олардың дем алғандағы бөлініп шығуынан, сондай-ақ топырақтағы
микробиологиялық процестердің интенсивтілігіне байланысты.
Тұщыландыру процесінде органикалық заттың қатысуының белсенділігі
органикалық заттардың санына, олардың орналасуына және бұлардың топырақтың
карбонатты және сортаңды көкжиектерімен жақсы қатысуына байланысты.
Мұндайда тамырлы және қалдықтар басты орын алады, өйткені олардың саны
өсірілетін дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес өзгеріп отырады.
К.П.Пактың деректері бойынша топырақта жоңышқа аса көп органикалық
салмақ қалдырады. Ал М.Сахаринаның (1940) зерттеулері жоңышқа тамырларының
өсуі 0-25 см топырақ қыртысында пайдаланылғанында үшінші жыл (жоңышқаның 4-
ші жыл өмірінде) болғанда байқалатындығын көрсетті.
Яғни, топырақта жинақталатын органикалық салмақтың үлкендігі өнімнің
көлеміне тікелей байланысты болып табылады. Мәселен, К.П.Пак былай деп
көрсетеді: Жер астындағы салмақтың жоғары өнімі және қуатты тамыр жүйесі –
өзара байланысты құбылыс.
Яғни, табиғи мал азығындық жайылымдардың құнарлылығын арттыру және
топырақты органикалық затпен молықтыру, сортаңды топырақты түбегейлі
жақсарту жөніндегі шаралардың жалпы жүйесінің ажырамас құрамды бөлігі болып
табылады.
Сортаңдарды мәдени-игерушілерді іріктеп алу. Сортаңды шабындықтарды
түбегейлі жақсартуды В.С.Егоров (1973) арзан азықтық жемді өндірудің
маңызды резерві деп есептейді. Сортаңды топырақты өңдеудің технологиясын
сақтау және дақылдарды дұрыстап іріктеп алу мал шаруашылығы үшін азық
өндірісін едәуір көтеруге мүмкіндік берді.
Мәдени-игерушілер ретінде сортаңды жерлерде табиғи азықтық
жайылымдарды түбегейлі жақсарту үшін неғұрлым құрғақшылыққа төзімді, сортаң
және сортаңды жерлерге шыдамды өсімдік түрлерін, бидайық тұқымдас мал
азығын, ақ және сары түйе бұршағын, көген, тамырсыз бидайықты, қияқты, сары
жоңышқаны, изенді, т.б. пайдалану керек. (К.П.Пак, 1975).
Сортаңдардың мәдени-игерушілерін іріктегенде физиологиялық
төзімділігін ғана есепке алып қоймай, сонымен бірге аталмыш дақылдың
шаруашылық құндылығын, яғни оның шығымдылығын да есептеп отыру керек.
В.С.Егоров (1973) сортаңды топырақтар Барабин ойпатындағы жақсартылған
шабындықтардың ұзақ мерзімділігі және өнімділігінің тұрақты болуы шөптер
мен шөп тектес қосындылардың түрлерін іріктеп алуға байланысты деп атап
көрсетеді. Не ексең, соны орасың демекші, алтын шөптен жайылымдық мал
азығы, ал шөптің қосындыларынан жоңышқаның түр-түрі өсіп шығады. Үш жылда
мұндай шөптердің шығымдылығы да бәлен есе артып, сортаңды жерлерді
түбегейлі жақсартуға жұмсалған шығын екі жылдың өзінде ғана өтеліп шығады.
Ә.Т. Хұсайыновтың (1982) тәжірибелерінде екі және үш компонентті шөп
қосындыларының варианттарында, түйе бұршақтан, жоңышқадан, бидайық тұқымдас
мал азығынан, кострецтен (жамбас басы – мықын), құралған шөптесіндерден
таза егістіктерге қарағанда анағұрлым мол өнім жиналған.
И.Т.Трофимов, Ю.А.Гладков, В.С.Курсаковалар (1978) тұзды топырақтарды
игеру үшін көпжылдық шөптердің түр-түрін егуді ұсынады. Ал құнарлы, орта,
терең сорларда, шабындықты – қара топырақты сортаңдарда: Сібір ауыл
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының – 189 кострецін, Омбыдан – жоңышқа
түрлерін, Медет ақ түйе бұршағын, Сібір сары түйе бұршағын, т.б. егу қажет
деп ұсынады.
Сөйтіп, сортаңдарды игеру үшін топырақтың агромелиоративті
өзгешеліктеріне тиісті және нақты аймақтың биоклиматтық жағдайларына
бейімделген ауыл шаруашылық түрлері мен сорттарын, тұзға, сортаңды жерлерге
төзімді тұқымын іріктеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Солтүстік Қазақстанның топырағының европалық
үйлестіктен айыратын негізгі ерекшеліктері сортаңдығының көптігі болып
табылады. Мұны жыртынды алқаптың жетімсіздеу тығыз қатпарынан, суға еритін
тұздардың аса жоғары жатқан пішінінен аңғаруға болады.
Сортаңды жерлер біздің еліміздегі ауыл шаруашылығы алқаптарын
кеңейтудің үлкен резерві. Әйткенмен олардың көпшілігі түбегейлі
жақсармайынша игеруге жарамсыз.
Тұзды топырақтағы өсімдіктердің өсуі топырақ ерітіндісінің
концентрациясы мен химиялық құрамына байланысты. Тұздың суға ықпалын
байланыстыратын жәйт, тұздың концентрациясы артқан сайын ол өсімдіктер үшін
өте өтімді болады. Сөйтіп, көптеген мәдени дақылдар топырақта суға еритін
тұздардың болуына байланысты әрі қарай дами алмайды немесе өте төмен өнім
береді.
Сортаңды жерлердің ауқымды алқаптарында қысқа мерзімде түбегейлі
мелиорацияны өткізуді жүзеге асыру мүмкін емес. Міне, содан барып қосалқы
шаралардың мәні арта түседі. Сондықтан да сор мен аса тұзды топырақты
күрделі мелиоративті шараларды жүзеге асырғанда ғана игеруге болады.
Әсіресе, сортаңды топырақтағы табиғи азықтық алқаптар аса суландыруды қажет
етеді. Ал топырақтың құнарлылығын арттыруға органикалық және минералдық
тыңайтқыштарды енгізу, құрылымын жақсарту, топырақтың биологиялық
белсенділігін күшейту арқылы қол жеткізуге болады. Осы мақсатпен тұздалған
учаскелерді игерудің алғашқы кезеңінде тұзға төзімді ауыл шаруашылығы
дақылдарын сепкен жөн.
Әйтсе де тұзға төзімділігіне қатысты ауыл шаруашылығы дақылдарын
жақсарту жөніндегі зерттеулер аз болғандықтан, тұзды және сортаңды жерлерде
ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге арналған шектеулі ғана жиынтық бар.
Соған байланысты аса тұзды және тұзға төзімді ауыл шаруашылығы дақылдарын
және нақты биоклиматтық аймақ жағдайындағы сорттарды іріктеп алу өзекті
мәселе болып табылады.
Жұмыс мақсаты – сортаңды жерлерде өсіру үшін ауыл шаруашылығы
дақылдарының аса тұзды және тұзға төзімді, құнарлылығы мол сорттарын
іріктеп алу.
Зерттеулердің міндеттері:
1. Солтүстік Қазақстандағы өскіндері бойынша жаздық бидайдың
аудандастырылған және перспективалы сорттарының тұздалуының түрлі
үлгісіндегі галофиттігін анықтау;
2. Топырақ кеңістігінің (ортасының) тұздалу дәрежесі мен
химиялылығына байланысты жаздық бидайды егу нормаларына түзету енгізу
шкаласын жасау.
Ғылыми жаңалық. Ғалымдар ауыл шаруашылығы дақылдарының тұзды және тұзға
төзімділігіне байланысты топтарын зерттеп дайындады. Тұтастай ғылымда және
практикада галофитті дақылдардың шектеулі жиынтығы бар. Еліміздің түрлі
аймақтарында сортаңды және тұздалған топырақтарында өсіру үшін дақылдар
іріктеліп алынды. Бірақ сорттық дәрежесіне қарай, мұндай зерттеулер аз
өткізілді. Оның үстіне, бұл бағытта селекциялық жұмыс та жүргізілмейді.
Міне, осыған байланысты біз, Солтүстік Қазақстанда тұздалған түрлі
үлгідегі ауыл шаруашылығы дақылдарының аудандастырылған және перспективалы
сорттарының галофиттігін зерттеп үйрену жөніндегі зерттеулерімізді
бастадық. Зерттелетін сорт учаскелеріндегі жүргізілген зерттеулер тұзға аса
төзімді жаздық бидайдың сорттарын іріктеп алуға мүмкіндік береді. Әрине,
бұл үшін ғылыми және өндірістік қажеттілік бар.
Практикалық мәні. Солтүстік Қазақстандағы жаздық бидайдың
аудандастырылған және перспективалы сорты құрғақшылыққа, аязға аса төзімді
болғанымен тұзға аса төзімсіз. Тұздалған жерлерде өсіру үшін тұзға төзімді
сорттарды анықтау және енгізу оның шығымдылығын анағұрлым арттыруға
мүмкіндік етеді.
Зерттеу түрі. Солтүстік Қазақстанда жазғы бидайдың аудандастырылған
әрі перспективалы сорты болып табылады. Түрлі дәрежеде тұздалған хлоридті,
судьфатты, хлоридті-сульфатты, содалы және түрлі үлгідегі тұздалған орта
объекті болып саналады.
Жұмысшы гипотеза. Жаздық бидайдың тұздалған түрлі үлгідегі тұзға
төзімді сорттарын іріктеп алу оларды себудің нормативін түзетуге, сөйтіп
өскіндердің қалыпты өсуін, тиісінше, шығымдылығын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Өзекті сөз: галофиттігі, сортаңға төзімділігі, өсу қуаты,
лабораториялық шығымдылығы, тұздалу үлгісі.
1. ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1. Қазақстанның жер ресурстарының экологиялық жағдайы
Сортаңды жерлердің генезисі. Академик К.К.Гедройц 1928 жылы сортаңды
жерлердің генезисі мен мелиорациясы теориясын дайындады. Оның концепциясына
сәйкес сортаңды жерлердің пайда болуы натрийдің топырақ - жұту кешеніне
енуімен байланысты. Топырақ сіңірушілік кешенде натрийдің болуы топырақтың
бірқатар кері су-физикалық, физико-химиялық және технологиялық
ерекшеліктерін байланыстырады. Ал сортаңды жерлердің эволюциясы мына схема
бойынша өтеді: сор-сортаңды жер – сортаң топырақ. Яғни, сортаңды жерден
сортаң топырақтан қалыптасады. Ал сортаң топырақтың пайда болуы топырақтың
тұздылығымен байланысты болады. Топырақтағы тұздың жинақталу проценті
түрліше өтеді. П.С.Коссовичтің (1913) есебінше, тұз топыраққа атмосфералық
ылғалмен (жауын-шашын) сіңеді. Т.И.Попов (1914) болса тұздың жинақталуына
ағын сулардың тигізетін әсерін айтады. Л.А.Морякова мен Л.С.Травникова
(1972) топырақтың тұздалуын атмосфералық ылғалдың ауыс-түйісімен
байланыстырады.
Сортаңды жерлердің морфологиялық құрылымы. Әрбір топырақ өзіне тән
қабаттан, немесе генетикалық көкжиектерден тұрады. Топырақ карталарында
топырақ атауын индекстермен (Пд – шымды-күлгін, Л - орман топырақтары, Ч -
қара жер, т.т.) белгілейді.
Әрбір көкжиектің өз атауы мен индексі бір: Ао - орман жолақты көкжиек
немесе далалық кигіз; А - гумусті-аккумятивті көкжиек, Ап- жыртынды; А2 -
элювиальді; В - иллювиальді, немесе жуу көкжиегі; Т. -шым тезекті; С -
аналық тұқым; Д - алмалы-салмалы тұқым.
Топырақтың жоғарғы қабатында А. аккумулятивті- шірінді көкжиек орын
алады. Аталмыш қабаттың қуаттылығы осы топырақтың агрономиялық құндылығын
анықтайды.
Төменде В1 сортаңды көкжиек орналасқан. Құрғақ күйінде ол тығыз,
қатты, шикісінде – босаң және жұққыш. Сібір ауыл шаруашылығын
механикаландыру және электрлендіру ғылыми-зерттеу институтының нұсқауы
бойынша аталмыш қабаттың өңдеу кезіндегі оптимальді ылғалдығы 23-25 пайызды
құрауы керек. Өзі бағана іспетті, кесек құрылымды келеді. Ол жаңғақ кесекті
қоңыр-сұрғылт түске ұқсас болады.
Келесі күнбағыс іспетті В2 көкжиегі жаңғаққа ұқсас құрылымды, буырыл
түсті, гумус тәріздес, жинақталған тұз көздеріне тән болып келеді. Ауыспалы
В2С көкжиегі – сарғылт буырыл түстес, құрылымсыз, жоғарысында гумус
жұғындылары бар, тұз барлық көкжиегіне жинақталған. С – аналық тұқым
көкжиегі буырыл-сарғылт түстес, құрылымсыз. Ылғалдану кезінде төменгі
жағынан темірдің шала тотығы іспетті таңбалар білінеді.
Сортаңдардың топырақты пішінінің құрылысын Н.П.Панов, Н.А.Гончарова
(1972) мына түрде жазып көрсетеді. Сор пішіні бірқатар анық көрінетін
көкжиектерге бөлінеді: А гумусті – элювиальді (сордан тысқары), В1
сортаңды (иллювиальді), В2 сортаң асты, ВС ауыспалы және С - топырақ
құрайтын жыныс көкжиегі.
– А көкжиегі (0-2-ден 0-25 см дейін) қоңыр-сұрғылт, кесек немесе
пластикті, қабатты, кеуекті.
– В1 қоңыр немесе сұрғылт іреңді қоңыр түстес, бағаналы. Ал оның
кесектері жаңғақ түстеске бөлініп, жиектері глянціге ұқсас болады.
– В2 көкжиегі алдыңғысынан ашаңдау, призматикалы немесе жаңғақ түстес
келеді. Құрамында гипс пен карбонат бар. Одан С көкжиегі бөлініп шығады.
Сортаңдардың өзіндік ерекшеліктері. Сортаңдардың потенциялдық
құнарлылығы жоғары. Гумус құрамдылығы жағынан аймақтық топырақтардан кем
емес.
В.В.Докучаев өзінің Сібір қара топырағы атты еңбегінде Түмен,
Ялуторовск, Есіл, Называеск, Омбы, Калачинск, Каинск, тіпті Барабаның өзіне
дейін әрлі-берлі өткенінде сортаңдардың қара топырақпен алма-кезек алмасып
отырғандығын байқағандығын атап көрсетті. Яғни олар жекелеген төбешік болып
орналасып қоймай, керісінше басқа топырақпен кешенді түрде орналасатындығы
атап көрсетілді.
Сортаңды жерлердің физикалық-химиялық өзгешеліктері Н.А. Димоның
(1914), Д.Г.Виленскийдің (1924), К.Я.Глинконың (1924), тағы басқалардың
еңбектерінде де мазмұндалды. Сортаңды жерлердің ерекшеліктерін К.К.Гедроиц
(1928) егжей-тегжейлі жазды. Олардың кері физикалық ерекшеліктерін ол В1
көкжиегінің болуымен байланыстырады. Сортаңды көкжиек құрғақ күйінде тығыз,
ал ылғалды кезеңде жабысқақ өңсіз болып, атмосфералық ылғалды нашар
өткізеді. Аталған ерекшеліктер топырақты механикалық өңдеуді қиындатып,
оларда өсімдіктер үшін қолайсыз ауа тәртібін қалыптастырады.
Сортаңды жерлердің иллювиальді көкжиектерінің агрономиялық қолайсыз
өзгешеліктеріне мыналар жатады:
1) құрылымның жоқтығы;
2) жоғары шашырандылығы, тығыздығы, жабысқақтығы және бөртуі;
3) әлсіз, су өткізгіштігі, төмен сүзгіштік қабілеттілігі;
4) кері су және ауа тәртібі;
5) алмастырғыш натрий мен магнийдің жоғары құрамы;
6) топырақты ерітіндіде сода мен натрий гуматтарының қабаттасуы;
7) ортаның сілтілік реакциясы;
8) тамырсорғыш қабатта суда еритін тұздардың көп болуы.
Зерттеушілер В.А.Ковда (1963), К.П. Пак (1975) және басқалары да
осылай деп көрсетеді.
Батыс Сібірдің сортаңды жерлерінің өзіндік өзгешеліктері туралы
деректерді К.П.Горшенин мен В.И.Барановтар 1927 жылдың өзінде-ақ жариялаған
болатын. Аталмыш мақалада сортаңды жерлердің физикалық-химиялық сипаты
жазылумен қатар олардың топырақ құрылымының жайы, гидрологиялық кестесі,
топырақ кешендерінің геоморфологиясы мен құрылымы да мазмұндалады.
Кейіннен Орал мен Сібір маңындағы сортаңды жерлердің ерекшеліктерін
зерттеумен А.И.Оборин (1958), Н.В.Орловский (1937), Н.Д.Градобоев (1972),
А.С.Мигуцкий (1955), олардың ізбасарлары –Л.В.Березин, Н.В.Семендяева,
А.И.Парфенов, тағы көптеген басқалары айналысты.
Сортаң жерлерді игеру жөніндегі жұмыс ең алдымен, немесе түптеп
келгенде аталған кері өзгешеліктерді әлсіретуге бағытталуы тиіс.
1.2 Қазақстанның тұзды топырақтарының генезисі мен жағрапиясы
Солтүстік Қазақстанның аумағы үш табиғи-жағрапиялық орман далалық,
далалық және жартылай бос аймақты алып жатыр. Солардың әрқайсысының
деңгейінде түрлі табиғи-жағрапиялық аудандар бөлініп шықса, өздерінің
геологиялық құрылысы, геоморфологиясы, климаттық, өсімдіктер, топырақ
қабаты жөнінен тағы ерекшеленеді.
Аумақтың солтүстік бөлігін Батыс-Сібір төмендігінің оңтүстік шетінің
жоталары алады. Орталық, оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы-төбешікті және
үстіртті-тегіс, аудандар Орталық-Қазақстанның ұсақ-төбешігі деңгейінде
орналасқан. Батысында және оңтүстік-батысында өзі тектес Торғай асханалық
елі жатыр. Аумақтың батыс шекарасы бойында Заурал қыратының учаскесі
орналасқан, ол Оңтүстік Оралмен байланысады.
Геологиялық құрылысының күрделігілі мен топырағының әртүрлігі түрлі
топырақ құрайтын тұқымдардың дамуына ықпал етті.
Әсіресе негізінен өте ерте жауын-шашындар түсетін ширек шөгінділер көп
таралған. Олар орман тектес саз бен құмнан тұратын тау жынысы, сондай-ақ
элювиалды-делювиалды және аллювиалды шөгінділер болып келеді. Ең ертедегі
топырақжасау жыныс үштік жыныстар (дені түрлі-түсті тұзды балшық) және
ертедегі желмен түскен қабық ұсақ шоқылар аймағында шағын таңба болып
кездеседі (каолин тектес балшық негізгі жыныс).
Солтүстік Қазақстанның кең аумағының климаттық жағдайы ұқсас
еместігімен жер беті құрылысының бірыңғай болмауынан, ерекше ландшафтпен
ерекшеленеді.
Евразия материгінің орталығына орналасқан ол белсенді циклон
қызметінің аудандарынан алыста және Орталық Қазақстан және Орта Азия
шөлейттерінің әсерінен бұлттану мен жауын-шашын саны азаяды. Орта
көпжылдық жауын-шашын мөлшері далалық аймақтарда 200-350 мм, кей жылдары
әжептәуір ауытқиды. Солай болған уақытта радиациалық баланс жауған жауын-
шашын булануына қажетті жылу мөлшері екі есе асып түседі. Жыл бойы жауын-
шашын біркелкі бөлінбейді. Жылдық мөлшердің ең үлкен бөлігі жазғы маусымның
шілдеге келеді. Жауын-шашынның айлық мөлшері едәуір ауысып отырады. Жоғары
температура ауа ылғалдығының төмендігінен және қатты желден жазғы жауын-
шашын тез ұшып, өсімдік құрғақшылақтан жиі зиян шегеді.
Климаттың континеталдығы сөткелік, айлық және маусымдық температураның
тез өзгеруіне байланысты. Ауаның орта жылдық температурасы солтүстікте 0,40
тен оңтүстікте 4,30 ке дейін. Ең ыстық ай шілде, орташа температура 19-240,
ең жоғарғы 40-420. Ең суық ай қаңтар орташа температура 16-190.
Температураның сөткелік амплитудасы жазда жоғары 14-150. Олардың тез
өзгеруі өсімдіктердің өсуіне және дамуына кері әсерін тигізеді, әсіресе
жылуды жақсы көретін құмай, жүгері сияқты дақылдарға. Әсіресе өсімдіктердің
дамуына көктемгі кеш және күзгі ерте түскен суық кері әсер етеді. Олар
әдеттегідей мамыр және қыркүйек, ал маусымның басында және тамыздың аяғында
сирек кездеседі. Оң температура жиынтығы +100 жоғары Солтүстік Қазақстан
орталық бөлігінде 2000-24000. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 110-130 күннің
аралығында.
Ауаның ылғалдығы аумақтың орталық бөлігінде мамыр-қыркүйек кезінде
күндіз әдеттегідей 40% дейін, ал 13 барлық күннің – 30% төмен. Жалпы егін
шаруашылығына қолайсыз жылу мен ылғалдың ара қатынасы солтүстікте 20%,
оңтүстікте 0% дейін.
Желдің басым бағыты: солтүстік-шығыста жазда, оңтүстік-батыста қыста.
Қардың қалыңдығы қазан айының басында болуы мүмкін. Қалың қар түсуі
кездейсоқ болады. Ол әдеттегідей онша қалың емес, біркелкі түспегенде
топырақтың терең қатуына әкеледі. Қардың қалыңдығы сәуірге дейін
сақталады. Қыстан көктемге шығу қысқа, жылдам. Қардың еруі тез өтеді,
сондықтан жібитін топырақ өзіне жартылай ағып кететін суды сіңіріп
үлгермейді.
Сөз болып отырған аумақта негізінен дала топырағы – кәдімгі қара
топырақ (қоңыржай құрғақ дала) және оңтүстік (қуаң дала), сол сияқты қою
сарғылт және сарғылт топырақ (қуаң дала). Солтүстік Қазақстанның
топырағының негізгі шет аймаққа тән ерекшелігі, европалық ұқсастарынан
ерекшелігі оның жоғары сортаңдылығы және карбонандығы.
Аймақтық топырақтар өте жиі сортаң топырақтармен бірігіп, 5-10% тен 50-
70% дейін алаңға жетеді.
Сортаң жерлер Солтүстік Қазақстан далалық жерлерінде бейтарап ақ
сортаң және тұзды топырақтардың араласуымен топырақтың жоғарғы көкжиегінің
тұздануына әкеліп соғады.
Сортаңның пайда болуы топырақтың жер асты суларының төмендеуі
гидроморфиялық кезеңімен сай келеді. Бірақ оның көбі жер асты суларымен
байланыссыз. Олардың көп бөлігі топырақтың жер асты суларымен байланыссыз
жағдайда пайда болған. Сол уақытта топырақтың тұздалуы өсуде. Бұл жол
сортаң жерлерге көп қаражат жұмсамай агротехникалық шараларды өткізуге
болады. Үлкен сортаңды жерде қысқа мерзімде мелиорация (суландыру) жүргізу
мүмкін емес, сондықтан жергілікті іс-шараларды қолданудың маңызы артады.
Осыған байланысты жеке тұрғыдан мелиорация және сортаңдарды
пайдаланудың әр деңгейде оларды игерудің ұсыныстарын дайындау қажет. Ол
үшін зерттелетін аймақта сортаңдарды мелиорациалаудың теориялық негіздерін
білу қажет.
Бәрін есептей келіп, өндіріске сортаң топырақты пайдалануды тек
зерттеулер арқылы мелиорациялау жобаларын жасап, арнайы зерттеулер
жүргізіп, жобалау-іздеу жұмыстарының әдістерін белгілеу қажет.
Зерттеу Солтүстік Қазақстанның далалық аймақтарында 1963 жылдан 1974
жылға дейін Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының
стационарлық сортаңдарында орындалды.
1.3 Солтүстік Қазақстандағы сортаңды жерлердің агроэкологиялық
сипаты.
Солтүстік Қазақстанның сортаңды жерлерінің негізгі бөлігі қолдан
суарылмайтын жағдайда игеру үшін қара топырақты және сарғылт аймақта
шоғырланған.
Қазақстан топырағының ғылыми танымының бастауы революцияға дейінгі
кезеңде Переселенческий басқармасының топырақ-ботаникалық экспедициясының
зерттеулерімен орыс топырақ зерттеушілерінің басшысы К.Д.Глинканың
басшылығымен және тікелей қатысуымен жүргізілді. Бұған атақты топырақ
танушылар: Л.И.Прасолов, С.С.Неуструев, А.И.Безсонов, Н.А.Димо, Р.И.Аболин
және басқалары қатысты. Сөйтіп олар тұңғыш рет топырақ қабатының құрылысы
мен аймағының жалпы схемасын ашып, Қазақстан топырағының негізгі аймақтық
үлгілерін іріктеп, сипаттады. Экспедиция материалдары К.Д.Глинканың (1923.
1926) С.С.Неуструевтің (1926), Р.И.Аболиннің (1930) монографияларында және
А.И.Безсоновтың (1960) таңдамалы еңбектерінде толықтырылды. К.Д.Глинка осы
кезеңде аймақтағы сортаңдардың қалыптасуын тұздалу-тұздамау процестерінің
алмастырылуымен байланыстырып, ол кейінгі зерттеушілердің еңбектерінде
айғақтала түсті.
Бұдан кейінгі жағрафиялық классификациялық, жүйелілік, жерді сапалы
есептеу жөніндегі ауқымды зерттеулер (Е.Н.Ивановтың, 1930; Е.В.Лобовтың,
1944-1949; И.П. Герасимовтің, С.П. Матрусевичтің, 1945; А.М.Петелиннің,
1950; М.А.Глазовскаяның, 1952; А.М.Дурасовтың, 1958; С.И.Соколовтың, 1959;
Р.Д.Жанпейісовтің, А.А.Соколовтың, К.Ш.Фаизовтың, 1960; Л.И.Пачикиннің,
М.И.Рубинштейннің, 1960; Ю.В.Федориннің, 1960; В.В.Редковтің, 1964;
Ю.В.Евстифеевтің, 1966; Ю.Г.Евстифеевтің, У.У.Успановтың, 1972,т.б.)
Қазақстанның жер қорының құрамын аймақтар және аймақшалар бойынша сапалық
сипаттағы топырақ, оларды тиімді пайдалану жолдары туралы анықтауға
мүмкіндік берді.
Осы авторлардың деректері бойынша Солтүстік Қазақстанның қара
топырақты аймағы үш аймақшаға бөлінеді. Сілтілі қара топырақты аймақша
(оңтүстік орман даласы) Батыс Сібір ойпатының Солтүстік жағалауының
Қазақстан деңгейінде азғана территориясын (0,4 млн. га) алады. Жылдық
орташа ылғал көлемі 320-340 мм. деңгейіндегі аралықта болады. Вегетациялық
кезеңде ол 210 мм дейін жетеді. Жылдық ауаның орташа температурасы 0,4(С,
ауаның 10(С-дан жоғары температуралық кезеңінің ұзақтығы – 125 күн, ал оң
температураның сомасы – 2050(С. Гидротермикалық коэффициент 1,3-ке жуықтап,
ылғалдану коэффициенті 0,63-0,77 деңгейінде болады.
Кәдімгі қара топырақты аймақша (мейлінше құрғақ дала) Орал қыратының
солтүстік учаскелерін, Батыс – Сібір ойпатының оңтүстік бөлігін және Қазақ
ұсақ төбешігінің солтүстік аймағын алады. Аймақша алаңы 11,7 млн. га. тең
(У.У. Успанов, Ю.Г.Евстифеев, 1972). Ылғалдың жылдық орташа сомасы 300-330
мм. құрайды. Солардың ішінде өсімдіктердің өсіп-өну кезеңіне 180-210 мм
келеді. Ауаның жылдық орташа температурасы 10(С жоғары – 125-135 күн, оң
температура 10(С - дан астам сомада 2100-2200(С, гидротермикалық
коэффициент – 1(1 - 1,2, ылғал коэффициенті – 0,4-0,5.
Оңтүстік қара топырақты аймақшасы (құрғақшылықты дала) Солтүстік
Қазақстанда кең тараған, ол Орал қыраты аймағында Батыс-Сібір ойпатының
Қазақ ұсақ төбешігінің солтүстік бөлігінде орналасқан. Оның аумағы 13 млн.
га-дан астамды (Ю.Г.Евстифеев, У.У.Успанов, 1972; К.Ш.Фаизов, 1976)
құрайды. Ылғалдың жылдық орташа мөлшері –1, 250-300 мм, өніп-өсу кезеңінде
– 150-180 мм. Ауаның жылдық орташа температурасы – 1,1-2,4(С, 10(С
температурадан жоғары кезеңнің ұзақтығы – 130-140 күн, ал 10(С-тан жоғары
оң температура сомасы – 2250-2450(С, гидротермикалық коэффициент – 0,8-1,0,
ылғалдану коэффициенті – 0,4-0,5. Аймақшада құрғақшылықтың қайталануы 25
пайызға жетеді.
Оңтүстікке қарай қара топырақты аймақ бірте-бірте сарғылтқа ауысады.
Ондағы климат жылырақ және қара топырақты аймақ климатынан құрғақтау, бірақ
ауыспалы. Ылғал жылына 200 мм-ден 280 мм дейін, кейбір аудандарда одан да
астам түседі.
Қара-қоңыр түстес топырақ аймақшасы (құрғақшылықты далаңқы жер) 27,7
млн. га алаңды алады. Ылғалдың жылдық орташа сомасы 240-280 мм, өсіп-өну
кезеңінде 140-160 мм дейін түседі. Ауаның жылдық орташа температурасы 1,7-
3,4(С құрайды, 10(С температурадан жоғары кезеңнің ұзақтығы – 130-140 күн.
10(С температурадан астамының сомасы – 2300-2650(С, гидротермикалық
коэффициенті – 0,33-0,42. Құрғақшылықтың қайталануы 50 пайызға дейін.
Солтүстік Қазақстан топырағының европалық өзі тектес топырақтан
айырмашылығының негізгі провинциалдық ерекшеліктері тұздылығының және
карбон қышқылының жоғарылығы болып табылады. Содан барып жыртынды қабаттың
құрылымы онша тығыз болмай, суға ерігіш тұздардың аса көптігінің өзі соның
айғағындай болып саналады. Аймақтық топырақтар сортаңды кешенде көбірек
кездесіп, олардың қатысуы 5-10 пайыз алқаптан 50-70 пайыз және одан астам
алқапқа дейінгі кең ауқымда өзгеріп отыруы мүмкін.
Солтүстік Қазақстан жазықтарында сортаңдар және олардың кешендері
аумақтық таралымға ие. Олардың жүйелілігі, диагностикасы және генезисі
соңғы үш онжылдықта (Ю.В.Федориннің, 1960; Л.И.Пачикиннің,
М.И.Рубинштейннің, 1960; Р.Д.Жанпейісовтің, А.А.Соколовтың, К.Ш.Фаизовтың,
1960; И.Д.Громыконың және басқалардың, 1963; В.В.Редкийдің, 1964;
Ю.Г.Евстифеевтің, 1966; Ш.М.Чултуровтың, 1968, В.Н. Михайличенконың,
Ю.П.Паракшиннің, А.Н. Тачинаның, 1970, 1972; И.Я.Половицкийдің, 1972;
В.И.Кирюшиннің, 1976; В.И.Кирюшиннің, А.И.Бабичтің, 1978; В.Н.
Михайличенконың, 1979; А.М. Дурасовтың, Т.Т. Тазабековтің, 1984)
еңбектерінде толық көлемде мазмұндалды.
Солтүстік Қазақстанның генетикалық ерекшеліктері мен сортаңдарына
мелиоративтік баға беруді В.И.Кирюшин мен А.И.Бабичтің (1978) зерттеулеріне
сүйене отырып, Қазақстанның солтүстік облыстарындағы сортаңды жерлердің
11229 тіліктері бойынша жасалған деректерді толықтыруларға негізделген
тұрғыда қараймыз.
Аймақтық аспектіде сортаңды топырақтардың меншікті салмағы қарапайым
қара топырақты аймақшалардан сарғылт топырақты аймақшаға қарай көбейеді.
Сортаңдардың көпшілік бөлігі аймақтық топырақпен кешенде орналасып, ала-
құла үйлесулерді құрайды. Мұндайда сортаңдардың өзі қалыптасу жағдайларына
байланысты өзгешеліктерін көрсетуде ауқымды сипатымен ерекшеленеді.
Гидрологиялық тәртіп. Далалық сортаңдар жер астындағы сулардан
аулақтанып жазықтықтарда, жоғары көл және өзен террастарында, ал кейде тау
биіктіктерінде дамиды. Сортаңдардың топырақ құрамдас түрлері барлық далалық
аймақтың территориясында әдеттегідей, хлорид немесе (көбінесе) сульфат бар
бейтарап тұздалуымен сипатталады. Содалық тұздалу сирек кездеседі.
Гидрологиялық тәртіпті объективті диагностикалау үшін топырақ
қабаттарының су көтергіштік қабілеттері туралы деректер қажет. Ол ең
алдымен механикалық құрамына және пішіні бойынша оның өзгерістерінің
сипатына байланысты болады. Мәселен, қабаттың қатпарлылығы ылғалдың
капиллярлық көтергіштігін кемітеді.
В.Н.Михайличенко мен оның қызметкерлері (1972, 1979) сортаңдарды
қабаттық және жоғарғы ылғалдылыққа қатысу дәрежесі бойынша бірнеше бөлікке
бөлуге, әрекет жасағандарымен, бұған диагностикалық көрсеткіштер
ұсынылмайды. Керісінше қалыптасқан пікір бойынша (В.К.Михайличенко және
басқалары, 1972) автоморфты сортаңдардың гидроморфты және жартылай
гидроморфты түрлерінен анағұрлым артықшылықтарына қарамастан, Қазақстанның
барлық далалық аймағында картина былайша суреттеледі (В.И.Кирюшин,
А.И.Бабич, 1978). Қарапайым қара топырақты аймақшаларда шабындық сортаңдар
далалық сортаңдар шегінде болса, ал шабындық-далалық сортаңдар екі есе көп.
Оңтүстік қара топырақты аймақшада шабындық сортаңдардың үлесі далалықтың
төрттен бір бөлігін құрайды. Шабындық-далалық сортаңдардың меншікті салмағы
далалықпен салыстырғанда біршама жоғары. Күңгірт-сарғылт топырақ
аймақшасында далалық сортаңдардың шабындық-далалық сортаңдардан 1,7 есе,
шабындық сортаңдардың үлесі – аса үлкен емес екендігі байқалады.
Тұздалған топырақ. Солтүстік Қазақстанда топырақ құрамдас кеңістіктің
тұздалуы үштік және төрттік кезеңдегі интенсивті теңіз бен континентальді
тұздың жинақталуымен байланысты. Үштік жастағы тұздық аккумуляциялар
анықтауыш мәнге ие. Кейде үштік шөгінділер топырақ құрайтын кеңістікке
жатады да, оларда сортаң-сортаңды кешенді топырақ дамиды. Ал төрттік сазды
жамылғыштар болса көбіне үштік төсенішті тұздалған шөгінділермен тұз
алмасып жатады.
Солтүстік Қазақстанның топырағында европалық тектестермен
салыстырғанда тұздардың орналасу дәрежесі аса жоғары екендігін есептей
келіп, авторлар (В.И.Кирюшин, 1976; В.И.Кирюшин, А.И.Бабич, 1978)
Сортаңдарды мелиорациялау және тұзды топырақтың есебі жөніндегі
әдістемелік нұсқауларды ұсынылған тұздылығына байланысты топырақтың
классификациясына кейбір өзгертулер енгізілді. (М., 1970). Сортаңдардың
орналасу тереңдігі бойынша: а) сортаңды-тұздың жоғары құрамы 5-30 см
қабатта анықталады; б) жоғары сортаңды – 30-50 қабатта, в) орта сортаңды –
50-70 см қабатта; терең сортаңды – 70-100 см; д) терең тұздалған – 100-150
см қабатта білінеді. В.Н.Михайличенконың және басқаларының еңбектерінде,
1970, сортаңдардың тұздығы жөнінде басқаша бірқатар классификация беріледі.
Сортаңдардың көпшілік бөлігі көкжиектердің жоғары орналасуымен
сипатталады. Оның үстіне қабаттардың (тілік) жартысынан астамы сортаң
тұқымдас болып көрінеді. Тұтастай алғанда топырақтың тұздалуы жер асты
суларының күшеюімен өсе түседі.
Тұздалудың ең төменгі дәрежесі далалық сортаңдарда байқалады. Мұнда
сортаңды, жоғары – орта-және терең сортаңды жерлер тиісінше 39,4, 29,5,
19,3, 9,5 пайызды құрайды. Көкжиектердегі тұздардың құрамы ең көп жиналды
дегенде 1,0-1,5 пайызға, ал сортаңды сорларда – 2 пайыз және одан астам
болуы мүмкін. Шабындық және шабындық-далалыққа қарағанда тұщыландыру аймағы
үлкен қуаттылығымен және аз тұздалғандағымен сипатталады.
Тұтастай алғанда, сортаңды топырақтың тұздалуының жалпы көрінісі
тұздалудың дәрежесі мен сипатына байланысты топырақ құрамдас кеңістіктің
әртүрлі болуына, түрлі құрғатушылығына орай өте ала-құла болады. Аймақтық
аспектіде далалық сортаңды сортаңдардың үлесі 22 пайыздан қарапайым қара
топырақты аймақшаларда 41-44 пайызға дейін, ал оңтүстік қара топырақты және
қоңыр-сарғылт топырақта тиісінше көбейеді. Қоңыр-сарғылт топырақ
аймақшасында жоғары сортаңды сортаңдардың меншіктік салмағы қара
топырақтағы аймақтағы 25 пайыздан 34 пайызға дейін өседі. Соңғысында
тиісінше терең тұздалған, әсіресе қарапайым қара топырақты, яғни терең
сортаңды және тіпті терең тұздалған сортаңдар бар аймақшада сортаңдардың
үлесі көбейе түседі. Бұл осы топырақтың ылғалдануының аса қолайлы
жағдайларына және аса дамыған өсімдік жамылғысын жабылуына байланысты болып
отыр, өйткені ол ылғал мен тұздың қозғалысын кемітуге себепші болады.
Тұздардың тереңдікте жатуы тұтастай қабықты сорлардың тереңдікте болуына
байланысты көбейеді.
Топырақтың тұздылығын бағалауда тұздардың құрамының ерекше маңызы бар.
Тексерілген топырақтың тұзды аккумуляциясының құрамында бейтарап тұздардың
барлығы да белгілі. Содан тұздалған сортаңдардың үлесіне және соданың
қатысуымен небары 11 пайызға жуық сортаңды сорлардың тіліктері келеді.
Әсіресе, алдыңғы қатарда тұздалудың хлоридті-сульфатты үлгісі, оның үлесіне
сортаңды жерлердің үштен астам қабаттары, одан кейін сульфатты-хлоридті
(20%) түрлері тұрады. Ал жекелей хлоридті (17,6%) және сульфатты (16,3%)
сортаңдар аз дәрежеде таралған. Содалы тұздалған сортаңдардың үлесі кәдімгі
қара топырақты аймақшада көбейе түседі. Оған себеп, сода құрылымдық
биогендік факторлардың күшеюіне және топырақтың интенсивті ылғалдануына
және артықтау ылғалдануы жағдайында себеп болады. Міне, осыдан барып
автоморфтық сортаңдармен салыстырғанда гидроморфтық сортаңдарда сода
ролінің күшейе түсуі барлық қадағаланатын аймақшаларда байқалады.
Гипстендіру және карбонаттық. Жеңіл еритін тұздармен қатар
сортаңдардың көпшілік бөлігіне тұз пішініндегі гипстің болуы тән болып
келеді. Оның мөлшері тұздың жалпы мөлшерімен сәйкес болады.
Суландыру мақсаты үшін мелиоративті өңдеуге қолайлы тұзды гипстің
болуы қызығушылық тудырады. Жоғары гипсті сортаңдардың үлесі (олардың
гипстік көкжиегінің жоғарғы шекарасы, 40 см биік болады) кәдімгі қара
топырақты аймақшалардан 23 пайызға, қоңыр-сарғылт топырақ аймақшасында 31
және далалықтан шабындық-далалыққа және шабындыққа, сондай-ақ орташалаудан
ұсақ және қабықты аймақшаларда көбейе түседі. Соңғыларының аса тұзды болуы
гипсті әрдайым өзін-өзі суландыруға пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Сортаңдардың көпшілігінде кальций мен магний карбонаттары В2
көкжиегінен табылады. Шабындық сортаңдарда қайнау жолағы В1 көкжиегіне
көтеріледі, сирек жағдайларда, карбонаттардың болуы жоғары жақтан
байқалады. Далалық және шабындық-далалық сортаңдарда жоғарғы шекара көбіне
В1 көкжиегінен біршама төмен шекарада түсірілген. Басқаларға қарағанда
далалық сортаңдардың арасында терең карбонатты қабаттар жиі кездеседі.
Жұтушылық негіздердің құрамы. Сортаңдардың айырбас негіздерінің құрамы
кең ауқымда өзгеріп отырады. А көкжиегінде алдымен кальций, сонсоң магний
көбірек болады. Әдеттегідей айырбас натрий аздау келеді. Иллювиальді
көкжиекте айырбас натрий мен магнийдің үлесі өседі. Зерттелетін аймақта
айырбас (аз натрийлі) сиымдылықтан құрамында айырбас натрийдің 20 пайызы
бар сортаңдар басым келеді. Олардың қабат санының мөлшері екіден үштен асып
түседі. Көпнатрийлі сортаңдардың (айырбас натрийдің 20% астамы) меншікті
салмағы 6 пайызға жуық. Тұздалған жер асты суларының ықпалының күшеюіне
байланысты сортаңдарда айырбас натрийдің құрамы көбейе түседі.
Көпнатрийлі түрлер негізінен шабындық сортаңдарға тән. Орта натрийлі
сортаңдардың үлесі шабындық сортаңдардан 41 пайызға, далалықтан 18 пайызға
интенсивті түрде төмендейді. Бұл бағытта құрамында ең кемі 10% айырбас
натрийі айырбас сиымдылығы (9,5-нан 35% дейін) бар сортаңдардың саны көбейе
түседі. Сөйтіп гидрологиялық тәртіптегі үлгілерге қарағанда аз натрийлі
сортаңдардың (айырбас натрийдің 10-20% саны өзгертуге ұшырайды. Олардың
далалық және шабындық-далалық сортаңдардағы үлесі 40-44% ал шабындықта –
29% құрайды.
Аймақтық жоспарда кәдімгі қара топырақты аймақшада орта және
көпнатрийлі сортаңдардың көбеюі байқалады. Мұнда гидроморфтық және
жартылайгидроморфтық сортаңдар және интенсивті содалы жерлер басым болады.
Қалдық сортаңдардың санына қарай олардың жағына оңтүстік қара топырақты
аймақшалар елеулі түрде бөліне бастайды. Сортаңнан тыс көкжиек
қуаттылығының көбеюіне байланысты айырбас натрийдің құрамы кемиді.
Тұзды көкжиектердің барлық үлгідегі сортаңдардағы түсуіне орай
гидрологиялық тәртіп және аймақтық бойынша құрамында ең кемі 20% айырбас
натрийі және әсіресе айырбас сиымдылығынан кемі 10% сортаңдардың үлесінің
көбейетіндігі айқын көрінеді. Мұнымен қоса содалық және сульфаттық тұздалу
жағдайында орта және көпнатрийлі сортаңдардың жиі кездесуі көбейе түседі.
Сортаңды көкжиектердің түсуіне орай айырбас магнийдің ППК-дағы үлесі
кемиді, ал кальцийдікі – көбейеді. ППК-ның магниймен тығыздығы сондай-ақ
далалық сортаңдардан шабындық-далалыққа және шабындық сортаңдарға қарай
төмендейді. Алынған заңдылықтарға тиісті түсініктеме әлі берілген жоқ.
Солтүстік Қазақстан сортаңдарының генетикалық ерекшеліктері жайлы
жазылғандарды негізге ала отырып, В.И.Кирюшин, А.И.Бабич (1978), бұл
эволюцияны тұздалу жағдайының өзгеруімен байланысты деп санайды. Тұзды
көкжиектердің түсуіне орай сортаңдардың айырбас натрий жөніндегі
сортаңдығының дәрежесі едәуір төмендейді. Сондықтан да көнеден қалған
сортаңдар туралы тұзды көкжиектерге тереңдей орналасқан, қазіргі күнде тек
сыртқы бейнесі ғана қалған тұщыланған және тұщылануға жақын проценттерді
бастан өткізген сортаңдарды көзге елестетуге болады. Әйтсе де құрамында
айырбас натрий төмен көптеген сортаңдардың үлгісіне және басқадай жағына
қарамастан оларды көне сортаңдар қатарына да жатқызуға болмайды. Бұл
хақында және басқа сортаңды жерлер жайында да талас пікір тумауы керек.
И.Д.Громыконың және басқалардың пікірінше, 1963 сортаңдардың пайда болуы
айырбас натрийдің азғана бөлігінің өзінде де жүре бастайды.
Одан әрі авторлар сортаңдардың қалыптасуында гидроморфтық сатының
міндетті туралы қажет еместігі туралы да тұжырым жасайды. Әрине,
сортаңдардың гидроморфтан автоморфтыққа дейінгі эволюциясының жалпы схемесы
орын алады. Әйткенмен сортаңдар автоморфтық жағдайда да пайда болуы мүмкін.
Оған тереңде жатқан жер асты суларының (қыраттарда, тіпті тау
шатқалдарында) су тіліктеріндегі көптеген далалық сортаңды сорларды мысалға
келтіруге болады.
Физикалық өзгешеліктері. Сортаңдану процесі топырақ пішінін үш
бөлікке: механикалық құрамы бойынша ажыратылатын элювиальді, иллювиальді
көкжиектер және топырақ құрайтын кеңістік боп бөлшектенеді. Әдеттегідей
мұндайда сортаңнан тыс көкжиектің күрт азаюы, ал иллювиальді көкжиектердің
балшықты әрі әсіресе лайлы бөліктерімен толығуы байқалады. Сөйтіп В1
көкжиегіндегі лай мөлшері А көкжиегіндегі оның санынан көбіне 2-ге дейін
өсіп, 10-ға жетеді. Ол кәдімгі қара топырақты аймақша сортаңдарынан
оңтүстік қара топырақты аймақшасындағы, сарғылт сортаңдарға қарай көбейеді.
В.И. Кирюшин (1976) мұны гумустік заттардың бытырауымен түсіндіріп, соның
барысында топырақ бөліктері пішініне қарай орын алмастырып отырады дейді.
Топырақ құрайтын кеңістікпен салыстырғанда лайдың мұндай жинақталуы В2
және ВС көкжиектерінде де байқалады.
Сортаңдардың гранулометриялық құрамы бойынша пішіндерінің бөлшектену
себептері мынадай: 1) жұқа шашырау бөліктерінің жинақталуы (К.К.Гедройц,
1928 және басқалары); 2) гидролиз минералдары өнімдерінің аккумуляциясы
(А.Ф.Большаков, 1973), 3) шашырау бөліктерінің өздерінен де үлкендерінің
шашырауының салдарынан жинақталуы (И.Н.Антипов-Каратаев, 1953; С.Н.Алешин,
1973). В.И.Кирюшин мен А. И. Бабичтің (1978) айтуынша, лайдың жинақталуына
орай пайда болған сортаңдардың үлесі А. көкжиегінен шыққан сәтте екі есе
далалық сортаңдардан (16,7%), шабындық-далалықтан (22%) және шабындық
сортаңдардан (54,8%) көбейеді. Бұл құбылыс сортаңдардың дамуы гидроморфтық
жағдайларда өтіп жатқан немесе бұрындары өткен мерзімдік ылғалдануы
кезіндегі қалыптасу процестерімен (А.М.Можейко, 1960) түсіндіріледі.
Механикалық құрамы бойынша, гумус пішіндес барлық генетикалық
көкжиектердегі физикалық саздақ бөліктері, әсіресе Солтүстік Қазақстанның
далалық аймағындағы сортаңдардың көпшілігі аса қойыртпақ саздасынға және
лай-сазға жатады. Осы орайда аздап тығыздалумен гумустік-элювиальді
көкжиектер (1,2 - 1,3 г см) сипатталады. (В.Н. Михайличенко және
басқалары, 1970, В.И.Кирюшин, А.И.Бабич, 1972). Аймақтықпен салыстырғанда
олардың аса тығыздығы бұларда тозаңды бөліктердің болуымен байланысты.
Иллювиальді көкжиектерде аумақ массасы күрт 1,4-1,5 гсм-ге дейін өседі.
Оның үстіне аз натрийлі сортаңдар бұл қатынаста агрегаттарда бөліктердің
қалуына байланысты натрийлі сортаңдардан қалыспайды. Ауыспалы көкжиектерде
тығыздалу күшейіп, топырақ құрайтын кеңістікте аумақ массасы 1,6-1,7
гсм3 -қа дейін жетеді.
Сортаңдарды агромелиоративтік топтау
Сортаң топырақтарды мелиоративті өңдеу және химиялық мелиорациялау
әдістері бойынша сегіз топқа бөледі.
1. Қабықты және ұсақ қабықты сортаңдардың аймақтық топырақ кешендері
10% дейін. Сортаңдардың құнарлылығын арттыруға жерді қайта өңдеу, яғни
қатар орналасқан учаскелерден қара топырақты қыртыстарын әкеп енгізгенде
қол жеткізіледі. Бұл топырақты өңдеудің ауыспалы жүйесімен пайдаланады.
2. Қабықты, ұсақ және орта 10 пайыздан жоғары гидрогеологиялық
тәртібіне қарамастан, құрамында ең кемі 10 пайыз айырбас натрийі бар 0,40
см қыртысында аз тұздалған, гипс пен известь әк ұнтағы жоқ сортаңдар
кешендері. Оларды да өңдеудің ауыспалы жүйесімен пайдаланады.
3. Далалық, шабындық-далалық сортаңдар гидрогеологиялық тәртіптегі
қабықты, ұсақ және орта 50 пайызға дейінгі, құрамында 10 пайыздан астам
айырбас натрийі бар, аз тұздалған, 0-40 см қыртысында гипс пен известь
ұнтағы жоқ, сондай-ақ аз тұзды, минералданған және жер асты суларының
тереңде жатқанын есепке алғанда шабындық сортаңдар кешендері. Оларды
жақсартуға өңдеудің ауыспалы жүйесінің негізінде іріктеп химиялық
мелиорацияны қолданғанда қол жеткізуге болады. Тың сортаңдарды химиялық
мелиорациясыз қосарлап өңдеу технологиясы бойынша игереді.
4. Далалық, шабындық-далалық гидрологиялық тәртіптегі, қабықты, ұсақ
және орта 50% дейін, тұздалған, құрамында 10% астам айырбас натрийі бар,
0(0 см қыртысында гипс пен известь ұнтағы жоқ сортаңдар, 30-дан 50% дейінгі
ұсақ таңбалы және салмағы 50% жоғары далалық сортаңдар кешендері. Топырақты
тұтастай химиялық мелиорациямен жақсартады. Тың сортаңдарды (30 пайыздан
аспайтын қабықты сортаңдарды қоса алғанда) өңдеудің қосарланған
технологиясы бойынша игереді.
Далалық және шабындық-далалық терең және орта (10-15%
аспайтын) сортаңдар, сондай-ақ жоғары карбонатты аз натрийлі 0(40
қыртысында тұздалған ортадан аздау және түрлі дәрежедегі сортаңды
топырақ кешендері. Аталмыш топтағы тың сортаңдарды үш жолақты
жыртып игереді.
Далалық, жоғары гипсті, ұсақ және қабықты орта және аз
натрийлі, 0-40 см қыртысында аз тұздалған сортаңдар. Бұл
сортаңдарды плантажды жыртуды қолданғанда игеру мүмкін. Орта
натрийлі, жоғары карбонатты сортаңдарда 0-10 см қыртысқа есепке
алғанда аздап мелиоранттарды енгізген дұрыс.
Шабындық, шабындық-далалық және далалық жоғары карбонатты
және терең карбонатты орта әрі ұсақ, құрамында натрийдің бар-жоқ
екендігіне қарамастан, 0(0 қыртысында күшті және орташа тұздалған
сортаңдар. Оларды қосарланған өңдеу технологиясы бойынша игереді.
Қабықты, шабындық, шабындық-далалық және күшті тұздалған
далалық сортаңдар. Бұл топтағы сортаңдарды күрделі гидротехникалық
мелиорациялау жолымен жақсартуға болады. Бұл топырақтағы
жайылымдарды әбден жақсартуды өткізгеннен кейін барып пайдаланады.
Сортаңды кешендерді тиімді пайдалану және жоғары өнім алу үшін
оптимальді технологияны іріктеп алу – сортаңдарды игерудегі ең маңызды
қадамдардың бірі.
Сортаңды, соның ішінде төмен қолды сортаңды жерлерді игерудің дұрыс
технологиясын таңдап алу үшін топырақ-мелиоративтік іздестірулерді жүргізу,
суландырылатын учаскеде негізгі топырақтың түрлілігін анықтау, жер асты
суларының орналасу дәрежесін білу, сортаңдық дәрежесін, тұздылығын, нитрат
азотының құрамын, топырақтағы фосфордың жылжымалы құрамын қабылданған
топырақ-мелиоративтік зерттеулер әдістемесіне сәйкес анықтау қажет.
Зерттеулер қорытындылары бойынша біз әзірленген нұсқауларды есепке ала
отырып, агроөндірістік топты анықтау, сортаңды кешенді игерудің
технологиялық картасын жасау қажет.
1.4. Ауыл шаруашылығы дақылдарының галофитті,
сорға төзімді түрлері мен сорттарын іріктеп алу принциптері
ҚР Жер агенттігінің деректері бойынша Қазақстанда сортаңды және
сортаң топырақты алқап 100 млн. га құрайды. Қара топырақты аймақта
тұздалған топырақ¼ аумақты алады. Олар жоғары потенциалды құнарлылыққа ие,
гумус құрамы жағынан аймақтық топырақтардан қалыспайды. Бірақ, қолайсыз су-
физикалық, физика-химиялық, биологиялық өзгешеліктері және құнарлану
тәртібіне орай олардың құнарлылығы өте төмен. Далалық аймақта ол 0,2- 0,3
және құрғақ далалық аймақта 0,1- 0,2 тга шөптен аспайды.
Теріс су-физикалық және биологиялық өзгешеліктер сортаңды көкжиектің
болуына байланысты, ал қолайсыз емес химиялық өзгешеліктер сортаңнан тыс
көкжиекте, суда еритін тұздар мен ортаның сілтілік реакциясының
өсімдіктердің өсіп-өнуі үшін токсикалық заттар шығаруымен байланысты болып
отыр.
ҚР, ТМД, шетелдің көптеген ғылыми мекемелерінің және біздің
зерттеулеріміз, ғылыми-негізделген әдістерді және мелиорация тәсілдерін
қолданудың өзі олардың өнімділігін 5-6 есе және одан астам арттыруға
мүмкіндік беретіндігін (Ә.Т.Хұсайынов, Подбор травосмесей для освоения
комплексных солонцовых почв Приишимской лесостепи.) дәлелдеп отыр.
Сортаңдарды суландырудың тәсілдері мен әдістерін үйлестіру, оларда өсіріп-
өндіру үшін ауыл шаруашылығы дақылдарын іріктеп алу сортаңдардың аса көп
өзгешеліктерімен тығыз байланысты. Мәселен, бір аймақ деңгейінің өзінде,
аймақшада және тіпті шаруашылықта сортаңнан тыс көкжиектегі қуаттылығы,
сортаңдық дәрежесі, тұздалуы және химиялылығы, суда еритін тұздардың жату
тереңдігі, карбонаттар, гипс, т.б. жөнінен әртүрлі болып келеді.
Сортаңдардың агромелиоративтік өзгешеліктеріне аймақтың биоклиматтық
жағдайларына және агроқұрылымдардың экономикалық мүмкіндіктеріне орай
сортаңдарды суландырудың химиялық, агробиологиялық және агротехникалық
әдістерін қолданады.
Ана да, мына да әдісті пайдаланудың барлық жағдайларында да
сортаңдарды мелиорациялаудың табысты болуын ауыл шаруашылығы дақылдарының
тұзды төзімді түрлері мен сорттарын іріктеп алуды анықтайды.
Осы тұрғыда ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алудың көптеген
экспериментальді деректері мен өндірістік мысалдары бар. Мұнда, ең бастысы
дақылдар мен сорттарды алу аймақтың табиғи климаттық жағдайларына және
топырақтың агромелиоративтік өзгешеліктеріне, негізінен алғанда, сортаңдық,
тұздалу дәрежесіне, т.т. байланысты. (В.И.Кирюшин Сортаңдар және олардың
мелиорациясы Алматы, Қайнар, 1975.)
Әдебиеттерге шолу орман-далалық аймақта тамырсыз перей шөпті, ақ және
сары түйебұршақты, жоңышқаны, т.б. өсірудің өзі жақсы нәтиже беретіндігін
көрсетіп отыр. Біржылдық дақылдар ішінде сұлы, арпа, тары, могар өздерін
жақсы жағынан танытты. (Хұсайынов Ә.Т. Подбор однолетних кормовых культур
для возделывания на гидроморфных средних солонцах). (Ә.Т.Хұсайынов.
Уәлихановтық оқулар – 3: Республикалық ғылыми-практикалық конференция
материалдары – Көкшетау, 1996. 7б, 188-189 беттер). Далалық аймақта
көпжылдық шөптерден бидайық тұқымдас мал азығын, Сібір волоснецін, түйе
бұршақ пен жоңышқаны, біржылдық шөптерден – тарыны, могарды, чумизаны және
судан шөбін (21) өсіру ұсынылады.
Ғалымдар ауыл шаруашылығы дақылдарын олардың тұз және сортаңға
төзімділігіне орай топтап жасады. Ал В.И.Кирюшин мұндай классификацияны
Солтүстік Қазақстан жағдайларына орайластырып берді. Оның шкаласы бойынша
дақылдар мына төмендегідей орналасқан:
тұздалуға төзімді дәреже бойынша өте күштіге перей, қыша; күштіге –
арпа, ақ және сары түйе бұршақ, арпа; ортаға – перей, регнерия, жоңышқа,
бидайық тұқымдас мал азығы, азықтық тары, могар, астықты тары, сұлы;
әлсізіне – экспарцет, сорго, судан шөбі жатады;
Сортаңдылау жерге төзімділерге ең күштісіне ақ және сары түйе бұршақ,
қыша, арпа; күштіге – перей, ортаға – жоңышқа, регнерия, бидайық тұқымдас
мал азығы, сұлы, астықты тары, могар, судан шөбі; әлсізіне - бидай, сорго
жатады.
Атап айту керек, топырақтың сортаңдығына түйе бұршақ өте төзімді болып
келетұғын болса, ал тұзға төзімділігі жөнінде олай дей алмаймыз. Мұндай
пікірді әрине, басқа бір жылдық және көпжылдық шөптер туралы да айтуға
әбден болады.
Мысалға бір жылдық дақылдар арасында қыша аса көбірек тұздалғанға
төзімді келеді. Ал сортаңға да, топырақтың тұздануына да арпа өте төзімді
болады.
Бидай, тұздалғанға орташа төзімді деп саналғанымен, сортаңға аса
шыдамды емес. Судан шөбі де, тап осы сияқты, біріне төзімді болса,
екіншісіне төзімсіздеу. Осы себепті көпжылдық шөптердің қайсысы болсын бір
жылдық шөптерге қарағанда екеуіне де бірдей төзімдірек келеді.
Тұтастай ғылым мен практикада галофитті дақылдардың шектеулі жиынтығы
ғана белгілі. Қазіргі уақытта еліміздің түрлі аймақтарында сортаңды және
тұзды топырақтарда өсіріп-өндіру үшін арнайы дақылдар іріктеліп алынды.
Бірақ сортаң дәрежеде мұндай зерттеулер аз жүргізілген. Бұл бағытта
селекциялық жұмыс та жүргізілмейді. А.И.Бараев атындағы Қазақ ғылыми-
зерттеу астық шаруашылығы институты абиотикалық факторлардың жаңа сорттарын
шығарғанда олардың құрғақшылыққа және жапырылып қалуға шыдамдылығын
есептейді. Ал жоғары өнімді, төзімді сорттар жөнінде (сортаңға, тұзды
жерлерге) тұтастай мақсаткерлікпен селекция жұмыстары жүргізілмейді. Әйтсе
де 20-шы ғасырдың аяғында мұндай жұмыс Қарабалық ауыл шаруашылығы тәжірибе
станциясында өткізіле бастағанымен бұл мүлдем жетімсіз.
Осыған байланысты Көкшетау университетінің қолданбалы экология
кафедрасында біз тұздалудың түрлі үлгілерінде ауыл шаруашылығы дақылдары
сорттарының галофиттігі мен сортаңға төзімділігін оқып үйрену жөнінде
зерттеулерімізді бастадық. Жүргізілген зерттеулер тұзға, сортаңға аса
төзімді біржылдық және көпжылдық шөптерді, сондай-ақ дәнді дақылдарды
іріктеп алуға мүмкіндік береді. Осы орайда бізде табанды ғылыми және
өндірістік-қажеттілік бар.
Сортаңдарды мәдени меңгерудің фитомелиоративтік ролі. Профессор
К.П.Пак (1975) сортаңды топырақтарды мәдениеттендіру жөніндегі шаралар
кешенінде өсімдіктер организмдерінің қатысуының үлкен мәні бар екендігін
атап көрсетеді.
Сортаңдарда өсірілетін ауыл шаруашылығы өсімдіктерін алғашқы игеру
жылдарында фитомелиорант немесе мәдени-меңгеруші ретінде, ең алдымен
мынадай биологиялық өзгешеліктерді құрғақшылыққа, тұздылыққа және сортаңға
төзімділігін ескеру қажет.
Сортаңдарды мәдени-меңгеруші ең алдымен, топырақтың қолайсыз су
тәртібіне қарсы тұрарлықтай қабілетке ие болуы керек. Мұндай жағдайда
сортаңға төзімді ұғымы өсімдіктердің топырақтың қолайсыз су-физикалық
өзгешеліктеріне ыңғайластыруға бағытталғандай болып келеді.
Тұщыландыру процесінде биологиялық ықпалдың механизмі топырақта өте
күрделі. Көмірқышқыл ізбес (әк), топырақ ерітіндісінде көмірқышқылға
айнала отырып, суда бикорбанат-кальций катионы түріне келіп, жұтылған
натрийге жеңіл айырбасталады.
Кейіннен жоғары мәндегі рн сортаңдарындағы кальций карбонаттарының
еруі және айырбас кальцийдің қозғалысы күшті төмендеген. Топырақ ауасында
көмірқышқыл газы концентрациясының артуы осы топырақта кальций
карбонаттарының еруінің күшеюінің маңызды факторы болып табылады.
Топырақ ауасындағы көмірқышқыл концентрациясы оның тамырларынан
олардың дем алғандағы бөлініп шығуынан, сондай-ақ топырақтағы
микробиологиялық процестердің интенсивтілігіне байланысты.
Тұщыландыру процесінде органикалық заттың қатысуының белсенділігі
органикалық заттардың санына, олардың орналасуына және бұлардың топырақтың
карбонатты және сортаңды көкжиектерімен жақсы қатысуына байланысты.
Мұндайда тамырлы және қалдықтар басты орын алады, өйткені олардың саны
өсірілетін дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес өзгеріп отырады.
К.П.Пактың деректері бойынша топырақта жоңышқа аса көп органикалық
салмақ қалдырады. Ал М.Сахаринаның (1940) зерттеулері жоңышқа тамырларының
өсуі 0-25 см топырақ қыртысында пайдаланылғанында үшінші жыл (жоңышқаның 4-
ші жыл өмірінде) болғанда байқалатындығын көрсетті.
Яғни, топырақта жинақталатын органикалық салмақтың үлкендігі өнімнің
көлеміне тікелей байланысты болып табылады. Мәселен, К.П.Пак былай деп
көрсетеді: Жер астындағы салмақтың жоғары өнімі және қуатты тамыр жүйесі –
өзара байланысты құбылыс.
Яғни, табиғи мал азығындық жайылымдардың құнарлылығын арттыру және
топырақты органикалық затпен молықтыру, сортаңды топырақты түбегейлі
жақсарту жөніндегі шаралардың жалпы жүйесінің ажырамас құрамды бөлігі болып
табылады.
Сортаңдарды мәдени-игерушілерді іріктеп алу. Сортаңды шабындықтарды
түбегейлі жақсартуды В.С.Егоров (1973) арзан азықтық жемді өндірудің
маңызды резерві деп есептейді. Сортаңды топырақты өңдеудің технологиясын
сақтау және дақылдарды дұрыстап іріктеп алу мал шаруашылығы үшін азық
өндірісін едәуір көтеруге мүмкіндік берді.
Мәдени-игерушілер ретінде сортаңды жерлерде табиғи азықтық
жайылымдарды түбегейлі жақсарту үшін неғұрлым құрғақшылыққа төзімді, сортаң
және сортаңды жерлерге шыдамды өсімдік түрлерін, бидайық тұқымдас мал
азығын, ақ және сары түйе бұршағын, көген, тамырсыз бидайықты, қияқты, сары
жоңышқаны, изенді, т.б. пайдалану керек. (К.П.Пак, 1975).
Сортаңдардың мәдени-игерушілерін іріктегенде физиологиялық
төзімділігін ғана есепке алып қоймай, сонымен бірге аталмыш дақылдың
шаруашылық құндылығын, яғни оның шығымдылығын да есептеп отыру керек.
В.С.Егоров (1973) сортаңды топырақтар Барабин ойпатындағы жақсартылған
шабындықтардың ұзақ мерзімділігі және өнімділігінің тұрақты болуы шөптер
мен шөп тектес қосындылардың түрлерін іріктеп алуға байланысты деп атап
көрсетеді. Не ексең, соны орасың демекші, алтын шөптен жайылымдық мал
азығы, ал шөптің қосындыларынан жоңышқаның түр-түрі өсіп шығады. Үш жылда
мұндай шөптердің шығымдылығы да бәлен есе артып, сортаңды жерлерді
түбегейлі жақсартуға жұмсалған шығын екі жылдың өзінде ғана өтеліп шығады.
Ә.Т. Хұсайыновтың (1982) тәжірибелерінде екі және үш компонентті шөп
қосындыларының варианттарында, түйе бұршақтан, жоңышқадан, бидайық тұқымдас
мал азығынан, кострецтен (жамбас басы – мықын), құралған шөптесіндерден
таза егістіктерге қарағанда анағұрлым мол өнім жиналған.
И.Т.Трофимов, Ю.А.Гладков, В.С.Курсаковалар (1978) тұзды топырақтарды
игеру үшін көпжылдық шөптердің түр-түрін егуді ұсынады. Ал құнарлы, орта,
терең сорларда, шабындықты – қара топырақты сортаңдарда: Сібір ауыл
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының – 189 кострецін, Омбыдан – жоңышқа
түрлерін, Медет ақ түйе бұршағын, Сібір сары түйе бұршағын, т.б. егу қажет
деп ұсынады.
Сөйтіп, сортаңдарды игеру үшін топырақтың агромелиоративті
өзгешеліктеріне тиісті және нақты аймақтың биоклиматтық жағдайларына
бейімделген ауыл шаруашылық түрлері мен сорттарын, тұзға, сортаңды жерлерге
төзімді тұқымын іріктеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz