Рухани - адамгершілікке тәрбиелеудің шарттары
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
Анықтамалар мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1. Кіріспе ----------------------------------- ------------------------------
---------
I.тарау.БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің қазіргі кездегі зерттелу тарихына
шолу
1.2 Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттары
1.3 Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің мүмкіндіктері
1.4 Бастауыш сынып оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде отбасының
ықпалы
II. тарау ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН РУХАНИ-
АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Білім мазмұнымен рухани-адамгершілікке тәрбиелеумен ықпалдастығы
2.2 Эксперименттік тәжірибелер және оның нәтижелері ... ... ... ... .
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмысты келесі стандарттарға сілтемелер жасалған:
Анықтамалар мен қысқартулар
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң
тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеументтiк құрылымының
маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру
негiзi бастауышта қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Бастауыш мектептен бастап
оқушыларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау
адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып Қазақстан Республикасының азаматы деген
атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ.
Сондықтан да бастауыш мектептен бастап оқушының жан-жақты дамуына басты
назар аударылуы керек.
Оқушының жан-жақты дамуына бағыт-бағдар берушi- мұғалiм. Бастауыш
бiлiмнiң мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып
қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажеттi тәрбие берiп, оны тәжiрибеде
қолдана бiлу үшiн өздiгiнен жұмыс iстеуге, адамгершiлiк мәдениетiн
қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық, психологиялық
зерттеулерiнiң анықтауы бойынша мектептiң бастауыш сыныбындағы кезеңi
баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
Ғалым-педагог Л.В.Занков “Оқыту-оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамасыз етуi қажет”- дейдi [9,32].
Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi тәсiлдерiне ұлттық
педагогика элементтерi де жатады. Қазiргi таңдағы қазақ педагогикасының
мiндетi – адам бойындағы жақсы қасиеттердi жас ұрпаққа үйрету, ұлтжанды,
отансүйгiш, әдептiлiк, ар-намысы биiк оқушылар тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-әрекетi басым. Жас бала - жас шыбық
тәрiздi қалай исең солай майысады. Сондықтан да бiлiм негiзi бастауыш
мектепте қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi
көңiл бөлу керек екенiн заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Оқыту мәдениетiнiң функциялылығы педагогтердiң де, оқушылардың да
рухани-адамгершiлiк әдептiлiк бiлiктiлiгiн қалыптастыруға бағытталады.
Оқыту мәдениетiнiң рухани – адамгершiлiк негiздерiн қалыптастырудың
функциялық мәндiлiгi мынаған бағдарланған:
- бiлiм беру үрдiсi субъектiлерiнiң тұлғааралық қатынастарының рухани
өрлеу тұрғысынан жаңарту;
- оқу әрекетiнiң психологиялық-педагогикалық қана емес, адамгершiлiк
негiздерiн де анықтау;
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң даму динамикасы, оның
iшiнде бастауыш мектеп жасындағы балаларға адамгершiлiк – рухани бiлiм
бiлiм беруде бастапқы идеал құндылықтарды, ұстаным мен мақсаттарды
қалыптастыруды талап етедi. Бүгінгі күні Өзін-өзі тану рухани-
адамгершілік білім берудің тәжірибелік бағдарламасы Қазақстан
Республикасының жекеленген оқу орындары мен мектепке дейінгі мекемелерде
сынақ алаңдарында жүргізілуде. Осы уақыт аралығында сынақ алаңдарында жұмыс
істейтін педагогтар Өзін-өзі тану бағдарламасының әдістемесін игеру
мақсатында қайта даярлау курстарынан сан мәрте өтіп, өз білімдерін
жоғарлатуда. Сонымен қатар бірнеше мәрте барлық деңгейлер бойынша оқу-
әдістемелік кешендер дайындалып, өңделіп, қайта жарық көрді.
Бұл өзекті мәселелерді шешудің негізі мені дипломдық жұмыс тақырыбын
Бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәні арқылы рухани-
адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары деп таңдауыма негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәнінде
арқылы рухани- адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi жолдарын
айқындап көрсету.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш сынып оқушыларының әдебиеттік оқу пәні
үрдiсi.
Зерттеу пәнi: Бастауыш сынып оқушыларының әдебиеттік оқу пәнінде
рухани –адамгершiлiкке тәрбиелеу жолдары .
Зерттеу мiндеттерi:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми педагогикалық, психологиялық,
әдіснамалық әдебиеттерді оқып ,саралау, талдау жасау.
әдiстемелiк ой-пікірлерге шолу жасау;
2. Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттары белгілеу.
3. Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің мүмкіндіктері көрсету.
4. Әдебиеттік оқу пәні бойынша бағдарламалар мен оқулықтарға талдау
жасау;
5. Әдебиеттік оқу пәнінде оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiн
қалыптастыру жолдарын, әдiс-тәсiлдерін анықтап, педагогикалық
эксперимент арқылы тиімділігін тесеру.
Зерттеу болжамы:
Егер, бастауыш сыныпта әдебиеттік оқу пәнінде оқушылардың рухани-
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру әдiс-тәсiлдерi тиімді қолданылса, онда
әдебиеттік оқу пәні оқушылардың рухани-адамгершілік мәдениетін
қалыптастырудың бір құралына айналып, дүниетанымдары кеңейгенімен қатар,
тәрбие деңгейлері де артар еді, өйткені әдебиеттік оқу пәнінің оқушылардың
рухани-адамгершілік мәдениетін қалыптастыруда мүмкіншілігі ерекше болар
еді.
Зерттеу әдiстерi:
1) Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге, оқулықтарға, әдiстемелiк
материалдарға талдау.
2) Педагогикалық бақылау.
3) Педагогикалық эксперимент.
4) Озат ұстаздар тәжiрибесiн талдау.
5) Сұрақ-жауап, салыстыру әдiстерi.
Зерттеу базасы: Ақмола облысы Степногрск қаласы, С.Сейфуллин атындағы №5
көпсалалы мектеп-лицейінің 2-сыныбы
I.тарау. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің қазіргі кездегі зерттелу тарихына
шолу
Адамгершiлiк мәдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасады,
әрбiр дәуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып, жетiледi. Сондықтан
да адамгершiлiктiң мәнiн абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың
табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыстыруға болмайды.
Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған
категорияларға мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк,
қарапайымдылық, кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс,
тағы басқалары. Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк
категорияларына, оның мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған.
Адамгершiлiк - адамдардың практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған
әдет- ғұрыптар мен дәстүрлердi тудырып, солармен сәйкес дамиды. Ал мораль
болса, шындыққа қарама- қарсы, терiс қарым- қатынаста пайда болады және
адамның өзiне субьективтi түрде мiндет қоя бiлумен туындайды. Адамгершiлiк
қасиеттерi отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте,
адамдардың iс-әрекетiнiң барысында бiр- бiрiмен араласуы нәтижесiнде,
қоғамдық тәжiрибе алуын өмiрмен байланыстыру арқылы қарлыптасады. Халықта:
“Ұяда не көрсең, ұшқанда соны iлерсiң” деген мақал бар. Тәлiм – тәрбие
болмаған жерде адамгершiлiк мәдениетi мен қасиетi де қалыптаспайды.
Адамгершiлiктi, оның жоғарыда айтылған категорияларын қалыптастыру
үшiн жүргiзiлетiн қатынастар аз емес, өте көп. Олар: дос- жарандармен, ата-
анамен, оқушы мен ұстаздың арасында қарым- қатынас орнату, өзара сыйласу,
қонақжайлылық, жолдастық, достық, туыстық қарым- қатынастар.
Адамге,ршлік –адам өмірінң рухани негіздепні, ойластырады, болжайды және
адамат құндылығын қалыптастырады. Адам жолында екітүрлі, бірі-біріне
қарама-қарсы ағыстар бар.Бір ағыс қаталдыққа жетелесе, екіншісі
–мейіріге талпынады деген Леккидің сөзінеде үлкен мән бар.Адамгершілік
мәселелерін қарастыруға философтар ерте кезден-ақ ререкше назар
аударғакнг. Мәселен, и.Кант өзінің Практикалық сананы сынау этикалық
шығармасында адамгершілік жүйесін емес, адамгершілік шыңдығынның
тұжырымдамасысы жасалған алдыңғы этикаклық дәстүрді қатты сынға алады.
Ол мораль мен адамгершілікті бір-біріне ұқсамасйтын ұғым деп қарастырады.
Адамгершлілікті Гегель, бір жағынан солардың көмегімен адамдырдың
тәртібін реттейтін әдет-ғұрыфптары мен дәстүрлерін, екінші жағынан,
моральға жанамак адамнның нақты міндеттері деп түсінеді.оның пікрі
бойынша , мораль адамгершілікке қарағанда неғұрлым кең ұғым болывп
саналады.
Оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу алдымызға мынадай міндеттер қойып
отыр:
• Оқушыны оқыцған шығармалардың басты кейіпкердің іс-әрекетінің
жағымды жақтарына көңіл аударып, талдауға түйін жасауға үйрету.
• Оқылған мәтіндерден кейіпкерлерге берілген авторлық көңіл –күйді
табу.
• Оқушының адамгершілік сана-сезіміннің , ақыл –ой қызметінң дамуны
қалыптасуына ықпал жасай отырып, адамгершлікке тәрбиелеуіне қозғау
салу
• Адамгершлік тәлімі жүреке жан шуағын орнатып, бұрыннан бойымызда бар
жақсы қасиеттерді дамытады. Жаман әдет пен теріс қылықтан тазарып,
жаны таза, көңілі ақ, рухани сезімдерге бай адакм болып қалыптасу
-өзекеті мәселе.Мейірімділік жылудан таракйды. Жүрек жылуының басқа
табиғат жылуы, күн көзінің жылуынан да әсері мол.
Осы күні педагогикалық білімі жоқ адамдар да білетін ереже-Тәрбиешінің
өзі тәрбиелі болуы керек. Бірақ кейбір мұғалімдеріміз өзін-өзі қайта
тәриелеуде бас тартқанадрыдң жауабы біреу-енді кеш, болары болды дейді.
Рухани адамгерщілк-тәрбиенің барысында әрдайым осы мүраттарды басты нысана
етіп ұстау қажет. Себебі баланың көзқарасы оның күнделікті іс-әрекетімен
сәйкес келмесе , олпр ойлауға шеберғ, бірақ іс-әркетке қарым-қатынасқа
жоқ адмадар болып қана шығады. Рухани тәрбиесі дұрыс балалар әрқашан
жақсы қасиеттерлді бойыңа сіңіріп, өз идиларына ұқсауға ұмтыладцы.
Таңдаған болавшақ мамандығыцна лайықты мінез-құлық қалыфптастырғысы
келеді.
Оқушылардың рухани-адамгершілік жеке басының даралық ерекшеліктеріне
мінез-құлық көрсеткіштері жатады. Мінез адамның өзіндік бағыт-бағдардың,
жан дүниесінің ерекшеліктерінің тұрлаулы белгісі.Тәрбиелі мінез адам
бойында ибалық қасиеттердің бар екендігін көрсетеді. Рухани дүнисі бай
қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы ой-өрісі кең адамдарды толық
мінезді адам дейміз.
Адамгершілік тәрбиесі -бұл тәрбиеленушінің қоғамдық мораль талаптарына
сай санасына, сезіміне, әдет-қылығына, мақсат бағытына жүйелі түрде ықпал
ету. Адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері:
1) ізгілік сана қалыптастыру; 2) инабаттылық сезімдер тәрбиелеу және
дамыту; 3) адамгершілік әдет-қылықтың ептіліктері мен дағдыларын
қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің құрамы: адам және қоғам байланысын
қалыптастыру, өз қылығының қоғаммен сәйкес болуы қажеттігін сезіндіру;
адамгершілік білімді адамгершілік нанымға ауыстыру, тұрақты адамгершілік
сезімдер мен сапалар орнықтыру; адамның басқалармен қатынасындағы жоғары
мәдениет пен адамгершілік әдеттерді бекіту.
Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесінің мазмұны жалпы адам
құндылығын жоғарылату қажеттігінен көптеген өзгерістерге бет бұрды. Осыдан
әрбір оқушыға төмендегі проблемалардың маңыздылығын түсіндіру ләзім:
1) адамға ең қымбат - өмір; 2) балалар - өмір жалғасы; 3)
тәртіптілікпен байланысқан еркіндік; 4) отансүйгіштік (патриотизм); 5)
ұлтжандылық; 6) интернационализм; 7) борыш, ар, намыс, ождан, тәртіп
сақтау, кішіпейілділік және т.б.
Қазіргі тәрбие жүйесіндегі ең маңызды да көкейтесті проблемалар - бұл
оқушылардың жыныстық тәрбиесі және еңбекке қатынасы.
Тәрбие ісінің этикалық бағьттағы құрылымына педагог адам моралі
туралы мәліметтер ендіреді. Мораль - адам санасының формасы және адамзат
мәдениетінің бөлігі. Мораль принциптерін, нормасы мен мәнін түсінуден
тәрбиеленушілер өздерінің және басқа адамдардың қылықтарын дұрыс бағалауға
үйренеді. Адамгершілік жағынан тұрақталған тұлға моральдық нормалардың
шындығына сенімді болады, оларды орындау қажеттілігін мойындайды. Бірақ,
адамгершілік нормаларды білу, түсіну наным-сенімдер бекуін өзінше
қамтамасыз ете алмайды, тек - олардың қалыптасуына қажетті алғышарттар ғана
болып есептеледі.
Адамгершілік білімдер баланың өмір тәжірибесіне өтіп, ой толғанысына
еніп, тәрбиленушілердің өзіндік талқы сарабына түскен болса ғана
адамгершілік нанымдар дәрежесіне көтеріледі.Этикалық тәрбие ісінің ең
басты мақсаты - адамгершілік мінез-құлықтарды қалыптастыру, тәрбие ісінің
күнделікті өмір жағдайындағы адамгершілік іс-әрекет бірлігінен құралады. Өз
қылықтарымен адам айналамен байланысып, ондағы жағдайлармен қарым-қатынас
бейнелейді.
Адамгершілік әдет-қылық тудыру үшін соған сәйкес жағдай жасау керек.
Жоғары адамгершілік іс-әрекет қажеттігін қалыптастыру — этикалы тәрбие
ісінің маңызды бөлігі.
Тұлғаның адамгершілік қажеттігін қалыптастыру — оның түйсік жүйесіне
моральдық нормалар мен принциптерді қабылдату процесі.
Адамгершілікті қажеттіктің көмегімен ізгілік мораль негізі - еркін таңдау
мүмкіндігі туады. Адамның еркін тандау мүмкіндігін дамытудан этикалы ТІ
функциясы орындалады. Әдет-қылықтар жүйесі адамгершілік әдеттерді
қалыптастырады. Әдеттерден адамгершілік қылықтарды қалау тұрақты
қажеттілікке айналады. Әдеттер қарапайым (қарым-қатынас ережесі, жүріп-түру
мәдениеті, тәртіп) және күрделі болады (еңбекке дайындық және оны
қажетсіну).
Тәрбие ісінің орындау мақсатында мектеп тәжірибесінде тексерілген
келесі ережелерді негізге алған жөн:
1. Адамгершілік тәрбие процесі адам үшін "күреске" айналмауы тиіс.
Тәрбие "күрес" емес, күнделікті күрделі жұмыстан тұратын ұзақ маңдай тер
ісі.
2. Тұлғаның ізгілікті қасиеттері өмір қажетінсіз қалыптаспайды.
3. Тұлғаны жақсылық жасауға ынталандыратын жағдайлар туындату қажет.
4. Бірнеше әдетті қатар бір мезетте дамытуға болмайды, оқушының жаңа
нормалар мен ережелерді қабылдауға дайындығын ескерген жөн: жаман қылықтары
болса, одан арылуы тиіс, олардың жақсы не келеңсіз екенін түсіндіру қажет.
5. Жоғары адамгершілік қасиет қарапайым, жәй нәрселерге негізделеді.
Гуманизм, сыйластық, қылық мәдениеті дағдыларын дамытпай, адамды
мейірімділікке тәрбиелеуге болмайды: сыпайылылық, есіркеушілік, сөйлеу
мәнері, мейір белгілері.
6. Ұжымдық, азаматтық тәртіпті түсіну сияқты адамгершілік қасиеттерді
тәрбиелеу үшін арнайы әдеттерді ұғыну керек: басқаларға қамқорлық, адамды
түсіну, өзінің эгоистік сезімін тежеу, ұжым талабын орындау, қауым
алдындағы міндеттер, өз ісі мен сөзіне жауап беру т.б.
7. Мораль арқылы жаман әдеттерді айыра білу: өте қатты сөйлеу,
басқалар сөзін бөлу және тыңдамау, тырнақ тістелеу, қол сілтеу т.б.
Арнайы мысалдар арқылы жастарға бір қарағанда еленбес әдеттердің салдарынан
болашақ өз өміріне келетін зиянды түсіндіре әрі нақты көрсете білуі керек.
Адамгершілігі бай адам-ең алдыцмен әділ,шыңшыл мейірімді
кешірімдіғқанағатшыл, ақылды, болады.Адамгершілігі бар болу деген не? Ол
қайырымдылықтан тұрады.Ал қайыорырымдылық қандай қасиет?Ол үшін Мен
қвандай болуға тиіспын? Адам болу деген не? Сұрақтарға жауап беруіміз
керек. Мысалы терк әдемі өсу үшін ылғал, күннің көзі, түорлі тыңайтқыштар
мен қоректік заттарды топырақтан бойна сіңіру қажет, сонда белгілі өсу
сатысына жетеді. Теректің жақсы өсіп дамуына құнарлы топырақ ,
ауарайының қолайлы болуы.т.б жағдайлар әсер етеді.
Қазақстан –тәуелсіз мемлекет. Тәуелсіз елді өркениетті әлемге танытатын,
дамыған елдер қатарында терезесін тең ететін күш-білім жіне білімді де
тәрбиелі ұрпақ.Білімді ұрпақ егеменді елдің берік тірегі.Біз білімді
ұрпақ, білімді тұлға дегенде рухани жан дүниесі бай,білім мен біліктілігі
жоғары, талап-талғамы терең, салауатты өмір салтын дұрыс қалыптастырылған
тұлғаны айтамыз.
Бүгінгі күн кімді болса да толғандырмай қоймайтын рухани-адамгершілік
мәселесі болып отыр. Өйткені бүгінгі таңда рухани-адамгершілік
тәрбиесінің өзектілігі бұрығы соңғы кезеңнен бірнеше мәрте арта түсті.
Рухани-адамгершілік тәрбие беруд мәселесі жаңалық болып таңылмайды.
Өйткені ол адамзат қауымы қалыптасқан кезеңнен бері көкейкестілігі бір
кемімеген тақырып. Сол себептен де аталған мәселе туралы өз көзқарас,
пәкірлерні білдірмеген ойшыл ғұлама да кемде-кем. Қай кезеңде болсын
адамгершілік мәселесіне арнайы қалам тартпаған белгілі ағаратушы жоққа
тән. Әр ғалым оны өз кезеңінің ерекшеліктеріне сәйкес әр қырынан
қарастыра оытырып, педагогика ғылымының дамунына өзінідк қолтанбасын
қалдыраған. Демек, рухани-адамгершілік тәрбиеісінң зерттелу жайы
зерттеушілер туралы ұзақ айтуға болады. Сол зерттеулер негізіне сүйене
отырып сөз қозғайтын болсақ, ең алдымен , рухани адамгершілік ұғымының
генизіне , педпгогикалық катеегория ретінде қарастырылуына , оны
қалыптастыруына, оны оны қалыптастыру тетіктері мен ұйымдасатыру
формаларына қысқаша тоқтала кеткен жөн.
Рухани-адамгершілік тәрбиесін қарастырмас бұрын оның негізгі құрауыштары:
Рух, руханилық жалпы, адамзаттық құндылықтар, адамгершілік
ұғымдарының өзара байланысына , ара-жігіне мән берген дұрыс болмақ.
Өйткені рухани-адамгершілік ұғымын көпшілік дінмен байланысты ұғым
ретінде қабылдап келгендіктен, оған мән бере бермейді, тіпті соңғы он
жылдыққа дейін үрке қарағандар да аз болған жоқ. Сол себептен рухани-
адамгершлік тәрбиесінің дерек көздері болып табылатын көптеген шығыс
ғұламаларының еңбектерінен біле бермейміз де. Тек білім берудің
ізгіліктік парагдигмасына көшу үрдісінің ықпалыныцң нәтижесінде оң
көзқарастар қалыптасуда. Өйткені , рухани-адамгершілік тәрбиенің қайнар
көзі :дін, құран, хадистер екенін, ал руханилықтың мәнін ашатын құнды
ғылыми еңбектерді діндар, немесе соған жаны жақын адамдардың жазып,
жарыққа шығарғанын, әрине, жоққа шығара алмаймыз. Мәселен, бүгінгі күнге
дейінгі тәрбие теориясы мен тәжірибесне түсіне білген адамға берері
мол еңбектер қатарына Румми, Иассауи, Үйгінеки, Саади, Инаятхан, Ыдырысғ
Шах, Қайқаус. Баласұғын, М.Көпеев,Ш.Құдайбердиев және т.б
Адамгершілік тәрбиесін ғылыми тұрғыда зерттеген ғалымдар ретінде
В.Белинский, В.Сухомлинский, А.Байтұрсынов, Л. Божович, П.Якобсон,
Ш:Аманашвили, Е:Ильин, Б.Лихачев. Т.Петракова, А.Романова, Е.Егембаева,
Т.Шамғанова, Ж.Бәрішева, Н,Әлқожажаева, Ұ.Асанова , И.Бодықова С.
Әбілдина, Ә.Әмірова А.Қаплиева және т.б
Олардың әрқасысының ой-пікірлерніе жүгінсек те, ортақ сипат адамгершілік
тәрбиесінің негізіне жалпы, адамзаттық құндылықтарды жатқызатына, тән
мен жан саулығының руханилықпен байланысты екеніне көз жеткіземіз.
Ғылымда педагогикалық категория ретінде алдымен адамгершілік ұғымы
анықталып, орныққан деуге болады. Педагогикада адамгершілік қоғамдық
талапқа сай ізгілікті , инабаттылықты білдіретін моральдық ұғымдардың
жиынтығы ретінде қарастырылады. Мәселен, педагогикалық энцоклпедияда
адамгершілік тәрбие ұғымын адамгершілік мінез-құлық дағдылары мен
әдеттерді, мінездерді, моральдық қасиеттерді қалыптастыру үрдісі деп
анықтайды, ал,қазақ педагогикалық энцоклапедиялық сөздігіенде
адамнгершілік тәрбиесі мақсатқа негізделген көзқарасты сенімді,
парасатты, мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыруға және
адамгершілік сезімді, ұлттық сананы, қарым-қатынасты дамытуға бағытталған
жалпы адамзаттық тәрбиенің құрамдас бөлігі деген түсінік берілген Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде Адамгершілік тәрбиесі ізгілікке,
инабаттылыққа баулудың жолы деп түсіндіріледі.
Руханилық ұғымы-философиялық категория.Философиялық сөздікте !руханилық
адамның материалдық, қоғамдық тарихи практикасының жоғарғы нәтижесі. Рух
материяның жоғарға көркі қоғамның , рухани өмірі . қоғамдық сана мен
болмыстың бейнесі болып табылады.. Сонымен белсенді ықпалын тигізеді.
деген түсінік берілген. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жүгінсек,
руханилық ұғымы адамның ой-санасына, ішкі дүниесіне байланысты жіне
соған қатысты қасиеттерді білдіреді.
Руханилық мәселесін қазақстандық философ І.Ерғалиев, А.Косинчекалар,
зерттей келе, руханилықты Адам болмысының ерекше бір белгісі дейді. Ал
г.Солвьева Руханилық адамның ішікі жарықыт, нұрды қабылдай білу қасиеті
дейді. Философ С.Нұрмұратов Руханилықтың тағы бір келбеті адамдардың
өз бойындағы барлық жақсы қасиеттерін қоршаған ортаға беруге дайындығы,
яғни ақылын, дарырын, қабілетін, шеберлігін, ішкі нұрын, жүрек жылуын
адамдарға, табиғатқа ғаламға беруге ұмтылысы Осындай ұстанымдар
басымдық танытқанда ғана Адам рухани дамудың жолына түседі деген пікір
білдіреді. Ал В.Барулин Әлеуметтік философия еңбегінде Руханилықтың
адамның өзіндік санасының,өзіндік етенелесуінің формасы; Руханилықтың
интериоризацияланудың әлеуметтік тәжірибені игерудің формас; Руханилық
Адам шығармаларының қызметтінің импульсі деп тұжырымдайды.М.Шахановтың
пікірінше, руханилық адамның ішік жан дүниесі, көзге көрінбетін күш. Оның
құндылығы өз еркінмен өзгеге, халыққа және әлемге деген тек жақсылық
жасауға талпыныс, еріктілігі. Ал осы мәселені зерттеуші А.Түлкібаева
өзінің ғылыми зерттеу еңбегінде Рух адамның ішкі жан дүниесі, көзге
көрінетін, бірақ ерік-жігер беретін күші. Руханилық адам санасы мен
сезімінің, сенімі мен сасының, білімі мен өмір сүру тәсілің көрсеткіші
деп пайымдайды.рухани-адамгершілік тәрбие мәселелерін аранйы зерттеген бір
топ ғалымдардың пікірлерні тиянақтайтын болсақ, онда олар құндылықтарды
бірнеше типке жіктейді.
1.Адамгершілік құндылықтар. Оның өзін екіге бөледі. Жалпы әмбебап
құндылықтар: өзгенің сезіміне ортақтасу, сенімінің, ұлтының,
дүниетанымының, мәдениетінің тсықары кетеді.
Әмбебап емес құндылықтар: дінеге қатысты міндеттер, мектепке қатысты,
партиялық, отбасылық, және т.б.
2.Адамгершілікпен байланысты емес құндылықтар.
Адамның адамгершiлiгi - оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ, кiсiлiгi.
Оның негiзгi белгiлерiнiң бiрi - адамдық ар - намысты ардақтау, әр уақытта
жақсылық жасауға ұмтылу, соған дайын болу, “Өзiң үшiн еңбек қылсаң, - дейдi
Абай, - өзi үшiн оттаған хайуанның бiрi боласың. Досыңа достық- қарыз iс,
дұшпаныңа әдiл бол”. Ақылды, мейiрiмдi адам кез- келген уақытта өзгенiң
жақсылығын бағалағыш болып келедi. Арлы адам- ардақты. Бiздiң ортамызда осы
сапаларды бойына сiңiрiп қана қоймай, өзiн қоршаған ортаға таратушы,
осындай өз сапаларымен жас ұрпақты тәрбиелеушi ұстаздар аз емес.
Адамгершiлiгi мол адам - басқаларға қашан да үлгi-өнеге.
Батырлық, ерлiк көрсету дегенiмiз - адамның жан дүниесiнiң ерекше
қасиетi. Ержүрек адамды бүкiл халық мақтаныш етедi. Бауыржан Момышұлы,
Талғат Бигельдинов, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Маметова, тағы басқа ер жүрек
ұл-қыздарымыз халқымыздың мақтанышы. Олардың әрқайсысы бiздiң елiмiзге
абырой, атақ, даңқ әкелдi. Соларды үлгі, өнеге етіп отыру.
Әр адамның бойында жастайынан мынадай қасиеттер қалыптасуы керек. Олар:
Отансүйгiштiк.
Халқымыз кiр жуып, кiндiк кескен атамекенiн аялап, елiнiң тiлi мен
мәдениетiн, әдебиетi мен тарихын, бiртуар аяулы перзенттерiн мақтан тұтып,
қадiрлеп, қастерлеудi ұрпағына аманат еткен.
Қазақ елi – бiздiң Отанымыз, атамекенiмiз. Оны қастерлеп, қадiрлеп
қадiр тұтқан адам ғана есейе келе туған халқы мен ел-жұртын, атамекенiн шын
көңiлiмен сүйетiн болады. Өйткенi халқымыз “Отан – от басынан басталады”
деп бекерге айтпаған. Ата-анасын, өз үрiм-бұтағын жанындай жақсы көрiп
сүймеген баланың ел-жұртын, халқы мен ұлтын сүйетiн толыққанды азамат болуы
екiталай. Ұлтжанды кiсiнiң имандылық – адамгершiлiк қасиеттерi, сондай-ақ,
оның достарына, ата-анасына деген көзқарасынан да жақсы байқалады. Қазақ
елiнiң кез-келген перзентi жұмыр жердiң қай бұрышында жүрсе де өзiнiң iс-
әрекетi мен мiнез-құлқынан өз ұлты мен халқына деген сүйiспеншiлiк
қасиеттерiн тайға таңба басқандай айқын байқатып отыруы тиiс.
Әдептiлiк.
Бұл халқымыздың ұлттық психологиясының өзегi, имандылық пен
адамгершiлiктiң басты белгiсi, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық
санасының практикалық көрiнiсi, барлық кiсiлiк қасиеттердiң жиынтығы. Әдеп
сақтаудың экологиялық астары да бар. Әдептi адам табиғаттың досы, оны
қызғыштай қорғай да бiледi. Табиғаттың әсемдiгi мен сұлулығына, әдемiлiгiне
әрбiр адам зиян келтiрмеуге тиiс. Мәселен, суды ластау, талды кесу,
қайнардың көзiн ашпау, жолдағы тасты алып тастамау, көктi жұлу, құстарды
ату, құдыққа түкiру – барып тұрған әдепсiздiк. Әдеп сақтау – халықтық
рәсiмге, жол-жоралғыға, тәртiпке бағыну, ерiксiз бағыну емес, бұл ата
дәстүрдi құрметтеу, қастерлеу, дәл айтқанда адамгершiлiк борышты өтеу.
“Әдептiлiк - әдемiлiк” дейдi халық. Яғни, әдептiлiк: iзеттiлiк,
кiшiпейiлдiлiк, көпшiлдiк деген сөз.
Бауырмалдық.
Халқымыздың бауырмалдығы “Бала бауыр еттен жаралған” деп, оны ерекше
қастерлеп, әлпештеуден бастаған. Осы туралы қасиеттi кiтап: ешбiр адам
баласы жат емес, барлық адамзат баласы бiр-бiрiне дос, бауыр дейдi. Олай
болса оқушыларды бастауыш сатыдан бастап бауырмалдық қасиетке баулуымыз
қажет.
Қайырымдылық.
“Қазақтардың” – деп жазды, осы халықтың өмiрiн, тұрмыс-салтын
зерттеушiлердiң бiрi А.И.Левшин: “(1799-1879) – басқа Азия халықтарына
қарағанда, қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы
аялап, жанындай жақсы көруі – айрықша қасиет. Яғни, қайырымдылық – кең
мағыналы ұғым екенiн оқушыларға түсiндiруiмiз қажет” [20,387].
“Адамға ең бiрiншi керегi бiлiм емес, тәрбие. Тәрбиесiз бiлiм-
адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өмiрiне апат әкеледi”- деп Әл-
Фараби айтқандай, педагогика ғылымы зерттейтiн негiзгi категорияларының
бiрi- тәрбие.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын- ала адамның рухани
өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және
өзiн қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата
отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтан- ұрпаққа жеткiзедi.
Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тәрбие - адамзат
тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты.
В.Соловьев: “Адамгершiлiк бiр адамның екiншi адамға сыйлай салатын
заты емес, ол өзiнiң тәжiрибесi арқылы ғана жететiн адамның iшкi жағдайы”-
деп адамгершiлiктiң құндылығына ерекше тоқталған. Тәрбие мәдениетi -
өмiрдiң өзi сияқты күрделi де көп қырлы.
Еңбекке тәрбиелеу, патриоттық тәрбие, эстетикалық тәрбие,
адамгершiлiк тәрбиесi, экологиялық тәрбие, дене тәрбиесi. Осы барлық
тәрбиенiң өзегi- адамгершiлiк тәрбиесi, бiрақ ол жападан жалғыз әрекет
етпейдi, ол осы аталған тәрбие түрлерiмен бiрлiкте, демек адамгершiлiкпен
қоса барлық тәрбие түрлерiмен бiрiге келе рухани-адамгершiлiк мәдениетi мен
сапалары қалыптасады. Рухани адамгершiлiк сапаларын индивидтiң өзi
анықтап, адамгершiлiк ұстанымын да өзi қалыптастырады.
Рухани дамгершiлiк – (орысша нравственность) қоғамдық өмiрдiң
объективтiк заңдылығына сәйкес, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды
реттеуге негiз болып табылатын талапқа сай белгiлi бiр имандылық шарттарын
бiлдiретiн ұғым [87, 12].
Халыққа бiлiм беру iсiнiң зор қарқынмен дамуы бүгiнде мектептерде
жылдан-жылға оқу-тәрбие жұмысын дұрыс жолға қоюды талап етедi.
Ата-бабаларымыз өздерiнiң сан ғасырлар бойғы ұлы тарихында жас
ұрпаққа тәрбие берудiң бай тәжiрибесiн жинақтап, өзiндiк салт-сана, әдет-
ғұрып, дәстүр рәсiмдерiн қалыптастырған. Әдеттер физиологиялық тұрғыдан ми
қабатындағы динамикалық стереотиптiң бiр көрiнiсi. Бұлар ми сыңарларының
тек оптимальдық қозуы бар алаптарында ғана емес, сонымен бiрге тежелуге
ұшыраған алаптарында да пайда болады. Сондықтан да адамның жеке басында
жағымды қасиеттердi тәрбиелеуде әдеттiң ерекше маңызы зор. Ежелгi үндi
мақалында былай деген: “Қылық ексең - әдет орасың, әдет ексең – мiнез
орасың, мiнез ексең – тағдыр орасың”. Әдет адамның мiнез–құлқының
фундаментi болып табылады. Әдет негiзiнде мiнез қалыптасатынын А.С.
Макаренко мiнез-құлықта дұрыс әдет қалыптастыру қажет екенiн атап көрсеткен
[78].
Әдеп адамның ешбiр күш салуынсыз пайда бола бередi. Әдептердi белгiлi
бiр мағынада бiрнеше топқа бөлуге болады. Олар: адамгершiлiк немесе
моральдық (әрқашан шын сөйлеу, достарына адал болу, үлкендер тiлiн алу,
т.б.).
Мәдени мiнез- құлықтары (сыпайы болу, үлкендерi-кiшiнi сыйлап-
құрметтеу, дұрыс сөйлеу, т.б).
Гигиеналық әдептер: (таза жүру, қол жуу т.б) еңбек, ақыл- ой
әдеттерi. Атақты ағылшын драматургы В. Шекспир: “Жақсы әдет жақсылыққа
бастайтын перiште” десе, орыс педагогы К. Д. Ушинский: “Жақсы әдет өсiмге
берген ақша, адам өмiр бойы соның жемiсiн пайдаланады, жаман әдет- борыш,
адам өмiр бойы сол борыштың өсiмiнен азап шегедi” дейдi.
Адамгершiлiк әдеттерде бiрiне-бiрi қарсы екi күш болады. Бiрi
жақсылық жаққа, екiншiсi жамандық жаққа тартады. Ал оқуға деген әдет
адамның әдет-дағдыларының күрделi бiр түрi болып табылады. Ол адамның
қызметi мен мiнез- құлқының әдеттегi формаларының құрамына енедi. Олар
оқушылардың бiлiм алуына және оқушыларды практикалық қызметке дайындауға
зор әсерiн тигiзедi. Сол әдеттенудiң арқасында оқушы жинақы, тәртiптi бола
түседi. Егер оқушы өз-өзiне сенбесе, оған оқуда болсын, жұмыста болсын,
кездескен кедергiлердi жеңу қиын болады. Оқушының пайдалы әдеттерiн
қалыптастыру, оларды адамгершiлiкке тәрбиелеуге зор әсерiн тигiзедi.
Бастауыш сынып оқушыларының адамгершiлiк мәдениетiн тәрбиелеудiң iс-
жүзiнде тексерiлген ең сенiмдi әдiстерiнiң бiрi- мұғалiмнiң оқушыларға
жүргiзiлетiн түсiндiру жұмысы болып табылады.Түсiндiру жұмысын тек теория
жүзiнде ғана уағыздамай, пайдалы әдеттердi тәжiрибеде тiкелей көрсетумен
ұштастыру керек. “Әдет - дейдi А.Макаренко әрдайым жаттығып отырудың
нәтижесiнде калыптасады, сондықтан жаттығуды дұрыс ұйымдастыру қажет” [86].
Бұл проблема жан-жақты қарастырылып, үнемi iзденiстер жүргiзiлсе де,
қаншама концепциялар ұсынылса да бүгiнгi күнге дейiн нақты жауап таба алмай
келедi. Бұның шындыққа сай ең негiзгi қиыншылығы, бiздiң, яғни адамдардың
арасындағы үлкен айырмашылықтардың болуында [88].
Болашақта өмiр сапасы, мүмкiн адамзат цивилизациясының өзiнiң өмiр
сүруi. Бiздiң қаншалықты өзiмiздi және өзгенi түсiнетiмiзге байланысты
болады [89,36].
Жаңарған бiлiм беру жүйесiнiң анықтаушы белгiлерiне мыналар жатады:
басты мақсат-бiлiм негiздерiн, әлеуметтiк тәжiрибелер жиынтығын беру емес,
жеке адамдарды қалыптастыру, әлеуметтiк бағдарлы қоғамдық қатынасқа
тәрбиелеу. Мұның өзi бүкiл оқудың мазмұнын қайта қарауды талап етедi. Бұған
дейiн неғұрлым бiлiм негiздерiн көбiрек жинаса, соғұрлым жеке адамдық
қасиет мол болады деген тұжырымды басшылыққа алып келдiк. Ендiгi мiндет
қандай бiлiмнiң жеке адамдық қасиеттердi қалыптастыра алатынын болжау.
Адам - табиғаттағы кемелденiп жетiлген ақыл-ой иесi және қоғамдық тұлға.
Осы ерекшелiктерiне орай адамды ғылымның бiрнеше саласы зерттейдi. Ал
педагогика мен психология ғылымы болса, адам жандүниесiнiң сырын,
психиканың даму заңдылықтарын, жеке адамдық қасиеттердiң жетiлiп, қалыптасу
жолдарын зерттейдi. Қазіргі таңда рухани-адамгершілік тәрбие мазмұнын
анықтау үшін ұлттық кұндылықтарды бүкіл адамзаттық кұндылыктармен ұштастыру
негізгі көкейкесті мәселе болып отыр. Рухани-адамгершілік тәрбиені бүгінгі
күн тұрғысынан қарастыратын болсақ, адамгершілік мәселесін ұлттык және
жалпы адамзаттык құндылыктарды өзара сабактастыра, кіріктіре отырып
карастыруды қажет етеді.
Психологиялық тұрғыда жеке адам немесе тұлға мәселесіне арналған зерттеу
жұмыстары көптеп кездеседі. Белгілі психолог ғалымдар А.Темірбеков,
С.Балаубаов "Жеке адам - дене құрылысы, психологиялык көріністері,
әлеуметтік сипаттамасы бар коғам мұшесі. Жеке адамның негізгі белгісі -
оның дара азгешелігі" деп атап көрсетсе, ұлттық психологиянын негізін
салушы ғалым Ж.Аймауытов "Адам - табиғатқа бағынған денесі бар зат десе,
Т.Тәжібаев "Жеке адам санасы мен ақылы арқылы дараланады" деп психологиялық
тұрғыда аныктама береді.
Түркі әлемінде тұлғаның рухани кұндылыктарын калыптастыратын көне
жәдігерлер көптоп табылады. Философнялык сөздікте "рух - материалдық
бастамаға қарағанда идеалдыққа санаға бара бар ұғым.
Қоғамның рухани өмірі қоғамдық сана мен қоғамдық болмыстың беинесі болып
табылады. Сонымен қатар, ол қоғамдық болмысқа, азаматтың практикалық
қызметіне өзінің белсенді ыкпалын тигізеді" деп жазылса, педагогикалық
сөздікте "Руханилық - тұлганың екі фундаментальды қажеттілігі себептерінің
жүйеде көрінуі: идеалды таным қажеттілігі мең "басқалар үшін" өмір сүру мен
қызмет ету әлеуметтік қажеттілігі. Руханилық категориясымен өмірді, өзін
және өмірінің мақсатын және мәнін тину қажеттілігі астасады. Адам
қаншалықты осы сұрақтарға жауап іздесе және табуға тырысса, соншалықты
рухани болады" деп атап көрсетілген.
Мектеп окушыларын рухани дамыту мәселелерін зерттеп жүрген ғалым
Ш.Майғаранова тәрбие, білім беру, оқыту арқылы және сыртқы әлемдік
күштердің түрткісі негізінде адамның жан дүниесінің даму үрдісі болатынына
токтала келе "тұлғанын руханилығы - оның ізгіліктік бағыттағы дүниелік
қатынастарға енуі. Рухани дамыған тұлга адамзат санасынан туындаған
дүниелік құндылықтарды бойына жинақтап, сол арқылы дүниеге тұлғалык
қатынастан өмірге қанағаттанбаудан тұлға ізденіске түсіп, өзін-өзі
дамытады. Өмірдегі қанағаттанбаушылық тұлұаның рухани қалыптасуының
белгісі, руханилықтың өлшемі болып табылады деп атап өтеді.
Сонымен қатар, ғалым рухани дамыған тұлганын көрсеткіштері ден төмендегі
сапалық белгілерді ұсынады: басқаларға жанашырлык білдіру, өзге адамға
жақсылық тілеу, адамдарға көмек көрсету, айналадағы өмірді жақсартуға
ұмтылу, оны жүзеге асыру, өмір туралы мәселелер жөнінде толғану, өмірдін
мәнін іздеу, өзін-өзі дамыту. жетілу арқылы бүкіл дүниені жетілдіру.
Автордың рухани тарбие және білім беру мәселесін зерделей келе, "Рухтың
ұясы – жүрек. Ақыл жүрекпен нұрланса. Неғұрлым рахымға толы болса, соғұрлым
адам да ізгіленеді" деуінің өзi ұлы ғұлама Әл-Фарабидің "тәрбиесіз берілген
білім, ол білім емес" деген тұжырымымен ұштасып жатыр.
Адамгершілік тәрбиесінің негізгі мазмұны - тұлғаның бойындағы еңбекке
деген сүйіспеншілігін, патриоттық кұндылыктарын және адам -табиғат - адам
тұрғысынан экологиялык сананы калыптастыру көзделеді.
Адамгершілік тәрбиені іске асыруда мектептің тәрбие жүйесі негізгі орын
алады. Білім беру мекемелерінде тәрбие жүйесі тәрбиеші мен
тәрбиеленушілердің әлеуметтік ыкпалдасу негізінде калыптасады, яғни
тәрбиеші, тәрбиеленуші және өлеуметтік орта. Бұл жерде тәрбиеші
педагогикалық дайындығы мен шеберлігі, білімі, эрудициясы, саяси, адами,
рухани, эстетикалык бойнесі десек, ал тәрбиеленуші жағынан білім, білік,
дағды, сенімі, құзырлығы, т.б. әр тұлғаның жекелей сапасын қамтиды.
Казіргі таңда мектеп алдында болашак ұрпакты коғамда болып жаткан
әртүрлі келеңсіз істерге карсы тұра алатындай жігерлі, батыл,
интеллектуалды каеиеті жоғары азамат етіп тәрбиелеу міндеті койылып отыр.
Бұтан бүкіл кауым - ата-ана, қоғам. зиялы кауым өкілдері болып атсалысқан
жағдайда өз шешімін табары сөзсіз. Сондыктан да қазіргі таңда окушының
шығармашылык іс-әрекетін, жекебасылык касиетін, саяси көзкарастарын
калыптастыруда патриоттык тәрбие негізгі орын алады.
Мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда пән
сабақтарының негізгі талаптары мыналар:
пән сабақтарының мектептегі және сыныптағы жұргізілетін тәрбие жүйесімен
өзара байланыста жүргізілуі, пәнаралық байланыс, өткен такырыптармен жүйелі
сабақтастық, оқушылардып іс-тәжірибесі;
пән сабактарының алдына койған мақсатының пакты болуы және педагогикалық
тұрғыда негізделуі:
сабақтың кұрылымында тәрбиеге арналған мазмұнның қамтылуы, сабақ мазмұны
оқушылардың адамгершілік іс-әрекетінің негізі болуы, берілетін білім мен
окушылардың адамгершілік іс-әрекеті арасында байланыстың болуы:
пән сабақтарында оқушылардың адамгершілік сезіміне ықпал ететін мазмұнның
қамтылуы;
сабақ үстінде оқушылардың танымдық белсенділік іс-әрекеттеріне ықпал ету,
сабақтағы қамтылған материалдар олардың санасына, көніл күйіне әсерлі
болуы;
сабақтын кұрылымы, қамтылатын мазмұны, колданылатын әдістері мен тәсілдерін
айқындауда адамгершілік бағыттарына баса көңіл аударылуы кepeк.
В.Сластенин, В.Каширин адамгершілік мәдениетінің негізін калыптастыру
мәселесін жан-жакты зерттей отырып адамнын әрбір іс-әрекеті қоғамдык-
әлеуметтік ортамен, табиғатпен тікелей байланысты болатынын атап
көрсетеді.
Ғалымдар аламгершілік мәдениетті морал, этика тұрғысынан карастырады.
Адамгершілік-адамның өзіне төн жеке тәртібін реттейтін, сүйіспеншілік,
адалдык, шындык, әділдік, енбексүйгіштік, ұжымшылдык сынды адамгершілік
категорияларды, адамгершілік нормаларды, сапаларды біріктіретін тұлғалык
сипаттама.
В.Сластенин, В.Каширин адам жаратылысын табиғатпен, коршаған аймакпен
байланыстыра карастыруды көздейді. Табиғат - адам тіршілігінің табиғи-
биологиялык алғышарты.
Зерттеу жұмысы барысында біз ғалымдардын табиғат - адам - қоғам өзара
байланысы негізінде ұсынған теориялық тұжырымдарын аймактану материалдары
аркылы тұлғанын бойынша рухани-адамгершілік касиеттерді калынтастыруда
басшылыққа алдық.
Жалпы адамгершілік тәрбие мәселесі казақстандық ғалымдардың еңбектерінде
негізгі орын алады. Адамгершілік мәселесін ен жоғары кұндылық тұрғысынан
Г.Нұрғалиева, пәнаралык бяйланыс тұрғысынан А.Бейсенбаева, мектеп
окушыларына адамгершілік тәрбие беру тұрғысынан Р.Төлеубекова. С. Қалиев,
тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру Ш.Майғаранова.
т.б. еңбектерін атауға болады.
Педагогикалық сөздікте "Адамгершілік тәрбиесі - қоғамдығы адамгершілікті
қалыптастырудың бір түрі. Адамгершілік тәрбие ұғымы тар мағынада - қоғамдық
тәртіп шамасына үйрету" делінген.
С.Қалиев жоғарыдағы Харламов ұсынған төрт бағытпен қатар экономикалык,
экологиялық тәрбие бағыттарын ұсына отырып "адамгершілік тәрбие дегеніміз -
бұл коғамдық морал талаптарына сәйкес келетін оқушылар бойына адамгершілік
сапаларды қалыптастыру максатымен олардын санасы мен сезіміне максатты жане
жүйелі түрде ықпал ету" деп атап көрсеткен.
Адамгершілік ұғымын кейбір педагог-ғалымдар ізгілік деп карастырған.
Мәселен, профессор Ғ.Кертаева адамгершілік ұғымына төмендегідей анықтама
береді: " ... қоғамдык сананың және қоғамдық қарым-қатынастардың ерекше
түрі, адамнын қоғамдағы әрекетін нормалар көмегімен реттеу жолдарының
негізгісі: ...меиірімділік, аділеттілік, көргенділік, ықыластык, көмекке
келуге даярлык сиякты ізгіліктік құндылықтарға негізделген адамның ішкі
құқықтарының жүйесі". Оқушылардың бойында ізгілікті, адамгершілікті
калынтастыруда бірінші міндетте ұстаздың, педагогтің адамгершілік құндылығы
негізгі орын алатынын айтады ол.
Педагогика және психология ғылымдары тұрғысынан: адамгершілік, мінез-
кұлык; рухани-адамгершілік тәрбие; адамгершілік сезім; адамгершілік сана;
тарихи сана; ұлттык мұрат (идея); ұлттық идеология; ұлттык сана;
географиядық сана; морал: адамгершілік көзқарас; тағылым; ізгілік;
менталитет, т.б. сияқты іс-әрекеттер мен касиеттерді окушылардың бойына
сіңіре білуіміз керек.
Совет психологы С.А.Рубенштейн бұл түсiнiк туралы былай деген: Адам өзiнiң
ерекше қайталанбайтын қасиеттерiнiң күшi арқасында индивидуалды және адам
қоршаған ортаға өзiнiң қатынасын саналы түрде анықтау арқасында жеке бас.
Сондықтан адамды өзiн қоршаған әлемiне және қатынасына байланысты
анықтайды. Адамның қоршаған ортаға қарым- қатынасы оның өзiндiк
көзқарасынан, сенiмiнен, дүниетанымынан, басқа адамдар мен қатынасынан, ең
бастысы оның әрекетiнен (еңбек, оқу, т.б) көрiнедi.
Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал ететiн 3 негiзгi
фактор бар. Ол тұқым қуалаушылық (iшкi жағдай), орта мен тәрбие (сыртқы
жағдайлар). Осы үш фактор баланың дамуына қалай әсер ететiнiн олар өзара
қарым- қатынаста болатынын, қайсы және қашан жетекшi болып шығатыны туралы
мәселенiң өте зор ғылыми және практикалық маңызы бар. Тәрбие адамның
дамуына әрқашан мақсат көздеп, ықпал ету болып табылады. Адам қажеттiлiктi
қанағаттандыру көзi болатын қоршаған ортаға тәуелдi бола отырып, оған
белсендi түрде ықпал етедi, оны және өзiн мақсатты iс- әрекет процесiнде
саналы түрде қайта құрады. Сондықтан да адамның саналы түрдегi белсендi iс-
әрекетi оның жеке басын қалыптастырудың негiзi. Жеке адамды бөлшектемейтiн,
оның мүддесiн қоғам мүддесiмен ұштастыратын жоғары мативтердiң жалпылану
және тұрақтылық дәрежесi жарасымды дамуды тудырып, бiздiң қоғамның
адамгершiлiк нормаларына сай келетiн жеке адамның қалыптасқандығын
дәлелдейдi. Қоршаған ортаға, адамдарға, өзiне, өмiрге деген көзқарастарда
жеке адамның дүниетанымы, көзқарасы, ұмтылысы, нанымы байқалады. Сондықтан
жеке адамның адамгершiлiк сферасын қалыптастыру- тәрбиенiң өзегi [88].
Рухани адамгершiлiкке тәрбиелеу мақсатында жоспарлы түрде әр қилы
әрекеттердi ұйымдастыру керек. Дәстүрдi қолданудағы жаттығудың мәнi әрекет
пен қылықтарды бiрнеше рет қайталату арқылы жеке бастың адамгершiлiк мотивi
мен мiнез- құлқындағы қажеттiлiктi қалыптастыруға әсер етедi. Тәрбие әдiсiн
балалардың моральдiк мiнез- құлқын (әдет) механизмдерiн, адамгершiлiк
сапаларын стимулдандыру тәсiлi деп түсіндіреді. Оны сұрыптай отырып
топтарға жiктеуге болады. Американдық психолог Л.Кольберг адамгершiлiк
тәрбиелеудiң басты мақсаты мiнез- құлықты қалыптастыру емес, ұтымды пiкiр
айту қабiлетi деп түсiндiредi. Дәстүр туралы мәлiмет беруде түсiндiру, ақыл-
кеңес, нұсқау, бағыт- бағдар беру тәсiлдерiн қолдану адамгершiлiктi тұлға
қалыптастыруға негiз бола алады.
Бала дамуының алғашқы кезеңiнен яғни адамгершiлiк туралы ұғымдарды саралап,
санасына сiңiре бастайды. Моральдiк-этикалық дәстүр мәдениетiнiң толысқан
сферасы ретiнде дәстүрлi педагогикалық мәдениеттi қалыптастыра отырып
өскелең ұрпақты, адамгершiлiкке тәрбиелеудiң негiзгi құралы, формасы, әдiс-
тәсiлдерi, адамгершiлiктiң қайнар көзi, iлкi бастауы бола алады [23,44].
Кейбiр зерттеушiлер адамгершiлiк дәстүрлерiн ұрпақтан-ұрпаққа
берiлген күйде өзгерiссiз, ал өзгерген жағдайда ұзақ уақыт қызмет ететiн
мораль элементiнiң тұрғысында қарастырады.Бұған А.Д.Макаренконың
“Адамгершiлiк немесе моральдық саласында қызмет ететiн және моральдық
қатынасты бейнелейтiн дәстүрлер” дей келе, ұлттық адамгершiлiк деп отырған
ұғымдарымыздың түп төркiнi моральды-этикалық дәстүрдiң сара жолына әкеп
тiрейдi. Тәрбиенiң дәстүрмен тығыз байланысты тұңғыш қарастырушы
К.Д.Ушинский болды. Ол өз еңбектерiнде тәрбиенiң халықтық сипатына,
еңбектiң тәрбиелiк және психикалық сипатына және тәрбиедегi адамгер-шiлiк
мәселелерiне көңiл бөле отырып “Тәрбие көзi- халықтық педа-гогика” деген
тұжырымға келген. Осы идеяны қазақ жерiнде жалғас-тырушы педагог Ы.
Алтынсарин мынадай адамгершiлiктiң түрлерiн атап көрсетедi, 7 жақсы қасиет:
Бiрiншi: Имандылық.
Екiншiсi: Жоғарғы әдiлдiк.
Үшiншiсi: Адалдық, ақкөңiлдiлiк.
Төртiншiсi: Сыпайылық, момындық.
Бесiншiсi: Адал ниетпен өсиет беру.
Алтыншысы: Жомарттық, қайырымдылық.
Жетiншiсi: Дұрыс заңдылық [ 21, 266].
Жалпы осы адамгершiлiк мәдениетi мәселесi төңiрегiнде педагогика
классиктерi: Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой,
Н.И.Ильминский, еңбектерi ерекше орын алады. Қазақ зиялы қауымынан:
А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедовтер жалғастырған.
Ә.Фараби: “Доскерлiк – адамгершiлiктегi жақсы қасиет, бұл өзi адамның
басқа адамдармен тиiстi шамада қарым-қатынас жасауынан туады, осының
арқасында ол өзiнiң жүрiс-тұрысынан, сол адамдармен әңгiмесiнен жақсы
ләззат алады. Бұл жөнiнде артық кету – жарамсақтық-қа соғады, ал достыққа
кемтар болу – тәккаппарлыққа итередi. Ал ендi осы ретте ол басқаны
ренжiтетiн iс жасаса, онда бұл дүрдараздыққа апарып соғады” [48,45].
М.Әуезовтың педагогика, методика мәселелерi жайлы мәселе көтергенi
белгiлi. “Ғылым” атты еңбегiнде: “Адам баласының жаман құлқы жаратылысынан
емес, өскен орта, алған үлгi, өнеге бiлетiндiгiнен және түзелу, бұзылу жас
уақытта болады. Көпшiлiктi адамгершiлiкке тәрбиелеу үшiн жас буынды
тәрбиелеу қажет ... Адамшылықты таза жүргiзу үшiн – көп ой керек, ойлау
үшiн оқу керек және оқу әр тараптан мағлұмат берiп, ақиқатқа баланың көзiн
жеткiзiп, көңiлiне жақсылықпен тәрбие беру керек”.
Ал С.Қожахметов шәкiрттердiң адамгершiлiк пен әдеп, саналы тәртiпке
тәрбиелеу мәселелерiне байланысты бiрнеше еңбек жазды. Автор өз еңбегiнде
дүниежүзiлiк педагогиканың классигi Ян Амос Каменскийдiң “Тәртiп жоқ мектеп
– сусыз диiрменмен тең” дейтiн афоризмiн эпиграф етiп алады. Ол “Саналы
тәртiп оқушылардың еңбекке, оқуға саналы түрде өзiнiң бар ықыласымен
қатысуын, мектеп мүлкiне ұқыпты болуын, туысқандарына, жолдастарына
көзқарас, қарым-қатынасы, сыпайы, қадiрлi, қошеметтi болуын талап етедi ” .
Табиғат – адам тәрбиешiсi. Адам болып туып, адам болып қалу үшiн
табиғаттың атқарар ролi зор. Табиғат бөлшектерi: жан-жануарлар дүниесi,
өсiмдiктер әлемi, өзен, сай, биiк таулар, сағым тербеген сары дала – бәрi
адамдардың ақыл-ойына – сана , денесiне – қуат, бойына – күш, өнерiне –
шабыт, көңiлiне – қанат бередi. Табиғат жайлы түсiнiктi оқушылар дүниетану
сабағында алады. Ал В.А.Сухомлинскийдiң пiкiрiнше адамгершiлiк тәрбие беру
дегенiмiз – баланы гүлге су құюға немесе тазалыққа үйрету емес, ол баланың
санасына табиғат дегенiмiз – бiртұтас жүйе, ол адам мен табиғаттың
бiрлiгiнен құралатындығын жеткiзу [13].
Дәстүр бойынша, адамгершiлiк тәрбие мәселесiне халықтық педагогика
аса көп мән берген А.Б.Измаилова табиғатпен қарым-қатынас үрдiсi, оны оқып
үйрену және пайдалануды бала өмiрiнiң алғашқы күндерiнен бастап жүргiзу
керек. Ертегiлер мен ойындардағы мейiрiмдi үй жануарлары, құстар туралы
ойлар, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер баланың табиғатты тануына әсер
етедi, табиғатпен үздiксiз байланысқа түседi. Табиғатты қорғау, қызықтау
сезiмдерi қалыптасады деп көрсеткен.
Ал Б.Т.Лихачев жеке адамның мәдениетiн қалыптастыру қажеттiлiгi
мәселесiн қарастыра келiп, мектеп жасынан бастап бұл Я.А.Каменскийдiң өсиет
етiп кеткен тәрбиенiң табиғатпен байланыстылығын адам тәрбиесiнiң жетекшi
құралы деп түсiндiрдi.
Мектептер қызметi мен мектептен тыс уақытта өзара байланыс жұмысы
үздiксiз болатыны жайлы көптеген көрнектi ғалымдар С.Т.Шацкий,
А.С.Макаренко, А.В.Луначарский, Н.А.Семашко, В.А.Сухомлинскийлер дәлелдеп
бердi.
И.Д.Зверевтiң пiкiрiнше, тәрбие мен бiлiмнiң негiзгi мақсаты мектеп
оқушыларының қоршаған ортаға, оның қызметiне деген жауапты көзқарасын
қалыптастыратын берiк ғылыми бiлiмдердi меңгерту болуы қажет. Табиғат,
экологиялық тәрбие берудiң көрсеткiшi ретiнде оқушылардың табиғи ортаға
деген көзқарасы, оның адамгершiлiк нормаларын айтуға болады [24,29].
Жалпы қазiргi ғылыми әдебиеттерде адамгершiлiк мәдениетiн
қалыптастыру мынадай мiндеттердi белгiлейдi:
-Табиғи және әлеуметтiк ортаға деген жауапкершiлiкпен қарауды
қалыптастыру – тәрбиенiң құрамдас бiр бөлiгi.
- Өзiн қоршаған ортаға зиян келтiрмей, қайырымдылыққа iзеттiлiкке
үйретудi мектептiң бастауыш сыныбынан бастау.
-Табиғатты қорғау, ағаштар отырғызу, бұталар мен гүлдердi баптау, үй
жануарларын өсiру. Үлкенге iзет, кiшiге құрмет ету қасиеттерiн жетiлдiру.
“Ұлттық тәрбиенiң негiзi – адамгершiлiк, еңбек тәрбиесi”-дейдi
М.Жұмабаев. Адагершiлiк тәрбиесiн сәби шақтан озық түрде баулу керек.
Оқушының адамгершiлiк мәдениетi қай кезде де назардан тыс қалып
көрген емес. Бүгiн де оқушылардың рухани-адамгершiлiк мәдениетi жоғары
болуы маңызды мәселе ретiнде саналады. Осыған орай, мектепте оқушыларда
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруға әдебиеттік оқу сабағының өзiндiк
орны бар.
Осы орайда бабамыз Әбу-Насыр Әл-Фарабидiң “Адам алдымен ойлы,
парасатты болуға, ақыл-ойдың жан-жақты дамуына көңiл бөлуi қажет. Шын
мағынасындағы бiлiмдiлiк – тамаша адамгершiлiк сипат”-деген ұлағатты
пiкiрiн мойындай отырып, жас ұрпақты бiлiм нәрiне қандыру да педагогтық
парыз екенiн ұмытпағанымыз абзал [2,38].
Рухани адамгершiлiк iлiмінiң және адамгершiлiк тәртiптiң сәйкес келуi
– азаматтың, оқушылардың жоғары адамгершiлiгiнiң дамығандығының айғағы.
“Адамгершiлiктерiң жоғары болсын. Бұл сендердiң ең басты мiндеттерiң” деп
жазды философ жазушы Ж.Ж.Руссо. Ал Абай: “Досыңа достық – қарыз iс,
дұшпаныңа әдiл бол” деп жырлаған болатын. өмiрде адам неғұрлым ақылды,
мейiрiмдi болған сайын, соғұрлым өзгенiң жақсылығын да бағалағыш келедi.
“Жас өспей ме, жарлы байымай ма!” демекшi, бүгiнгi бастауыш сынып
оқушысының ертеңгi азамат екендiгi де еш күмән тудырмайды. Сондықтан өз
бойларына жоғары адамгершiлiк мәдениетiн бүгiннен бастап сiңiре бiлу, адал
болу, арлы болу әркiмнiң парызы. Адам жақсылыққа жамандық iстеу арқылы жете
алмайды, қашан да қайырымдылық қажет. Өйткенi, адамның асыл қасиетi – оның
жасаған жақсылығы. Адам – қоғамның мүшесi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
Анықтамалар мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1. Кіріспе ----------------------------------- ------------------------------
---------
I.тарау.БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің қазіргі кездегі зерттелу тарихына
шолу
1.2 Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттары
1.3 Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің мүмкіндіктері
1.4 Бастауыш сынып оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде отбасының
ықпалы
II. тарау ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН РУХАНИ-
АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Білім мазмұнымен рухани-адамгершілікке тәрбиелеумен ықпалдастығы
2.2 Эксперименттік тәжірибелер және оның нәтижелері ... ... ... ... .
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмысты келесі стандарттарға сілтемелер жасалған:
Анықтамалар мен қысқартулар
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң
тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеументтiк құрылымының
маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру
негiзi бастауышта қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Бастауыш мектептен бастап
оқушыларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау
адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып Қазақстан Республикасының азаматы деген
атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ.
Сондықтан да бастауыш мектептен бастап оқушының жан-жақты дамуына басты
назар аударылуы керек.
Оқушының жан-жақты дамуына бағыт-бағдар берушi- мұғалiм. Бастауыш
бiлiмнiң мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып
қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажеттi тәрбие берiп, оны тәжiрибеде
қолдана бiлу үшiн өздiгiнен жұмыс iстеуге, адамгершiлiк мәдениетiн
қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық, психологиялық
зерттеулерiнiң анықтауы бойынша мектептiң бастауыш сыныбындағы кезеңi
баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
Ғалым-педагог Л.В.Занков “Оқыту-оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамасыз етуi қажет”- дейдi [9,32].
Адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi тәсiлдерiне ұлттық
педагогика элементтерi де жатады. Қазiргi таңдағы қазақ педагогикасының
мiндетi – адам бойындағы жақсы қасиеттердi жас ұрпаққа үйрету, ұлтжанды,
отансүйгiш, әдептiлiк, ар-намысы биiк оқушылар тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-әрекетi басым. Жас бала - жас шыбық
тәрiздi қалай исең солай майысады. Сондықтан да бiлiм негiзi бастауыш
мектепте қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi
көңiл бөлу керек екенiн заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Оқыту мәдениетiнiң функциялылығы педагогтердiң де, оқушылардың да
рухани-адамгершiлiк әдептiлiк бiлiктiлiгiн қалыптастыруға бағытталады.
Оқыту мәдениетiнiң рухани – адамгершiлiк негiздерiн қалыптастырудың
функциялық мәндiлiгi мынаған бағдарланған:
- бiлiм беру үрдiсi субъектiлерiнiң тұлғааралық қатынастарының рухани
өрлеу тұрғысынан жаңарту;
- оқу әрекетiнiң психологиялық-педагогикалық қана емес, адамгершiлiк
негiздерiн де анықтау;
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң даму динамикасы, оның
iшiнде бастауыш мектеп жасындағы балаларға адамгершiлiк – рухани бiлiм
бiлiм беруде бастапқы идеал құндылықтарды, ұстаным мен мақсаттарды
қалыптастыруды талап етедi. Бүгінгі күні Өзін-өзі тану рухани-
адамгершілік білім берудің тәжірибелік бағдарламасы Қазақстан
Республикасының жекеленген оқу орындары мен мектепке дейінгі мекемелерде
сынақ алаңдарында жүргізілуде. Осы уақыт аралығында сынақ алаңдарында жұмыс
істейтін педагогтар Өзін-өзі тану бағдарламасының әдістемесін игеру
мақсатында қайта даярлау курстарынан сан мәрте өтіп, өз білімдерін
жоғарлатуда. Сонымен қатар бірнеше мәрте барлық деңгейлер бойынша оқу-
әдістемелік кешендер дайындалып, өңделіп, қайта жарық көрді.
Бұл өзекті мәселелерді шешудің негізі мені дипломдық жұмыс тақырыбын
Бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәні арқылы рухани-
адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары деп таңдауыма негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттік оқу пәнінде
арқылы рухани- адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастырудың тиiмдi жолдарын
айқындап көрсету.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш сынып оқушыларының әдебиеттік оқу пәні
үрдiсi.
Зерттеу пәнi: Бастауыш сынып оқушыларының әдебиеттік оқу пәнінде
рухани –адамгершiлiкке тәрбиелеу жолдары .
Зерттеу мiндеттерi:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми педагогикалық, психологиялық,
әдіснамалық әдебиеттерді оқып ,саралау, талдау жасау.
әдiстемелiк ой-пікірлерге шолу жасау;
2. Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттары белгілеу.
3. Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің мүмкіндіктері көрсету.
4. Әдебиеттік оқу пәні бойынша бағдарламалар мен оқулықтарға талдау
жасау;
5. Әдебиеттік оқу пәнінде оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiн
қалыптастыру жолдарын, әдiс-тәсiлдерін анықтап, педагогикалық
эксперимент арқылы тиімділігін тесеру.
Зерттеу болжамы:
Егер, бастауыш сыныпта әдебиеттік оқу пәнінде оқушылардың рухани-
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру әдiс-тәсiлдерi тиімді қолданылса, онда
әдебиеттік оқу пәні оқушылардың рухани-адамгершілік мәдениетін
қалыптастырудың бір құралына айналып, дүниетанымдары кеңейгенімен қатар,
тәрбие деңгейлері де артар еді, өйткені әдебиеттік оқу пәнінің оқушылардың
рухани-адамгершілік мәдениетін қалыптастыруда мүмкіншілігі ерекше болар
еді.
Зерттеу әдiстерi:
1) Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге, оқулықтарға, әдiстемелiк
материалдарға талдау.
2) Педагогикалық бақылау.
3) Педагогикалық эксперимент.
4) Озат ұстаздар тәжiрибесiн талдау.
5) Сұрақ-жауап, салыстыру әдiстерi.
Зерттеу базасы: Ақмола облысы Степногрск қаласы, С.Сейфуллин атындағы №5
көпсалалы мектеп-лицейінің 2-сыныбы
I.тарау. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің қазіргі кездегі зерттелу тарихына
шолу
Адамгершiлiк мәдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасады,
әрбiр дәуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып, жетiледi. Сондықтан
да адамгершiлiктiң мәнiн абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың
табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыстыруға болмайды.
Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған
категорияларға мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк,
қарапайымдылық, кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс,
тағы басқалары. Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк
категорияларына, оның мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған.
Адамгершiлiк - адамдардың практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған
әдет- ғұрыптар мен дәстүрлердi тудырып, солармен сәйкес дамиды. Ал мораль
болса, шындыққа қарама- қарсы, терiс қарым- қатынаста пайда болады және
адамның өзiне субьективтi түрде мiндет қоя бiлумен туындайды. Адамгершiлiк
қасиеттерi отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте,
адамдардың iс-әрекетiнiң барысында бiр- бiрiмен араласуы нәтижесiнде,
қоғамдық тәжiрибе алуын өмiрмен байланыстыру арқылы қарлыптасады. Халықта:
“Ұяда не көрсең, ұшқанда соны iлерсiң” деген мақал бар. Тәлiм – тәрбие
болмаған жерде адамгершiлiк мәдениетi мен қасиетi де қалыптаспайды.
Адамгершiлiктi, оның жоғарыда айтылған категорияларын қалыптастыру
үшiн жүргiзiлетiн қатынастар аз емес, өте көп. Олар: дос- жарандармен, ата-
анамен, оқушы мен ұстаздың арасында қарым- қатынас орнату, өзара сыйласу,
қонақжайлылық, жолдастық, достық, туыстық қарым- қатынастар.
Адамге,ршлік –адам өмірінң рухани негіздепні, ойластырады, болжайды және
адамат құндылығын қалыптастырады. Адам жолында екітүрлі, бірі-біріне
қарама-қарсы ағыстар бар.Бір ағыс қаталдыққа жетелесе, екіншісі
–мейіріге талпынады деген Леккидің сөзінеде үлкен мән бар.Адамгершілік
мәселелерін қарастыруға философтар ерте кезден-ақ ререкше назар
аударғакнг. Мәселен, и.Кант өзінің Практикалық сананы сынау этикалық
шығармасында адамгершілік жүйесін емес, адамгершілік шыңдығынның
тұжырымдамасысы жасалған алдыңғы этикаклық дәстүрді қатты сынға алады.
Ол мораль мен адамгершілікті бір-біріне ұқсамасйтын ұғым деп қарастырады.
Адамгершлілікті Гегель, бір жағынан солардың көмегімен адамдырдың
тәртібін реттейтін әдет-ғұрыфптары мен дәстүрлерін, екінші жағынан,
моральға жанамак адамнның нақты міндеттері деп түсінеді.оның пікрі
бойынша , мораль адамгершілікке қарағанда неғұрлым кең ұғым болывп
саналады.
Оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу алдымызға мынадай міндеттер қойып
отыр:
• Оқушыны оқыцған шығармалардың басты кейіпкердің іс-әрекетінің
жағымды жақтарына көңіл аударып, талдауға түйін жасауға үйрету.
• Оқылған мәтіндерден кейіпкерлерге берілген авторлық көңіл –күйді
табу.
• Оқушының адамгершілік сана-сезіміннің , ақыл –ой қызметінң дамуны
қалыптасуына ықпал жасай отырып, адамгершлікке тәрбиелеуіне қозғау
салу
• Адамгершлік тәлімі жүреке жан шуағын орнатып, бұрыннан бойымызда бар
жақсы қасиеттерді дамытады. Жаман әдет пен теріс қылықтан тазарып,
жаны таза, көңілі ақ, рухани сезімдерге бай адакм болып қалыптасу
-өзекеті мәселе.Мейірімділік жылудан таракйды. Жүрек жылуының басқа
табиғат жылуы, күн көзінің жылуынан да әсері мол.
Осы күні педагогикалық білімі жоқ адамдар да білетін ереже-Тәрбиешінің
өзі тәрбиелі болуы керек. Бірақ кейбір мұғалімдеріміз өзін-өзі қайта
тәриелеуде бас тартқанадрыдң жауабы біреу-енді кеш, болары болды дейді.
Рухани адамгерщілк-тәрбиенің барысында әрдайым осы мүраттарды басты нысана
етіп ұстау қажет. Себебі баланың көзқарасы оның күнделікті іс-әрекетімен
сәйкес келмесе , олпр ойлауға шеберғ, бірақ іс-әркетке қарым-қатынасқа
жоқ адмадар болып қана шығады. Рухани тәрбиесі дұрыс балалар әрқашан
жақсы қасиеттерлді бойыңа сіңіріп, өз идиларына ұқсауға ұмтыладцы.
Таңдаған болавшақ мамандығыцна лайықты мінез-құлық қалыфптастырғысы
келеді.
Оқушылардың рухани-адамгершілік жеке басының даралық ерекшеліктеріне
мінез-құлық көрсеткіштері жатады. Мінез адамның өзіндік бағыт-бағдардың,
жан дүниесінің ерекшеліктерінің тұрлаулы белгісі.Тәрбиелі мінез адам
бойында ибалық қасиеттердің бар екендігін көрсетеді. Рухани дүнисі бай
қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы ой-өрісі кең адамдарды толық
мінезді адам дейміз.
Адамгершілік тәрбиесі -бұл тәрбиеленушінің қоғамдық мораль талаптарына
сай санасына, сезіміне, әдет-қылығына, мақсат бағытына жүйелі түрде ықпал
ету. Адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері:
1) ізгілік сана қалыптастыру; 2) инабаттылық сезімдер тәрбиелеу және
дамыту; 3) адамгершілік әдет-қылықтың ептіліктері мен дағдыларын
қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің құрамы: адам және қоғам байланысын
қалыптастыру, өз қылығының қоғаммен сәйкес болуы қажеттігін сезіндіру;
адамгершілік білімді адамгершілік нанымға ауыстыру, тұрақты адамгершілік
сезімдер мен сапалар орнықтыру; адамның басқалармен қатынасындағы жоғары
мәдениет пен адамгершілік әдеттерді бекіту.
Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесінің мазмұны жалпы адам
құндылығын жоғарылату қажеттігінен көптеген өзгерістерге бет бұрды. Осыдан
әрбір оқушыға төмендегі проблемалардың маңыздылығын түсіндіру ләзім:
1) адамға ең қымбат - өмір; 2) балалар - өмір жалғасы; 3)
тәртіптілікпен байланысқан еркіндік; 4) отансүйгіштік (патриотизм); 5)
ұлтжандылық; 6) интернационализм; 7) борыш, ар, намыс, ождан, тәртіп
сақтау, кішіпейілділік және т.б.
Қазіргі тәрбие жүйесіндегі ең маңызды да көкейтесті проблемалар - бұл
оқушылардың жыныстық тәрбиесі және еңбекке қатынасы.
Тәрбие ісінің этикалық бағьттағы құрылымына педагог адам моралі
туралы мәліметтер ендіреді. Мораль - адам санасының формасы және адамзат
мәдениетінің бөлігі. Мораль принциптерін, нормасы мен мәнін түсінуден
тәрбиеленушілер өздерінің және басқа адамдардың қылықтарын дұрыс бағалауға
үйренеді. Адамгершілік жағынан тұрақталған тұлға моральдық нормалардың
шындығына сенімді болады, оларды орындау қажеттілігін мойындайды. Бірақ,
адамгершілік нормаларды білу, түсіну наным-сенімдер бекуін өзінше
қамтамасыз ете алмайды, тек - олардың қалыптасуына қажетті алғышарттар ғана
болып есептеледі.
Адамгершілік білімдер баланың өмір тәжірибесіне өтіп, ой толғанысына
еніп, тәрбиленушілердің өзіндік талқы сарабына түскен болса ғана
адамгершілік нанымдар дәрежесіне көтеріледі.Этикалық тәрбие ісінің ең
басты мақсаты - адамгершілік мінез-құлықтарды қалыптастыру, тәрбие ісінің
күнделікті өмір жағдайындағы адамгершілік іс-әрекет бірлігінен құралады. Өз
қылықтарымен адам айналамен байланысып, ондағы жағдайлармен қарым-қатынас
бейнелейді.
Адамгершілік әдет-қылық тудыру үшін соған сәйкес жағдай жасау керек.
Жоғары адамгершілік іс-әрекет қажеттігін қалыптастыру — этикалы тәрбие
ісінің маңызды бөлігі.
Тұлғаның адамгершілік қажеттігін қалыптастыру — оның түйсік жүйесіне
моральдық нормалар мен принциптерді қабылдату процесі.
Адамгершілікті қажеттіктің көмегімен ізгілік мораль негізі - еркін таңдау
мүмкіндігі туады. Адамның еркін тандау мүмкіндігін дамытудан этикалы ТІ
функциясы орындалады. Әдет-қылықтар жүйесі адамгершілік әдеттерді
қалыптастырады. Әдеттерден адамгершілік қылықтарды қалау тұрақты
қажеттілікке айналады. Әдеттер қарапайым (қарым-қатынас ережесі, жүріп-түру
мәдениеті, тәртіп) және күрделі болады (еңбекке дайындық және оны
қажетсіну).
Тәрбие ісінің орындау мақсатында мектеп тәжірибесінде тексерілген
келесі ережелерді негізге алған жөн:
1. Адамгершілік тәрбие процесі адам үшін "күреске" айналмауы тиіс.
Тәрбие "күрес" емес, күнделікті күрделі жұмыстан тұратын ұзақ маңдай тер
ісі.
2. Тұлғаның ізгілікті қасиеттері өмір қажетінсіз қалыптаспайды.
3. Тұлғаны жақсылық жасауға ынталандыратын жағдайлар туындату қажет.
4. Бірнеше әдетті қатар бір мезетте дамытуға болмайды, оқушының жаңа
нормалар мен ережелерді қабылдауға дайындығын ескерген жөн: жаман қылықтары
болса, одан арылуы тиіс, олардың жақсы не келеңсіз екенін түсіндіру қажет.
5. Жоғары адамгершілік қасиет қарапайым, жәй нәрселерге негізделеді.
Гуманизм, сыйластық, қылық мәдениеті дағдыларын дамытпай, адамды
мейірімділікке тәрбиелеуге болмайды: сыпайылылық, есіркеушілік, сөйлеу
мәнері, мейір белгілері.
6. Ұжымдық, азаматтық тәртіпті түсіну сияқты адамгершілік қасиеттерді
тәрбиелеу үшін арнайы әдеттерді ұғыну керек: басқаларға қамқорлық, адамды
түсіну, өзінің эгоистік сезімін тежеу, ұжым талабын орындау, қауым
алдындағы міндеттер, өз ісі мен сөзіне жауап беру т.б.
7. Мораль арқылы жаман әдеттерді айыра білу: өте қатты сөйлеу,
басқалар сөзін бөлу және тыңдамау, тырнақ тістелеу, қол сілтеу т.б.
Арнайы мысалдар арқылы жастарға бір қарағанда еленбес әдеттердің салдарынан
болашақ өз өміріне келетін зиянды түсіндіре әрі нақты көрсете білуі керек.
Адамгершілігі бай адам-ең алдыцмен әділ,шыңшыл мейірімді
кешірімдіғқанағатшыл, ақылды, болады.Адамгершілігі бар болу деген не? Ол
қайырымдылықтан тұрады.Ал қайыорырымдылық қандай қасиет?Ол үшін Мен
қвандай болуға тиіспын? Адам болу деген не? Сұрақтарға жауап беруіміз
керек. Мысалы терк әдемі өсу үшін ылғал, күннің көзі, түорлі тыңайтқыштар
мен қоректік заттарды топырақтан бойна сіңіру қажет, сонда белгілі өсу
сатысына жетеді. Теректің жақсы өсіп дамуына құнарлы топырақ ,
ауарайының қолайлы болуы.т.б жағдайлар әсер етеді.
Қазақстан –тәуелсіз мемлекет. Тәуелсіз елді өркениетті әлемге танытатын,
дамыған елдер қатарында терезесін тең ететін күш-білім жіне білімді де
тәрбиелі ұрпақ.Білімді ұрпақ егеменді елдің берік тірегі.Біз білімді
ұрпақ, білімді тұлға дегенде рухани жан дүниесі бай,білім мен біліктілігі
жоғары, талап-талғамы терең, салауатты өмір салтын дұрыс қалыптастырылған
тұлғаны айтамыз.
Бүгінгі күн кімді болса да толғандырмай қоймайтын рухани-адамгершілік
мәселесі болып отыр. Өйткені бүгінгі таңда рухани-адамгершілік
тәрбиесінің өзектілігі бұрығы соңғы кезеңнен бірнеше мәрте арта түсті.
Рухани-адамгершілік тәрбие беруд мәселесі жаңалық болып таңылмайды.
Өйткені ол адамзат қауымы қалыптасқан кезеңнен бері көкейкестілігі бір
кемімеген тақырып. Сол себептен де аталған мәселе туралы өз көзқарас,
пәкірлерні білдірмеген ойшыл ғұлама да кемде-кем. Қай кезеңде болсын
адамгершілік мәселесіне арнайы қалам тартпаған белгілі ағаратушы жоққа
тән. Әр ғалым оны өз кезеңінің ерекшеліктеріне сәйкес әр қырынан
қарастыра оытырып, педагогика ғылымының дамунына өзінідк қолтанбасын
қалдыраған. Демек, рухани-адамгершілік тәрбиеісінң зерттелу жайы
зерттеушілер туралы ұзақ айтуға болады. Сол зерттеулер негізіне сүйене
отырып сөз қозғайтын болсақ, ең алдымен , рухани адамгершілік ұғымының
генизіне , педпгогикалық катеегория ретінде қарастырылуына , оны
қалыптастыруына, оны оны қалыптастыру тетіктері мен ұйымдасатыру
формаларына қысқаша тоқтала кеткен жөн.
Рухани-адамгершілік тәрбиесін қарастырмас бұрын оның негізгі құрауыштары:
Рух, руханилық жалпы, адамзаттық құндылықтар, адамгершілік
ұғымдарының өзара байланысына , ара-жігіне мән берген дұрыс болмақ.
Өйткені рухани-адамгершілік ұғымын көпшілік дінмен байланысты ұғым
ретінде қабылдап келгендіктен, оған мән бере бермейді, тіпті соңғы он
жылдыққа дейін үрке қарағандар да аз болған жоқ. Сол себептен рухани-
адамгершлік тәрбиесінің дерек көздері болып табылатын көптеген шығыс
ғұламаларының еңбектерінен біле бермейміз де. Тек білім берудің
ізгіліктік парагдигмасына көшу үрдісінің ықпалыныцң нәтижесінде оң
көзқарастар қалыптасуда. Өйткені , рухани-адамгершілік тәрбиенің қайнар
көзі :дін, құран, хадистер екенін, ал руханилықтың мәнін ашатын құнды
ғылыми еңбектерді діндар, немесе соған жаны жақын адамдардың жазып,
жарыққа шығарғанын, әрине, жоққа шығара алмаймыз. Мәселен, бүгінгі күнге
дейінгі тәрбие теориясы мен тәжірибесне түсіне білген адамға берері
мол еңбектер қатарына Румми, Иассауи, Үйгінеки, Саади, Инаятхан, Ыдырысғ
Шах, Қайқаус. Баласұғын, М.Көпеев,Ш.Құдайбердиев және т.б
Адамгершілік тәрбиесін ғылыми тұрғыда зерттеген ғалымдар ретінде
В.Белинский, В.Сухомлинский, А.Байтұрсынов, Л. Божович, П.Якобсон,
Ш:Аманашвили, Е:Ильин, Б.Лихачев. Т.Петракова, А.Романова, Е.Егембаева,
Т.Шамғанова, Ж.Бәрішева, Н,Әлқожажаева, Ұ.Асанова , И.Бодықова С.
Әбілдина, Ә.Әмірова А.Қаплиева және т.б
Олардың әрқасысының ой-пікірлерніе жүгінсек те, ортақ сипат адамгершілік
тәрбиесінің негізіне жалпы, адамзаттық құндылықтарды жатқызатына, тән
мен жан саулығының руханилықпен байланысты екеніне көз жеткіземіз.
Ғылымда педагогикалық категория ретінде алдымен адамгершілік ұғымы
анықталып, орныққан деуге болады. Педагогикада адамгершілік қоғамдық
талапқа сай ізгілікті , инабаттылықты білдіретін моральдық ұғымдардың
жиынтығы ретінде қарастырылады. Мәселен, педагогикалық энцоклпедияда
адамгершілік тәрбие ұғымын адамгершілік мінез-құлық дағдылары мен
әдеттерді, мінездерді, моральдық қасиеттерді қалыптастыру үрдісі деп
анықтайды, ал,қазақ педагогикалық энцоклапедиялық сөздігіенде
адамнгершілік тәрбиесі мақсатқа негізделген көзқарасты сенімді,
парасатты, мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыруға және
адамгершілік сезімді, ұлттық сананы, қарым-қатынасты дамытуға бағытталған
жалпы адамзаттық тәрбиенің құрамдас бөлігі деген түсінік берілген Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінде Адамгершілік тәрбиесі ізгілікке,
инабаттылыққа баулудың жолы деп түсіндіріледі.
Руханилық ұғымы-философиялық категория.Философиялық сөздікте !руханилық
адамның материалдық, қоғамдық тарихи практикасының жоғарғы нәтижесі. Рух
материяның жоғарға көркі қоғамның , рухани өмірі . қоғамдық сана мен
болмыстың бейнесі болып табылады.. Сонымен белсенді ықпалын тигізеді.
деген түсінік берілген. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жүгінсек,
руханилық ұғымы адамның ой-санасына, ішкі дүниесіне байланысты жіне
соған қатысты қасиеттерді білдіреді.
Руханилық мәселесін қазақстандық философ І.Ерғалиев, А.Косинчекалар,
зерттей келе, руханилықты Адам болмысының ерекше бір белгісі дейді. Ал
г.Солвьева Руханилық адамның ішікі жарықыт, нұрды қабылдай білу қасиеті
дейді. Философ С.Нұрмұратов Руханилықтың тағы бір келбеті адамдардың
өз бойындағы барлық жақсы қасиеттерін қоршаған ортаға беруге дайындығы,
яғни ақылын, дарырын, қабілетін, шеберлігін, ішкі нұрын, жүрек жылуын
адамдарға, табиғатқа ғаламға беруге ұмтылысы Осындай ұстанымдар
басымдық танытқанда ғана Адам рухани дамудың жолына түседі деген пікір
білдіреді. Ал В.Барулин Әлеуметтік философия еңбегінде Руханилықтың
адамның өзіндік санасының,өзіндік етенелесуінің формасы; Руханилықтың
интериоризацияланудың әлеуметтік тәжірибені игерудің формас; Руханилық
Адам шығармаларының қызметтінің импульсі деп тұжырымдайды.М.Шахановтың
пікірінше, руханилық адамның ішік жан дүниесі, көзге көрінбетін күш. Оның
құндылығы өз еркінмен өзгеге, халыққа және әлемге деген тек жақсылық
жасауға талпыныс, еріктілігі. Ал осы мәселені зерттеуші А.Түлкібаева
өзінің ғылыми зерттеу еңбегінде Рух адамның ішкі жан дүниесі, көзге
көрінетін, бірақ ерік-жігер беретін күші. Руханилық адам санасы мен
сезімінің, сенімі мен сасының, білімі мен өмір сүру тәсілің көрсеткіші
деп пайымдайды.рухани-адамгершілік тәрбие мәселелерін аранйы зерттеген бір
топ ғалымдардың пікірлерні тиянақтайтын болсақ, онда олар құндылықтарды
бірнеше типке жіктейді.
1.Адамгершілік құндылықтар. Оның өзін екіге бөледі. Жалпы әмбебап
құндылықтар: өзгенің сезіміне ортақтасу, сенімінің, ұлтының,
дүниетанымының, мәдениетінің тсықары кетеді.
Әмбебап емес құндылықтар: дінеге қатысты міндеттер, мектепке қатысты,
партиялық, отбасылық, және т.б.
2.Адамгершілікпен байланысты емес құндылықтар.
Адамның адамгершiлiгi - оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ, кiсiлiгi.
Оның негiзгi белгiлерiнiң бiрi - адамдық ар - намысты ардақтау, әр уақытта
жақсылық жасауға ұмтылу, соған дайын болу, “Өзiң үшiн еңбек қылсаң, - дейдi
Абай, - өзi үшiн оттаған хайуанның бiрi боласың. Досыңа достық- қарыз iс,
дұшпаныңа әдiл бол”. Ақылды, мейiрiмдi адам кез- келген уақытта өзгенiң
жақсылығын бағалағыш болып келедi. Арлы адам- ардақты. Бiздiң ортамызда осы
сапаларды бойына сiңiрiп қана қоймай, өзiн қоршаған ортаға таратушы,
осындай өз сапаларымен жас ұрпақты тәрбиелеушi ұстаздар аз емес.
Адамгершiлiгi мол адам - басқаларға қашан да үлгi-өнеге.
Батырлық, ерлiк көрсету дегенiмiз - адамның жан дүниесiнiң ерекше
қасиетi. Ержүрек адамды бүкiл халық мақтаныш етедi. Бауыржан Момышұлы,
Талғат Бигельдинов, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Маметова, тағы басқа ер жүрек
ұл-қыздарымыз халқымыздың мақтанышы. Олардың әрқайсысы бiздiң елiмiзге
абырой, атақ, даңқ әкелдi. Соларды үлгі, өнеге етіп отыру.
Әр адамның бойында жастайынан мынадай қасиеттер қалыптасуы керек. Олар:
Отансүйгiштiк.
Халқымыз кiр жуып, кiндiк кескен атамекенiн аялап, елiнiң тiлi мен
мәдениетiн, әдебиетi мен тарихын, бiртуар аяулы перзенттерiн мақтан тұтып,
қадiрлеп, қастерлеудi ұрпағына аманат еткен.
Қазақ елi – бiздiң Отанымыз, атамекенiмiз. Оны қастерлеп, қадiрлеп
қадiр тұтқан адам ғана есейе келе туған халқы мен ел-жұртын, атамекенiн шын
көңiлiмен сүйетiн болады. Өйткенi халқымыз “Отан – от басынан басталады”
деп бекерге айтпаған. Ата-анасын, өз үрiм-бұтағын жанындай жақсы көрiп
сүймеген баланың ел-жұртын, халқы мен ұлтын сүйетiн толыққанды азамат болуы
екiталай. Ұлтжанды кiсiнiң имандылық – адамгершiлiк қасиеттерi, сондай-ақ,
оның достарына, ата-анасына деген көзқарасынан да жақсы байқалады. Қазақ
елiнiң кез-келген перзентi жұмыр жердiң қай бұрышында жүрсе де өзiнiң iс-
әрекетi мен мiнез-құлқынан өз ұлты мен халқына деген сүйiспеншiлiк
қасиеттерiн тайға таңба басқандай айқын байқатып отыруы тиiс.
Әдептiлiк.
Бұл халқымыздың ұлттық психологиясының өзегi, имандылық пен
адамгершiлiктiң басты белгiсi, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық
санасының практикалық көрiнiсi, барлық кiсiлiк қасиеттердiң жиынтығы. Әдеп
сақтаудың экологиялық астары да бар. Әдептi адам табиғаттың досы, оны
қызғыштай қорғай да бiледi. Табиғаттың әсемдiгi мен сұлулығына, әдемiлiгiне
әрбiр адам зиян келтiрмеуге тиiс. Мәселен, суды ластау, талды кесу,
қайнардың көзiн ашпау, жолдағы тасты алып тастамау, көктi жұлу, құстарды
ату, құдыққа түкiру – барып тұрған әдепсiздiк. Әдеп сақтау – халықтық
рәсiмге, жол-жоралғыға, тәртiпке бағыну, ерiксiз бағыну емес, бұл ата
дәстүрдi құрметтеу, қастерлеу, дәл айтқанда адамгершiлiк борышты өтеу.
“Әдептiлiк - әдемiлiк” дейдi халық. Яғни, әдептiлiк: iзеттiлiк,
кiшiпейiлдiлiк, көпшiлдiк деген сөз.
Бауырмалдық.
Халқымыздың бауырмалдығы “Бала бауыр еттен жаралған” деп, оны ерекше
қастерлеп, әлпештеуден бастаған. Осы туралы қасиеттi кiтап: ешбiр адам
баласы жат емес, барлық адамзат баласы бiр-бiрiне дос, бауыр дейдi. Олай
болса оқушыларды бастауыш сатыдан бастап бауырмалдық қасиетке баулуымыз
қажет.
Қайырымдылық.
“Қазақтардың” – деп жазды, осы халықтың өмiрiн, тұрмыс-салтын
зерттеушiлердiң бiрi А.И.Левшин: “(1799-1879) – басқа Азия халықтарына
қарағанда, қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы
аялап, жанындай жақсы көруі – айрықша қасиет. Яғни, қайырымдылық – кең
мағыналы ұғым екенiн оқушыларға түсiндiруiмiз қажет” [20,387].
“Адамға ең бiрiншi керегi бiлiм емес, тәрбие. Тәрбиесiз бiлiм-
адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өмiрiне апат әкеледi”- деп Әл-
Фараби айтқандай, педагогика ғылымы зерттейтiн негiзгi категорияларының
бiрi- тәрбие.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын- ала адамның рухани
өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және
өзiн қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата
отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтан- ұрпаққа жеткiзедi.
Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тәрбие - адамзат
тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты.
В.Соловьев: “Адамгершiлiк бiр адамның екiншi адамға сыйлай салатын
заты емес, ол өзiнiң тәжiрибесi арқылы ғана жететiн адамның iшкi жағдайы”-
деп адамгершiлiктiң құндылығына ерекше тоқталған. Тәрбие мәдениетi -
өмiрдiң өзi сияқты күрделi де көп қырлы.
Еңбекке тәрбиелеу, патриоттық тәрбие, эстетикалық тәрбие,
адамгершiлiк тәрбиесi, экологиялық тәрбие, дене тәрбиесi. Осы барлық
тәрбиенiң өзегi- адамгершiлiк тәрбиесi, бiрақ ол жападан жалғыз әрекет
етпейдi, ол осы аталған тәрбие түрлерiмен бiрлiкте, демек адамгершiлiкпен
қоса барлық тәрбие түрлерiмен бiрiге келе рухани-адамгершiлiк мәдениетi мен
сапалары қалыптасады. Рухани адамгершiлiк сапаларын индивидтiң өзi
анықтап, адамгершiлiк ұстанымын да өзi қалыптастырады.
Рухани дамгершiлiк – (орысша нравственность) қоғамдық өмiрдiң
объективтiк заңдылығына сәйкес, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды
реттеуге негiз болып табылатын талапқа сай белгiлi бiр имандылық шарттарын
бiлдiретiн ұғым [87, 12].
Халыққа бiлiм беру iсiнiң зор қарқынмен дамуы бүгiнде мектептерде
жылдан-жылға оқу-тәрбие жұмысын дұрыс жолға қоюды талап етедi.
Ата-бабаларымыз өздерiнiң сан ғасырлар бойғы ұлы тарихында жас
ұрпаққа тәрбие берудiң бай тәжiрибесiн жинақтап, өзiндiк салт-сана, әдет-
ғұрып, дәстүр рәсiмдерiн қалыптастырған. Әдеттер физиологиялық тұрғыдан ми
қабатындағы динамикалық стереотиптiң бiр көрiнiсi. Бұлар ми сыңарларының
тек оптимальдық қозуы бар алаптарында ғана емес, сонымен бiрге тежелуге
ұшыраған алаптарында да пайда болады. Сондықтан да адамның жеке басында
жағымды қасиеттердi тәрбиелеуде әдеттiң ерекше маңызы зор. Ежелгi үндi
мақалында былай деген: “Қылық ексең - әдет орасың, әдет ексең – мiнез
орасың, мiнез ексең – тағдыр орасың”. Әдет адамның мiнез–құлқының
фундаментi болып табылады. Әдет негiзiнде мiнез қалыптасатынын А.С.
Макаренко мiнез-құлықта дұрыс әдет қалыптастыру қажет екенiн атап көрсеткен
[78].
Әдеп адамның ешбiр күш салуынсыз пайда бола бередi. Әдептердi белгiлi
бiр мағынада бiрнеше топқа бөлуге болады. Олар: адамгершiлiк немесе
моральдық (әрқашан шын сөйлеу, достарына адал болу, үлкендер тiлiн алу,
т.б.).
Мәдени мiнез- құлықтары (сыпайы болу, үлкендерi-кiшiнi сыйлап-
құрметтеу, дұрыс сөйлеу, т.б).
Гигиеналық әдептер: (таза жүру, қол жуу т.б) еңбек, ақыл- ой
әдеттерi. Атақты ағылшын драматургы В. Шекспир: “Жақсы әдет жақсылыққа
бастайтын перiште” десе, орыс педагогы К. Д. Ушинский: “Жақсы әдет өсiмге
берген ақша, адам өмiр бойы соның жемiсiн пайдаланады, жаман әдет- борыш,
адам өмiр бойы сол борыштың өсiмiнен азап шегедi” дейдi.
Адамгершiлiк әдеттерде бiрiне-бiрi қарсы екi күш болады. Бiрi
жақсылық жаққа, екiншiсi жамандық жаққа тартады. Ал оқуға деген әдет
адамның әдет-дағдыларының күрделi бiр түрi болып табылады. Ол адамның
қызметi мен мiнез- құлқының әдеттегi формаларының құрамына енедi. Олар
оқушылардың бiлiм алуына және оқушыларды практикалық қызметке дайындауға
зор әсерiн тигiзедi. Сол әдеттенудiң арқасында оқушы жинақы, тәртiптi бола
түседi. Егер оқушы өз-өзiне сенбесе, оған оқуда болсын, жұмыста болсын,
кездескен кедергiлердi жеңу қиын болады. Оқушының пайдалы әдеттерiн
қалыптастыру, оларды адамгершiлiкке тәрбиелеуге зор әсерiн тигiзедi.
Бастауыш сынып оқушыларының адамгершiлiк мәдениетiн тәрбиелеудiң iс-
жүзiнде тексерiлген ең сенiмдi әдiстерiнiң бiрi- мұғалiмнiң оқушыларға
жүргiзiлетiн түсiндiру жұмысы болып табылады.Түсiндiру жұмысын тек теория
жүзiнде ғана уағыздамай, пайдалы әдеттердi тәжiрибеде тiкелей көрсетумен
ұштастыру керек. “Әдет - дейдi А.Макаренко әрдайым жаттығып отырудың
нәтижесiнде калыптасады, сондықтан жаттығуды дұрыс ұйымдастыру қажет” [86].
Бұл проблема жан-жақты қарастырылып, үнемi iзденiстер жүргiзiлсе де,
қаншама концепциялар ұсынылса да бүгiнгi күнге дейiн нақты жауап таба алмай
келедi. Бұның шындыққа сай ең негiзгi қиыншылығы, бiздiң, яғни адамдардың
арасындағы үлкен айырмашылықтардың болуында [88].
Болашақта өмiр сапасы, мүмкiн адамзат цивилизациясының өзiнiң өмiр
сүруi. Бiздiң қаншалықты өзiмiздi және өзгенi түсiнетiмiзге байланысты
болады [89,36].
Жаңарған бiлiм беру жүйесiнiң анықтаушы белгiлерiне мыналар жатады:
басты мақсат-бiлiм негiздерiн, әлеуметтiк тәжiрибелер жиынтығын беру емес,
жеке адамдарды қалыптастыру, әлеуметтiк бағдарлы қоғамдық қатынасқа
тәрбиелеу. Мұның өзi бүкiл оқудың мазмұнын қайта қарауды талап етедi. Бұған
дейiн неғұрлым бiлiм негiздерiн көбiрек жинаса, соғұрлым жеке адамдық
қасиет мол болады деген тұжырымды басшылыққа алып келдiк. Ендiгi мiндет
қандай бiлiмнiң жеке адамдық қасиеттердi қалыптастыра алатынын болжау.
Адам - табиғаттағы кемелденiп жетiлген ақыл-ой иесi және қоғамдық тұлға.
Осы ерекшелiктерiне орай адамды ғылымның бiрнеше саласы зерттейдi. Ал
педагогика мен психология ғылымы болса, адам жандүниесiнiң сырын,
психиканың даму заңдылықтарын, жеке адамдық қасиеттердiң жетiлiп, қалыптасу
жолдарын зерттейдi. Қазіргі таңда рухани-адамгершілік тәрбие мазмұнын
анықтау үшін ұлттық кұндылықтарды бүкіл адамзаттық кұндылыктармен ұштастыру
негізгі көкейкесті мәселе болып отыр. Рухани-адамгершілік тәрбиені бүгінгі
күн тұрғысынан қарастыратын болсақ, адамгершілік мәселесін ұлттык және
жалпы адамзаттык құндылыктарды өзара сабактастыра, кіріктіре отырып
карастыруды қажет етеді.
Психологиялық тұрғыда жеке адам немесе тұлға мәселесіне арналған зерттеу
жұмыстары көптеп кездеседі. Белгілі психолог ғалымдар А.Темірбеков,
С.Балаубаов "Жеке адам - дене құрылысы, психологиялык көріністері,
әлеуметтік сипаттамасы бар коғам мұшесі. Жеке адамның негізгі белгісі -
оның дара азгешелігі" деп атап көрсетсе, ұлттық психологиянын негізін
салушы ғалым Ж.Аймауытов "Адам - табиғатқа бағынған денесі бар зат десе,
Т.Тәжібаев "Жеке адам санасы мен ақылы арқылы дараланады" деп психологиялық
тұрғыда аныктама береді.
Түркі әлемінде тұлғаның рухани кұндылыктарын калыптастыратын көне
жәдігерлер көптоп табылады. Философнялык сөздікте "рух - материалдық
бастамаға қарағанда идеалдыққа санаға бара бар ұғым.
Қоғамның рухани өмірі қоғамдық сана мен қоғамдық болмыстың беинесі болып
табылады. Сонымен қатар, ол қоғамдық болмысқа, азаматтың практикалық
қызметіне өзінің белсенді ыкпалын тигізеді" деп жазылса, педагогикалық
сөздікте "Руханилық - тұлганың екі фундаментальды қажеттілігі себептерінің
жүйеде көрінуі: идеалды таным қажеттілігі мең "басқалар үшін" өмір сүру мен
қызмет ету әлеуметтік қажеттілігі. Руханилық категориясымен өмірді, өзін
және өмірінің мақсатын және мәнін тину қажеттілігі астасады. Адам
қаншалықты осы сұрақтарға жауап іздесе және табуға тырысса, соншалықты
рухани болады" деп атап көрсетілген.
Мектеп окушыларын рухани дамыту мәселелерін зерттеп жүрген ғалым
Ш.Майғаранова тәрбие, білім беру, оқыту арқылы және сыртқы әлемдік
күштердің түрткісі негізінде адамның жан дүниесінің даму үрдісі болатынына
токтала келе "тұлғанын руханилығы - оның ізгіліктік бағыттағы дүниелік
қатынастарға енуі. Рухани дамыған тұлга адамзат санасынан туындаған
дүниелік құндылықтарды бойына жинақтап, сол арқылы дүниеге тұлғалык
қатынастан өмірге қанағаттанбаудан тұлға ізденіске түсіп, өзін-өзі
дамытады. Өмірдегі қанағаттанбаушылық тұлұаның рухани қалыптасуының
белгісі, руханилықтың өлшемі болып табылады деп атап өтеді.
Сонымен қатар, ғалым рухани дамыған тұлганын көрсеткіштері ден төмендегі
сапалық белгілерді ұсынады: басқаларға жанашырлык білдіру, өзге адамға
жақсылық тілеу, адамдарға көмек көрсету, айналадағы өмірді жақсартуға
ұмтылу, оны жүзеге асыру, өмір туралы мәселелер жөнінде толғану, өмірдін
мәнін іздеу, өзін-өзі дамыту. жетілу арқылы бүкіл дүниені жетілдіру.
Автордың рухани тарбие және білім беру мәселесін зерделей келе, "Рухтың
ұясы – жүрек. Ақыл жүрекпен нұрланса. Неғұрлым рахымға толы болса, соғұрлым
адам да ізгіленеді" деуінің өзi ұлы ғұлама Әл-Фарабидің "тәрбиесіз берілген
білім, ол білім емес" деген тұжырымымен ұштасып жатыр.
Адамгершілік тәрбиесінің негізгі мазмұны - тұлғаның бойындағы еңбекке
деген сүйіспеншілігін, патриоттық кұндылыктарын және адам -табиғат - адам
тұрғысынан экологиялык сананы калыптастыру көзделеді.
Адамгершілік тәрбиені іске асыруда мектептің тәрбие жүйесі негізгі орын
алады. Білім беру мекемелерінде тәрбие жүйесі тәрбиеші мен
тәрбиеленушілердің әлеуметтік ыкпалдасу негізінде калыптасады, яғни
тәрбиеші, тәрбиеленуші және өлеуметтік орта. Бұл жерде тәрбиеші
педагогикалық дайындығы мен шеберлігі, білімі, эрудициясы, саяси, адами,
рухани, эстетикалык бойнесі десек, ал тәрбиеленуші жағынан білім, білік,
дағды, сенімі, құзырлығы, т.б. әр тұлғаның жекелей сапасын қамтиды.
Казіргі таңда мектеп алдында болашак ұрпакты коғамда болып жаткан
әртүрлі келеңсіз істерге карсы тұра алатындай жігерлі, батыл,
интеллектуалды каеиеті жоғары азамат етіп тәрбиелеу міндеті койылып отыр.
Бұтан бүкіл кауым - ата-ана, қоғам. зиялы кауым өкілдері болып атсалысқан
жағдайда өз шешімін табары сөзсіз. Сондыктан да қазіргі таңда окушының
шығармашылык іс-әрекетін, жекебасылык касиетін, саяси көзкарастарын
калыптастыруда патриоттык тәрбие негізгі орын алады.
Мектеп оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда пән
сабақтарының негізгі талаптары мыналар:
пән сабақтарының мектептегі және сыныптағы жұргізілетін тәрбие жүйесімен
өзара байланыста жүргізілуі, пәнаралық байланыс, өткен такырыптармен жүйелі
сабақтастық, оқушылардып іс-тәжірибесі;
пән сабактарының алдына койған мақсатының пакты болуы және педагогикалық
тұрғыда негізделуі:
сабақтың кұрылымында тәрбиеге арналған мазмұнның қамтылуы, сабақ мазмұны
оқушылардың адамгершілік іс-әрекетінің негізі болуы, берілетін білім мен
окушылардың адамгершілік іс-әрекеті арасында байланыстың болуы:
пән сабақтарында оқушылардың адамгершілік сезіміне ықпал ететін мазмұнның
қамтылуы;
сабақ үстінде оқушылардың танымдық белсенділік іс-әрекеттеріне ықпал ету,
сабақтағы қамтылған материалдар олардың санасына, көніл күйіне әсерлі
болуы;
сабақтын кұрылымы, қамтылатын мазмұны, колданылатын әдістері мен тәсілдерін
айқындауда адамгершілік бағыттарына баса көңіл аударылуы кepeк.
В.Сластенин, В.Каширин адамгершілік мәдениетінің негізін калыптастыру
мәселесін жан-жакты зерттей отырып адамнын әрбір іс-әрекеті қоғамдык-
әлеуметтік ортамен, табиғатпен тікелей байланысты болатынын атап
көрсетеді.
Ғалымдар аламгершілік мәдениетті морал, этика тұрғысынан карастырады.
Адамгершілік-адамның өзіне төн жеке тәртібін реттейтін, сүйіспеншілік,
адалдык, шындык, әділдік, енбексүйгіштік, ұжымшылдык сынды адамгершілік
категорияларды, адамгершілік нормаларды, сапаларды біріктіретін тұлғалык
сипаттама.
В.Сластенин, В.Каширин адам жаратылысын табиғатпен, коршаған аймакпен
байланыстыра карастыруды көздейді. Табиғат - адам тіршілігінің табиғи-
биологиялык алғышарты.
Зерттеу жұмысы барысында біз ғалымдардын табиғат - адам - қоғам өзара
байланысы негізінде ұсынған теориялық тұжырымдарын аймактану материалдары
аркылы тұлғанын бойынша рухани-адамгершілік касиеттерді калынтастыруда
басшылыққа алдық.
Жалпы адамгершілік тәрбие мәселесі казақстандық ғалымдардың еңбектерінде
негізгі орын алады. Адамгершілік мәселесін ен жоғары кұндылық тұрғысынан
Г.Нұрғалиева, пәнаралык бяйланыс тұрғысынан А.Бейсенбаева, мектеп
окушыларына адамгершілік тәрбие беру тұрғысынан Р.Төлеубекова. С. Қалиев,
тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру Ш.Майғаранова.
т.б. еңбектерін атауға болады.
Педагогикалық сөздікте "Адамгершілік тәрбиесі - қоғамдығы адамгершілікті
қалыптастырудың бір түрі. Адамгершілік тәрбие ұғымы тар мағынада - қоғамдық
тәртіп шамасына үйрету" делінген.
С.Қалиев жоғарыдағы Харламов ұсынған төрт бағытпен қатар экономикалык,
экологиялық тәрбие бағыттарын ұсына отырып "адамгершілік тәрбие дегеніміз -
бұл коғамдық морал талаптарына сәйкес келетін оқушылар бойына адамгершілік
сапаларды қалыптастыру максатымен олардын санасы мен сезіміне максатты жане
жүйелі түрде ықпал ету" деп атап көрсеткен.
Адамгершілік ұғымын кейбір педагог-ғалымдар ізгілік деп карастырған.
Мәселен, профессор Ғ.Кертаева адамгершілік ұғымына төмендегідей анықтама
береді: " ... қоғамдык сананың және қоғамдық қарым-қатынастардың ерекше
түрі, адамнын қоғамдағы әрекетін нормалар көмегімен реттеу жолдарының
негізгісі: ...меиірімділік, аділеттілік, көргенділік, ықыластык, көмекке
келуге даярлык сиякты ізгіліктік құндылықтарға негізделген адамның ішкі
құқықтарының жүйесі". Оқушылардың бойында ізгілікті, адамгершілікті
калынтастыруда бірінші міндетте ұстаздың, педагогтің адамгершілік құндылығы
негізгі орын алатынын айтады ол.
Педагогика және психология ғылымдары тұрғысынан: адамгершілік, мінез-
кұлык; рухани-адамгершілік тәрбие; адамгершілік сезім; адамгершілік сана;
тарихи сана; ұлттык мұрат (идея); ұлттық идеология; ұлттык сана;
географиядық сана; морал: адамгершілік көзқарас; тағылым; ізгілік;
менталитет, т.б. сияқты іс-әрекеттер мен касиеттерді окушылардың бойына
сіңіре білуіміз керек.
Совет психологы С.А.Рубенштейн бұл түсiнiк туралы былай деген: Адам өзiнiң
ерекше қайталанбайтын қасиеттерiнiң күшi арқасында индивидуалды және адам
қоршаған ортаға өзiнiң қатынасын саналы түрде анықтау арқасында жеке бас.
Сондықтан адамды өзiн қоршаған әлемiне және қатынасына байланысты
анықтайды. Адамның қоршаған ортаға қарым- қатынасы оның өзiндiк
көзқарасынан, сенiмiнен, дүниетанымынан, басқа адамдар мен қатынасынан, ең
бастысы оның әрекетiнен (еңбек, оқу, т.б) көрiнедi.
Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал ететiн 3 негiзгi
фактор бар. Ол тұқым қуалаушылық (iшкi жағдай), орта мен тәрбие (сыртқы
жағдайлар). Осы үш фактор баланың дамуына қалай әсер ететiнiн олар өзара
қарым- қатынаста болатынын, қайсы және қашан жетекшi болып шығатыны туралы
мәселенiң өте зор ғылыми және практикалық маңызы бар. Тәрбие адамның
дамуына әрқашан мақсат көздеп, ықпал ету болып табылады. Адам қажеттiлiктi
қанағаттандыру көзi болатын қоршаған ортаға тәуелдi бола отырып, оған
белсендi түрде ықпал етедi, оны және өзiн мақсатты iс- әрекет процесiнде
саналы түрде қайта құрады. Сондықтан да адамның саналы түрдегi белсендi iс-
әрекетi оның жеке басын қалыптастырудың негiзi. Жеке адамды бөлшектемейтiн,
оның мүддесiн қоғам мүддесiмен ұштастыратын жоғары мативтердiң жалпылану
және тұрақтылық дәрежесi жарасымды дамуды тудырып, бiздiң қоғамның
адамгершiлiк нормаларына сай келетiн жеке адамның қалыптасқандығын
дәлелдейдi. Қоршаған ортаға, адамдарға, өзiне, өмiрге деген көзқарастарда
жеке адамның дүниетанымы, көзқарасы, ұмтылысы, нанымы байқалады. Сондықтан
жеке адамның адамгершiлiк сферасын қалыптастыру- тәрбиенiң өзегi [88].
Рухани адамгершiлiкке тәрбиелеу мақсатында жоспарлы түрде әр қилы
әрекеттердi ұйымдастыру керек. Дәстүрдi қолданудағы жаттығудың мәнi әрекет
пен қылықтарды бiрнеше рет қайталату арқылы жеке бастың адамгершiлiк мотивi
мен мiнез- құлқындағы қажеттiлiктi қалыптастыруға әсер етедi. Тәрбие әдiсiн
балалардың моральдiк мiнез- құлқын (әдет) механизмдерiн, адамгершiлiк
сапаларын стимулдандыру тәсiлi деп түсіндіреді. Оны сұрыптай отырып
топтарға жiктеуге болады. Американдық психолог Л.Кольберг адамгершiлiк
тәрбиелеудiң басты мақсаты мiнез- құлықты қалыптастыру емес, ұтымды пiкiр
айту қабiлетi деп түсiндiредi. Дәстүр туралы мәлiмет беруде түсiндiру, ақыл-
кеңес, нұсқау, бағыт- бағдар беру тәсiлдерiн қолдану адамгершiлiктi тұлға
қалыптастыруға негiз бола алады.
Бала дамуының алғашқы кезеңiнен яғни адамгершiлiк туралы ұғымдарды саралап,
санасына сiңiре бастайды. Моральдiк-этикалық дәстүр мәдениетiнiң толысқан
сферасы ретiнде дәстүрлi педагогикалық мәдениеттi қалыптастыра отырып
өскелең ұрпақты, адамгершiлiкке тәрбиелеудiң негiзгi құралы, формасы, әдiс-
тәсiлдерi, адамгершiлiктiң қайнар көзi, iлкi бастауы бола алады [23,44].
Кейбiр зерттеушiлер адамгершiлiк дәстүрлерiн ұрпақтан-ұрпаққа
берiлген күйде өзгерiссiз, ал өзгерген жағдайда ұзақ уақыт қызмет ететiн
мораль элементiнiң тұрғысында қарастырады.Бұған А.Д.Макаренконың
“Адамгершiлiк немесе моральдық саласында қызмет ететiн және моральдық
қатынасты бейнелейтiн дәстүрлер” дей келе, ұлттық адамгершiлiк деп отырған
ұғымдарымыздың түп төркiнi моральды-этикалық дәстүрдiң сара жолына әкеп
тiрейдi. Тәрбиенiң дәстүрмен тығыз байланысты тұңғыш қарастырушы
К.Д.Ушинский болды. Ол өз еңбектерiнде тәрбиенiң халықтық сипатына,
еңбектiң тәрбиелiк және психикалық сипатына және тәрбиедегi адамгер-шiлiк
мәселелерiне көңiл бөле отырып “Тәрбие көзi- халықтық педа-гогика” деген
тұжырымға келген. Осы идеяны қазақ жерiнде жалғас-тырушы педагог Ы.
Алтынсарин мынадай адамгершiлiктiң түрлерiн атап көрсетедi, 7 жақсы қасиет:
Бiрiншi: Имандылық.
Екiншiсi: Жоғарғы әдiлдiк.
Үшiншiсi: Адалдық, ақкөңiлдiлiк.
Төртiншiсi: Сыпайылық, момындық.
Бесiншiсi: Адал ниетпен өсиет беру.
Алтыншысы: Жомарттық, қайырымдылық.
Жетiншiсi: Дұрыс заңдылық [ 21, 266].
Жалпы осы адамгершiлiк мәдениетi мәселесi төңiрегiнде педагогика
классиктерi: Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой,
Н.И.Ильминский, еңбектерi ерекше орын алады. Қазақ зиялы қауымынан:
А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедовтер жалғастырған.
Ә.Фараби: “Доскерлiк – адамгершiлiктегi жақсы қасиет, бұл өзi адамның
басқа адамдармен тиiстi шамада қарым-қатынас жасауынан туады, осының
арқасында ол өзiнiң жүрiс-тұрысынан, сол адамдармен әңгiмесiнен жақсы
ләззат алады. Бұл жөнiнде артық кету – жарамсақтық-қа соғады, ал достыққа
кемтар болу – тәккаппарлыққа итередi. Ал ендi осы ретте ол басқаны
ренжiтетiн iс жасаса, онда бұл дүрдараздыққа апарып соғады” [48,45].
М.Әуезовтың педагогика, методика мәселелерi жайлы мәселе көтергенi
белгiлi. “Ғылым” атты еңбегiнде: “Адам баласының жаман құлқы жаратылысынан
емес, өскен орта, алған үлгi, өнеге бiлетiндiгiнен және түзелу, бұзылу жас
уақытта болады. Көпшiлiктi адамгершiлiкке тәрбиелеу үшiн жас буынды
тәрбиелеу қажет ... Адамшылықты таза жүргiзу үшiн – көп ой керек, ойлау
үшiн оқу керек және оқу әр тараптан мағлұмат берiп, ақиқатқа баланың көзiн
жеткiзiп, көңiлiне жақсылықпен тәрбие беру керек”.
Ал С.Қожахметов шәкiрттердiң адамгершiлiк пен әдеп, саналы тәртiпке
тәрбиелеу мәселелерiне байланысты бiрнеше еңбек жазды. Автор өз еңбегiнде
дүниежүзiлiк педагогиканың классигi Ян Амос Каменскийдiң “Тәртiп жоқ мектеп
– сусыз диiрменмен тең” дейтiн афоризмiн эпиграф етiп алады. Ол “Саналы
тәртiп оқушылардың еңбекке, оқуға саналы түрде өзiнiң бар ықыласымен
қатысуын, мектеп мүлкiне ұқыпты болуын, туысқандарына, жолдастарына
көзқарас, қарым-қатынасы, сыпайы, қадiрлi, қошеметтi болуын талап етедi ” .
Табиғат – адам тәрбиешiсi. Адам болып туып, адам болып қалу үшiн
табиғаттың атқарар ролi зор. Табиғат бөлшектерi: жан-жануарлар дүниесi,
өсiмдiктер әлемi, өзен, сай, биiк таулар, сағым тербеген сары дала – бәрi
адамдардың ақыл-ойына – сана , денесiне – қуат, бойына – күш, өнерiне –
шабыт, көңiлiне – қанат бередi. Табиғат жайлы түсiнiктi оқушылар дүниетану
сабағында алады. Ал В.А.Сухомлинскийдiң пiкiрiнше адамгершiлiк тәрбие беру
дегенiмiз – баланы гүлге су құюға немесе тазалыққа үйрету емес, ол баланың
санасына табиғат дегенiмiз – бiртұтас жүйе, ол адам мен табиғаттың
бiрлiгiнен құралатындығын жеткiзу [13].
Дәстүр бойынша, адамгершiлiк тәрбие мәселесiне халықтық педагогика
аса көп мән берген А.Б.Измаилова табиғатпен қарым-қатынас үрдiсi, оны оқып
үйрену және пайдалануды бала өмiрiнiң алғашқы күндерiнен бастап жүргiзу
керек. Ертегiлер мен ойындардағы мейiрiмдi үй жануарлары, құстар туралы
ойлар, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер баланың табиғатты тануына әсер
етедi, табиғатпен үздiксiз байланысқа түседi. Табиғатты қорғау, қызықтау
сезiмдерi қалыптасады деп көрсеткен.
Ал Б.Т.Лихачев жеке адамның мәдениетiн қалыптастыру қажеттiлiгi
мәселесiн қарастыра келiп, мектеп жасынан бастап бұл Я.А.Каменскийдiң өсиет
етiп кеткен тәрбиенiң табиғатпен байланыстылығын адам тәрбиесiнiң жетекшi
құралы деп түсiндiрдi.
Мектептер қызметi мен мектептен тыс уақытта өзара байланыс жұмысы
үздiксiз болатыны жайлы көптеген көрнектi ғалымдар С.Т.Шацкий,
А.С.Макаренко, А.В.Луначарский, Н.А.Семашко, В.А.Сухомлинскийлер дәлелдеп
бердi.
И.Д.Зверевтiң пiкiрiнше, тәрбие мен бiлiмнiң негiзгi мақсаты мектеп
оқушыларының қоршаған ортаға, оның қызметiне деген жауапты көзқарасын
қалыптастыратын берiк ғылыми бiлiмдердi меңгерту болуы қажет. Табиғат,
экологиялық тәрбие берудiң көрсеткiшi ретiнде оқушылардың табиғи ортаға
деген көзқарасы, оның адамгершiлiк нормаларын айтуға болады [24,29].
Жалпы қазiргi ғылыми әдебиеттерде адамгершiлiк мәдениетiн
қалыптастыру мынадай мiндеттердi белгiлейдi:
-Табиғи және әлеуметтiк ортаға деген жауапкершiлiкпен қарауды
қалыптастыру – тәрбиенiң құрамдас бiр бөлiгi.
- Өзiн қоршаған ортаға зиян келтiрмей, қайырымдылыққа iзеттiлiкке
үйретудi мектептiң бастауыш сыныбынан бастау.
-Табиғатты қорғау, ағаштар отырғызу, бұталар мен гүлдердi баптау, үй
жануарларын өсiру. Үлкенге iзет, кiшiге құрмет ету қасиеттерiн жетiлдiру.
“Ұлттық тәрбиенiң негiзi – адамгершiлiк, еңбек тәрбиесi”-дейдi
М.Жұмабаев. Адагершiлiк тәрбиесiн сәби шақтан озық түрде баулу керек.
Оқушының адамгершiлiк мәдениетi қай кезде де назардан тыс қалып
көрген емес. Бүгiн де оқушылардың рухани-адамгершiлiк мәдениетi жоғары
болуы маңызды мәселе ретiнде саналады. Осыған орай, мектепте оқушыларда
адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыруға әдебиеттік оқу сабағының өзiндiк
орны бар.
Осы орайда бабамыз Әбу-Насыр Әл-Фарабидiң “Адам алдымен ойлы,
парасатты болуға, ақыл-ойдың жан-жақты дамуына көңiл бөлуi қажет. Шын
мағынасындағы бiлiмдiлiк – тамаша адамгершiлiк сипат”-деген ұлағатты
пiкiрiн мойындай отырып, жас ұрпақты бiлiм нәрiне қандыру да педагогтық
парыз екенiн ұмытпағанымыз абзал [2,38].
Рухани адамгершiлiк iлiмінiң және адамгершiлiк тәртiптiң сәйкес келуi
– азаматтың, оқушылардың жоғары адамгершiлiгiнiң дамығандығының айғағы.
“Адамгершiлiктерiң жоғары болсын. Бұл сендердiң ең басты мiндеттерiң” деп
жазды философ жазушы Ж.Ж.Руссо. Ал Абай: “Досыңа достық – қарыз iс,
дұшпаныңа әдiл бол” деп жырлаған болатын. өмiрде адам неғұрлым ақылды,
мейiрiмдi болған сайын, соғұрлым өзгенiң жақсылығын да бағалағыш келедi.
“Жас өспей ме, жарлы байымай ма!” демекшi, бүгiнгi бастауыш сынып
оқушысының ертеңгi азамат екендiгi де еш күмән тудырмайды. Сондықтан өз
бойларына жоғары адамгершiлiк мәдениетiн бүгiннен бастап сiңiре бiлу, адал
болу, арлы болу әркiмнiң парызы. Адам жақсылыққа жамандық iстеу арқылы жете
алмайды, қашан да қайырымдылық қажет. Өйткенi, адамның асыл қасиетi – оның
жасаған жақсылығы. Адам – қоғамның мүшесi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz