Банктік несиенің экономикалық мәні
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 6
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік несиенің экономикалық мәні 6
1.2 Жеке және заңды тұлғаларға банктік несие берудің тәртібі 12
1.3 Банктік несиенің қайтарымдылық формалары 16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК 21
НЕСИЕНІҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ (БТА Банк АҚ мысалында)
2.1 Банктің негізгі экономикалық көрсеткіштері 21
2.2 БТА Банкінің несиелеу қызметінің негізгі бағыттары 27
2.3 Акционерлік қоғамының капиталдары мен міндеттемелерін 38
талдау
3 ЖАҺАНДЫҚ ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ДАМУ 41
БОЛАШАҒЫ МЕН ПРОБЛЕМАЛАРЫ
3.1 Банктік несиенің даму болашағы мен проблемалары 41
3.2 Әлемдегі банктік несие дамуының қазіргі тенденциясы 46
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМШАЛАР 61
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазiргi кезеңде
Қазақстан Республикасында банк аясы серпiндi түрде дамып келе жатқан
экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде реттелетiн коммерциялық
банктер, бүгiн дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық
деңгейде жұмыс iстеп жатыр.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының
қазiргi несиелiк операциялары мәселелер тұрғысында банк жүйесiнiң алдыңғы
уақыттағы дамуы мен жетiлдiрiлуi үлкен тәжiрибелiк мәндiлiкке ие.
Қазiргi банктер клиенттерге қызметтердiң кең, ауқымды, тиiстi жолдарын
ұсынып, банкте несиелiк түрлерінің жаңа технологиясын қолданып, қызмет
көрсетудiң жоғарғы деңгейiмен қамтамасыз етiп отыр. Банктердiң ең басты
қызметi – несиелiк операциялар болып табылады. Ол кәсiпорындардың,
ұйымдардың және кәсiпкерлiк фирмалардың тұтынушылық және инвестициялық
мақсаттары үшiн iске асырылады. Банктер өздерiнiң несиелеу түрлерін
қаншалықты тиiмдi жүзеге асырса, соншалықты клиенттердiң экономикалық
жағдайына әсерiн тигiзедi. Себебi банктiк қарыз жаңа кәсiпорындардың пайда
болуына, жұмыс орны санының өсуiне мүмкiндiк туғызады және олардың
экономикалық өмiр икемдiлiгiн қамтамасыз етедi. Соның iшiнде әсiресе жеке
және заңды тұлғалардың, яғни кәсiпорындардың экономикалық тәуекелдiлiгiн
басшылыққа ала алады.
Нарықтық экономикада банктік несие маңызды рөл атқарады. Банктік
несиенің экономикадағы алатын орыны елеулі екеніне ешбір күмән жоқ. Олай
болса, бұл тақырыптың өзекті екеніне көз жеткізуге болады. Жұмыстың мақсаты
капиталдың, яғни қарызға берілген ақша капиталының жүру формасын несие,
ақша капиталының ақша айналуын және несие берушінің қарыз алушы арасындағы
қатынастарды көрсетеді. Оның көмегі арқылы жеке және заңды тұлғалардың
мемлекеттің бос ақша қаражаттарын шоғырландырып, қарыз капиталына айналуы
және белгілі уақытқа қолдануға ақылы түрде беріледі.
Банк несиесінің маңызы, сонымен бірге оны қолдау аясы елдің
экономикалық жағдайына байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Айталық,
экономиканы орталықтанған жоспарлы түрде басқарудан нарықтық экономикаға
өтуге байланысты біздің елімізде коммерциялық және ипотекалық, лизингтік,
трастылық қаржылық банктік операцияларды пайдалану жаңғыртылады, сонымен
бірге банктік несие қатынастары мен несиенің көлемі, несие ставкасы де
өзгереді.
Дипломдық жұмыс бүгінгі күні актуалды болып табылатын ұлттық
экономикалық жүйедегі банктік несиенің дамуына арналған.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Банктердің несиелік мәні мен
қажеттілігін, қызметтерін және түрлерін зерттеу жалпы отандық банк
жүйесінің қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері, несие нарығының
проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.
Отандық экономистердің ішінде профессор Г.С.Сейітқасымовты ерекше
атаған жөн. Ол өзінің еңбектерінде Қазақстанның банк және қаржы жүйелерінің
өзекті мәселелерін зерттеуге үлкен үлес қосқан. Сонымен қатар А.Д.
Челекбай, Б.И. Иришева, Мамыров Н.А., Мадиярова Д.М., Калдыбаева А.Е.
Саниев М.С. және тағы басқа экономистер де банк ісіне байланысты
мәселелерге бағытталған еңбектер жазып жүр.
Соған қарамастан, отандық экономистердің еңбектері көп жағдайда
экономикалық басылымдардағы ғылыми мақалалар мен оқулықтар шеңберінен шыға
алмай жүр. Қазақстанда банк жүйесінің қазіргі жағдайын талдауға
бағытталған кең көлемді ғылыми еңбектер жоқ. Қазіргі жаһандық қаржы
дағдарысы жағдайында отандық банк жүйесінің даму мәселелерін талдаудың
маңызы зор. Сондықтан да бүгінгі таңда банктік несиені дамыту өте
қажет.
Әлемдегі әрбір дамушы мемелекеттің банктік несиелендіру жүйесі
әлеуметтік тұлғаның нақты табысын көздей отырып оны тұтыну мақсаттарымен
қамтамасыз етуге бағытталған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасында коммерциялық
банктердің несиелендіру принциптерін талдау арқылы оларды жетілдірудің
жолдарын зерттеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынандай мәселелер
қарастырылды:
- ұлттық экономикадағы банктік несиенің экономикалық мәні мен түрлерін
сипаттау;
- банктік несиенің қалыптасуына шолу жасап,белгілері мен функцияларын
анықтау;
- Қазақстан Республикасында банктік несиені қалыптастыру қажеттілігін
көрсету;
- Қазақстан Республикасында банктік несиенің қызмет ету жағдайын
бағалау;
- Қазақстан Республикасында банктік несиенің кемшіліктері мен
артықшылықтарын баяндау;
- Қазақстан Республикасындағы банктік несиені енгізу мәселелерімен мен
тәжірибені талдау;
- Қазақстан Республикасындағы банктік несиені дамытудың, жетілдірудің
жолдары мен іс шараларын көрсету.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасындағы БТА Банк АҚ банктік
несиесі.
Зерттеудің пәні - ұлттық экономикалық жүйедегі банктік несиенің дамуы
болып табылады.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің методологиялық және теориялық негіздері
— дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және отандық
экономикалық каржылық әдебиеттер мен журналдар, статистикалық
көрсеткіштері, Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңдары және
нормативтік актілері, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің банктік іс-
әрекеттерді қадағалау заңдылықтары қолданылған. БТА БанкАҚ мысалында
талдау жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың тәжірибесінің негізі. Дипломдық жұмыста банктік
несиелендірудің түрлері, шарттары, құқылық қатынастары, сондай-ақ,
банктік несиенің дүниежүзілік тәжірибелеріндегі үлгілері бойынша талдау
көрсетілген.
Зерттеу әдістері – жалпы ғылыми, аналитикалық, талдау, тарихи-зерттеу
әдістері қолданылған.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Дипломдық
жұмыстың авторы БТА Банк АҚ мысалында банктік несиенің дамуын
талдау арқылы оларды жетілдіру жолдары ұсынылды. Дипломдық жұмыстың
құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен
пәні және зерттеу әдістері қарастырылған.
Бірінші тарауда ұлттық экономикалық жүйедегі банктік несиенің
теориялық негіздері. Сонымен бірге банктік несиенің түрлері және атқаратын
қызметі мен банктік несиенің қайтарымдылық пішіндері қарастырылған.
Екінші тарауда БТА БанкАҚ банктік несиелеу қызметінің негізгі
бағыттарын, 2007—2009жж. экономикалық несиелеу көрсеткіштерін, банктік
несиелеу операцияларын талдау көрсетілген.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасында банктік несиенің даму
болашағы мен проблемалары, банктік несиені дамыту бойынша шетелдік
тәжірибесі қарастырылған.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік несиенің экономикалық мәні
Ұлттық экономикалық жүйедегі банктік несиені қарастырмас бұрын несие
ұғымына тоқтала кетелік. Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже
болып табылады. Кредит деген сөз, қарыз, несие деген kredo -сенемін
деген мағына беретін латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол
экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалык қоғамдарда қызмет етеді.
Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында:
бай және кедей қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша катынастары
сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал,
еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар
мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.
Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан
екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде
несиеге байланысты қатынас туындайды [1].
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Нарықтық экономикаға көшу кезінде несие - нарықтың экономиканың тірегі
ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық
шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады.
Несиеге дәлірек анықтама берер болсақ несие - бұл пайыз төлеу және
қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берілетін ссудалық капитал
қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие - бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда - бұл
ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие - кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастық бір жағы. Қарыз
беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады.
қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шарушылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың, екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдың қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ азаматтық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз
алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Карыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объект де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі, яғни
қарызға берілген құнды білдіреді [2].
Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде
несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиеің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
кызметтерінің, ягни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұнда тауар түрінде
берілетін несиені - коммерциялық, ал ақша түріңдегі несиені банктік деп
атайды.
Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан
туады.
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие көбіне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай
қалуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда айналыс құралы ретінде қарыз
алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы
қарыздық міндеттеме - векселъ қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы мынадай:
- қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе
қызметті сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;
- коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
- қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
- коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
- қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің
заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар
бағасының құнына қосылады.
Банктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай
капиталдар кез келген өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы
кез келген бағытта қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос
ақшалай капиталын банкке орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина
құрылыс кәсіпорынына қарызға береді.
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал
банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарынан және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етеді.
Банктік және коммерциялық несиенің динамикасы әр түрлі. Коммерциялық
несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымынның ұлғаюымен жоғарылайды және
олардың азаюымен қысқарады. Өнеркәсіптің дамуы кезеңінде оған ұсыныс және
сұраныс жоғарылайды, ал дағдарыстар кезінде азаяды. Өндіріс дағдарыстары
әсерінен тауарлардың өндірілуі мен өткізілуі де қысқарады, ал қарыздарды
төлеу үшін банктік несиеге деген сұраныс өседі. Өндірістің жанданып,
жоғарылаған кезінде нағыз капиталдың көлемі өседі, өндірістік мақсаттар
үшін банктік қарыздарға деген сұраныс жоғарылайды. Қоғамдық капиталдың
ұдайы өндірілуі тұрғысынан банктік несие қарыз капиталына (қарыз алушылар
қаражаттарды жұмыс істеп тұрған капиталдың көлемін ұлғайту үшін
пайдаланғанда) және ақшалай қарызға (қарыз алушылар қаражаттарды өздерінінң
қарыздық міндеттемелерін өтеу үшін алғанда) бөлінеді. Жеке капиталды ұдайы
өндіріс тұрғысынан алғанда, бұл бөлініу қарыздың қамтамасыз етілуіне
байланысты және қарыз алушы капиталының шамасына несиенің әр түрлі әсерін
көрсетеді. Несие алу кезінде тауарларды, бағалы қағаздарды кепілдікке қоя
отырып, борышқор банктен қосымша капитал алмайды. Оның көзқарасы
тұрғысынан, бұл – ақша қарызы.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта бөлінген
қарыз капиталы экономиканың барлық салаларында қолданыс табады. Бұл
ерекшелік оның жедел даму себебі қызметін атқарады. Қарыз мәмілесінің
дербес сипаты бар, онда ақшалай капитал өнеркәсіптік капиталдан
бөлектенген. Кредитордың мақсаты–пайыз түрінде табыс алу. Қарыз алушыға
қайтарымдылық, мерзімділік және пайыз төлеу жағдайларында қарыз капиталын
ұсынушы банктік мекеме ретінде көрінеді [3].
Банктік несие өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, едәуір
сандық және сапалық өзгерістерге ұшырайды. Олардың біреуі қарыз мәмілесінің
қатысушыларымен байланысты. Қазіргі уақытта ол мәмліенің екі
қатысушыларымен банкирлер және жұмыс істеп жүрген капиталистермен шектеліп
қалмайды. Бір жағынан, қарыз капиталын беруді банктерден басқа әр түрлі
мекемелер (қаржылық компаниялар, өзара несие банктері) жүзеге асырады.
Қарыз капиталымен мәміле жасаушы жаңа типтегі мекемелер кейде "банктік
емес" деген атқа ие, ал бұл жағдай олардың мәнін өзгертпейді (мысалы,
Ұлыбританиядағы құрылыс қоғамы олардың қызметі тұрғын үй несиесін берумен
байланысты). Екінші жағынан, қарыз алушылардың құрамы өзгереді. Жұмыс істеп
тұрған капиталистерден басқа (акционерлік компаниялар және жеке
кәсіпорындар) қарыз алушылар – несиелік-қаржылық мекемелер, тұрғындар,
үкімет және жергілікті үкімет органдары болып табылады. Банктік мекемелерде
қарыз алушыларға ақшалай қаражаттарды берудің әр түрлі мүмкіндіктері бар.
Несиелік мүмкіндіктер ғана емес, сонымен қатар берілген қарыздардың
көлемдері де өзгереді. Несиелік операциялардың көлеміне ішкі және сыртқы
факторлар әсер етеді. Біріншіге банктің қолында бар ресурстардың көлемі
жатады. Ресурстардың өсуіне сәйкес оның несиелік мүмкіндіктеріне әсер етеді
және активтік оперциялардың ұлғаюына жағадай жасайды.
Банктік белгілі бір шетке капитал шығару және оны қарыз алушыларға
беру мүмкіндігі бар. Қазіргі жағдайда депозиттер банктік ресуртардың бірден-
бір көзі болып табылмайды. Несиелік мекемелер ақшалай қаржаттарды банк
аралық нырықтан қарызға алады, сонымен қатар көрсетілген мақсатқа
облигациялық қарыздарды да белсенді пайдаланады [4].
Банктік несиенің шамасына ақшалай-чектік эмиссиямен толтырылған
нақтылы ресурстардың көлемі ғана емес, оған өнеркәсіптік компаниялар, жеке
тұлғалар және мемлекеттік мекемелер тарапынан қарыз қаражаттарына деген
сұранысч та әсер етеді. Осылайша экономикалық төмендеу кезінде қарыз
капиталы нарығының конъюнктурасын айқындаушы негізгі фактор болып,
банктердің ресурстары емес, несиеге деген әлсіз сұраныс болып
табылады.Несиелік жүйе мемлекет тарапынан болатын ықпалға ұшырайды.
Мемлекеттік органдар және орталық банктер ұдайы қолданылатын несиелік
шектеулер, активтік операциялардың жасанды түрде қысқартылуын тудырады.
Осылайша, несиенің экономикалық ғана емес, оның әкімшіліктік те шектері
бар.
Банктер өз саясатын қайта қарастыра отырып және несиенің берілуі мен
қызметтің басқа түрлері арасындағы қолайлы арақатынасты табуға тырысады.
Мысалы, қаржылық инженеринг жүйесі – әр түрлі экономикалық кеңес беруді
қоса алғандағы, қаржылай қызмет көрсетулердің толық комплектісін ұсыну
дамытылады.
Кредитор ретінде банктердің ролі біршама төмендегеніне қарамастан, ол
едәуір шамада қысқаруы мүмкін деп есептеуге негіз жоқ. Өйткені көптеген
кәсіпорынның қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктер, бірінші кезекте,
банктік несие есебінен қанағаттандырылуы мүмкін, ол өнеркәсіптік
компониялар үшін, жеке тұлғалар үшін де қарыз қаражаттарын алудың анағұрлым
ыңғайлы формасы болып келеді. Осылайша, несиелік жүйенің негізін ірі
банктер құрайды, ал банктік несие өзінің басымдық жағдайында қалады.
Банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі банктік несиелер береді. Олар
мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
- қаржылық институттарға берілетін несиелер: мақсатты қорларға;
банктерге; қаржы-несиелік мекемелеріне;
- қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер: өнеркәсіп салаларына;
ауыл шаруашылығына; саудаға; дайындау ұйымдарына; жабдықтау—сату
ұйымдарына; кооперативтерге; жеке кәсіпкерлерге;
- тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
2. Мерзіміне қарай: қысқа мерзімді (1 жылға дейін); орта мерзімді (1
жылдан 3-5 жылға дейін); ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
3. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай: негізгі қорларға
жұмсалатын; айналым қаражатына жұмсалатын.
4. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай: қамтамасыз етілген; кепілхатпен,
кепілдемемен; кепілдікпен; сақтандырылған; қамтамасыз етілмеген; сенім
(бланктік) несиесі.
5. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
- стандартты несие — қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
- күмәнді несиелер — қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған
активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді:
6. Валютамен берілуіне қарай: ұлттық валютамен; шетел валютасымен.
7. Берілу шартына қарай:
- тұтыну несиесі — бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие;
- ипотекалық несие — бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс гимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ
мерзімге берілетін несие;
- овердравт несиесі — клиенттін шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы;
- овернайт несиесі — өтімділікті колдау мақсатында бір
түнге берілетін банкаралық несиенің түрі;
- онколъдық несие — кредитордың, алғашқы талабы бойынша өтелеті
қысқа мерзімді несие;
- банкаралық несие — банктердің, бір—біріне беретін несиесі;
- ломбардтық несие — тез іске асатын бағалы заттарды немесе
бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие;
- лизингтік несие — құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие;
- рамбурстық несие — шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын
несие;
- сенім несиесі — банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие;
- маусымдық несие — жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен
түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған
несие.
8. Несиелеу объектісіне қарай: меншікті айналым қаражаттарын
толықтыруға; материалдың қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға; азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар,
құралдар және басқа да мүліктер алуына; ломбардтың, кепілдік және ссудалық
операцияларға; театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары
арасындағы маусымдың үзілістерге; күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға; тез
өтелетін тиімділігі жоғары шараларға [5].
Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады.
Екінші деңгейдегі банктер тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері
колданылуда: автомобилдік несие; ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар
сатып алуға берілетін несие; тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін
несие; кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және
т.с.с) берілетін несие.
Банк несиесінің ролін несиелік қатынастардың жұмыс істеуіне әкеліп
соқтыратын нәтижесімен анықтауға болады. Банктік несие өзінің қызметі
арқылы ұдайы өндіріс процесіне әсер етеді. Экономика дамуының сатысына
қарамастан, несиенің арқасында қарыз беру капиталы құрылып, оның өнім
өндіруге пайдалануы қамтамасыз етілді. Уақытша қаржылық қиыншылықтарға
ұшылаған кәсіпорындарға берілетін банктік несие оларға ұдайы өндіріс
процесін жалғастыруға тауарлы материялдық құндылықтар үшін ақы ақы төлеуді
қамтамасыз етуге, еңбекақы төлеуге және тағы басқа да мүмкіндіктер
тудырады.
Жаңа өндіріс ашу мен оларды кеңейту ісінде де банктік несиенің
атқаратын ролі зор. Банктік несиенің көмегімен айтарлықтай қаржы
ресурстарын шоғырландыру мен орталықтандыру жаңа өндірістердің ірі
жобаларын іске асыруға, жаңа техниканы ендіруде, жоғары қосымша құны бар
өнімдерді қайта жарақтауға байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге
асыруға мол мүмкіндік береді [6].
Сонымен, несие – ұдайы өндiрiстiң ажырамас бөлiгi. Тауарлы өндiрiс –
несие қатынастарының пайда болатын табиғи негiзi. Себебi тауардың пайда
болуы маңызды екi жағдайға байланысты: бiрiншiден, өнiм тауар болуы үшiн
оның заттай түрi және құны болуы қажет; екiншiден, өнiм бiр өндiрушiден
екiншi өндiрушiге ауысуы қажет, сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы
экономикалық субъектілердің өмір сүруі мен жалпы халық шаруашылығының
дамуында да, микродеңгейіне байланыстардың дамуында да, сондай-ақ халықтың
әл-ауқатын көтеруде банктік несиенің атқаратын ролі өте зор екен.
1.2 Жеке және заңды тұлғаларға банктік несие берудің тәртібі
Осы қызметтердің басты ерекшелігі ол назар аударылатын даму процесінде
жеке тұлғаларға банктік несие беру және олардың әртүрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатында клиенттердің көп болуымен сипатталады. Тұтыну
несиесінің басқа банктік несиелерден айырмашылығы ол қарызды алған кезден
бастап белгіленген сый ақы мөлшерін барлық мерзім ішінде жазылып қалады,
базалық және басқа ставкалардың өзгерісіне тәуелсіз. Егер ставка тұтас
өссе ол клиентке пайдалы, ал егер олар түссе банкке пайдалы.
Банктік несиеге берілген төлемді өтеу бұл ең кең тараған тұтыну
қарызының стандарттық атауы, осындай немесе басқа формада ұсынылуы мүмкін
және басқа атаулармен де, мысалы, несие арқылы алу, меншік несиелер, ұсақ
несиелер, жеке және жедел несиелер. Осындай несиелердің жалпы белгісі
мерзімнің басында әрекет қарызының сомасына проценттік мөлшер, бір реттік
алым өңдегеніне қосылады (ереже бойынша, 2% мөлшерде) және осы кезеңнің
барлық мерзім әрекетіне банк ай сайын бірдей процент өтеу алып тұрады.
Клиенттерге осы банктік несиенің артықшылығы қарыз алудың
қарапайымдылығы мен жылдамдығы болып табылады. Банктің тарту факторлары
банктік несие өңдеуінің жылдамдығы мен қарапайымдылығы, жеңіл бақылануы,
несиеге жоғары процент тәуекелділіктің төмен болуы болып табылады, сонымен
қатар, банктік несие әртүрлі банктік тауарлар мен қызметтерді іске асырудың
алғышарты болып табылады [7].
Қарыз алушының өтінішімен банктік несиеге рәсімдеу басталады.
Банктік несиеге түскен өтініш банк үшін мына жағдайда негіз болып
табылады:
– қарыз алушының банктік несиені өтеу қабілеттілігі мен төлем
қабілеттілігін тексеру;
– несиелік келісім-шарт жасау;
– қарызды қамтамасыз етуге келісім-шарт жасау.
Жеке қарыз алушының банктік несиені өтеу қабілеттілігін талдау
дегеніміз жеке тұлғалардың банктік несие алуға заңды құқығына және
жекелеген қасиеттеріне баға беруді айтамыз. Қарыз алушыны бағалағанда банк
оның жеке өміріне, өмірлік стиліне көп мағына береді. Банк негізінен
өтімділік қозғалмайтын мүліктерін, жұмыс орнын жиі ауыстырмайтын, жанұясы
бар клиенттермен жұмыс істеуге тырысады. Осының бәрі банктің алдында клиент
өз міндеттерін орындайтынына сенім білдіреді. Банк клиентпен бірінші рет
кездескенде оны мұқият зеттейді және оның жеке өмірі мен тұрмыс жағдайы
туралы ақпаратты көп мөлшерде алуға тырысады.
Төлем қабілеттілігін талдаған кезде банк керекті деректерді сұрауы
мүмкін, сонымен қатар жұмыс орнынан да және берілген деректерді тексеруі
мүмкін. Егерде банк құжаттарының дұрыс емес жағын анықтаса онда қарыз
алушыға банктік несиесін беруден бас тартады. Егер қарыз алушы банктің
клиенті болса, онда несиелік қатынастардың банктік тарихы берілген қарыз
алушымен бағаланады.
Потенциалды қарыз алушының несиелік өтеу қабілеттілігін талдағанда оны
екі негізгі әдіспен анықтауға болады: эксперттік бағалау және балдық
жүйенің көмегімен.
Эксперттік талдау негізінде әдістерді пайдалана отырып, банктер жалпы
экономикалық тұрғыдан қарыз алушының төлем қабілеттілігін бағалауға енеді.
Ақпараттарды талқылаған соң эксперттер тұтыну қарыз беру мүмкіндіктерін
қарастырады.
Балдық жүйені қолдану эксперттік бағалауды қолдануға қарағанда бұл
объективтік және шешім қабылдауға негізделген экономикалық процесс.
Төлем қабілеттілігін талдау деп, қарыздық міндеттемелерді қарыз
алушының тұтыну қарыз есебіне күнделікті өтеудің қаржылық мүмкіндіктерін
талдау. Банк жеткілікті жеке құралдарды потенциалдық қарыз алушылар үшін
дер кезінде қарыздардың орнын толтырудан кейін басқаларға наразылықтарын
қанағаттандыру және осы соманың өтелген қарыз төлемімен ссуданы өтеу және
ол бойынша проценттер талданады. Жеке тұлғаның пайда көзі жұмыс ақысы
болғандықтан банк оның орташа деңгейін тексереді. Банк шотына жұмыс ақысы
тікелей салынса осы жөнінде клентпен келісу керек. Ең алдымен оның
табысының сенімділігін анықтау қажет.
Қарыз алушы банкке банктік несиені өтінген өтінішімен бірге банк
ақпараттарының талаптарына жауап беретін анкета, сонымен бірге оның қарызды
өтеу қабілеттілігі төлем қабілеттілігін, сұраған банктік несиенің
сипаттамасы болу керек.
Қарыз алушының банктік несиені өтеудің басты көзі оның айлық табысы
болып табылады, сондықтан оның өтінішінің басты бөлігі “айлық табыспен есеп
айырысу”. Таза сомасын алу үшін ол оның шығындарын есептеу керек. Осындай
есептеу банкте былай жүргізіледі:
1. Айлық табыс: жұмыс ақысынан салықты ұстап қалу, балалар жәрдем
ақысы, зейнетақы, бағалы қағаздар және депозиттер бойынша сыйақы, басқа
табыстар, барлығы.
2. Айлық шығын: ағымдағы шығындар, сақтандыру салымдары, бұрын
берілген несиені өтеу, пәтерге төлем ақы, басқа шығындар, барлығы.
Жайғастырылған табыс = А – Б. Қарыз алушының айлық қарызды өтеуді
жайғастырылған табыс мүмкіндіктерімен салыстырып, бөліп оның төлем
қабілеттілігін анықтайды. Егерде қарызды өтеу сомасы жайғастырылған
табыстың сомасынан асып кетсе банк қарыз алушының өтінішінен бас тартады. Д
(Д = процент + негізгі қарыз); Егерде қарызы 60 % төмен болса ғана банк
потенциалдық қарыз алушының төлем қабілеттілігін бағалайды.
Арнайы коэффициенттерді банк банктік несиені барабар несие
тәуекелділігінің мөлшерін жабу үшін қолданады, ссуданы өтеудің төлемінің
мөлшері аз және қарыз алушының табысын максималды қарызын сипаттайды (к1
және к2);
к1 = қарызды өтеудің төлемінің минималды мөлшері қарыз алушының
табысы
(1),
к2 = берешектің максималды жіберілген мөлшері қарыз алушының табысы
(2),
Осы коэффициентерді пайдалана отырып банк мына жағдайды бағалайды:
анкета берілген табыс мөлшерінің сәйкестігі, қарыз алушының фактілік
мөлшері табыс көзінің тұрақтылығы, егерде қарыз алушы өз табысын қандай да
бір себептермен жоғалтатын болса төлем қабілеттілігі және өтеу
қабілеттілігінің бағалауы бұл қарыз алушының ретшіге банктік несие және
балдық жүйе негізінде бағаланады [8].
Жақсы көрсеткіштер шыққанда, банктік несие қарызының келісім—шарты
негізінде өңдеуге кіріседі. Бұл кезең құрастырылған қарыз деп аталады. Осы
жағдайда банк банктік несиенің негізгі сипаттамасы анықталады:
– сомасы;
– мерзімі;
– өтеу реті;
– сыйақы ставкасы;
– басқа шарттар.
Банктік несиені рәсімдегенде оның құнына назар аударылады, оған сыйақы
мөлшері, беру комиссиясы, ссуданы өтеуді рәсімдеу, бақылау кіреді және
басқа факторлар есептелінеді. Банк ресурстарымен тартылған нақты құны
ссудамен байланысты қарыз алушының сенімділігі және тәуекел дәрежесі қарыз
алушы мен банк арсындағы қарым—қатынас. Банктік несие кезінде банктің
минималды табысын мына формуламен анықтайды:
D = (S + M) x K + R
(3),
D – қарыз бойынша кіріс
S – банк ресурстарымен тартылған нақты құн
M – банк маржасы
K – тұтыну несиесінің сомасы
R – қарызды өтеудегі және берудегі тікелей және
жанама банктік шығындар.
Қазақстан Республикасының банкілері және оның филиалдары жеке
тұлғаларға банктік несие беру үшін жоғарыдағы ережелерге сай несие көлемін,
негізгі талаптардан оның жүргізу процедурасын бас банкпен байланыса отыра
несие жұмысын атқарады. Банктік несиелер келесі мақсатта беріледі (жеке
тұлғаларға):
1. Үй заттарын алуға (жеке тұлғаларға).
2. Емделуге (медициналық қызмет).
3. Оқу орындарында бала оқыту үшін және т.б.
Банктік несие негізінен 23 жастан жоғары азаматтарға келісім—шарт
бойынша тағайындалған қайтару мерзіміне беріледі. Банктік несиені беру
кезінде белгілі бір сомаға мысалы: 100$ 3 айға беріледі және оның көлемі
бойынша максималды шектелуі тағайындалмайды.
Банктік несиені тұтыну мақсатына бергенде максималды мерзімі мысалы 18
айдан жоғары болмауы керек, ал минималды мерзімі 3 айдан жоғары болмауы
керек. Банктік несие көлемі оның қайтару мерзіміне байланысты және қарыз
алушының максималды тәуекел сомасымен оның жалпы шектелуі бас банкпен
тағайындалып, оның филиалдары іс жүзіне асырады. Жеке тұлғаларға банктік
несие беру теңгеде және шетел валютасында оның қайтару мерзіміне байланысты
беріледі [9].
Кесте 1– Қайтару міндеттемесіне Қор кепілдік беретін, жеке тұлғалардың
салымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесінің шекті шамасы
Шұғыл несиелер бойынша
6 айға дейін 12 айға 36 айға дейін 36 айдан
дейін жоғары
Теңге 6% 9% 10% 11%
Шетелдік валюта 4% 5% 6.5% 7,5%
Шартты салымдар бойынша
Теңге 6% 9% 10% 11%
Шетелдік валюта 4% 5% 6,5% 7,5%
Талап етілгенге дейінгі салымдар, ағымдағы шоттар мен карт-шоттар бойынша
6 айға дейін 12айға 36 айға дейін 36айдан
дейін жоғары
Теңге 2% 2% 2% 2%
Шетелдік валюта 2% 2% 2% 2%
Ескерту – автормен құрастырылған [18]
Объектіні және субъектіні позитивтік бағалау, несиемен қамтамасыз
етудің сапасы, несиелік келісім-шарт жасау, экономикалық және заңдық
параметрлерді анықтағанда банктік несие берудің негізін құрайды. Банктік
несиені беру туралы бұйрық клиенттердің шоты бойынша есеп айырысу және
несиелік операциялар жүргізетін бөлімшеге түседі, онда (жеке тұлғалар
жөнінде болса) клиенттің аты-жөні, сомасы және несие беретін шоты
көрсетіледі.
Барлық жағдайда қарыздық шот дебеттеліп белгілі клиенттің есеп айырысу
шоты немесе басқа кәсіпорындардың ұйымдардың бюджеттік және басқа
мекемелердің немесе басқа қарыздық шот кредиттеледі.
Көлемі бойынша банктік несие беру де үш вариантқа бөлінеді:
- қарыз толық сомасында оның біртіндеп шығындалуы іске асырылатын есеп
айырысу шотына түседі;
- банктік несиенің толық көлемін алу құқығын клиент қосымша ақшалай
ресурстардың қажеттілігінің және басқа байланысты біртіндеп іске асырады;
- клиент несиелік келісімде бұрын белгіленген банктік несие көлемін
алудан бас тарта алады [10].
Бұл бөлімде, қазiргi Қазақстанның нарықтық банк жүйесiнде әр түрлi
меншiк формасындағы банктер мен несие мекемелерi қызмет ететіні айтылды.
Соның iшiнде коммерциялық банктер – кәсiпорындар мен ұйымдарға, сондай-ақ
халыққа тiкелей және жан-жақты кешендi қызмет көрсететiн банктер. Сонымен,
банктік несие - бұл жеткізушінің сатып алушыларға ұсынған тауары немесе
көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы болып саналады. Банктік
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен бірігіп
және тауарларды жылдамдатып өткізуі.
1.3 Банктік несиенің қайтарымдылық формалары
Банктік несиесінің қайтарымдылығы несие қатынастарын басқа
экономикалық қатынастардан ажырататын, тәжірибеде белгілі бір механизмде
көрініс табатын, негіз қалаушы қасиетін ұсынады. Бұл механизм, бір жағынан,
несиенің қайтарымды қозғалысының негізіндегі экономикалық процестерге, ал
екінші жағынан – несиелік мәміледен шығатын, қарыз алушы мен несие беруші
арасындағы құқықтық қатынастарға негізделеді.
Банктік несие қайтарымдылығының экономикалық негізін, қайта өндіріс
процесіне қатысушылардың қор айнылымдары және ауыспалы айналымдары, сонымен
қатар несиенің іске асыру заңдылықтары құрайды. Дегенмен, банк несиесін
қайтарудың объективті экономикалық негіздің болуы, осы процестің
автоматизмін білдірмейді. Тек қана банктік несие құнының қозғалысын
мақсатты бағытталған басқару арқылы ғана оның сақталуын, қайтарылатын
құндылықтың және қарызға берілетінін эквиваленттігін қамтамасыз етеді.
Банктік несие мәмілесіне екі субъект – несие беруші және қарыз алушы
қатысатындықтан, банктік несиені қайтаруды ұйымдастырудың механизмі
олардың әрқайсысының осы процестегі орнын есепке алып отырады.
Банктік несие беруші, несиені ұсынғанда, өзінің мүддесін қорғауға
тырысады да, несиелік процестің ұйымдастырушысы болады. Объективті
экономикалық негізге сүйене отырып, банктік несие беруші қарызға берілген
құнның толық және уақытылы қайтарылуына алғышарттардың құрылуына мүмкіндік
беретін, қарыз қаражаттарды салу сфераларын, банктік несиенің сандық
параметрлерін, оны өтеу әдістерін, банктік несие мәмілесінің шарттарын
таңдайды. Дегенмен, аталған құнның кері қозғалысы өзінің айналымында
қолданатын қарыз алушының несие қабілеттігіне, ақша нарығының экономикалық
конъюнктурасына байланысты болады.
Банктік несие мәмілесі несие алушының тиісті борышты қайтару
міндеттеменің туындауын білдіреді. Экономикада инфляциялық процестердің
туындауы берілген банктік несие сомасының құнсыздануына, ал қарыз алушының
қаржы жағдайының әлсіреуі – несие қайтару мерзімінің бұзылуына әкелуі
мүмкін, сондықтан банктердің халықаралық тәжірибелері несие қайтаруын
ұйымдастыру механизмін әзірледі. Оған кіретіні:
1) ақшалай түсім есебінен нақты банктік несиені өтеу тәртібі;
2) несиелік келісім—шартта өтеу тәртібін заңды тіркеу;
3) банктік несие құнының кері қозғалысының толық және уақытылы
қамтамасыз етудің алуан түрлі пішіндерін қолдану.
Банктік несиелердің қайтарымдылық пішіні деп, бар борышты өтеудің
нақты көзі, несие берушінің оны пайдалану құқығын заңды тіркеуі, берілген
көздің тиімділігі мен жеткіліктігіне банктің бақылауды ұйымдастыруын
атаймыз [11].
80—ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да банктік несиенің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтармен
жүзеге асырылып келді. Бұл әрине сол кездегі экономикамыздағы өндірісті
ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен, банк ісіне және
өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен байланысты болды, себебі
қамтамасыз етілген құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан да, банктік
несиенің қамтамасыз етілуін тексеру процесі тек қағаз жүзінде ғана
жүргізілді
Қазіргі уақытта банктік несие операциялары тәуекел дәрежесі жоғары
болатын банктік операцияларға жатады. Бұл банктік несиелендіру процесінің
ерекшелігіне байланысты болып келеді. Банктік несиелендіру кезінде тәуекел
дәрежесіне әсер ететін көптеген факторларды есепке алу қажет, тәуекелдің
мәнін және мүмкін болатын залалдардың мөлшерін теңдестіру және анықтау өте
маңызды болып келеді.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында банк ешкімге, ешқашанда банктік
несие бермейді, егер оның мезгілінде қайтарылуына сенімі болмаса (банктік
несие қайтарымдылығының қағидасы). Банктік несиенің қамтамасыз етілу
қағидасы бұрынғыдан да қатаң түрде қолданылып жүр. Қазір банктік несие алу
үшін бұрынғыдай, жеткілікті сомада тауарлы—материалды құндылықтардың
барлығын және оларды өндіріс процесінен өткізгеннен кейін, банктік несиені
қайтаруға толық мүмкіншілік туатынын дәлелдейтін мәліметтер беру
жеткіліксіз. Банктер қамтамасыз етудің басқа (пішіндерін) тәсілдерін талап
етеді.
Англо-американдық мектеп банкирлерінің пікірінше, егер қарыз алушы өз
міндеттемелері бойынша жауап бермесе, несие берушіні екі немесе үш белбеу
қорғайды.
Бірінші белбеу – бұл қолма-қол ақшалардың ағымы, табыс – қарыз
алушының банктік несиені өтеудің басты көзі.
Екінші белбеу – бұл банктік несие өтелуін қамтамасыз ететін, қарыз
алушы ұсынатын активтері.
Үшінші белбеу несиені қамтамасыз ету негізінде заңды және жеке
тұлғалар ұсынатын кепілдіктермен байланысты болады.
Жоғарыда көрсетілген банктік несиенің қайтаруын қамтамасыз ету
пішіндерін міндеттеме бойынша жауап беру мерзімі келгенде, қарыз алушыда
қаражаттардың болмай қалу жағдайында, заңды күші бар және несие берушінің
артынан банктік несиені өтеудің нақты бір көзін бекітетін, арнайы
құжаттармен ресімделеді.
Жалпы алғанда, банктік несие ұсынуына байланысты мүмкін болатын
залалдардан несие берушіні қорғауына қатысты мәселелерді қарастырғанда,
істің заңды жағына көңіл бөлу өте маңызды болып келеді. Несиелік
міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету үшін жақтар жазбаша пішінінде
қосымша келісімдерді жасасуы мүмкін. Оларда қарыз алушының немесе үшінші
тұлғаның несиелік мәміле бойынша толық немесе ішінара атқарылмауынан
міндеттемелердің орындалуын міндеттейтін қосымша міндеттемелері
тіркелінген. Олардың жалпы мағынасы – қарыз алушыларды міндеттемелерді
орындауға бағындыру болып табылады.
Қамтамасыз ету пішіндерінің әрқайсысының мақсаты, қарыз алушыны
өзіндік қаражаттардың болмауы кезінде басқа қаржы көздерімен (кепілге
салынған мүлікті өткізуден түскен табыс, кепілгерлер мен кепіл болушылардың
қаражаттары, сақтандыру қоғамдары, т.б.) банктік несие міндеттемелері
бойынша жауап беруді талап ету болып табылады.
Егер де ақшалай түсім есебінен банктік несиені өтеу механизмі және
оның несиелік келісім-шарттарда тіркелуі, банктік несие қайтаруының негізгі
алғышарты болса, онда қайтарудың қамтамасыз ету пішіндерін анықтау осы
қайтарудың кепілдігін білдіреді. Осындай кепілдік тәуекел дәрежесі жоғары
болған жағдайда қажет [12].
Банктік несиені өтеу көздерін бастапқы және қайталама деп екіге бөлуге
болады. Бастапқы көзі – бұл қарыз алушының табысы (заңды тұлға үшін -
өнімді өткізуден түскен қолма-қол немесе қолма-қол емес пішінінде болатын
ақшалай түсім, ал жеке тұлға үшін –еңбекақы немесе басқа да табысы.
Шет елдегі банкирлер банктік несие мәмілесін жасасу мүмкіндігін
қарастырғанда, өздерінің алтын ережесі деп, алдымен бастапқы көзге
бағытталуын санайды. Сондықтан несие өтінімін қарастырған жағдайда,
клиенттің ақша ағымдарына, саланың даму перспективаларына және осы
клиенттің іскерлігіне, клиенттің жабдықтаушылармен және сатып алушылармен
қарым-қатынастарына ерекше көңіл бөлінеді. Егер де банктік несие алушының
ақшалай түсімдеріне қатысты күмән туындаса, онда банктік несие мәмілесі
орындалмауы да мүмкін.
Банктік несие қайтарымдылығының нақты кепілдігі болып, қаржы жағдайы
тұрақты болатын кәсіпорындардың ақшалай түсімдері табылады. Олардың
қатарына табыстылықтың деңгейі жоғары болатын және өзіндік капиталмен
жоғары қамсыздандырылған кәсіпорындар жатқызылады. Осындай кәсіпорындарда
ақша қаражаттарының жүйелі түрде түсімімен қатар, таза табысты
қалыптастырудағы ақша қаражаттарының өсімі және өзіндік капиталдың
толтырылуын байқауға болады.
Банктің қаржы жағдайы тұрақты, бірінші сыныпты клиенттер болып
табылатын кәсіпорындар үшін келіп түсетін ақшалай түсім есебінен несиелік
келісім-шарттарда банктік несие өтелуін заңды тіркеу тиісті мөлшерде
жеткілікті болады. Осы жағдайда банк пен қарыз алушы арасында белгілі бір
қосымша кепілдіктерді көрсетпей-ақ, банктік несие өтелуінің өз
міндеттемелерін орындауды білдіретін сенімді қарым-қатынастар туындайды.
Көбінесе тәжірибеде келесі жағдай қалыптасады. Ақшалай түсімнің
уақытында келіп түспесе, белгілі бір тәуекел туындайды. Тәуекел факторлары
өндіріс процесімен немесе құндылықтарды өткізумен, сонымен қатар сатып
алушылармен есеп айырысу қалпымен, нарық конъюнктурасының өзгеруімен,
маусымды ауытқулармен, т.б. байланысты болуы мүмкін.
Осы барлық жағдайларда да банктік несие қайтаруының қосымша
кепілдігіне ие болу қажет, ал ол қайталама көздерді іздестіруді талап
етеді.
Қайталама көзі кепілге салынған мүлікті өткізуден түскен ақшалай
түсімдерін, мүлік пен құқық кепілін, кепілдік пен кепіл болушылық,
сақтандыру деп аталады.
Банктік несиені өтеудің бастапқы және қайталама көздерін қолданудың
тәртіптері әртүрлі болады. Қарыз алушының табысы есебінен банктік несиені
өтеу несиелік келісім-шартпен, жедел міндеттемемен немесе тиісті
қаражаттарды аудару тапсырмасымен реттелінеді. Осы жағдайда банктік несие
төлем мерзімі келген күні немесе басқа бір анықталған период ішінде
өтеледі. Банктік несиені қолма-қол ақшамен өтегенде, клиент тиісті мерзімде
банктің кассасына ақша салады. Осылайша, осы жағдайда банктік несие келісім-
шартының шарттарына сәйкес, клиенттің банк алдында өзінің төлем
міндеттемелерін орындаудың ерікті пішіні көрініс табады.
Дегенмен, бірінші сыныпты қарыз алушылар және несиелендіру үлкен
немесе кіші тәуекелмен байланысты болады. Барлық жағдайларда да банктік
несие қайтаруының қосымша кепілдіктерін иелену қажеттілігі туындайды, демек
банктік несие қайтарымдылығын қамтамасыз ететін қайталама көздерге
бағытталады. Банктік несиені қайталама көздер есебінен өтеуі банктің, өзіне
тиесілі ақша қаражаттарын өндіріп алудың, мәжбүрлі пішінін қолданатынын
білдіреді.
Қайталама көздерін пайдалану механизмі, сонымен қатар құқықтық
қамтамасыз етуді иеленеді, бірақ та ол еңбекті көп қажет ететін және ұзақ
мерзімді процесс болып табылады. Сондықтан да, осы мәселені шешкен кезде,
банктік несиені өтеудің бірінші көзіне – табысқа мұқият талдау жасау өте
маңызды болып келеді. Егер банктік несиені өтеудің негізгі көзі ретінде
ұсынылған табыстың нақты пайдалануына қатысты күмән туындаса, онда банктік
несиені беруден бас тарту қажет, себебі қайталама көздер бастапқы көзін
қуаттайды, бірақ оны ауыстырмайды [13].
Қазақстан Республикасының Банк және банк қызметтері туралы Заңына
сәйкес, банктік несие қайтарымдылығы айып төлеу, кепiл, кепілдік, кепіл
болушылық, басқа да әдiстер арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкiн. Егер де
клиенттің банктік несие қабілеттілігі мен сенімділігі жоғары болатын болса,
банктік несиені қамтамасыз етуді ұсынбай-ақ беру туралы шешімді қабылдай
алады. Айтып кететін жағдай, қамтамасыз ету – бұл тек қана қосымша кепілдік
және банктің қарыз алушымен банктік несиені өтей алмау тәуекелінен
қорғайтын соңғы қорғаныс сызығы.
Айып төлеу – бұл борышқор мiндеттемесiн орындамаған немесе орындау
мерзiмiн өткiзiп алған ретте несие берушiге төлеуге мiндеттi, заңдармен
немесе шартпен белгiленген ақша сомасы айып төлеу (айыппұл, өсiм) деп
танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша банктік несие берушi оған
келтiрiлген залалдарды дәлелдеуге мiндеттi емес. Қазіргі уақытта кепіл,
кепіл болушылық, банктік кепілдік сияқты қамтамасыз етудің тәсілдері ең
сенімді болып саналады.
Сонымен, қазіргі уақытта банктік несиені уақытылы қайтарылуының
кепілдіктер жүйесінің құру банктер үшін ерекше өзекті мәселеге айналды, бұл
әртүрлі меншік пішінінде пайда болған кәсіпорындардың дамуына байланысты
болады. Олардың банктік несиеге қабілеттіктерін бағалау көптеген жағдайда
қиынға түседі, сондықтан да кәсіпорындармен банктік несие байланыстарын
құрудың маңызды шарттарының бірі, банктік несиелердің қайтарылуын
қамтамасыз етудің қосымша пішіндерін пайдалану болып табылады. Қазақстанда
бүгінгі күні жоғарыда көрсетілген банктік несие қайтарымдылығын қамтамасыз
етудің тек кейбір формалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 6
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік несиенің экономикалық мәні 6
1.2 Жеке және заңды тұлғаларға банктік несие берудің тәртібі 12
1.3 Банктік несиенің қайтарымдылық формалары 16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК 21
НЕСИЕНІҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ (БТА Банк АҚ мысалында)
2.1 Банктің негізгі экономикалық көрсеткіштері 21
2.2 БТА Банкінің несиелеу қызметінің негізгі бағыттары 27
2.3 Акционерлік қоғамының капиталдары мен міндеттемелерін 38
талдау
3 ЖАҺАНДЫҚ ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ДАМУ 41
БОЛАШАҒЫ МЕН ПРОБЛЕМАЛАРЫ
3.1 Банктік несиенің даму болашағы мен проблемалары 41
3.2 Әлемдегі банктік несие дамуының қазіргі тенденциясы 46
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМШАЛАР 61
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазiргi кезеңде
Қазақстан Республикасында банк аясы серпiндi түрде дамып келе жатқан
экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде реттелетiн коммерциялық
банктер, бүгiн дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық
деңгейде жұмыс iстеп жатыр.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының
қазiргi несиелiк операциялары мәселелер тұрғысында банк жүйесiнiң алдыңғы
уақыттағы дамуы мен жетiлдiрiлуi үлкен тәжiрибелiк мәндiлiкке ие.
Қазiргi банктер клиенттерге қызметтердiң кең, ауқымды, тиiстi жолдарын
ұсынып, банкте несиелiк түрлерінің жаңа технологиясын қолданып, қызмет
көрсетудiң жоғарғы деңгейiмен қамтамасыз етiп отыр. Банктердiң ең басты
қызметi – несиелiк операциялар болып табылады. Ол кәсiпорындардың,
ұйымдардың және кәсiпкерлiк фирмалардың тұтынушылық және инвестициялық
мақсаттары үшiн iске асырылады. Банктер өздерiнiң несиелеу түрлерін
қаншалықты тиiмдi жүзеге асырса, соншалықты клиенттердiң экономикалық
жағдайына әсерiн тигiзедi. Себебi банктiк қарыз жаңа кәсiпорындардың пайда
болуына, жұмыс орны санының өсуiне мүмкiндiк туғызады және олардың
экономикалық өмiр икемдiлiгiн қамтамасыз етедi. Соның iшiнде әсiресе жеке
және заңды тұлғалардың, яғни кәсiпорындардың экономикалық тәуекелдiлiгiн
басшылыққа ала алады.
Нарықтық экономикада банктік несие маңызды рөл атқарады. Банктік
несиенің экономикадағы алатын орыны елеулі екеніне ешбір күмән жоқ. Олай
болса, бұл тақырыптың өзекті екеніне көз жеткізуге болады. Жұмыстың мақсаты
капиталдың, яғни қарызға берілген ақша капиталының жүру формасын несие,
ақша капиталының ақша айналуын және несие берушінің қарыз алушы арасындағы
қатынастарды көрсетеді. Оның көмегі арқылы жеке және заңды тұлғалардың
мемлекеттің бос ақша қаражаттарын шоғырландырып, қарыз капиталына айналуы
және белгілі уақытқа қолдануға ақылы түрде беріледі.
Банк несиесінің маңызы, сонымен бірге оны қолдау аясы елдің
экономикалық жағдайына байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Айталық,
экономиканы орталықтанған жоспарлы түрде басқарудан нарықтық экономикаға
өтуге байланысты біздің елімізде коммерциялық және ипотекалық, лизингтік,
трастылық қаржылық банктік операцияларды пайдалану жаңғыртылады, сонымен
бірге банктік несие қатынастары мен несиенің көлемі, несие ставкасы де
өзгереді.
Дипломдық жұмыс бүгінгі күні актуалды болып табылатын ұлттық
экономикалық жүйедегі банктік несиенің дамуына арналған.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Банктердің несиелік мәні мен
қажеттілігін, қызметтерін және түрлерін зерттеу жалпы отандық банк
жүйесінің қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері, несие нарығының
проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.
Отандық экономистердің ішінде профессор Г.С.Сейітқасымовты ерекше
атаған жөн. Ол өзінің еңбектерінде Қазақстанның банк және қаржы жүйелерінің
өзекті мәселелерін зерттеуге үлкен үлес қосқан. Сонымен қатар А.Д.
Челекбай, Б.И. Иришева, Мамыров Н.А., Мадиярова Д.М., Калдыбаева А.Е.
Саниев М.С. және тағы басқа экономистер де банк ісіне байланысты
мәселелерге бағытталған еңбектер жазып жүр.
Соған қарамастан, отандық экономистердің еңбектері көп жағдайда
экономикалық басылымдардағы ғылыми мақалалар мен оқулықтар шеңберінен шыға
алмай жүр. Қазақстанда банк жүйесінің қазіргі жағдайын талдауға
бағытталған кең көлемді ғылыми еңбектер жоқ. Қазіргі жаһандық қаржы
дағдарысы жағдайында отандық банк жүйесінің даму мәселелерін талдаудың
маңызы зор. Сондықтан да бүгінгі таңда банктік несиені дамыту өте
қажет.
Әлемдегі әрбір дамушы мемелекеттің банктік несиелендіру жүйесі
әлеуметтік тұлғаның нақты табысын көздей отырып оны тұтыну мақсаттарымен
қамтамасыз етуге бағытталған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасында коммерциялық
банктердің несиелендіру принциптерін талдау арқылы оларды жетілдірудің
жолдарын зерттеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынандай мәселелер
қарастырылды:
- ұлттық экономикадағы банктік несиенің экономикалық мәні мен түрлерін
сипаттау;
- банктік несиенің қалыптасуына шолу жасап,белгілері мен функцияларын
анықтау;
- Қазақстан Республикасында банктік несиені қалыптастыру қажеттілігін
көрсету;
- Қазақстан Республикасында банктік несиенің қызмет ету жағдайын
бағалау;
- Қазақстан Республикасында банктік несиенің кемшіліктері мен
артықшылықтарын баяндау;
- Қазақстан Республикасындағы банктік несиені енгізу мәселелерімен мен
тәжірибені талдау;
- Қазақстан Республикасындағы банктік несиені дамытудың, жетілдірудің
жолдары мен іс шараларын көрсету.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасындағы БТА Банк АҚ банктік
несиесі.
Зерттеудің пәні - ұлттық экономикалық жүйедегі банктік несиенің дамуы
болып табылады.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің методологиялық және теориялық негіздері
— дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және отандық
экономикалық каржылық әдебиеттер мен журналдар, статистикалық
көрсеткіштері, Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңдары және
нормативтік актілері, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің банктік іс-
әрекеттерді қадағалау заңдылықтары қолданылған. БТА БанкАҚ мысалында
талдау жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың тәжірибесінің негізі. Дипломдық жұмыста банктік
несиелендірудің түрлері, шарттары, құқылық қатынастары, сондай-ақ,
банктік несиенің дүниежүзілік тәжірибелеріндегі үлгілері бойынша талдау
көрсетілген.
Зерттеу әдістері – жалпы ғылыми, аналитикалық, талдау, тарихи-зерттеу
әдістері қолданылған.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Дипломдық
жұмыстың авторы БТА Банк АҚ мысалында банктік несиенің дамуын
талдау арқылы оларды жетілдіру жолдары ұсынылды. Дипломдық жұмыстың
құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі мен
пәні және зерттеу әдістері қарастырылған.
Бірінші тарауда ұлттық экономикалық жүйедегі банктік несиенің
теориялық негіздері. Сонымен бірге банктік несиенің түрлері және атқаратын
қызметі мен банктік несиенің қайтарымдылық пішіндері қарастырылған.
Екінші тарауда БТА БанкАҚ банктік несиелеу қызметінің негізгі
бағыттарын, 2007—2009жж. экономикалық несиелеу көрсеткіштерін, банктік
несиелеу операцияларын талдау көрсетілген.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасында банктік несиенің даму
болашағы мен проблемалары, банктік несиені дамыту бойынша шетелдік
тәжірибесі қарастырылған.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ БАНКТІК НЕСИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік несиенің экономикалық мәні
Ұлттық экономикалық жүйедегі банктік несиені қарастырмас бұрын несие
ұғымына тоқтала кетелік. Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже
болып табылады. Кредит деген сөз, қарыз, несие деген kredo -сенемін
деген мағына беретін латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол
экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалык қоғамдарда қызмет етеді.
Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында:
бай және кедей қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша катынастары
сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал,
еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар
мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.
Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан
екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде
несиеге байланысты қатынас туындайды [1].
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Нарықтық экономикаға көшу кезінде несие - нарықтың экономиканың тірегі
ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық
шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады.
Несиеге дәлірек анықтама берер болсақ несие - бұл пайыз төлеу және
қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берілетін ссудалық капитал
қозғалысы.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие - бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда - бұл
ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие - кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастық бір жағы. Қарыз
беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады.
қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шарушылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың, екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдың қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ азаматтық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз
алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Карыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объект де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі, яғни
қарызға берілген құнды білдіреді [2].
Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде
несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиеің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
кызметтерінің, ягни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұнда тауар түрінде
берілетін несиені - коммерциялық, ал ақша түріңдегі несиені банктік деп
атайды.
Қалған несиенің түрлері осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан
туады.
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие көбіне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай
қалуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда айналыс құралы ретінде қарыз
алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы
қарыздық міндеттеме - векселъ қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы мынадай:
- қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе
қызметті сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;
- коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
- қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
- коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
- қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің
заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар
бағасының құнына қосылады.
Банктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай
капиталдар кез келген өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы
кез келген бағытта қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос
ақшалай капиталын банкке орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина
құрылыс кәсіпорынына қарызға береді.
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал
банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарынан және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етеді.
Банктік және коммерциялық несиенің динамикасы әр түрлі. Коммерциялық
несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымынның ұлғаюымен жоғарылайды және
олардың азаюымен қысқарады. Өнеркәсіптің дамуы кезеңінде оған ұсыныс және
сұраныс жоғарылайды, ал дағдарыстар кезінде азаяды. Өндіріс дағдарыстары
әсерінен тауарлардың өндірілуі мен өткізілуі де қысқарады, ал қарыздарды
төлеу үшін банктік несиеге деген сұраныс өседі. Өндірістің жанданып,
жоғарылаған кезінде нағыз капиталдың көлемі өседі, өндірістік мақсаттар
үшін банктік қарыздарға деген сұраныс жоғарылайды. Қоғамдық капиталдың
ұдайы өндірілуі тұрғысынан банктік несие қарыз капиталына (қарыз алушылар
қаражаттарды жұмыс істеп тұрған капиталдың көлемін ұлғайту үшін
пайдаланғанда) және ақшалай қарызға (қарыз алушылар қаражаттарды өздерінінң
қарыздық міндеттемелерін өтеу үшін алғанда) бөлінеді. Жеке капиталды ұдайы
өндіріс тұрғысынан алғанда, бұл бөлініу қарыздың қамтамасыз етілуіне
байланысты және қарыз алушы капиталының шамасына несиенің әр түрлі әсерін
көрсетеді. Несие алу кезінде тауарларды, бағалы қағаздарды кепілдікке қоя
отырып, борышқор банктен қосымша капитал алмайды. Оның көзқарасы
тұрғысынан, бұл – ақша қарызы.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта бөлінген
қарыз капиталы экономиканың барлық салаларында қолданыс табады. Бұл
ерекшелік оның жедел даму себебі қызметін атқарады. Қарыз мәмілесінің
дербес сипаты бар, онда ақшалай капитал өнеркәсіптік капиталдан
бөлектенген. Кредитордың мақсаты–пайыз түрінде табыс алу. Қарыз алушыға
қайтарымдылық, мерзімділік және пайыз төлеу жағдайларында қарыз капиталын
ұсынушы банктік мекеме ретінде көрінеді [3].
Банктік несие өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, едәуір
сандық және сапалық өзгерістерге ұшырайды. Олардың біреуі қарыз мәмілесінің
қатысушыларымен байланысты. Қазіргі уақытта ол мәмліенің екі
қатысушыларымен банкирлер және жұмыс істеп жүрген капиталистермен шектеліп
қалмайды. Бір жағынан, қарыз капиталын беруді банктерден басқа әр түрлі
мекемелер (қаржылық компаниялар, өзара несие банктері) жүзеге асырады.
Қарыз капиталымен мәміле жасаушы жаңа типтегі мекемелер кейде "банктік
емес" деген атқа ие, ал бұл жағдай олардың мәнін өзгертпейді (мысалы,
Ұлыбританиядағы құрылыс қоғамы олардың қызметі тұрғын үй несиесін берумен
байланысты). Екінші жағынан, қарыз алушылардың құрамы өзгереді. Жұмыс істеп
тұрған капиталистерден басқа (акционерлік компаниялар және жеке
кәсіпорындар) қарыз алушылар – несиелік-қаржылық мекемелер, тұрғындар,
үкімет және жергілікті үкімет органдары болып табылады. Банктік мекемелерде
қарыз алушыларға ақшалай қаражаттарды берудің әр түрлі мүмкіндіктері бар.
Несиелік мүмкіндіктер ғана емес, сонымен қатар берілген қарыздардың
көлемдері де өзгереді. Несиелік операциялардың көлеміне ішкі және сыртқы
факторлар әсер етеді. Біріншіге банктің қолында бар ресурстардың көлемі
жатады. Ресурстардың өсуіне сәйкес оның несиелік мүмкіндіктеріне әсер етеді
және активтік оперциялардың ұлғаюына жағадай жасайды.
Банктік белгілі бір шетке капитал шығару және оны қарыз алушыларға
беру мүмкіндігі бар. Қазіргі жағдайда депозиттер банктік ресуртардың бірден-
бір көзі болып табылмайды. Несиелік мекемелер ақшалай қаржаттарды банк
аралық нырықтан қарызға алады, сонымен қатар көрсетілген мақсатқа
облигациялық қарыздарды да белсенді пайдаланады [4].
Банктік несиенің шамасына ақшалай-чектік эмиссиямен толтырылған
нақтылы ресурстардың көлемі ғана емес, оған өнеркәсіптік компаниялар, жеке
тұлғалар және мемлекеттік мекемелер тарапынан қарыз қаражаттарына деген
сұранысч та әсер етеді. Осылайша экономикалық төмендеу кезінде қарыз
капиталы нарығының конъюнктурасын айқындаушы негізгі фактор болып,
банктердің ресурстары емес, несиеге деген әлсіз сұраныс болып
табылады.Несиелік жүйе мемлекет тарапынан болатын ықпалға ұшырайды.
Мемлекеттік органдар және орталық банктер ұдайы қолданылатын несиелік
шектеулер, активтік операциялардың жасанды түрде қысқартылуын тудырады.
Осылайша, несиенің экономикалық ғана емес, оның әкімшіліктік те шектері
бар.
Банктер өз саясатын қайта қарастыра отырып және несиенің берілуі мен
қызметтің басқа түрлері арасындағы қолайлы арақатынасты табуға тырысады.
Мысалы, қаржылық инженеринг жүйесі – әр түрлі экономикалық кеңес беруді
қоса алғандағы, қаржылай қызмет көрсетулердің толық комплектісін ұсыну
дамытылады.
Кредитор ретінде банктердің ролі біршама төмендегеніне қарамастан, ол
едәуір шамада қысқаруы мүмкін деп есептеуге негіз жоқ. Өйткені көптеген
кәсіпорынның қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктер, бірінші кезекте,
банктік несие есебінен қанағаттандырылуы мүмкін, ол өнеркәсіптік
компониялар үшін, жеке тұлғалар үшін де қарыз қаражаттарын алудың анағұрлым
ыңғайлы формасы болып келеді. Осылайша, несиелік жүйенің негізін ірі
банктер құрайды, ал банктік несие өзінің басымдық жағдайында қалады.
Банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі банктік несиелер береді. Олар
мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
- қаржылық институттарға берілетін несиелер: мақсатты қорларға;
банктерге; қаржы-несиелік мекемелеріне;
- қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер: өнеркәсіп салаларына;
ауыл шаруашылығына; саудаға; дайындау ұйымдарына; жабдықтау—сату
ұйымдарына; кооперативтерге; жеке кәсіпкерлерге;
- тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
2. Мерзіміне қарай: қысқа мерзімді (1 жылға дейін); орта мерзімді (1
жылдан 3-5 жылға дейін); ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
3. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай: негізгі қорларға
жұмсалатын; айналым қаражатына жұмсалатын.
4. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай: қамтамасыз етілген; кепілхатпен,
кепілдемемен; кепілдікпен; сақтандырылған; қамтамасыз етілмеген; сенім
(бланктік) несиесі.
5. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
- стандартты несие — қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
- күмәнді несиелер — қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған
активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді:
6. Валютамен берілуіне қарай: ұлттық валютамен; шетел валютасымен.
7. Берілу шартына қарай:
- тұтыну несиесі — бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие;
- ипотекалық несие — бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс гимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ
мерзімге берілетін несие;
- овердравт несиесі — клиенттін шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы;
- овернайт несиесі — өтімділікті колдау мақсатында бір
түнге берілетін банкаралық несиенің түрі;
- онколъдық несие — кредитордың, алғашқы талабы бойынша өтелеті
қысқа мерзімді несие;
- банкаралық несие — банктердің, бір—біріне беретін несиесі;
- ломбардтық несие — тез іске асатын бағалы заттарды немесе
бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие;
- лизингтік несие — құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие;
- рамбурстық несие — шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын
несие;
- сенім несиесі — банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие;
- маусымдық несие — жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен
түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған
несие.
8. Несиелеу объектісіне қарай: меншікті айналым қаражаттарын
толықтыруға; материалдың қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға; азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар,
құралдар және басқа да мүліктер алуына; ломбардтың, кепілдік және ссудалық
операцияларға; театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары
арасындағы маусымдың үзілістерге; күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға; тез
өтелетін тиімділігі жоғары шараларға [5].
Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады.
Екінші деңгейдегі банктер тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері
колданылуда: автомобилдік несие; ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар
сатып алуға берілетін несие; тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін
несие; кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және
т.с.с) берілетін несие.
Банк несиесінің ролін несиелік қатынастардың жұмыс істеуіне әкеліп
соқтыратын нәтижесімен анықтауға болады. Банктік несие өзінің қызметі
арқылы ұдайы өндіріс процесіне әсер етеді. Экономика дамуының сатысына
қарамастан, несиенің арқасында қарыз беру капиталы құрылып, оның өнім
өндіруге пайдалануы қамтамасыз етілді. Уақытша қаржылық қиыншылықтарға
ұшылаған кәсіпорындарға берілетін банктік несие оларға ұдайы өндіріс
процесін жалғастыруға тауарлы материялдық құндылықтар үшін ақы ақы төлеуді
қамтамасыз етуге, еңбекақы төлеуге және тағы басқа да мүмкіндіктер
тудырады.
Жаңа өндіріс ашу мен оларды кеңейту ісінде де банктік несиенің
атқаратын ролі зор. Банктік несиенің көмегімен айтарлықтай қаржы
ресурстарын шоғырландыру мен орталықтандыру жаңа өндірістердің ірі
жобаларын іске асыруға, жаңа техниканы ендіруде, жоғары қосымша құны бар
өнімдерді қайта жарақтауға байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге
асыруға мол мүмкіндік береді [6].
Сонымен, несие – ұдайы өндiрiстiң ажырамас бөлiгi. Тауарлы өндiрiс –
несие қатынастарының пайда болатын табиғи негiзi. Себебi тауардың пайда
болуы маңызды екi жағдайға байланысты: бiрiншiден, өнiм тауар болуы үшiн
оның заттай түрi және құны болуы қажет; екiншiден, өнiм бiр өндiрушiден
екiншi өндiрушiге ауысуы қажет, сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы
экономикалық субъектілердің өмір сүруі мен жалпы халық шаруашылығының
дамуында да, микродеңгейіне байланыстардың дамуында да, сондай-ақ халықтың
әл-ауқатын көтеруде банктік несиенің атқаратын ролі өте зор екен.
1.2 Жеке және заңды тұлғаларға банктік несие берудің тәртібі
Осы қызметтердің басты ерекшелігі ол назар аударылатын даму процесінде
жеке тұлғаларға банктік несие беру және олардың әртүрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатында клиенттердің көп болуымен сипатталады. Тұтыну
несиесінің басқа банктік несиелерден айырмашылығы ол қарызды алған кезден
бастап белгіленген сый ақы мөлшерін барлық мерзім ішінде жазылып қалады,
базалық және басқа ставкалардың өзгерісіне тәуелсіз. Егер ставка тұтас
өссе ол клиентке пайдалы, ал егер олар түссе банкке пайдалы.
Банктік несиеге берілген төлемді өтеу бұл ең кең тараған тұтыну
қарызының стандарттық атауы, осындай немесе басқа формада ұсынылуы мүмкін
және басқа атаулармен де, мысалы, несие арқылы алу, меншік несиелер, ұсақ
несиелер, жеке және жедел несиелер. Осындай несиелердің жалпы белгісі
мерзімнің басында әрекет қарызының сомасына проценттік мөлшер, бір реттік
алым өңдегеніне қосылады (ереже бойынша, 2% мөлшерде) және осы кезеңнің
барлық мерзім әрекетіне банк ай сайын бірдей процент өтеу алып тұрады.
Клиенттерге осы банктік несиенің артықшылығы қарыз алудың
қарапайымдылығы мен жылдамдығы болып табылады. Банктің тарту факторлары
банктік несие өңдеуінің жылдамдығы мен қарапайымдылығы, жеңіл бақылануы,
несиеге жоғары процент тәуекелділіктің төмен болуы болып табылады, сонымен
қатар, банктік несие әртүрлі банктік тауарлар мен қызметтерді іске асырудың
алғышарты болып табылады [7].
Қарыз алушының өтінішімен банктік несиеге рәсімдеу басталады.
Банктік несиеге түскен өтініш банк үшін мына жағдайда негіз болып
табылады:
– қарыз алушының банктік несиені өтеу қабілеттілігі мен төлем
қабілеттілігін тексеру;
– несиелік келісім-шарт жасау;
– қарызды қамтамасыз етуге келісім-шарт жасау.
Жеке қарыз алушының банктік несиені өтеу қабілеттілігін талдау
дегеніміз жеке тұлғалардың банктік несие алуға заңды құқығына және
жекелеген қасиеттеріне баға беруді айтамыз. Қарыз алушыны бағалағанда банк
оның жеке өміріне, өмірлік стиліне көп мағына береді. Банк негізінен
өтімділік қозғалмайтын мүліктерін, жұмыс орнын жиі ауыстырмайтын, жанұясы
бар клиенттермен жұмыс істеуге тырысады. Осының бәрі банктің алдында клиент
өз міндеттерін орындайтынына сенім білдіреді. Банк клиентпен бірінші рет
кездескенде оны мұқият зеттейді және оның жеке өмірі мен тұрмыс жағдайы
туралы ақпаратты көп мөлшерде алуға тырысады.
Төлем қабілеттілігін талдаған кезде банк керекті деректерді сұрауы
мүмкін, сонымен қатар жұмыс орнынан да және берілген деректерді тексеруі
мүмкін. Егерде банк құжаттарының дұрыс емес жағын анықтаса онда қарыз
алушыға банктік несиесін беруден бас тартады. Егер қарыз алушы банктің
клиенті болса, онда несиелік қатынастардың банктік тарихы берілген қарыз
алушымен бағаланады.
Потенциалды қарыз алушының несиелік өтеу қабілеттілігін талдағанда оны
екі негізгі әдіспен анықтауға болады: эксперттік бағалау және балдық
жүйенің көмегімен.
Эксперттік талдау негізінде әдістерді пайдалана отырып, банктер жалпы
экономикалық тұрғыдан қарыз алушының төлем қабілеттілігін бағалауға енеді.
Ақпараттарды талқылаған соң эксперттер тұтыну қарыз беру мүмкіндіктерін
қарастырады.
Балдық жүйені қолдану эксперттік бағалауды қолдануға қарағанда бұл
объективтік және шешім қабылдауға негізделген экономикалық процесс.
Төлем қабілеттілігін талдау деп, қарыздық міндеттемелерді қарыз
алушының тұтыну қарыз есебіне күнделікті өтеудің қаржылық мүмкіндіктерін
талдау. Банк жеткілікті жеке құралдарды потенциалдық қарыз алушылар үшін
дер кезінде қарыздардың орнын толтырудан кейін басқаларға наразылықтарын
қанағаттандыру және осы соманың өтелген қарыз төлемімен ссуданы өтеу және
ол бойынша проценттер талданады. Жеке тұлғаның пайда көзі жұмыс ақысы
болғандықтан банк оның орташа деңгейін тексереді. Банк шотына жұмыс ақысы
тікелей салынса осы жөнінде клентпен келісу керек. Ең алдымен оның
табысының сенімділігін анықтау қажет.
Қарыз алушы банкке банктік несиені өтінген өтінішімен бірге банк
ақпараттарының талаптарына жауап беретін анкета, сонымен бірге оның қарызды
өтеу қабілеттілігі төлем қабілеттілігін, сұраған банктік несиенің
сипаттамасы болу керек.
Қарыз алушының банктік несиені өтеудің басты көзі оның айлық табысы
болып табылады, сондықтан оның өтінішінің басты бөлігі “айлық табыспен есеп
айырысу”. Таза сомасын алу үшін ол оның шығындарын есептеу керек. Осындай
есептеу банкте былай жүргізіледі:
1. Айлық табыс: жұмыс ақысынан салықты ұстап қалу, балалар жәрдем
ақысы, зейнетақы, бағалы қағаздар және депозиттер бойынша сыйақы, басқа
табыстар, барлығы.
2. Айлық шығын: ағымдағы шығындар, сақтандыру салымдары, бұрын
берілген несиені өтеу, пәтерге төлем ақы, басқа шығындар, барлығы.
Жайғастырылған табыс = А – Б. Қарыз алушының айлық қарызды өтеуді
жайғастырылған табыс мүмкіндіктерімен салыстырып, бөліп оның төлем
қабілеттілігін анықтайды. Егерде қарызды өтеу сомасы жайғастырылған
табыстың сомасынан асып кетсе банк қарыз алушының өтінішінен бас тартады. Д
(Д = процент + негізгі қарыз); Егерде қарызы 60 % төмен болса ғана банк
потенциалдық қарыз алушының төлем қабілеттілігін бағалайды.
Арнайы коэффициенттерді банк банктік несиені барабар несие
тәуекелділігінің мөлшерін жабу үшін қолданады, ссуданы өтеудің төлемінің
мөлшері аз және қарыз алушының табысын максималды қарызын сипаттайды (к1
және к2);
к1 = қарызды өтеудің төлемінің минималды мөлшері қарыз алушының
табысы
(1),
к2 = берешектің максималды жіберілген мөлшері қарыз алушының табысы
(2),
Осы коэффициентерді пайдалана отырып банк мына жағдайды бағалайды:
анкета берілген табыс мөлшерінің сәйкестігі, қарыз алушының фактілік
мөлшері табыс көзінің тұрақтылығы, егерде қарыз алушы өз табысын қандай да
бір себептермен жоғалтатын болса төлем қабілеттілігі және өтеу
қабілеттілігінің бағалауы бұл қарыз алушының ретшіге банктік несие және
балдық жүйе негізінде бағаланады [8].
Жақсы көрсеткіштер шыққанда, банктік несие қарызының келісім—шарты
негізінде өңдеуге кіріседі. Бұл кезең құрастырылған қарыз деп аталады. Осы
жағдайда банк банктік несиенің негізгі сипаттамасы анықталады:
– сомасы;
– мерзімі;
– өтеу реті;
– сыйақы ставкасы;
– басқа шарттар.
Банктік несиені рәсімдегенде оның құнына назар аударылады, оған сыйақы
мөлшері, беру комиссиясы, ссуданы өтеуді рәсімдеу, бақылау кіреді және
басқа факторлар есептелінеді. Банк ресурстарымен тартылған нақты құны
ссудамен байланысты қарыз алушының сенімділігі және тәуекел дәрежесі қарыз
алушы мен банк арсындағы қарым—қатынас. Банктік несие кезінде банктің
минималды табысын мына формуламен анықтайды:
D = (S + M) x K + R
(3),
D – қарыз бойынша кіріс
S – банк ресурстарымен тартылған нақты құн
M – банк маржасы
K – тұтыну несиесінің сомасы
R – қарызды өтеудегі және берудегі тікелей және
жанама банктік шығындар.
Қазақстан Республикасының банкілері және оның филиалдары жеке
тұлғаларға банктік несие беру үшін жоғарыдағы ережелерге сай несие көлемін,
негізгі талаптардан оның жүргізу процедурасын бас банкпен байланыса отыра
несие жұмысын атқарады. Банктік несиелер келесі мақсатта беріледі (жеке
тұлғаларға):
1. Үй заттарын алуға (жеке тұлғаларға).
2. Емделуге (медициналық қызмет).
3. Оқу орындарында бала оқыту үшін және т.б.
Банктік несие негізінен 23 жастан жоғары азаматтарға келісім—шарт
бойынша тағайындалған қайтару мерзіміне беріледі. Банктік несиені беру
кезінде белгілі бір сомаға мысалы: 100$ 3 айға беріледі және оның көлемі
бойынша максималды шектелуі тағайындалмайды.
Банктік несиені тұтыну мақсатына бергенде максималды мерзімі мысалы 18
айдан жоғары болмауы керек, ал минималды мерзімі 3 айдан жоғары болмауы
керек. Банктік несие көлемі оның қайтару мерзіміне байланысты және қарыз
алушының максималды тәуекел сомасымен оның жалпы шектелуі бас банкпен
тағайындалып, оның филиалдары іс жүзіне асырады. Жеке тұлғаларға банктік
несие беру теңгеде және шетел валютасында оның қайтару мерзіміне байланысты
беріледі [9].
Кесте 1– Қайтару міндеттемесіне Қор кепілдік беретін, жеке тұлғалардың
салымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесінің шекті шамасы
Шұғыл несиелер бойынша
6 айға дейін 12 айға 36 айға дейін 36 айдан
дейін жоғары
Теңге 6% 9% 10% 11%
Шетелдік валюта 4% 5% 6.5% 7,5%
Шартты салымдар бойынша
Теңге 6% 9% 10% 11%
Шетелдік валюта 4% 5% 6,5% 7,5%
Талап етілгенге дейінгі салымдар, ағымдағы шоттар мен карт-шоттар бойынша
6 айға дейін 12айға 36 айға дейін 36айдан
дейін жоғары
Теңге 2% 2% 2% 2%
Шетелдік валюта 2% 2% 2% 2%
Ескерту – автормен құрастырылған [18]
Объектіні және субъектіні позитивтік бағалау, несиемен қамтамасыз
етудің сапасы, несиелік келісім-шарт жасау, экономикалық және заңдық
параметрлерді анықтағанда банктік несие берудің негізін құрайды. Банктік
несиені беру туралы бұйрық клиенттердің шоты бойынша есеп айырысу және
несиелік операциялар жүргізетін бөлімшеге түседі, онда (жеке тұлғалар
жөнінде болса) клиенттің аты-жөні, сомасы және несие беретін шоты
көрсетіледі.
Барлық жағдайда қарыздық шот дебеттеліп белгілі клиенттің есеп айырысу
шоты немесе басқа кәсіпорындардың ұйымдардың бюджеттік және басқа
мекемелердің немесе басқа қарыздық шот кредиттеледі.
Көлемі бойынша банктік несие беру де үш вариантқа бөлінеді:
- қарыз толық сомасында оның біртіндеп шығындалуы іске асырылатын есеп
айырысу шотына түседі;
- банктік несиенің толық көлемін алу құқығын клиент қосымша ақшалай
ресурстардың қажеттілігінің және басқа байланысты біртіндеп іске асырады;
- клиент несиелік келісімде бұрын белгіленген банктік несие көлемін
алудан бас тарта алады [10].
Бұл бөлімде, қазiргi Қазақстанның нарықтық банк жүйесiнде әр түрлi
меншiк формасындағы банктер мен несие мекемелерi қызмет ететіні айтылды.
Соның iшiнде коммерциялық банктер – кәсiпорындар мен ұйымдарға, сондай-ақ
халыққа тiкелей және жан-жақты кешендi қызмет көрсететiн банктер. Сонымен,
банктік несие - бұл жеткізушінің сатып алушыларға ұсынған тауары немесе
көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы болып саналады. Банктік
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен бірігіп
және тауарларды жылдамдатып өткізуі.
1.3 Банктік несиенің қайтарымдылық формалары
Банктік несиесінің қайтарымдылығы несие қатынастарын басқа
экономикалық қатынастардан ажырататын, тәжірибеде белгілі бір механизмде
көрініс табатын, негіз қалаушы қасиетін ұсынады. Бұл механизм, бір жағынан,
несиенің қайтарымды қозғалысының негізіндегі экономикалық процестерге, ал
екінші жағынан – несиелік мәміледен шығатын, қарыз алушы мен несие беруші
арасындағы құқықтық қатынастарға негізделеді.
Банктік несие қайтарымдылығының экономикалық негізін, қайта өндіріс
процесіне қатысушылардың қор айнылымдары және ауыспалы айналымдары, сонымен
қатар несиенің іске асыру заңдылықтары құрайды. Дегенмен, банк несиесін
қайтарудың объективті экономикалық негіздің болуы, осы процестің
автоматизмін білдірмейді. Тек қана банктік несие құнының қозғалысын
мақсатты бағытталған басқару арқылы ғана оның сақталуын, қайтарылатын
құндылықтың және қарызға берілетінін эквиваленттігін қамтамасыз етеді.
Банктік несие мәмілесіне екі субъект – несие беруші және қарыз алушы
қатысатындықтан, банктік несиені қайтаруды ұйымдастырудың механизмі
олардың әрқайсысының осы процестегі орнын есепке алып отырады.
Банктік несие беруші, несиені ұсынғанда, өзінің мүддесін қорғауға
тырысады да, несиелік процестің ұйымдастырушысы болады. Объективті
экономикалық негізге сүйене отырып, банктік несие беруші қарызға берілген
құнның толық және уақытылы қайтарылуына алғышарттардың құрылуына мүмкіндік
беретін, қарыз қаражаттарды салу сфераларын, банктік несиенің сандық
параметрлерін, оны өтеу әдістерін, банктік несие мәмілесінің шарттарын
таңдайды. Дегенмен, аталған құнның кері қозғалысы өзінің айналымында
қолданатын қарыз алушының несие қабілеттігіне, ақша нарығының экономикалық
конъюнктурасына байланысты болады.
Банктік несие мәмілесі несие алушының тиісті борышты қайтару
міндеттеменің туындауын білдіреді. Экономикада инфляциялық процестердің
туындауы берілген банктік несие сомасының құнсыздануына, ал қарыз алушының
қаржы жағдайының әлсіреуі – несие қайтару мерзімінің бұзылуына әкелуі
мүмкін, сондықтан банктердің халықаралық тәжірибелері несие қайтаруын
ұйымдастыру механизмін әзірледі. Оған кіретіні:
1) ақшалай түсім есебінен нақты банктік несиені өтеу тәртібі;
2) несиелік келісім—шартта өтеу тәртібін заңды тіркеу;
3) банктік несие құнының кері қозғалысының толық және уақытылы
қамтамасыз етудің алуан түрлі пішіндерін қолдану.
Банктік несиелердің қайтарымдылық пішіні деп, бар борышты өтеудің
нақты көзі, несие берушінің оны пайдалану құқығын заңды тіркеуі, берілген
көздің тиімділігі мен жеткіліктігіне банктің бақылауды ұйымдастыруын
атаймыз [11].
80—ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да банктік несиенің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтармен
жүзеге асырылып келді. Бұл әрине сол кездегі экономикамыздағы өндірісті
ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен, банк ісіне және
өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен байланысты болды, себебі
қамтамасыз етілген құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан да, банктік
несиенің қамтамасыз етілуін тексеру процесі тек қағаз жүзінде ғана
жүргізілді
Қазіргі уақытта банктік несие операциялары тәуекел дәрежесі жоғары
болатын банктік операцияларға жатады. Бұл банктік несиелендіру процесінің
ерекшелігіне байланысты болып келеді. Банктік несиелендіру кезінде тәуекел
дәрежесіне әсер ететін көптеген факторларды есепке алу қажет, тәуекелдің
мәнін және мүмкін болатын залалдардың мөлшерін теңдестіру және анықтау өте
маңызды болып келеді.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында банк ешкімге, ешқашанда банктік
несие бермейді, егер оның мезгілінде қайтарылуына сенімі болмаса (банктік
несие қайтарымдылығының қағидасы). Банктік несиенің қамтамасыз етілу
қағидасы бұрынғыдан да қатаң түрде қолданылып жүр. Қазір банктік несие алу
үшін бұрынғыдай, жеткілікті сомада тауарлы—материалды құндылықтардың
барлығын және оларды өндіріс процесінен өткізгеннен кейін, банктік несиені
қайтаруға толық мүмкіншілік туатынын дәлелдейтін мәліметтер беру
жеткіліксіз. Банктер қамтамасыз етудің басқа (пішіндерін) тәсілдерін талап
етеді.
Англо-американдық мектеп банкирлерінің пікірінше, егер қарыз алушы өз
міндеттемелері бойынша жауап бермесе, несие берушіні екі немесе үш белбеу
қорғайды.
Бірінші белбеу – бұл қолма-қол ақшалардың ағымы, табыс – қарыз
алушының банктік несиені өтеудің басты көзі.
Екінші белбеу – бұл банктік несие өтелуін қамтамасыз ететін, қарыз
алушы ұсынатын активтері.
Үшінші белбеу несиені қамтамасыз ету негізінде заңды және жеке
тұлғалар ұсынатын кепілдіктермен байланысты болады.
Жоғарыда көрсетілген банктік несиенің қайтаруын қамтамасыз ету
пішіндерін міндеттеме бойынша жауап беру мерзімі келгенде, қарыз алушыда
қаражаттардың болмай қалу жағдайында, заңды күші бар және несие берушінің
артынан банктік несиені өтеудің нақты бір көзін бекітетін, арнайы
құжаттармен ресімделеді.
Жалпы алғанда, банктік несие ұсынуына байланысты мүмкін болатын
залалдардан несие берушіні қорғауына қатысты мәселелерді қарастырғанда,
істің заңды жағына көңіл бөлу өте маңызды болып келеді. Несиелік
міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету үшін жақтар жазбаша пішінінде
қосымша келісімдерді жасасуы мүмкін. Оларда қарыз алушының немесе үшінші
тұлғаның несиелік мәміле бойынша толық немесе ішінара атқарылмауынан
міндеттемелердің орындалуын міндеттейтін қосымша міндеттемелері
тіркелінген. Олардың жалпы мағынасы – қарыз алушыларды міндеттемелерді
орындауға бағындыру болып табылады.
Қамтамасыз ету пішіндерінің әрқайсысының мақсаты, қарыз алушыны
өзіндік қаражаттардың болмауы кезінде басқа қаржы көздерімен (кепілге
салынған мүлікті өткізуден түскен табыс, кепілгерлер мен кепіл болушылардың
қаражаттары, сақтандыру қоғамдары, т.б.) банктік несие міндеттемелері
бойынша жауап беруді талап ету болып табылады.
Егер де ақшалай түсім есебінен банктік несиені өтеу механизмі және
оның несиелік келісім-шарттарда тіркелуі, банктік несие қайтаруының негізгі
алғышарты болса, онда қайтарудың қамтамасыз ету пішіндерін анықтау осы
қайтарудың кепілдігін білдіреді. Осындай кепілдік тәуекел дәрежесі жоғары
болған жағдайда қажет [12].
Банктік несиені өтеу көздерін бастапқы және қайталама деп екіге бөлуге
болады. Бастапқы көзі – бұл қарыз алушының табысы (заңды тұлға үшін -
өнімді өткізуден түскен қолма-қол немесе қолма-қол емес пішінінде болатын
ақшалай түсім, ал жеке тұлға үшін –еңбекақы немесе басқа да табысы.
Шет елдегі банкирлер банктік несие мәмілесін жасасу мүмкіндігін
қарастырғанда, өздерінің алтын ережесі деп, алдымен бастапқы көзге
бағытталуын санайды. Сондықтан несие өтінімін қарастырған жағдайда,
клиенттің ақша ағымдарына, саланың даму перспективаларына және осы
клиенттің іскерлігіне, клиенттің жабдықтаушылармен және сатып алушылармен
қарым-қатынастарына ерекше көңіл бөлінеді. Егер де банктік несие алушының
ақшалай түсімдеріне қатысты күмән туындаса, онда банктік несие мәмілесі
орындалмауы да мүмкін.
Банктік несие қайтарымдылығының нақты кепілдігі болып, қаржы жағдайы
тұрақты болатын кәсіпорындардың ақшалай түсімдері табылады. Олардың
қатарына табыстылықтың деңгейі жоғары болатын және өзіндік капиталмен
жоғары қамсыздандырылған кәсіпорындар жатқызылады. Осындай кәсіпорындарда
ақша қаражаттарының жүйелі түрде түсімімен қатар, таза табысты
қалыптастырудағы ақша қаражаттарының өсімі және өзіндік капиталдың
толтырылуын байқауға болады.
Банктің қаржы жағдайы тұрақты, бірінші сыныпты клиенттер болып
табылатын кәсіпорындар үшін келіп түсетін ақшалай түсім есебінен несиелік
келісім-шарттарда банктік несие өтелуін заңды тіркеу тиісті мөлшерде
жеткілікті болады. Осы жағдайда банк пен қарыз алушы арасында белгілі бір
қосымша кепілдіктерді көрсетпей-ақ, банктік несие өтелуінің өз
міндеттемелерін орындауды білдіретін сенімді қарым-қатынастар туындайды.
Көбінесе тәжірибеде келесі жағдай қалыптасады. Ақшалай түсімнің
уақытында келіп түспесе, белгілі бір тәуекел туындайды. Тәуекел факторлары
өндіріс процесімен немесе құндылықтарды өткізумен, сонымен қатар сатып
алушылармен есеп айырысу қалпымен, нарық конъюнктурасының өзгеруімен,
маусымды ауытқулармен, т.б. байланысты болуы мүмкін.
Осы барлық жағдайларда да банктік несие қайтаруының қосымша
кепілдігіне ие болу қажет, ал ол қайталама көздерді іздестіруді талап
етеді.
Қайталама көзі кепілге салынған мүлікті өткізуден түскен ақшалай
түсімдерін, мүлік пен құқық кепілін, кепілдік пен кепіл болушылық,
сақтандыру деп аталады.
Банктік несиені өтеудің бастапқы және қайталама көздерін қолданудың
тәртіптері әртүрлі болады. Қарыз алушының табысы есебінен банктік несиені
өтеу несиелік келісім-шартпен, жедел міндеттемемен немесе тиісті
қаражаттарды аудару тапсырмасымен реттелінеді. Осы жағдайда банктік несие
төлем мерзімі келген күні немесе басқа бір анықталған период ішінде
өтеледі. Банктік несиені қолма-қол ақшамен өтегенде, клиент тиісті мерзімде
банктің кассасына ақша салады. Осылайша, осы жағдайда банктік несие келісім-
шартының шарттарына сәйкес, клиенттің банк алдында өзінің төлем
міндеттемелерін орындаудың ерікті пішіні көрініс табады.
Дегенмен, бірінші сыныпты қарыз алушылар және несиелендіру үлкен
немесе кіші тәуекелмен байланысты болады. Барлық жағдайларда да банктік
несие қайтаруының қосымша кепілдіктерін иелену қажеттілігі туындайды, демек
банктік несие қайтарымдылығын қамтамасыз ететін қайталама көздерге
бағытталады. Банктік несиені қайталама көздер есебінен өтеуі банктің, өзіне
тиесілі ақша қаражаттарын өндіріп алудың, мәжбүрлі пішінін қолданатынын
білдіреді.
Қайталама көздерін пайдалану механизмі, сонымен қатар құқықтық
қамтамасыз етуді иеленеді, бірақ та ол еңбекті көп қажет ететін және ұзақ
мерзімді процесс болып табылады. Сондықтан да, осы мәселені шешкен кезде,
банктік несиені өтеудің бірінші көзіне – табысқа мұқият талдау жасау өте
маңызды болып келеді. Егер банктік несиені өтеудің негізгі көзі ретінде
ұсынылған табыстың нақты пайдалануына қатысты күмән туындаса, онда банктік
несиені беруден бас тарту қажет, себебі қайталама көздер бастапқы көзін
қуаттайды, бірақ оны ауыстырмайды [13].
Қазақстан Республикасының Банк және банк қызметтері туралы Заңына
сәйкес, банктік несие қайтарымдылығы айып төлеу, кепiл, кепілдік, кепіл
болушылық, басқа да әдiстер арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкiн. Егер де
клиенттің банктік несие қабілеттілігі мен сенімділігі жоғары болатын болса,
банктік несиені қамтамасыз етуді ұсынбай-ақ беру туралы шешімді қабылдай
алады. Айтып кететін жағдай, қамтамасыз ету – бұл тек қана қосымша кепілдік
және банктің қарыз алушымен банктік несиені өтей алмау тәуекелінен
қорғайтын соңғы қорғаныс сызығы.
Айып төлеу – бұл борышқор мiндеттемесiн орындамаған немесе орындау
мерзiмiн өткiзiп алған ретте несие берушiге төлеуге мiндеттi, заңдармен
немесе шартпен белгiленген ақша сомасы айып төлеу (айыппұл, өсiм) деп
танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша банктік несие берушi оған
келтiрiлген залалдарды дәлелдеуге мiндеттi емес. Қазіргі уақытта кепіл,
кепіл болушылық, банктік кепілдік сияқты қамтамасыз етудің тәсілдері ең
сенімді болып саналады.
Сонымен, қазіргі уақытта банктік несиені уақытылы қайтарылуының
кепілдіктер жүйесінің құру банктер үшін ерекше өзекті мәселеге айналды, бұл
әртүрлі меншік пішінінде пайда болған кәсіпорындардың дамуына байланысты
болады. Олардың банктік несиеге қабілеттіктерін бағалау көптеген жағдайда
қиынға түседі, сондықтан да кәсіпорындармен банктік несие байланыстарын
құрудың маңызды шарттарының бірі, банктік несиелердің қайтарылуын
қамтамасыз етудің қосымша пішіндерін пайдалану болып табылады. Қазақстанда
бүгінгі күні жоғарыда көрсетілген банктік несие қайтарымдылығын қамтамасыз
етудің тек кейбір формалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz