Азаматтық қорғаныстың жалпы сипаттамасы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Азаматтық қорғаныстың жалпы сипаттамасы 5
1.1Азаматтық қорғаныстың мақсаты мен қызметі 5
1.2Азаматтық қорғанысты ұйымдастырудың жалпы принциптері 6
1.3Қазақстан Республикасы АҚ және ТЖ құрылымдары мен оны ұйымдастыру
деңгейлері 11
2 Төтенше жағдайларға сипаттама 16
2.1Бейбітшілік уақытындағы төтенше жағдайлар түрлері 17
2.2Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар 21
3 Жаппай зақымдаушы құралдар 31
3.1Ядролық қарұлар және олардың зақымдау сипаттары 31
3.2Ядролық зақымдау факторларынан қорғайтын қорғаныс ғимараттарын
жабдықтау, тиімді пайдалану тәртібтері 36
3.3Химиялық және биологиялық зақымдану ошақтарының сипаты, қауіп
туғанда қолданылатын қимылдар 40
3.4Жекелей қорғаныс құралдарының сипаттамасы 44
3.5Жергілікті жерлерді радиациялық барлау және химиялық бақылау,
аспаптары мен құралдары 50
4 Төтенше жағдайда эвакуация жұмыстарын ұйымдастыру 54
Қорытынды 57
Әдебиеттер тізімі 58
Қосымша А 61
Қосымша Б 63
Қосымша В 66
Қосымша Г 68
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру және жүргізу-мемлекеттің маңызды
міндеттерінің бірі. Оның қорғаныс шараларын қамтамасыз ету құрылымдарының
құрамдас бөлігі. Апат болған жағдайда азаматтық қорғанысты ұйымдастыруды,
ұйымдарға хабар беруді, адамдарды апат болған жерден залалсыз жерлерге
көшіруді, т.б. үйретеді. Сондай-ақ, Азаматтық қорғаныс пен Төтенше
жағдайлар саласындағы Қазақстан Республикасының зандары мен міндеттерін
оқытады. Республикамыздың әрбір азаматы Азаматтық Қорғаныс пен Төтенше
жағдайлар шараларын өткізуге белсенді қатысуға міндетті. Халықты Азаматтық
Қорғаныс міндеттерін іске асыру мен тосын жағдайларда сауатты да, іскерлі
іс-әрекетгерге даярлау біртұтас кешенді шаралардан тұрады. Олардың ішінде
халықты тікелей қорғауға бағытталған ең маңыздыларының бірі халықты
қорғаныс пен өз-өзіне көмек көрсетуге және көмек шараларын құтқару мен
зақымдалу ошақтарындағы кезек күттірмейтін жұмыстарға, зілзала, авариялар
мен апаттар салдарын жоюға үйрету болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Жалпы білім беру мекемелерінде Азаматтық қорғаныс
сабақтарын өткізу, оқушыларды қорғаныс шараларының сипатымен таныстыру.
Зерттеудің базасы: Өскемен қаласының №27 орта мектебінде өткізілді.
Зерттеу болжамы – жалпы білім беру мекемелерінде Азаматтық қорғаныс
сабақтарын өткізе білумен туындайды. Ол мына мәселелерді жүзеге асырғанда
шешіледі:
1. Жалпы білім беру мекемелерінде Азаматтық қорғаныс сабақтарын өткізу
әдістемесін жетілдіруді, жүйелі түрде жүргізу.
2. Азаматтық қорғаныс сабақтарын ұйымдастырып және өткізудің ерекшелігі
туралы дұрыс көзқарас қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- Жалпы білім беру мекемелерінде Азаматтық қорғаныс сабақтарын
өткізіп, Төтенше жағдай қалыптасқанда оқушыларды қорғаныс
шараларымен таныстыру болып табылады;
- Жалпы білім береу мекемелерінде Азаматтық қорғаныс сабақтарын
өткізудің әдістемесін жетілдіруге оқушыларды тарту, орын алған
Төтенше жағдай проблемаларын шешу факторлары анықталады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: оқушыларды Азаматтық қорғанысқа
психологиялық түрде дайындау.
Зерттеудің практикалық маңызы – жинақталған материалдарды жас
ұстаздар, студенттерге әдістемелік құрал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу құрылымы – ғылыми жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен
қорытындыдан тұрады.
Адам табиғаттағы, өндiрiстегi, көлік апаттарының Төтенше жағдайының
басы-қасында болғанда оқиғаны әртүрлi бағалайды әрі оған психологиялық кері
әсер етуі мүмкін. Мұның өзi сол адамдардың апат зардабын бағалауды, қиын-
қыстау жағдайда қалай қимылдауды бiлмегендiгiнен болады. Міне, сондықтан-да
жалпы білім беру мекемелеріндегі оқушылардан бастап Азаматтық қорғаныс
пәнін сабақ барысында тиімді қолдануды қажет етеді.
1 Азаматтық қорғаныстың жалпы сипаттамасы
1.1 Азаматтық қорғаныстың мақсаты мен қызметі
Кұтқару және шұғыл авариялық қалпына келтіру жұмыстары, зақымдану
ошақтарында, табиғи сұрапыл апаттар ауданында жүргізіледі. Авариялық шұғыл
қалпына келтіру және құтқару жұмыстарын жүргізу үшін мемлекет тарапынан
қажетті күш құралдар тобы біріктіріледі. Кұтқару жұмыстары ауқымына
зақымданған ошаққа барлау жүргізу, атқарылатын жұмыстар көлемін белгілеу,
басылып қалған нысандар мен қираған ғимараттарға кіру үшін үйінділер
ортасынан жүрер жолды анықтау, адамдарға зақымдану түрлеріне байланысты
алғашқы дәргерлік көмек көрсету, санитарлық тазарту және дезактивация
жұмыстарын жүргізу кіреді.
Қазақстан Республикасы халықаралық қағидалар мен нормаларды берік
ұстап, көрші мемлекеттермен достық пен сыйластық қарым – қатынаста болып
және олардың ішкі саясатына араласпайды [1, 17б.].
Қазақстан мемлекеті өзін ядролық қаруы жоқ, өз территориясында жаппай
шығынға ұшырататын қаруларды жасамайтынын және сақтамайтынын, сондай-ақ
әскери доктринасы негізінен қорғаныс бағытында екенін жариялады. Бұған қоса
Қазақстан Республикасының әскери доктринасы соғысқа қарсы бағытталып, осы
аймақта және дүниежүзінде соғыс болмауына ат салыса араласады.
Қазақстан Республикасы халықаралық ұйым мүшесі, дүниежүзінің АҚШ,
Франция, Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттерімен достық қарым –
қатынаста. Бұл мемлекеттер Қазақстанға қарсы жаппай шығынға ұшырату
қаруларын қолданбайды және басқа мемлекеттердің басқыншылық саясатынан
біздің елді қорғайды.
Мемлекетіміздің тәулесіздігін сақтау үшін және қорғаныс саласын
күшейту мақсатында, үнемі әскери күштермен қатар Азаматтық қорғаныс күштері
де талапқа сәйкес жабдықталып қосымша дайындықтардан өтіп отыруы тиіс [2,
34б.].
Азаматтық қорғаныс күштері ұлттық қауіпсіздік пен төтенше
жағдайлардан сақтандыру және олардың салдарын жою жөніндегі мемлекет
тарапынан жүргізілетін жұмыстар ауқымын атқарады.
Бұнымен бірге Қазақстан мемлекетінің көптеген аймақтарында, бірнеше
шақырым территориямен елді мекендерді қамтитын адам өміріне қауіп төндіріп,
мемлекет экономикасына нұсқан келтіретін зілзалар болады. Экономиканың
қарқынды дамуы, ірі зауыт, фабрикалардың бой көтеру және өндіруші
өнеркәсіптің шарықтап дамуы әртүрлі қауыпты шикі заттар мен технологиялық
әдістерді қолдануды қажет ететіндіктен өндіріс апаттарының да болуы әбден
мүмкін.
Жоғарыдай айтылғанның барлығы мемлекет тарапынан арнайы комплексті
төтенше жағдайлардың алдын алу жоспарылары мен жұмыстарын жасауды қажет
етеді. Осы мақсатарды шешуге Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғаныс
ұйымы мүрделіде міндетті. Осыған орай Қазақстан Республикасының Табиғи
төтенше жағдайлар мен техногендік апаттардан сақтану заңымен бірлестіріп
шығарылған Азаматтық қорғаныс заңы басшылыққа алынады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғаныс ұйымының міндеті бұқара
халық пен ұлттық қаупсіздікті, республика экономикасы мен территориясын
табиғы сұрапыл зілзалар мен техногендік апаттар және дұшпан көпшілік
шығынғы ұшырату қаруларын қолданғанда қорғаныс шараларын ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасының АҚ – ұйымының рөлімен орнын мынандай факторлар
анықтайды: мемлекеттің геополитикалық жағдайы, көрші және басқада ірі
мемлекеттермен саяси қарым-қатынасы, экономикалық даму деңгейі, әскери
доктринасы мен мемлекет саясатына сәйкес соғыс нысандары құрлысын салуы
және сондай ақ жергілікті аймақтардың географиялық ерекшелігіне байланысты.
Басты мақсат адамдардың өмірін, территория тұтастығымен халық шаруашылығы
нысандарын қорғау [3, 97б.].
Азаматтық қорғаныс ұйымы атқаратын міндеттер, негізгі мынандай
топтарға бөлінеді:
- бұқара халықты бейбіт және соғыс кезіндегі төтенше жағдайлармен
кәзіргі заман қаруларынан қорғау;
- халық шаруашылық нысандарының тұрақты жұмыс атқаруын қамтассыз ету;
- халықтың тұрмыстық қажеттілігіне жағдай жасау;
- зақымдану аймақтарымен, залалдану ошақтарында құтқару және т.б. шұғыл
атқарылатын шаралардың жүргізілуін қамтассыз ету.
АҚ – атқаратын жұмыстарының барлығы бір-бірімен тығыз байланысты
болғандықтан, қандай болмасын жұмыс нақтылы жағдайға байланысты атқарылады.
1.2 Азаматтық қорғанысты ұйымдастырудың жалпы принциптері
Азаматтық қорғаныс жұмысын ұйымдастыру барынша тиімді түрде, яғни
адам күші және материалдық жабдықтарды ұтымды пайдаланып, күнделікті
өндіріс жұмыстарына нұқсан келмейтіндей жағдайда жүргізеді. Қазақстан
Республикасының Азаматтық қорғаныс ұйымы аймақтық және өндірістік
принциппен ұйымдастырылады. Барлық атқарылатын шаралармен мен жоспарлау
жұмыстары орталық, жергілікті басқару орындарымен және Азаматтық қорғаныс
пен төтенше жағдайлар күштерімен атқарылады. Бұқара халықты төтенше
жағдайларда қорғау, азаматтық қорғаныс күштерін дайындап басқару, өндіруші
өнеркәсіптің тұрақты жұмысын қамтассыз ету мақсатында Қазақстан Премьер-
министрімен Қазақстан Азаматтық қорғаныс бастығы төтенше жағдайларда
қорғаныс және сақтану шаралары бойынша 1-2 жыл мерзімде күшін сақтайтын
бұйрық шығарады. Бұл бұйрық орталық және жергілікті басқару орындары және
Азаматтық қорғаныс күштерімен мүлтіксіз орындалады. Барлық орталық және
жергілікті басқару ұйымдары, өндіріс нысандары басшылары жергілікті
аймақтың және өндіруші өнеркәсіптің ерекшеліктері бойынша Азаматтық
қорғаныс шаралары бойынша жоспар дайындайды.
Қалалардың қандай топтарға және нысандардың қандай категорияға
жататынын Қазақстан Республткасы Үкіметі анықтайды. Бұл мынандай талаптарға
сәйкес болуы тиіс:
1) Азаматтық қорғаныс ұйымының жіктеуі бойынша қалалардың бөлінуі
ерекше топ – Қазақстан Республикасының астанасы, республикалық маңызы бар
және тұрғын халықы 1 млн. асатын қалалар.
Жоғары дәрежелік маңызы бар қалалар – радиациялық және химиялық
қауыпты нысандар орналасқан, оннан астам апаттар кезінде радиоактивті
зақымдаушы факторлар мен күшті әсер ететін улы заттар қала территориясына
50 пайыздан артық жерге тарап қауып төндіретін облыстық әкімшілік орталығы
және ірі қалалар.
2) Азаматтық қорғаныс нысанына кіретін, жоспарланып немесе қайта
құрылып салынып жатқан өндіріс, жол-көлік, энергетика мен байланыс жүйелері
шоғырланған, мемлекеттік тұрғыдан құнды және маңызды ғылыми-зерітту
институттары, қорғаныс маңызы бар, мұнай өңдеу зауодтары орналасқан, аса
құнды мемлекеттік бағалы (көрме, кітапхана т.б.) заттары бар, сондай-ақ ірі
су құбырлары шоғырланған әкімшілік басқару орталықтары орналасқан қалалар.
Басқа қалалармен елді мекендер соңғы топқа жатады [4, 104б.].
Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғаныс бастығы мен Қазақстан
Республикасының Орталық атқарушы басқармасының төтенше жағдайлар және
азаматтық қорғаныс мәселері бойынша қойған талаптарын, барлық орталық және
жергілікті атқарушы орындармен бұқара халық мүлтіксіз орындауы тиіс.
Азаматтық қорғаныс күші және материалды жабдықталуы аймақтық, өндірістік
принциппен ұйымдастырылып, келесі деңгейлерде құрылады: республикалық,
белгілі ведомстволық, аймақтық, нысандық. Азаматтық қорғаныс күштері
ондаған жасақтарға бөлінеді:
- Азаматтық қорғаныстың толық жасақталған, жоғарғы деңгейде дайындықтағы
әскери бөлімдері, республикалық және аймақтық шұғыл-құтқару топтары;
- Азаматтық қорғаныстың үнемі дайын әскери бөлімдері мен жасақтары,
Азаматтық қорғаныстың нысандық және аймақтық жасақтары, Төтенше
жағдайлар мен Азаматтық қорғаныс қызметі.
Азаматтық қорғаныс күштерінің төтенше жағдайларға дайын болу уақыты
арнайы белгілінген құжаттармен анықталады. Азаматтық қорғаныс күштерін
пайдалануда негізгі қағидалар болып:
- орындалатын істерге сәйкес жасақ жабдықтарды жоғарғы дәрежедегі
дайындықта ұстау;
- күшпен жасақтың қандайда болмасын міндетті толық, тиімді қысқа
мерзімде шешуі;
- құтқару және т.б. шұғыл атқарылатын әдіс-шараларды нақтылы жағдайға
байланысты жылдам және тиімді орындау;
- құтқару және т.б. шұғыл атқарылатын жұмыстарды басқа ұйымдармен тығыз
байланыста шешу;
- зақымдану ошағында автономды түрде, сырттан көмек күтпей үздіксіз
жұмыс жасау;
- қолдағы бар күштермен жабдықты орынды пайдаланып, қосымша резревті
уақыттылы қайта дайын күйіне келтіріп отыру;
- бөлімшелердің жұмысын үнемі, үздіксіз бақылап, қажет хабарлармен
қамтассыз ету;
- алға қойылған міндеттерді толық қанды шешу үшін, азаматтық қорғаныс
күшімен жасақтары үнемі қажетті құрал-жабдықтармен қамтассыз етілуі
тиіс.
Халықаралық талапқа сәйкес Азаматтық қорғаныс күштері жоғары
деңгейдегі дайындықта ірі аймақты алып жатқан төтенше жағдайлар ошағында 14
тәулік автономды, сырттан келетін көмексіз жұмыс атқару.
Классикалық тұншықтыра әсер ететін фосген, хлор, хлорпикрин улы
заттары өндерістерде пайдаланылады. Әсересе қоймаларда сақталатын хлор, өте
көп мөлшерде. Мұндай қоймалардағы апат көптеген адамдардың өміріне қауіп
тудырады [5, 36б.].
Фосген-шіріген алма иісті түссіз газ, қайну температурасы 8,2˚ С,-
118˚ С қатады, газ күйінде ауадан 3,5 есе ауыр, суда нашар ериді,
органикалық ертінділерде жылдам ериді.
Дифосген-шіріген шөб иісті, түссіз, сұйықтық, мешіктік салмағы 15 С,
1, 64˚ С қайнайды, - 57 температурада қатады 128˚ С буға айналады, ауадан
6,9 есе тығыз.
Хлорпикрин - өткір иісті, түссіз сүйықтық, меншікті салмағы 1,69,
қайнау температурасы 113˚ С, 37˚ С қатады. Улау күшін жою үшін натри
сульфиті спирті ертіндісі пайдаланлады.
Өлімге әкеп соғатын дозасы а Сt 100 5 мг минл, орташа өлімге әкеп
соғатын ас t 50 3,2 мг минл.
Хлор-өткір иісті, 2 ні сап – сары түсті газ, ауадан 2,5 есе ауыр. Су
және кейбір органикалық ертінділерде жақсы ериді гипосульпид улы
ертіндісімен күші жойылады. 0,01 мгл концентрациялы хлор буы тітіркендіре
әсер етеді, 0,1 мгл концентрациялы хлор буы адам өміріне қауіпты.
Уақытында шешілетін міндеттің анықтамасы мен жіктелуі тек қана
теориялық емес, ең бірінші практикалық мағынасы жағынан өте маңызды.
ТЖ әрекетінің басты мақсаты-адамдарды қорғау. Бірмезгілде мынандай
міндеттер түрі болуы мүмкін:
1. Қауіпті фактор әрекетінің аймағынан адамдарды көшіру. Бұл міндет
ТЖ аймағының ішкі адам күштерінің қатысу мен және оларға қосымша сырттан
көмек жұмылдыру арқылы орындалады.
2. Осы фактор әсерінде қалған және өзбеттерімен қорғана алу
мүмкіндігінен айырылған адамдарға балалар,үлкенкісілер, ауру адамдар
көмек көрсету. Бұл міндетті арнайы дайындалған құтқарушы адамдар шешеді.
3. Өзін-өзі құтқару, тірі қалу –мұндай міндет әр жеке адамның немесе
топтағы адамның алдында қыйын жағдайда туындырады. Мұндай міндеттердің
жақсы жағынын шешілуі, адамдардың арнайы дайындығын талап етеді.
4. Құтқарушылардың өздеріне қауіпсіздік қамтамасыз етеуіді қажет
етеді.
ТЖ-ң жіктелуі.
ТЖ себептері табиғи, техногендік, антропогендік, экологиялық және
әлеуметтік болады.
Табиғи төтенше жағдайда адам өміріне зиян келтіретін адам өліміне,
материалдық құндылықтарды жоятын сипаты бар қауіпті табиғи құбылыстар
жатады. Оларға жерсілкінісі, су тасқыны, цунами, сел қауіпі, опырылмалар,
қатты дауылдар, орман өрттері, бұрқасындар, қар басу тағы да басқа жатады.
Зілзалалы қатерлерге құрғақшылық, көпжаутын жауын, қатты аяздар,
эпидемиялар, эпизоотиялар, эпизтотиялар, орман мен ауыл шарушылығына зиян
келтіретін жәндіктердің көбеюі жатады [6, 155б.].
Зілзалалы қатерлер заттың тез қозғалуы нәтижесінде жерсілкінісі,
опырылмалар болуы мүмкін, жердің ішкі қуатын босату процесінде жер
сілкінісі; өзен, теңіздердің жалпы деңгейінің көтерілуінде су тасқаны,
цунами; қатты желдің әсерінен дауылдар, циклондар. Кейбір зілзалалы
қатерлер өрт, опырылмалар, үгінділер адамның әрекетінің нәтижесі болып
табылады. Зілзалалы қауіптер жалпы мемлеткеттік трагедия, әсересе болатын
аймақтардың апаты болып табылады. Зілзалалы қатерлерде мекемелер құлайды,
материалдық құндылықтар жойылады, ең бастысы адам өлімі. Олардың үйі
мүліктері жойылады, сонымен қатар, зілзалалы қатерлер халықтың өміріне
жағымсыз әсер жасайды, ол жалпылық инфекциялық аурулардың қозуы болуы
мүмкін. Зілзалалы қатерлердің зардап шеккен адамдар саны өте көп болуы
мүмкін, оның пайда болу сипаты әр түрлі болуы мүмкін. Адамдар көбінесе су
тасқынынан зардап шегеді жалпы деңгейден 40 процент, одан кейін қатты
желден 20 процент; жерсілкінісі мен құрғақшылықтың 15 процент. Басқа
зілзалалы қатерлер түрінен жалпы зардабы 10 процент шамасында [7, 209б.].
Техногендік ТЖ деп машиналардың механизімдердің және агрегаттар,
жұмыс істеу кезінде істен шығуы саналады, кәсіптік процестің бұзылуы, апат
ошақтарының пайда болуы, үлкен территорияларды радиоактивті химиялық немесе
биологиялық зақымдалуы, адамдардың топтық өлімі мен сипатталады.
Техногендікк ТЖ кәсіптәк объектілерде, құрылыс болып жатқанда, темір
жол, әуе, автомобиль, және су транспорттарда болатын авариялар жатады, осы
авариялардың нәтижесінде болған өрт, тұрғын үйлер және өндірістік
ғимараттардың улы сұқтардың жер бетіне, суға төгілуі.
Техногендік апаттардың болу сипаты авария түріне, масштабына және
авария болған мекемеледің ерекшелігіне байланысты.
Антропегендік ТЖ адамның қате істеген әрекетінің зардабы және тағы
басқа. ТЖ-ң бұл тобы – техногендік ТЖ болған объектілерде болады. Екеуінің
айырмашылығы – техногенді ТЖ адамның факторымен ғана емес.
Төтенше жағдайлардың экологиялық сипатына топырақты қопару және оның
ауыр металдармен ластануы химиялық заттар жатады.
Әлеуметтік ТЖ-ға ортада болып жатқан ұлтаралық конфликтілер, қару
қолданумен мемелекеттер арасындағы келіспеушіліктер.
Қауіпті тарату жылдамдығы бойынша ТЖ былай жіктелуі мүмкін:
Байқаусыздан болатын жер сілкінісі, жарылыстар, көлік авариялары тағы
да басқа; арнайы бағытталған гидродинамикалық өрттер; су тасқыны,
радиоактивті заттарды лақтыру авариялары; қауіпті жай таралтын құрғақшылық
эпидемиялары, зиянды химилиялық заттармен топырақ пен судың ластануы [8,
150б.].
Масшатабына байланысты төтенше жағдайларды бес түрге бөлуге болады:
локальды объектілік, жергілікті, аймақтық, ұлттық және глобальды. Локальды
ТЖ зардапты халық шаруашылығы объектісімен шектеледі және олар осы
объектінің күші мен ресурстары арқылы жойылуы мүмкін.
Жергілікті таралу машстабы тұрғылықты пункт, оның ішінде үлкен
қаланың, админастративті аймақтың немесе облыстың аумағында болады және осы
облыстың күші мен ресурстарын пайдаланып жою мүмкін.
Аймақтың ТЖ зардаптары бірнеше облыс пен экономикалық ауданмен
шектеледі және республикалық күші мен ресурстары арқасында жоюға болады.
Ұлттық ТЖ зардабы бірнеше экономикалық аудандар мен немесе Республикаларды
қамтиды, бірақ мемлекеттің шекарасынан шықпайды. Бұндай ТЖ мемлекет күшімен
ресурстары арқылы кейде шетелдің көмегімен тоқтатады [9, 154б.].
Глобальды ТЖ-ң зардаптары мемлекеттен шығып және басқа мемлекеттерге
таралады. Бұл зардаптарды өзінің территориясында мемлекеттің көмегімен және
де халықаралық бірлестік көмегімен жойылады. ТЖ-ң зардаптарының негізгі
түрлері:адам өлімі, адамның ауруы, радиоациялық ластану, химиялық және
бактериялық улану болып табылады. Айта кетсек, ТЖ-ң экстремальды
жағдайларында болған адамдардан әртүрлі жарақаттау факторлары мен қатар
психологиялық жарақататтау жайлары әсер етеді. Психологиялық жарақаттар аса
жоғары күшті қоздырғыштар комплексі түрінде болады, олар активті жағдай
ретінде психикалық іс-әрекеттерді бұзады. ТЖ қауіпті және зиянды факторлар
әсерететін адамдардың, жануарлардың, ғимараттарының және кешендерінің
орналасу территориясын зақымдау ошағы деп аталады. Зақымдау ошақтары жай
және күрделі болып бөлінеді.
Жай зақымдау ошағы деп бір зақымдау факторының әсерінен пайда болатын
ошақ.
Күрделі зақымдау ошақтары төтенше жағдайлардың бірнеше зақымдау
факторларының әсерінің нәтижесінде пайда болады. Мысалы, химиялық
мекемелерде жарылыстың нәтижесінде әр түрлі заттардың құлауына әкеліп
соғады, өрттер қоршаған аймақтың химиялық улануы, жер сілкіністер және
қатты дауылдар кешендерді бұзу мен бірге су тасқының болуына себеп және т.б
[10, 166б.].
ТЖ дамуында пайда болуымен түрлерінен басқа 4 сипатын сатыларын
болуге болады тұтану сатысы, пайда болу иницирования, кульминациялық және
сөну стадиясы. Тұтану стадиясында болатын ТЖ-ға қауіпті жағдайлар
туындайды, жағымсыз табиғи процестер активтендірілген: кешендердің
өндірістік және көптеген техникалық кемшіліктердің жиналуы; жабдықтау
жұмыстары істен шығады. Тұтану стадиясының ұзақтығын тек метерологиялық,
селдерге қарсы және т.б. станциялардың бақылауымен күнделікті локальды
авариялардың статистикасының нәтижесінде анықтауға болады.
ТЖ-ң басталу сатысында, адам факторы әсеретеді. Статистика бойынша
аварияның 60 процент-нан көбі адамның қателігінен болады делінген.
Кульминациялық сатыда адамдарға және қоршаған ортаға жағымсыз әсер
ету энергиясы заттардың босатылуы болады. ТЖ-ң сөну сатысы уақыты бойынша
ТЖ қауіпін тоқта тұрура және жанама зардаптарын толық тоқтату кезенің
қамтиды. Бұл сатының ұзақтығы жылдар бойы кейбір жағдайларда ондаған
жылдарға дейін созылады.
1.3 Қазақстан Республикасы АҚ және ТЖ құрылымдары мен оны ұйымдастыру
деңгейлері
Тіршілік қауіпсіздігі – адамның төтенше жағдай кезіндегі өмір сүру
ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасының, табиғи және техногендік сипаттағы
төтенше жағдайларды ескерту мен салдарын жою және осы заманғы зақымдау
құралдарының қолданылу мәселелерімен, төтенше жағдай кезіндегі шаруашылық
нысандарының тұрақты жұмыс істеу әдістерін зерттейді.
Тіршілік қауіпсіздігі – адамның төтенше жағдай кезіндегі өмір сүру
ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасымен оны қорғауға, төтенше жағдайларда
шаруашылық нысандарының тұрақты жұмыс істеуіне, табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайлардың салдарын ескерту мен жоюға, сондай-ақ осы
заманғы зақымдау құралдарының қолданылуына бағытталған шаралар кешені.
Азаматтық қорганыс – бұл басқару органдарының мемлекеттік жүйесі және
бейбіт, соғыс уақытында халықты шаруашылық объектілерін және ел аумағын осы
заманғы зақымдау құралдарының, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдай факторларының зақымдағыш әсерінен қорғау мақсатында өткізілетін
жалпы мемлекеттік шаралардың жиыны. Азаматтық қорғаныс құрылымдары (АҚҚ)
бейбіт өмірде және соғыс уақытында қауіпқатер және төтенше жағдайлар пайда
болған кезде құтқару және басқа да жедел жұмыстарын жүргізу үшін
тағайындалған [11, 9б.].
Азаматтық қорғаныс құрылымдары, аумақтық-өндірістік принцип бойынша
облыстарда, қалаларда, аудандарда және меншік нысанаға қарамай, ұйымдарда
құрылады, олар аумақтық (ААҚҚ) және объектілік (ОАҚҚ) болып бөлінеді.
Аумақтық Азаматтық қорғаныс құрылымдары облыс, қала, аудан әкімдерінің
шешімімен, ал объектілік азаматтық қорғаныс құрылымдары – ұйымдарға
берілген бұйрық бойынша құрылады. Азаматтық қорғаныс кұрылымдары жеке
құрамының жалпы саны жер сілкінуге тап болған аймақтар үшін есеп бойынша 10
адамға 1 құтқарушыдан, ал су тасқыны, өрт және тағы басқа потенциалды
қауіпқатер бар өнеркәсіпті аймақтарға 15-20 адамға бір құтқарушыдан келеді.
Азаматтық қорғаныстың түрлері және олардың міндеттері.
Азаматтық қорғаныстың аумақтық құрылымына жататындар:
1. Барлау – әуе, көл, теңіз және темір жол барлауының топтары.
2. Құтқару – құтқару командалары, адамдарды іздейтін командалар
(арнайы үйретілген иттері бар жетекшілер).
3. Дәрігерлік – госпитальдар, отрядтар, бригадалар.
4. Инженерлік – инженерлік командалар, жол-көпір командалары,
инженерлік барлау топтары.
5. Өртке қарсы – өрт сөндіретін командалар.
6. Авариялық-техникалық электр, газ, су, жылу, канализация жүйелері
бойынша авариялық-техникалық командалар.
7. Радиациялық және химиялық қорғану потенциалды қауіпті
объектілердің мамандандырылған командалары, радиациялық және химиялық
байқау посттары, радиациялық және химиялық барлау.
8. Байланыс – авариялық құтқару командаларының байланысы, байланыс
командалары.
9. Материалдық техниканы қамтамасыз ету – жылжымалы азық-түлік
пункттері, азық-түлік және киім-кешек жабдықтары, көліктерге май құятын
пункттер.
10. Көліктік халық пен жүкті тасу үшін автокомандалар, автосанитарлық
отрядтар.
11. Қоғамдық тәртіпті қорғау командалары.
12. Жан-жануарлар мен өсімдік қорғау командалары.
13. Басқалары.
Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру және жүргізу – мемлекеттің маңызды
міндеттерінің бірі. Оның қорғаныс шараларын қамтамасыз ету құрылымдарының
құрамдас бөлігі. Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру және жүргізу тәртібі
Азаматтық қорғанысы туралы Қазақстан Республикасы 2014 жылдың 11
сәуірдегі Заңымен белгіленген [12, 14б.].
Азаматтық қорғаныс – бұл басқару органдарынын мемлекеттік жүйенің
халықты, ұйымдар мен ел аумағын осы заманғы зақымдау құралдары зақымдағыш
факторларының ықпалынан, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлардан қорғау мақсатында жүргізілетін жалпы мемлекеттік шаралардың
жиынтығы. Қазіргі уақытта Азаматтық қорғаныс мәселелері мына деңгейде
шешіледі:
Республикалық деңгейде – Респубикалық үкімет, орталық атқарушы
органдар мемлекеттік бағдарламаларды, Азаматтық қорғанысты дамыту мен
жетілдірудің негізгі бағыттары, оны қаржыландыру және материалдық
қаржыландыру тәртібін, соғыс қаупі мен төтенше жағдайлар кезіндегі
Азаматтық қорғаныс жүйесінің жүмыс істеу тәртібін белгілейді.
Азаматтық қорғанысқа тікелей байланысты Қазақстан Республикасы
Төтенше жағдайлар жөніндегі Министрлігі жүргізеді (ҚРТЖМ). Жергілікті
деңгейде жергілікті өкілді және атқарушы органдар ведомстволық бағыныстағы
аумақта Азаматтық қорғанысқа басшылық етеді [13, 22б.].
Азаматтық қорғаныс бүкіл халықтық іс болып табылады. Республиканың
бүкіл халқы, оның міндеттерін экономиканы, ауылшаруашылық өндірісін, оқу
орындары мен мектепке дейінгі мекемелерде үйымдастыруын табысты жүзеге
асыруға аса мүдделі.
Халықты АҚ міндеттерін іске асыруға және тосын жағдайларға сауатты іс-
әрекеттерге даярлау біртүтас кешенді шаралардан тұрады. Олардың ішінде
халықты тікелей қорғауға бағытталған ең маңыздының бірі халықты қорғаныс
пен зақымдалу ошақтарындағы кезек күттірмейтін жұмыстарға және зілзала,
авариялар мен апаттардың салдарын жоюда үйрету болып табылады.
Халықтың АҚ пен ТЖ іс-әрекет жөніндегі міндеттері:
1. АҚ пен ТЖ саласындағы ҚР заңдарын мүлтіксіз орындауға міндетті.
Халыктың төтенше жағдай кезіндегі міндеттері Азаматтық қорғау туралы
11.04.2014 жылғы Қазақстан Республикасы Заңында қарастырылған. Соғыс
уақытында ТЖ мен АҚ міндеттерін орындау үшін өзінің жеке көлік кұралдарын,
аспаптары мен қондырғыларын беруге міндетті. Азаматтар тиісті орындарға
төтенше жағдай тууына алып келуі мүмкін авариялар мен апаттар қаупі туралы
хабарлауға міндетті.
2014 жылғы сәуірдің 11 жұлдызындағы Азаматтық қоргау туралы Заңының
Өрт қауіпсіздігі туралы тарауының баптары бойынша азаматтар заңда
белгіленген тәртіппен өрт қауіпсіздігін талапты сақталуын бақылауға, оның
бұзылуына жол бермеуге, өздеріне тиісті өндірістік шаруашылық, тұрғын үй
мен өзге де ғимараттарға зерттеу мен тексеру мүмкіндігін жасауға міндетті.
2. Халық АҚ пен ТЖ бойынша қажетті білімдер мен практикалық
дағдыларды игеруімен, АҚ шараларына қатысуға міндетті. Хабарландыру
құралдарын, басқару нүктелерін тұрақты дайындықта устайды. АҚ мүлігін жеке
және ұжымдық қорғаныс құралдарын жинақтауды, сақтауды ұйымдастырады. Табиғи
және техногендік сипаттағы ТЖ сақтандыру шаралары, авариялық құтқару және
басқа кезек күттірмейтін жұмыстарды уйымдастырады.
3. Ересек халықтың маңызды міндеті – балаларды қорғау. Барлығымыз
балаларды қорғай отырып, ел болашағын қорғайтынымызды білуге тиіспіз.
Мектепке дейінгі мекемелерде балаларға тосын жағдайларды өзін-өзі устау
тәртібі туралы айтылып, ал оқушылар сабақ барысында тіршілік қауіпсіздігі
негіздерімен танысса, ересектерді балаларды қорғау жөніндегі міндеттерден
босатпайды. Әрбір азамат Баршаның назарына! дабылы бойынша іс-әрекет
тәртібін, қорғаныс ұжымдық және жеке құралдарды пайдалану тәртібін, зардап
шегүшіге алғашқы жәрдем көрсету әдісі мен қорғаныс тәсілін білуге және
орындауға міндетті.
Табиғи және техногенді сипаттағы ТЖ-ға дүлей жер сілкінісін, селді,
сырғымаларды, тасқынды, боранды, қума желді, қатты аязды, орман және дала
өртін, құрғақшылықты және басқаларды атап өтуге болады. Техногендік
сипаттағы ТЖ арасынан халықтың тығыздығы жоғары қалаларда, өнер кәсіп
орталықтарында, көлік коммуникацияларында, газ және мунай құбырларында,
тіршілік және коммуналдық объектілерінде радиациялық қауіпті объектілерде
(Республикада 100-ден астам радиациялық қауіпті және 100 мыңға жуық бетта,
гамма ампулдық рентгендік және нейтрондық сәулеге ұшырайтын радиоактивті
көздер бар), өндіріс пен тұрғын үй секторларында болатын өрттер ерекше
қауіпті [14, 47б.].
Азаматтық қорғау туралы 11.04.2014 жылғы ҚР Заңының табиғи және
техногендік сипаттағы ТЖ туралы тарауында табиғи және техногендік сипаттағы
төтенше жағдайларды ескерту мен жою жөніндегі республика аумағындағы
қоғамдық қатынастарды реттейді.
Халық пен уйымдарды қорғау АҚ басты міндеті және осы заманда зақымдау
құралдары қолданылған кезде және табиғи және техногенді сипаттағы төтенше
жағдайларда заманды азайту үшін аумақтар мен уйымдарды дер кезінде әзірлеу
арқылы жүзеге асырылады.
АҚ-тың негізгі міндеттері мыналар:
- басқару, хабарлау және байланыс жүйелері тұрақты дайындықта болуын
уйымдастыру, дамыту және қолдау;
- төтенше жағдай кезде АҚ күштерін қуру және оларды іс-әрекеттерге
даярлау және тұрақты дайындықта устау;
- орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметкерлерді даярлау
және халықты оқыту;
- радиациялық, химиялық, бактериялық ахуалды қадағалау және
лабораториялық бакылау;
- АҚ құралдары жауынгерлерінің жұмылдыру даярлығын камсыздандыру;
- салалар мен ұйымдардың тұрақты жұмыс істеуін арттыру бойынша кешенді
шаралар жүргізу;
- қорғаныс ғимараттарының, жеке қорғаныс кұралдарының артык қорын, АҚ-
тың басқа мүлігін жинау және әзірлікте ұстау;
- халыққа орталық және (қорғаныс құралдарының) атқарушы органдардың
адамдардың өмірі мен денсаулығына төнген қауіп пен қалыптасқан
жағдайдағы іс-әрекет тәртібі туралы хабарлау;
- іздеу, құтқару және басқа кезек күттірмейтін жұмыстарды жүргізу,
зардап шеккен халықтың тіршілігін және оны қауіпті аймақтан көшіруді
ұйымдастыру;
- азық-түлікті, суды, жемді, хайуанаттар мен өсімдіктерді радиоактивтік,
бактериологиялық зақымданудан сақтау.
АҚ бүкіл республика аймағында аумақтық өндірістік принципі бойынша
ұйымдастырылады. АҚ жалпы басшылықты ҚР Премьер министрі жасайды. Ол
лауазымы бойынша Қазақстан Республикасының АҚ бастығы болып табылады. ҚР
төтенше жағдай төрағасы лауазымы бойынша ҚР АҚ бастығының орынбасары болып
табылады және Республика Азаматтық қорғанысына тікелей басшылық жасайды.
Орталық және жергілікті атқарушы органдар ұйымдардағы азаматтық
қорғанысқа олардың бірінші басшылары жетекшілік етеді. Олар лауазымы
бойынша АҚ басшылары болып табылады.
АҚ шараларын орындауды қамтамасыз ету үшін мынадай органдар құрылады:
1. ҚР төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттігі және олардың құрылымдық
аумақтық органдары.
2. Орталық және жергілікті атқарушы органдарда АҚ басқарушылары,
бөлімдері.
3. Ұйымдарда АҚ штабы немесе ұйымдағы АҚ бастығына тікелей бағынатын
АҚ және төтенше жағдайлар жөніндегі қосалқы мамандар.
Халықты экономика мен ауыл шаруашылығы өндірісін қорғауға арналған
шараларды орындауда ұйымның алар орны ерекше. Өйткені қызметкерлерді
паналатуға арналған қорғаныс ғимараттарын салуға соғыс және бейбіт
уақытындағы ұйым жұмысының тиянақтығын арттыру, жеке қорғаныс кұралдарын
жинау, АҚ құрамаларын құтқару мен басқа да бірінші кезектегі жұмыстарға
даярлау және АҚ пен төтенше жағдайлар бойынша іс-әрекеттерге халықты үйрету
жөніндегі шаралардың бүкіл кешені осында орындалады [15, 93б.].
Әрбір азамат Баршаның назарына! дабылы бойынша іс-әрекет тәртібін,
қорғаныс ұжымдық және жеке кұралдарды пайдалану тәртібін, көрсету әдісі мен
қорғаныс тәсілін зардап шегушіге алғашқы жәрдем білуге және орындауға
міндетті.
2 Төтенше жағдайларға сипаттама
ТЖ-да халықты қорғау-мемлекетік шаралар комплексін құрайды және ТЖ-ң
жағымсыз зардаптардың әсерін болдырмау немесе олардың әсер ету дәрежесін
әлсіретуді мақсат етеді. ТЖ –ң қауіпсіздігін қамтамасыз ету және барлық
тәсілдерді, құралдарды жақсы қолдана білу принципін есеке алған кезде ғана
ТЖ –да халықты қорғау эффектілігіне жетуге болады.
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету белгісі бойынша 3 топқа бөлінеді.
Алдынала ойластырылған дайындық қауіпті және зиянды факторлардан
қорғану құралдарының жиналуы және оларды дайындауға қолдану көрсету,сонымен
бірге халықты қаупті ошақтардан тасмалдау шараларын ұйымдастыруға дайындық
жасау. Дифференциаланған тәсіл қорғаныс шараларының көлемі мен сипатының
қауіпті және зиянды факторының шығу түріне және жергілікті жағдайға
байланысты белгіленуінен көрінеді.
Іс шаралардың жинақтылғы төтенше жағдайдың бүгінгі таңдағы техно-
әлеуметтік ортаның өмір сүру қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі барлық іс-
шаралардың іске асудың және әдіс-тәсілдер мен құралдарды эффектті қолдану
болып табылады [16, 209б.].
Халықты төтенше жағдайдан қорғаудың негізгі тәсілдері мыналар;
жергілікті халықтың қонысын аудару орнын қорғаныс кешендерін дайындау, жеке
қорғаныс құралдарын және медициналық сақтандыруды қолдану.
Радиоактивті және химиялық заттарды тандау.
Жасалатын ТЖ және бүгінгі таңда қолданылатын әскери-саяси жағдайында
қолданылатын зақымдау тәсілдерінен халықтың қорғаныс кешендерін паналауы
қорғаныстың ең берік тәсілі болып табылады.
Қорғаныс кешендері-бұл халықты физикалық, биологиялық қауіпті және
зиянды факторлардан қорғауға арнайы жасалған инженерлік кешендері.
Жеке қорғаныс құралдары халықты радиоактивті заттар мен бактериалық
құралдардың организм ішіне, тері қабаты және киімге өтуінен қорғауға
арналған.
Медициналық жеке қорғаныс тәсілдері ТЖ болған жердегі халыққа
медициналық көмек көрсетуге және сақтандыруға арналған. Олардың көмегімен
адам ағзасындағы қорғаныс факторлары әрекетінің қарсы тұруды жоғарылату,
адамдарды зақымдау дәрежесінің дамудың төмендету немесе ескерту, тіпті адам
өмірін сақтау шаралары кіреді. Оларға: радиопротекторлар (мысалы,
тонизирленген сәулеллену әрекетінің дәрежесін төмендетілеген гистамин),
антидоттар (улағыш заттарының әсерін төмендету немесе белгі беретін
заттар), бактерияға қарсы құралдар (антибиотиктер, интерферондар,
вакциналар, анатоксиндер және т.б.), және жартылай санитарлық өңдеу
тәсілдері (жеке тану пакеті, жеке антихимиялық пакет) жатады [17, 179б.].
ТЖ-ғы халықтың өмір сұру қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бірқатар
шараларды алдын ала жүзеге асыру өте маңызды:халықты ТЖ әрекетіне оқыту:ТЖ
болатын қауіптің алдын-ала алатын дәрежесінде ұйымдастыру; радиациялық,
химиялық, биологиялық, сонымен қатар дозиметрлік, лабораториялық барлауды
ұйымдастыру және өткізу; өртке қарсы, эпидемияға қарсы сақтандыру және
санитарлық –гигиеналық шараларды өткізу; кейінге қалдыратын және құтқару
жұмыстарын өткізуге арналған материалдық құралдар қорын құру [18, 150б.].
2.1 Бейбітшілік уақытындағы төтенше жағдайлар түрлері
Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғау туралы 2014 жылғы 11
сәуірдегі (№188-У) Заңы табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар
туралы және республика аймағында табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайларды ескерту мен жою жөніндегі қатынасты реттейді. Онда халықты
қоршаған орта мен шаруашылық объектісін төтенше жағдайларда қорғау-
мемлекеттік саясат жүргізуде басым сипаттарының бірі екендігі атап
көрсетіледі. Бірінші кезекте жасалатын іс-қимыл кезінде халықты төтенше
жағдай аймағынан уақытша көшіру, ұйымдардың қа жетті материалдық-техникалық
ресурстарын жұмылдыру ісі жүргізілуі мүмкін. Авария, зілзала немесе апат
болған объектінің жұмысы тоқтатылады немесе тоқтатыла тұрады, ұйымдарда
жұмыс режимі өзгертіледі, адамдардың жүріп тұруы мен жүктердің
тасымалдануына шектеу енгізіледі, мүмкін болатын кұтқару және авариялық
қалпына келтіру жұмыстары жүзеге асырылады, қоғамдық тәртіппен объектілерді
корғау қамтамасыз етіледі [19, 88б.].
Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою кезіндегі
шұғыл медициналык жәрдем көрсету дереу іске қосылады, ал ол жеткіліксіз
болған жағдайда министрліктердің мемлекеттік комитеттердің, үкімет құрамына
кірмейтін орталық атқарушы органдардың және ұйымдардың медициналық күштері
мен құралдары тартылады.
Авариялық-құтқару қызметтері техникамен, арнаулы жабдықтармен,
құтқару және авариялық қалпына келтіру жұмыстарына қажетті
құралсаймандармен және аспаптармен жарақтандырылады.
Еңбек ету қаупі жоғары болғандықтан, құтқарушыларға Қазақстан
Республикасы заңдарына сәйкес ерекше мәртебе беріледі.
Төтенше жағдай режимі енгізілген кезде басқарудың ерекше түрлерінің
белгіленуі, азаматтардың жекеленген құқықтары мен бостандықтарының
шектелуі, Қазақстан Республикасы заңдарында көзделген басқа да шаралардың
қолданылуы мүмкін.
Құтқару және авариялық қалпына келтіру жұмыстары Қазақстан
Республикасының Үкіметі немесе жергілікті атқарушы органдар табиғи және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың жойылғандығы туралы
хабарлағаннан кейін тоқтатылады. Төтенше жағдай жойылғаннан кейін
жергілікті атқарушы органдар мен үйымдар қоршаған ортаны сауықтыру, ұйымдар
мен азаматтардың шаруашылық қызметін қалпына келтіру жөніндегі шараларды
жүзеге асыруға міндетті.
Зілзала-бұл кенеттен туындайтын және халықтың қалыпты жағдайының
бұзылуына, адамдар мен хайуанат қаза болуына, материалдық құндылықтардың
бүлінуіне және жойылуына алып келетін табиғат құбылысы. Зілзала салдарынан
төтенше жағдай туады. Көптеген зілзалалар адамның еркінен тыс сілкініс,
тасқын, сең, қар көшкіні, долы жел, бұркасын, орман және дала оттары сияқты
табиғи күштердің әсерінен болады. Әрбір зілзаланың тек өзіне тән жағдайда
пайда болуы, қозғаушы күші, даму сипаты мен сатысы, қоршаган ортаға өзіндік
әсер етуі болады.
Авария – технологиялық процестердің бұзылуы, механизация қозғалысының
және көп ғимараттардың зақымдануы. Шаруашылық объектісінде өте көп тараған
авария себептері агрегаттарды механизмдерді пайдалану ережесін бұзу. Сондай-
ақ, техника қауіпсіздігі ережесін бұзу. Авария салдарының сипаты, оның
түріне, көлеміне, ал пайда болған кәсіпорынның ерекшелігіне байланысты.
Аварияның негізгі салдары жарылыс, қар, су басу, шахталардың құлауы болып
табыды. Бірқатар жағдайда ауа газдалады, мұнай өнімдері, тұтанғыш суйықтар
мен қатты әсер ететін улы заттардың төгілуі авария салдарын тудырады.
Аварияны жою кезінде мынадай шаралар өткізіледі:
- объект төңірегінде тұратын халықты, құрамаларды және объект
жұмысшылары мен қызметшілерін қажет жағдайда пайда болған аварияның қауіпті
салдары туралы хабардар ету;
- авария болған объектіні жеке барлау;
- адамдарды үйінділерден, бұзылған және зақымдалған ғимарат пен
тұрақтардан құтқару;
- зардап шегушілерге медициналық көмек көрсету және оларды емдеу
мекемесіне апару;
- өртті сөндіру және жайылтпау;
- құтқару жұмыстарын жүргізуге кедергі келтіретін коммуналдық-
энергетикалық жүйелердегі аварияларды жою;
- авария орындарын, зақымдалған және бұзылған ғимараттарға жол мен
өткелдерді орнату;
- берік емес қондырғыларды бұзу;
- механизмдердің жүмысы үшін алаңдарды даярлау;
- үйінділерді ашу;
- қауіп төнген қондырғыларды бөлшектеу, авария ауданы мен жап- сарлас
ауданда коменданттық қызметті ұйымдастыру.
Авария болған бойда құрамалар қатарына кіретін жұмысшылар мен
қызметшілер жиналатын орындарға кешікпей келуге міндетті, ал барлық
қалғандары аварияны жою, объектілердегі зардап шеккендерді құткару
жөніндегі жұмыска дайын болуы тиіс. Авария салдарын жою жеткілікті күш пен
қаражат болған жағдайда бүкіл объектіде бір уақытта немесе оның жекелеген
учаскелерінде жүргізілуі мүмкін. Кәсіпорындағы әрбір жұмыскердің міндеті
авария жағдайында өзін-өзі үстаудың негізгі ережесін білу, күрделі жағдайда
іс-әрекет ете білу.
Апат – бұл адамның өзі күтпеген іс-әрекет, әлеуметтік тыныштықтың
бұзылуы, олар адамдардың үлкен тобы тіршілігінің бұзылуымен, қаза болуымен
немесе өмірі мен денсаулығына төнген қауіпті және экономикалық және
экологиялық залалмен сипатталады.
Апаттар көлемі бойынша: кіші, орта, үлкен болып жіктеледі. Көлемді
анықтау кезінде өлшемі үшін екі көрсеткіш алынады: зардап шеккендердің
жалпы саны немесе емделуге мұқтаждардың саны, апат салдарының әсеріне
ұшыраған аумақ. Түрлері бойынша барлық апат 2 топқа бөлінеді:
- табиғи (олар табиғи және стихиялық зілзала);
- жасанды (антропогендік, яғни адамдық фактордан туындайды).
Табиғи:
1) Метеорологиялық (боран, дауыл, циклон, қарақұйын, қатты ыстық,
құрғақшылық, аяз, найзағайдан болған өрт);
2) Тектоникалық және теллурлық (жанартаудың атқылауынан болған өрт,
жер сілкінісі);
3) Топологиялық (сең, сырғыма, қар көшкіні, тастың құлауы, су басу);
4) Космостық (метеориттердің және басқа космостық денелердің құлауы,
олармен соқтығысу).
Жасанды:
1) Космостық, авиациялық, автомобильдік, теңіз, өзен, темір жол;
2) Өндірістік (радиациялық, механикалық, химиялық, термикалық);
3) Мамандандырылған (бактериологиялык, эпидемиялық);
4) Әлеуметтік (соғыс, аштык, қоғамдық және ұлтгык тәртіпсіздік,
терроризм, маскүнемдік, нашақорлық, токсиндық).
Әрбір апат ошақ кұруға алып келеді, бұлар үшін өзіндік бүлдіру,
закымдану ерекшелігіне тән, ал әрбір ошақ – бұл төтенше жағдай.
Төтенше жағдай, апат төтеншесінде қалыптасқан ахуал, оның басты
көрсеткіші бүлдіру продесінің жиілігі болып табылады. Бұл процестерді
қалыпқа келтіру үшін қосымша күш пен қаражатты тарту және айрықша шешім
қабылдатуды талап етеді. Төтенше жағдай салдарын жою мерзімі шартты түрде
екі кезеңге бөлінеді:
- құтқару және басқа шолу жұмыстарды жүргізу мерзімі;
- экономика мен халықтың қалыпты тіршілігін қалпына келтіру мерзімі.
Төтенше жағдайлар 3 негізгі белгілер бойынша жіктеледі:
- пайда болу саласы бойынша;
- ведомстволық қатыстылығы бойынша;
- аймақтық таралуы бойынша.
Пайда болу саласы бойынша төтенше жағдайды:
- табиғи;
- техногендік.
Табиғи төтенше жағдайларға:
1) геофизикалық қауіпті құбылыстар (жер сілкінісі, вулкан),
метеорологиялық және агрометеорологиялық құбылыстар (дауыл, қүйын,
құрғақшылық, аяз, т.б.);
2) теңіздегі гидрологиялық қауіпті құбылыстар (теңіз деңгейінің қатты
құбылуы, мұздар жарылуы);
3) гидрологиялық қауіпті құбылыстар (су басу, тасқындар, грунтты
сулар деңгейінің көтерілуі);
4) табиғи өрттер (ормандык, далалық, шымтезектік);
5) адамдардың жұқпалы ауруға шалдығуы (эпидемия);
6) ауылшаруашылық малдарының жұқпалы ауруға шалдығуы (эпизоотиялар);
7) ауылшаруашылық өсімдіктердің ауруы және зиянкестерге шалдығуы
(эпифитотиялар) жатады.
Техногенді сипаттағы төтенше жағдайларға:
1) өндірістік;
2) транспорттық апат (темір жол пойыздары, теңіз және өзен қайықтары
апаттары, автомобильді апаттар), магистральды өткізу құрылыстар, авариялар;
3) өрттер (жарылыстар);
4) КӘУЗ ластануымен (ластануы ықпалымен) апаттар;
5) радиациялық заттармен ластануы;
6) БҚЗ тасталуынан болатын авариялар;
7) ғимараттардың кенеттен кұлаун;
8) коммуналды тіршілікті қамсыздандыру желілеріндегі авариялар;
9) гидродинамикалық авариялар (плотиналарды, бөгеттерді бұзылуы)
жатады.
Жанжалды сипаттағы төтенше жағдайларға:
- қарулы шабуыл;
- кейбір аймақтардағы толқулар;
- соғыс уақытындағы әскери әрекеттерге қазіргі зақымдану тәсілдерін
қолдану жағдайы жатады.
Ведомстволық қатыстылық бойынша төтенше жағдайларға:
- құрылыста;
- өндірісте;
- халыққа үй-жайлық, коммуналдық-тұрмыстық қызмет көрсету саласында;
- көлікте;
- ауыл шаруашылығында;
- орман шаруашылығында;
- көліктік байланыста (газ өткізгіштер, мұнайөткізгіштер).
Аумақтық таралуы бойынша төтенше жағдай:
- объектілік (зардаптардың таралуы қондырғыда цехта);
- жергілікті (таралуы елді мекендерде, аудан, облыста шектеледі);
- аймақтық (таралуы өз аймагынан басқа аймаққа дейін);
- кең ауқымда (зардаптардың ҚР және шектес мемлекеттер аумағында
таралады.
Қазақстан Республикасында табиғи төтенше жағдайлардан жанартау
атқылау, мұхиттардағы цунами мен табиғи шымтезек өрттерінен басқа
түрлерінің бәрі орын алуы ықтимал [20, 83б.].
2.2 Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар
Жер сілкінісі – қаһарлы кездейсок құбылыс. Жер сілкінісі кенеттен
пайда болады және кас қағым сәтте болады. Жер сілкінісі – бұл жер
қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен болган қозғалыс пен
жарылыс нәтижесінде пайда болған және елеулі ауытқу түрінде үлкен
қашықтыққа таралатын жерасты дүмпуі мен жер астының қозғалысы. Жер
қыртысының тектоникалық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойқын болып
келеді.
Жер сілкіну – тілсіз жау. Дүние жүзіндегі зілзала апатының
статистикасына көз жіберсек, жер шарында жылына орта есеппен 6-дан жоғары
100 сілкініс, магнитудасы 7-ден жоғары 20 сілкініс болып тұрады екен. Дүние
жүзі бойынша 1976 жыл ерекше жыл болған екен. Себебі бұл жылы 8-9 балдан
жоғары 22 жер сілкінісі болған әрі бұл сілкініс халық ең тығыз қоныстанған
жерлерде тіркелген, 100 жылдың ішіндегі ең апатты жыл деп аталған.
Қазақстан территориясына түгел кірмесе де оған 3 түрлі жағдаймен әсер
ете алатын 7 сейсмикалык аймақ аудандастырған. Бірінші жағдайда 3 балдан 5
балға дейін болуы мүмкін, 4-ден дүмпу әсер етуі мүмкін, 3-ден сілкініс
ошақтарының жылжуынан сейсмикалық белдем пайда болуы, оған газ-мүнай
кеніштерінің әсері болуы мүмкін.
Жалпы жер сілкінісі пайда болуына қарай 4 типке жіктеледі:
1. Тектоникалық жер сілкінісі – жер қабаттары мен литосфера
плитасының қозғалысынан пайда болған жер сілкінісі. Оған жататындар: Шығыс
Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан тауларындағы жер сілкінісі.
2. Вулкандық жер сілкінісі – жанартаудағы магманың жылжуынан сөнбеген
жанартау әсерінен пайда болады. Қазақстанда мүндай жер сілкіну тіркелмеген.
3. Опырылмалы жер сілкіну – бұл опырылма, үгінді тау жыныстары жылжу
әсерінен пайда болады, Қазақстандағы күнгей Алатауы мен Ұлы Алатауда
өзендер әсерінен опырылмалы болып түрады. Бірақ опырылмалы жер сілкіну
тіркелген жоқ.
4. Техногендік жер сілкінісі – адамның іс-әрекетінен пайда болған жер
сілкінісі Қазақстанда Қызылорда, Маңғыстау облыстары жерасты суынан, мұнай
мен газды жер астынан бүрғылаудан, су қоймасы құрылысын салудың нәтижесінде
жер сілкіну туғызуы мүмкін.
Әр елдерде жер сілкінісі жиілігін бағалау үшін пайдаланатын көптеген
жүйелік (50-ге жуық) шкалалар жасалынды. Олар: 12 балдық Рихтер шкаласы
магнитуда 8-9 дейін болған (Канада 1920), 12 балдық ММ (Италия 1902) және
12 балдық М8К-84. М8К-64 шкаласы. Соңғы шкаланы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Азаматтық қорғаныстың жалпы сипаттамасы 5
1.1Азаматтық қорғаныстың мақсаты мен қызметі 5
1.2Азаматтық қорғанысты ұйымдастырудың жалпы принциптері 6
1.3Қазақстан Республикасы АҚ және ТЖ құрылымдары мен оны ұйымдастыру
деңгейлері 11
2 Төтенше жағдайларға сипаттама 16
2.1Бейбітшілік уақытындағы төтенше жағдайлар түрлері 17
2.2Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар 21
3 Жаппай зақымдаушы құралдар 31
3.1Ядролық қарұлар және олардың зақымдау сипаттары 31
3.2Ядролық зақымдау факторларынан қорғайтын қорғаныс ғимараттарын
жабдықтау, тиімді пайдалану тәртібтері 36
3.3Химиялық және биологиялық зақымдану ошақтарының сипаты, қауіп
туғанда қолданылатын қимылдар 40
3.4Жекелей қорғаныс құралдарының сипаттамасы 44
3.5Жергілікті жерлерді радиациялық барлау және химиялық бақылау,
аспаптары мен құралдары 50
4 Төтенше жағдайда эвакуация жұмыстарын ұйымдастыру 54
Қорытынды 57
Әдебиеттер тізімі 58
Қосымша А 61
Қосымша Б 63
Қосымша В 66
Қосымша Г 68
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру және жүргізу-мемлекеттің маңызды
міндеттерінің бірі. Оның қорғаныс шараларын қамтамасыз ету құрылымдарының
құрамдас бөлігі. Апат болған жағдайда азаматтық қорғанысты ұйымдастыруды,
ұйымдарға хабар беруді, адамдарды апат болған жерден залалсыз жерлерге
көшіруді, т.б. үйретеді. Сондай-ақ, Азаматтық қорғаныс пен Төтенше
жағдайлар саласындағы Қазақстан Республикасының зандары мен міндеттерін
оқытады. Республикамыздың әрбір азаматы Азаматтық Қорғаныс пен Төтенше
жағдайлар шараларын өткізуге белсенді қатысуға міндетті. Халықты Азаматтық
Қорғаныс міндеттерін іске асыру мен тосын жағдайларда сауатты да, іскерлі
іс-әрекетгерге даярлау біртұтас кешенді шаралардан тұрады. Олардың ішінде
халықты тікелей қорғауға бағытталған ең маңыздыларының бірі халықты
қорғаныс пен өз-өзіне көмек көрсетуге және көмек шараларын құтқару мен
зақымдалу ошақтарындағы кезек күттірмейтін жұмыстарға, зілзала, авариялар
мен апаттар салдарын жоюға үйрету болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Жалпы білім беру мекемелерінде Азаматтық қорғаныс
сабақтарын өткізу, оқушыларды қорғаныс шараларының сипатымен таныстыру.
Зерттеудің базасы: Өскемен қаласының №27 орта мектебінде өткізілді.
Зерттеу болжамы – жалпы білім беру мекемелерінде Азаматтық қорғаныс
сабақтарын өткізе білумен туындайды. Ол мына мәселелерді жүзеге асырғанда
шешіледі:
1. Жалпы білім беру мекемелерінде Азаматтық қорғаныс сабақтарын өткізу
әдістемесін жетілдіруді, жүйелі түрде жүргізу.
2. Азаматтық қорғаныс сабақтарын ұйымдастырып және өткізудің ерекшелігі
туралы дұрыс көзқарас қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- Жалпы білім беру мекемелерінде Азаматтық қорғаныс сабақтарын
өткізіп, Төтенше жағдай қалыптасқанда оқушыларды қорғаныс
шараларымен таныстыру болып табылады;
- Жалпы білім береу мекемелерінде Азаматтық қорғаныс сабақтарын
өткізудің әдістемесін жетілдіруге оқушыларды тарту, орын алған
Төтенше жағдай проблемаларын шешу факторлары анықталады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: оқушыларды Азаматтық қорғанысқа
психологиялық түрде дайындау.
Зерттеудің практикалық маңызы – жинақталған материалдарды жас
ұстаздар, студенттерге әдістемелік құрал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу құрылымы – ғылыми жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен
қорытындыдан тұрады.
Адам табиғаттағы, өндiрiстегi, көлік апаттарының Төтенше жағдайының
басы-қасында болғанда оқиғаны әртүрлi бағалайды әрі оған психологиялық кері
әсер етуі мүмкін. Мұның өзi сол адамдардың апат зардабын бағалауды, қиын-
қыстау жағдайда қалай қимылдауды бiлмегендiгiнен болады. Міне, сондықтан-да
жалпы білім беру мекемелеріндегі оқушылардан бастап Азаматтық қорғаныс
пәнін сабақ барысында тиімді қолдануды қажет етеді.
1 Азаматтық қорғаныстың жалпы сипаттамасы
1.1 Азаматтық қорғаныстың мақсаты мен қызметі
Кұтқару және шұғыл авариялық қалпына келтіру жұмыстары, зақымдану
ошақтарында, табиғи сұрапыл апаттар ауданында жүргізіледі. Авариялық шұғыл
қалпына келтіру және құтқару жұмыстарын жүргізу үшін мемлекет тарапынан
қажетті күш құралдар тобы біріктіріледі. Кұтқару жұмыстары ауқымына
зақымданған ошаққа барлау жүргізу, атқарылатын жұмыстар көлемін белгілеу,
басылып қалған нысандар мен қираған ғимараттарға кіру үшін үйінділер
ортасынан жүрер жолды анықтау, адамдарға зақымдану түрлеріне байланысты
алғашқы дәргерлік көмек көрсету, санитарлық тазарту және дезактивация
жұмыстарын жүргізу кіреді.
Қазақстан Республикасы халықаралық қағидалар мен нормаларды берік
ұстап, көрші мемлекеттермен достық пен сыйластық қарым – қатынаста болып
және олардың ішкі саясатына араласпайды [1, 17б.].
Қазақстан мемлекеті өзін ядролық қаруы жоқ, өз территориясында жаппай
шығынға ұшырататын қаруларды жасамайтынын және сақтамайтынын, сондай-ақ
әскери доктринасы негізінен қорғаныс бағытында екенін жариялады. Бұған қоса
Қазақстан Республикасының әскери доктринасы соғысқа қарсы бағытталып, осы
аймақта және дүниежүзінде соғыс болмауына ат салыса араласады.
Қазақстан Республикасы халықаралық ұйым мүшесі, дүниежүзінің АҚШ,
Франция, Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттерімен достық қарым –
қатынаста. Бұл мемлекеттер Қазақстанға қарсы жаппай шығынға ұшырату
қаруларын қолданбайды және басқа мемлекеттердің басқыншылық саясатынан
біздің елді қорғайды.
Мемлекетіміздің тәулесіздігін сақтау үшін және қорғаныс саласын
күшейту мақсатында, үнемі әскери күштермен қатар Азаматтық қорғаныс күштері
де талапқа сәйкес жабдықталып қосымша дайындықтардан өтіп отыруы тиіс [2,
34б.].
Азаматтық қорғаныс күштері ұлттық қауіпсіздік пен төтенше
жағдайлардан сақтандыру және олардың салдарын жою жөніндегі мемлекет
тарапынан жүргізілетін жұмыстар ауқымын атқарады.
Бұнымен бірге Қазақстан мемлекетінің көптеген аймақтарында, бірнеше
шақырым территориямен елді мекендерді қамтитын адам өміріне қауіп төндіріп,
мемлекет экономикасына нұсқан келтіретін зілзалар болады. Экономиканың
қарқынды дамуы, ірі зауыт, фабрикалардың бой көтеру және өндіруші
өнеркәсіптің шарықтап дамуы әртүрлі қауыпты шикі заттар мен технологиялық
әдістерді қолдануды қажет ететіндіктен өндіріс апаттарының да болуы әбден
мүмкін.
Жоғарыдай айтылғанның барлығы мемлекет тарапынан арнайы комплексті
төтенше жағдайлардың алдын алу жоспарылары мен жұмыстарын жасауды қажет
етеді. Осы мақсатарды шешуге Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғаныс
ұйымы мүрделіде міндетті. Осыған орай Қазақстан Республикасының Табиғи
төтенше жағдайлар мен техногендік апаттардан сақтану заңымен бірлестіріп
шығарылған Азаматтық қорғаныс заңы басшылыққа алынады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғаныс ұйымының міндеті бұқара
халық пен ұлттық қаупсіздікті, республика экономикасы мен территориясын
табиғы сұрапыл зілзалар мен техногендік апаттар және дұшпан көпшілік
шығынғы ұшырату қаруларын қолданғанда қорғаныс шараларын ұйымдастыру.
Қазақстан Республикасының АҚ – ұйымының рөлімен орнын мынандай факторлар
анықтайды: мемлекеттің геополитикалық жағдайы, көрші және басқада ірі
мемлекеттермен саяси қарым-қатынасы, экономикалық даму деңгейі, әскери
доктринасы мен мемлекет саясатына сәйкес соғыс нысандары құрлысын салуы
және сондай ақ жергілікті аймақтардың географиялық ерекшелігіне байланысты.
Басты мақсат адамдардың өмірін, территория тұтастығымен халық шаруашылығы
нысандарын қорғау [3, 97б.].
Азаматтық қорғаныс ұйымы атқаратын міндеттер, негізгі мынандай
топтарға бөлінеді:
- бұқара халықты бейбіт және соғыс кезіндегі төтенше жағдайлармен
кәзіргі заман қаруларынан қорғау;
- халық шаруашылық нысандарының тұрақты жұмыс атқаруын қамтассыз ету;
- халықтың тұрмыстық қажеттілігіне жағдай жасау;
- зақымдану аймақтарымен, залалдану ошақтарында құтқару және т.б. шұғыл
атқарылатын шаралардың жүргізілуін қамтассыз ету.
АҚ – атқаратын жұмыстарының барлығы бір-бірімен тығыз байланысты
болғандықтан, қандай болмасын жұмыс нақтылы жағдайға байланысты атқарылады.
1.2 Азаматтық қорғанысты ұйымдастырудың жалпы принциптері
Азаматтық қорғаныс жұмысын ұйымдастыру барынша тиімді түрде, яғни
адам күші және материалдық жабдықтарды ұтымды пайдаланып, күнделікті
өндіріс жұмыстарына нұқсан келмейтіндей жағдайда жүргізеді. Қазақстан
Республикасының Азаматтық қорғаныс ұйымы аймақтық және өндірістік
принциппен ұйымдастырылады. Барлық атқарылатын шаралармен мен жоспарлау
жұмыстары орталық, жергілікті басқару орындарымен және Азаматтық қорғаныс
пен төтенше жағдайлар күштерімен атқарылады. Бұқара халықты төтенше
жағдайларда қорғау, азаматтық қорғаныс күштерін дайындап басқару, өндіруші
өнеркәсіптің тұрақты жұмысын қамтассыз ету мақсатында Қазақстан Премьер-
министрімен Қазақстан Азаматтық қорғаныс бастығы төтенше жағдайларда
қорғаныс және сақтану шаралары бойынша 1-2 жыл мерзімде күшін сақтайтын
бұйрық шығарады. Бұл бұйрық орталық және жергілікті басқару орындары және
Азаматтық қорғаныс күштерімен мүлтіксіз орындалады. Барлық орталық және
жергілікті басқару ұйымдары, өндіріс нысандары басшылары жергілікті
аймақтың және өндіруші өнеркәсіптің ерекшеліктері бойынша Азаматтық
қорғаныс шаралары бойынша жоспар дайындайды.
Қалалардың қандай топтарға және нысандардың қандай категорияға
жататынын Қазақстан Республткасы Үкіметі анықтайды. Бұл мынандай талаптарға
сәйкес болуы тиіс:
1) Азаматтық қорғаныс ұйымының жіктеуі бойынша қалалардың бөлінуі
ерекше топ – Қазақстан Республикасының астанасы, республикалық маңызы бар
және тұрғын халықы 1 млн. асатын қалалар.
Жоғары дәрежелік маңызы бар қалалар – радиациялық және химиялық
қауыпты нысандар орналасқан, оннан астам апаттар кезінде радиоактивті
зақымдаушы факторлар мен күшті әсер ететін улы заттар қала территориясына
50 пайыздан артық жерге тарап қауып төндіретін облыстық әкімшілік орталығы
және ірі қалалар.
2) Азаматтық қорғаныс нысанына кіретін, жоспарланып немесе қайта
құрылып салынып жатқан өндіріс, жол-көлік, энергетика мен байланыс жүйелері
шоғырланған, мемлекеттік тұрғыдан құнды және маңызды ғылыми-зерітту
институттары, қорғаныс маңызы бар, мұнай өңдеу зауодтары орналасқан, аса
құнды мемлекеттік бағалы (көрме, кітапхана т.б.) заттары бар, сондай-ақ ірі
су құбырлары шоғырланған әкімшілік басқару орталықтары орналасқан қалалар.
Басқа қалалармен елді мекендер соңғы топқа жатады [4, 104б.].
Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғаныс бастығы мен Қазақстан
Республикасының Орталық атқарушы басқармасының төтенше жағдайлар және
азаматтық қорғаныс мәселері бойынша қойған талаптарын, барлық орталық және
жергілікті атқарушы орындармен бұқара халық мүлтіксіз орындауы тиіс.
Азаматтық қорғаныс күші және материалды жабдықталуы аймақтық, өндірістік
принциппен ұйымдастырылып, келесі деңгейлерде құрылады: республикалық,
белгілі ведомстволық, аймақтық, нысандық. Азаматтық қорғаныс күштері
ондаған жасақтарға бөлінеді:
- Азаматтық қорғаныстың толық жасақталған, жоғарғы деңгейде дайындықтағы
әскери бөлімдері, республикалық және аймақтық шұғыл-құтқару топтары;
- Азаматтық қорғаныстың үнемі дайын әскери бөлімдері мен жасақтары,
Азаматтық қорғаныстың нысандық және аймақтық жасақтары, Төтенше
жағдайлар мен Азаматтық қорғаныс қызметі.
Азаматтық қорғаныс күштерінің төтенше жағдайларға дайын болу уақыты
арнайы белгілінген құжаттармен анықталады. Азаматтық қорғаныс күштерін
пайдалануда негізгі қағидалар болып:
- орындалатын істерге сәйкес жасақ жабдықтарды жоғарғы дәрежедегі
дайындықта ұстау;
- күшпен жасақтың қандайда болмасын міндетті толық, тиімді қысқа
мерзімде шешуі;
- құтқару және т.б. шұғыл атқарылатын әдіс-шараларды нақтылы жағдайға
байланысты жылдам және тиімді орындау;
- құтқару және т.б. шұғыл атқарылатын жұмыстарды басқа ұйымдармен тығыз
байланыста шешу;
- зақымдану ошағында автономды түрде, сырттан көмек күтпей үздіксіз
жұмыс жасау;
- қолдағы бар күштермен жабдықты орынды пайдаланып, қосымша резревті
уақыттылы қайта дайын күйіне келтіріп отыру;
- бөлімшелердің жұмысын үнемі, үздіксіз бақылап, қажет хабарлармен
қамтассыз ету;
- алға қойылған міндеттерді толық қанды шешу үшін, азаматтық қорғаныс
күшімен жасақтары үнемі қажетті құрал-жабдықтармен қамтассыз етілуі
тиіс.
Халықаралық талапқа сәйкес Азаматтық қорғаныс күштері жоғары
деңгейдегі дайындықта ірі аймақты алып жатқан төтенше жағдайлар ошағында 14
тәулік автономды, сырттан келетін көмексіз жұмыс атқару.
Классикалық тұншықтыра әсер ететін фосген, хлор, хлорпикрин улы
заттары өндерістерде пайдаланылады. Әсересе қоймаларда сақталатын хлор, өте
көп мөлшерде. Мұндай қоймалардағы апат көптеген адамдардың өміріне қауіп
тудырады [5, 36б.].
Фосген-шіріген алма иісті түссіз газ, қайну температурасы 8,2˚ С,-
118˚ С қатады, газ күйінде ауадан 3,5 есе ауыр, суда нашар ериді,
органикалық ертінділерде жылдам ериді.
Дифосген-шіріген шөб иісті, түссіз, сұйықтық, мешіктік салмағы 15 С,
1, 64˚ С қайнайды, - 57 температурада қатады 128˚ С буға айналады, ауадан
6,9 есе тығыз.
Хлорпикрин - өткір иісті, түссіз сүйықтық, меншікті салмағы 1,69,
қайнау температурасы 113˚ С, 37˚ С қатады. Улау күшін жою үшін натри
сульфиті спирті ертіндісі пайдаланлады.
Өлімге әкеп соғатын дозасы а Сt 100 5 мг минл, орташа өлімге әкеп
соғатын ас t 50 3,2 мг минл.
Хлор-өткір иісті, 2 ні сап – сары түсті газ, ауадан 2,5 есе ауыр. Су
және кейбір органикалық ертінділерде жақсы ериді гипосульпид улы
ертіндісімен күші жойылады. 0,01 мгл концентрациялы хлор буы тітіркендіре
әсер етеді, 0,1 мгл концентрациялы хлор буы адам өміріне қауіпты.
Уақытында шешілетін міндеттің анықтамасы мен жіктелуі тек қана
теориялық емес, ең бірінші практикалық мағынасы жағынан өте маңызды.
ТЖ әрекетінің басты мақсаты-адамдарды қорғау. Бірмезгілде мынандай
міндеттер түрі болуы мүмкін:
1. Қауіпті фактор әрекетінің аймағынан адамдарды көшіру. Бұл міндет
ТЖ аймағының ішкі адам күштерінің қатысу мен және оларға қосымша сырттан
көмек жұмылдыру арқылы орындалады.
2. Осы фактор әсерінде қалған және өзбеттерімен қорғана алу
мүмкіндігінен айырылған адамдарға балалар,үлкенкісілер, ауру адамдар
көмек көрсету. Бұл міндетті арнайы дайындалған құтқарушы адамдар шешеді.
3. Өзін-өзі құтқару, тірі қалу –мұндай міндет әр жеке адамның немесе
топтағы адамның алдында қыйын жағдайда туындырады. Мұндай міндеттердің
жақсы жағынын шешілуі, адамдардың арнайы дайындығын талап етеді.
4. Құтқарушылардың өздеріне қауіпсіздік қамтамасыз етеуіді қажет
етеді.
ТЖ-ң жіктелуі.
ТЖ себептері табиғи, техногендік, антропогендік, экологиялық және
әлеуметтік болады.
Табиғи төтенше жағдайда адам өміріне зиян келтіретін адам өліміне,
материалдық құндылықтарды жоятын сипаты бар қауіпті табиғи құбылыстар
жатады. Оларға жерсілкінісі, су тасқыны, цунами, сел қауіпі, опырылмалар,
қатты дауылдар, орман өрттері, бұрқасындар, қар басу тағы да басқа жатады.
Зілзалалы қатерлерге құрғақшылық, көпжаутын жауын, қатты аяздар,
эпидемиялар, эпизоотиялар, эпизтотиялар, орман мен ауыл шарушылығына зиян
келтіретін жәндіктердің көбеюі жатады [6, 155б.].
Зілзалалы қатерлер заттың тез қозғалуы нәтижесінде жерсілкінісі,
опырылмалар болуы мүмкін, жердің ішкі қуатын босату процесінде жер
сілкінісі; өзен, теңіздердің жалпы деңгейінің көтерілуінде су тасқаны,
цунами; қатты желдің әсерінен дауылдар, циклондар. Кейбір зілзалалы
қатерлер өрт, опырылмалар, үгінділер адамның әрекетінің нәтижесі болып
табылады. Зілзалалы қауіптер жалпы мемлеткеттік трагедия, әсересе болатын
аймақтардың апаты болып табылады. Зілзалалы қатерлерде мекемелер құлайды,
материалдық құндылықтар жойылады, ең бастысы адам өлімі. Олардың үйі
мүліктері жойылады, сонымен қатар, зілзалалы қатерлер халықтың өміріне
жағымсыз әсер жасайды, ол жалпылық инфекциялық аурулардың қозуы болуы
мүмкін. Зілзалалы қатерлердің зардап шеккен адамдар саны өте көп болуы
мүмкін, оның пайда болу сипаты әр түрлі болуы мүмкін. Адамдар көбінесе су
тасқынынан зардап шегеді жалпы деңгейден 40 процент, одан кейін қатты
желден 20 процент; жерсілкінісі мен құрғақшылықтың 15 процент. Басқа
зілзалалы қатерлер түрінен жалпы зардабы 10 процент шамасында [7, 209б.].
Техногендік ТЖ деп машиналардың механизімдердің және агрегаттар,
жұмыс істеу кезінде істен шығуы саналады, кәсіптік процестің бұзылуы, апат
ошақтарының пайда болуы, үлкен территорияларды радиоактивті химиялық немесе
биологиялық зақымдалуы, адамдардың топтық өлімі мен сипатталады.
Техногендікк ТЖ кәсіптәк объектілерде, құрылыс болып жатқанда, темір
жол, әуе, автомобиль, және су транспорттарда болатын авариялар жатады, осы
авариялардың нәтижесінде болған өрт, тұрғын үйлер және өндірістік
ғимараттардың улы сұқтардың жер бетіне, суға төгілуі.
Техногендік апаттардың болу сипаты авария түріне, масштабына және
авария болған мекемеледің ерекшелігіне байланысты.
Антропегендік ТЖ адамның қате істеген әрекетінің зардабы және тағы
басқа. ТЖ-ң бұл тобы – техногендік ТЖ болған объектілерде болады. Екеуінің
айырмашылығы – техногенді ТЖ адамның факторымен ғана емес.
Төтенше жағдайлардың экологиялық сипатына топырақты қопару және оның
ауыр металдармен ластануы химиялық заттар жатады.
Әлеуметтік ТЖ-ға ортада болып жатқан ұлтаралық конфликтілер, қару
қолданумен мемелекеттер арасындағы келіспеушіліктер.
Қауіпті тарату жылдамдығы бойынша ТЖ былай жіктелуі мүмкін:
Байқаусыздан болатын жер сілкінісі, жарылыстар, көлік авариялары тағы
да басқа; арнайы бағытталған гидродинамикалық өрттер; су тасқыны,
радиоактивті заттарды лақтыру авариялары; қауіпті жай таралтын құрғақшылық
эпидемиялары, зиянды химилиялық заттармен топырақ пен судың ластануы [8,
150б.].
Масшатабына байланысты төтенше жағдайларды бес түрге бөлуге болады:
локальды объектілік, жергілікті, аймақтық, ұлттық және глобальды. Локальды
ТЖ зардапты халық шаруашылығы объектісімен шектеледі және олар осы
объектінің күші мен ресурстары арқылы жойылуы мүмкін.
Жергілікті таралу машстабы тұрғылықты пункт, оның ішінде үлкен
қаланың, админастративті аймақтың немесе облыстың аумағында болады және осы
облыстың күші мен ресурстарын пайдаланып жою мүмкін.
Аймақтың ТЖ зардаптары бірнеше облыс пен экономикалық ауданмен
шектеледі және республикалық күші мен ресурстары арқасында жоюға болады.
Ұлттық ТЖ зардабы бірнеше экономикалық аудандар мен немесе Республикаларды
қамтиды, бірақ мемлекеттің шекарасынан шықпайды. Бұндай ТЖ мемлекет күшімен
ресурстары арқылы кейде шетелдің көмегімен тоқтатады [9, 154б.].
Глобальды ТЖ-ң зардаптары мемлекеттен шығып және басқа мемлекеттерге
таралады. Бұл зардаптарды өзінің территориясында мемлекеттің көмегімен және
де халықаралық бірлестік көмегімен жойылады. ТЖ-ң зардаптарының негізгі
түрлері:адам өлімі, адамның ауруы, радиоациялық ластану, химиялық және
бактериялық улану болып табылады. Айта кетсек, ТЖ-ң экстремальды
жағдайларында болған адамдардан әртүрлі жарақаттау факторлары мен қатар
психологиялық жарақататтау жайлары әсер етеді. Психологиялық жарақаттар аса
жоғары күшті қоздырғыштар комплексі түрінде болады, олар активті жағдай
ретінде психикалық іс-әрекеттерді бұзады. ТЖ қауіпті және зиянды факторлар
әсерететін адамдардың, жануарлардың, ғимараттарының және кешендерінің
орналасу территориясын зақымдау ошағы деп аталады. Зақымдау ошақтары жай
және күрделі болып бөлінеді.
Жай зақымдау ошағы деп бір зақымдау факторының әсерінен пайда болатын
ошақ.
Күрделі зақымдау ошақтары төтенше жағдайлардың бірнеше зақымдау
факторларының әсерінің нәтижесінде пайда болады. Мысалы, химиялық
мекемелерде жарылыстың нәтижесінде әр түрлі заттардың құлауына әкеліп
соғады, өрттер қоршаған аймақтың химиялық улануы, жер сілкіністер және
қатты дауылдар кешендерді бұзу мен бірге су тасқының болуына себеп және т.б
[10, 166б.].
ТЖ дамуында пайда болуымен түрлерінен басқа 4 сипатын сатыларын
болуге болады тұтану сатысы, пайда болу иницирования, кульминациялық және
сөну стадиясы. Тұтану стадиясында болатын ТЖ-ға қауіпті жағдайлар
туындайды, жағымсыз табиғи процестер активтендірілген: кешендердің
өндірістік және көптеген техникалық кемшіліктердің жиналуы; жабдықтау
жұмыстары істен шығады. Тұтану стадиясының ұзақтығын тек метерологиялық,
селдерге қарсы және т.б. станциялардың бақылауымен күнделікті локальды
авариялардың статистикасының нәтижесінде анықтауға болады.
ТЖ-ң басталу сатысында, адам факторы әсеретеді. Статистика бойынша
аварияның 60 процент-нан көбі адамның қателігінен болады делінген.
Кульминациялық сатыда адамдарға және қоршаған ортаға жағымсыз әсер
ету энергиясы заттардың босатылуы болады. ТЖ-ң сөну сатысы уақыты бойынша
ТЖ қауіпін тоқта тұрура және жанама зардаптарын толық тоқтату кезенің
қамтиды. Бұл сатының ұзақтығы жылдар бойы кейбір жағдайларда ондаған
жылдарға дейін созылады.
1.3 Қазақстан Республикасы АҚ және ТЖ құрылымдары мен оны ұйымдастыру
деңгейлері
Тіршілік қауіпсіздігі – адамның төтенше жағдай кезіндегі өмір сүру
ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасының, табиғи және техногендік сипаттағы
төтенше жағдайларды ескерту мен салдарын жою және осы заманғы зақымдау
құралдарының қолданылу мәселелерімен, төтенше жағдай кезіндегі шаруашылық
нысандарының тұрақты жұмыс істеу әдістерін зерттейді.
Тіршілік қауіпсіздігі – адамның төтенше жағдай кезіндегі өмір сүру
ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасымен оны қорғауға, төтенше жағдайларда
шаруашылық нысандарының тұрақты жұмыс істеуіне, табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайлардың салдарын ескерту мен жоюға, сондай-ақ осы
заманғы зақымдау құралдарының қолданылуына бағытталған шаралар кешені.
Азаматтық қорганыс – бұл басқару органдарының мемлекеттік жүйесі және
бейбіт, соғыс уақытында халықты шаруашылық объектілерін және ел аумағын осы
заманғы зақымдау құралдарының, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдай факторларының зақымдағыш әсерінен қорғау мақсатында өткізілетін
жалпы мемлекеттік шаралардың жиыны. Азаматтық қорғаныс құрылымдары (АҚҚ)
бейбіт өмірде және соғыс уақытында қауіпқатер және төтенше жағдайлар пайда
болған кезде құтқару және басқа да жедел жұмыстарын жүргізу үшін
тағайындалған [11, 9б.].
Азаматтық қорғаныс құрылымдары, аумақтық-өндірістік принцип бойынша
облыстарда, қалаларда, аудандарда және меншік нысанаға қарамай, ұйымдарда
құрылады, олар аумақтық (ААҚҚ) және объектілік (ОАҚҚ) болып бөлінеді.
Аумақтық Азаматтық қорғаныс құрылымдары облыс, қала, аудан әкімдерінің
шешімімен, ал объектілік азаматтық қорғаныс құрылымдары – ұйымдарға
берілген бұйрық бойынша құрылады. Азаматтық қорғаныс кұрылымдары жеке
құрамының жалпы саны жер сілкінуге тап болған аймақтар үшін есеп бойынша 10
адамға 1 құтқарушыдан, ал су тасқыны, өрт және тағы басқа потенциалды
қауіпқатер бар өнеркәсіпті аймақтарға 15-20 адамға бір құтқарушыдан келеді.
Азаматтық қорғаныстың түрлері және олардың міндеттері.
Азаматтық қорғаныстың аумақтық құрылымына жататындар:
1. Барлау – әуе, көл, теңіз және темір жол барлауының топтары.
2. Құтқару – құтқару командалары, адамдарды іздейтін командалар
(арнайы үйретілген иттері бар жетекшілер).
3. Дәрігерлік – госпитальдар, отрядтар, бригадалар.
4. Инженерлік – инженерлік командалар, жол-көпір командалары,
инженерлік барлау топтары.
5. Өртке қарсы – өрт сөндіретін командалар.
6. Авариялық-техникалық электр, газ, су, жылу, канализация жүйелері
бойынша авариялық-техникалық командалар.
7. Радиациялық және химиялық қорғану потенциалды қауіпті
объектілердің мамандандырылған командалары, радиациялық және химиялық
байқау посттары, радиациялық және химиялық барлау.
8. Байланыс – авариялық құтқару командаларының байланысы, байланыс
командалары.
9. Материалдық техниканы қамтамасыз ету – жылжымалы азық-түлік
пункттері, азық-түлік және киім-кешек жабдықтары, көліктерге май құятын
пункттер.
10. Көліктік халық пен жүкті тасу үшін автокомандалар, автосанитарлық
отрядтар.
11. Қоғамдық тәртіпті қорғау командалары.
12. Жан-жануарлар мен өсімдік қорғау командалары.
13. Басқалары.
Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру және жүргізу – мемлекеттің маңызды
міндеттерінің бірі. Оның қорғаныс шараларын қамтамасыз ету құрылымдарының
құрамдас бөлігі. Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру және жүргізу тәртібі
Азаматтық қорғанысы туралы Қазақстан Республикасы 2014 жылдың 11
сәуірдегі Заңымен белгіленген [12, 14б.].
Азаматтық қорғаныс – бұл басқару органдарынын мемлекеттік жүйенің
халықты, ұйымдар мен ел аумағын осы заманғы зақымдау құралдары зақымдағыш
факторларының ықпалынан, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлардан қорғау мақсатында жүргізілетін жалпы мемлекеттік шаралардың
жиынтығы. Қазіргі уақытта Азаматтық қорғаныс мәселелері мына деңгейде
шешіледі:
Республикалық деңгейде – Респубикалық үкімет, орталық атқарушы
органдар мемлекеттік бағдарламаларды, Азаматтық қорғанысты дамыту мен
жетілдірудің негізгі бағыттары, оны қаржыландыру және материалдық
қаржыландыру тәртібін, соғыс қаупі мен төтенше жағдайлар кезіндегі
Азаматтық қорғаныс жүйесінің жүмыс істеу тәртібін белгілейді.
Азаматтық қорғанысқа тікелей байланысты Қазақстан Республикасы
Төтенше жағдайлар жөніндегі Министрлігі жүргізеді (ҚРТЖМ). Жергілікті
деңгейде жергілікті өкілді және атқарушы органдар ведомстволық бағыныстағы
аумақта Азаматтық қорғанысқа басшылық етеді [13, 22б.].
Азаматтық қорғаныс бүкіл халықтық іс болып табылады. Республиканың
бүкіл халқы, оның міндеттерін экономиканы, ауылшаруашылық өндірісін, оқу
орындары мен мектепке дейінгі мекемелерде үйымдастыруын табысты жүзеге
асыруға аса мүдделі.
Халықты АҚ міндеттерін іске асыруға және тосын жағдайларға сауатты іс-
әрекеттерге даярлау біртүтас кешенді шаралардан тұрады. Олардың ішінде
халықты тікелей қорғауға бағытталған ең маңыздының бірі халықты қорғаныс
пен зақымдалу ошақтарындағы кезек күттірмейтін жұмыстарға және зілзала,
авариялар мен апаттардың салдарын жоюда үйрету болып табылады.
Халықтың АҚ пен ТЖ іс-әрекет жөніндегі міндеттері:
1. АҚ пен ТЖ саласындағы ҚР заңдарын мүлтіксіз орындауға міндетті.
Халыктың төтенше жағдай кезіндегі міндеттері Азаматтық қорғау туралы
11.04.2014 жылғы Қазақстан Республикасы Заңында қарастырылған. Соғыс
уақытында ТЖ мен АҚ міндеттерін орындау үшін өзінің жеке көлік кұралдарын,
аспаптары мен қондырғыларын беруге міндетті. Азаматтар тиісті орындарға
төтенше жағдай тууына алып келуі мүмкін авариялар мен апаттар қаупі туралы
хабарлауға міндетті.
2014 жылғы сәуірдің 11 жұлдызындағы Азаматтық қоргау туралы Заңының
Өрт қауіпсіздігі туралы тарауының баптары бойынша азаматтар заңда
белгіленген тәртіппен өрт қауіпсіздігін талапты сақталуын бақылауға, оның
бұзылуына жол бермеуге, өздеріне тиісті өндірістік шаруашылық, тұрғын үй
мен өзге де ғимараттарға зерттеу мен тексеру мүмкіндігін жасауға міндетті.
2. Халық АҚ пен ТЖ бойынша қажетті білімдер мен практикалық
дағдыларды игеруімен, АҚ шараларына қатысуға міндетті. Хабарландыру
құралдарын, басқару нүктелерін тұрақты дайындықта устайды. АҚ мүлігін жеке
және ұжымдық қорғаныс құралдарын жинақтауды, сақтауды ұйымдастырады. Табиғи
және техногендік сипаттағы ТЖ сақтандыру шаралары, авариялық құтқару және
басқа кезек күттірмейтін жұмыстарды уйымдастырады.
3. Ересек халықтың маңызды міндеті – балаларды қорғау. Барлығымыз
балаларды қорғай отырып, ел болашағын қорғайтынымызды білуге тиіспіз.
Мектепке дейінгі мекемелерде балаларға тосын жағдайларды өзін-өзі устау
тәртібі туралы айтылып, ал оқушылар сабақ барысында тіршілік қауіпсіздігі
негіздерімен танысса, ересектерді балаларды қорғау жөніндегі міндеттерден
босатпайды. Әрбір азамат Баршаның назарына! дабылы бойынша іс-әрекет
тәртібін, қорғаныс ұжымдық және жеке құралдарды пайдалану тәртібін, зардап
шегүшіге алғашқы жәрдем көрсету әдісі мен қорғаныс тәсілін білуге және
орындауға міндетті.
Табиғи және техногенді сипаттағы ТЖ-ға дүлей жер сілкінісін, селді,
сырғымаларды, тасқынды, боранды, қума желді, қатты аязды, орман және дала
өртін, құрғақшылықты және басқаларды атап өтуге болады. Техногендік
сипаттағы ТЖ арасынан халықтың тығыздығы жоғары қалаларда, өнер кәсіп
орталықтарында, көлік коммуникацияларында, газ және мунай құбырларында,
тіршілік және коммуналдық объектілерінде радиациялық қауіпті объектілерде
(Республикада 100-ден астам радиациялық қауіпті және 100 мыңға жуық бетта,
гамма ампулдық рентгендік және нейтрондық сәулеге ұшырайтын радиоактивті
көздер бар), өндіріс пен тұрғын үй секторларында болатын өрттер ерекше
қауіпті [14, 47б.].
Азаматтық қорғау туралы 11.04.2014 жылғы ҚР Заңының табиғи және
техногендік сипаттағы ТЖ туралы тарауында табиғи және техногендік сипаттағы
төтенше жағдайларды ескерту мен жою жөніндегі республика аумағындағы
қоғамдық қатынастарды реттейді.
Халық пен уйымдарды қорғау АҚ басты міндеті және осы заманда зақымдау
құралдары қолданылған кезде және табиғи және техногенді сипаттағы төтенше
жағдайларда заманды азайту үшін аумақтар мен уйымдарды дер кезінде әзірлеу
арқылы жүзеге асырылады.
АҚ-тың негізгі міндеттері мыналар:
- басқару, хабарлау және байланыс жүйелері тұрақты дайындықта болуын
уйымдастыру, дамыту және қолдау;
- төтенше жағдай кезде АҚ күштерін қуру және оларды іс-әрекеттерге
даярлау және тұрақты дайындықта устау;
- орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметкерлерді даярлау
және халықты оқыту;
- радиациялық, химиялық, бактериялық ахуалды қадағалау және
лабораториялық бакылау;
- АҚ құралдары жауынгерлерінің жұмылдыру даярлығын камсыздандыру;
- салалар мен ұйымдардың тұрақты жұмыс істеуін арттыру бойынша кешенді
шаралар жүргізу;
- қорғаныс ғимараттарының, жеке қорғаныс кұралдарының артык қорын, АҚ-
тың басқа мүлігін жинау және әзірлікте ұстау;
- халыққа орталық және (қорғаныс құралдарының) атқарушы органдардың
адамдардың өмірі мен денсаулығына төнген қауіп пен қалыптасқан
жағдайдағы іс-әрекет тәртібі туралы хабарлау;
- іздеу, құтқару және басқа кезек күттірмейтін жұмыстарды жүргізу,
зардап шеккен халықтың тіршілігін және оны қауіпті аймақтан көшіруді
ұйымдастыру;
- азық-түлікті, суды, жемді, хайуанаттар мен өсімдіктерді радиоактивтік,
бактериологиялық зақымданудан сақтау.
АҚ бүкіл республика аймағында аумақтық өндірістік принципі бойынша
ұйымдастырылады. АҚ жалпы басшылықты ҚР Премьер министрі жасайды. Ол
лауазымы бойынша Қазақстан Республикасының АҚ бастығы болып табылады. ҚР
төтенше жағдай төрағасы лауазымы бойынша ҚР АҚ бастығының орынбасары болып
табылады және Республика Азаматтық қорғанысына тікелей басшылық жасайды.
Орталық және жергілікті атқарушы органдар ұйымдардағы азаматтық
қорғанысқа олардың бірінші басшылары жетекшілік етеді. Олар лауазымы
бойынша АҚ басшылары болып табылады.
АҚ шараларын орындауды қамтамасыз ету үшін мынадай органдар құрылады:
1. ҚР төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттігі және олардың құрылымдық
аумақтық органдары.
2. Орталық және жергілікті атқарушы органдарда АҚ басқарушылары,
бөлімдері.
3. Ұйымдарда АҚ штабы немесе ұйымдағы АҚ бастығына тікелей бағынатын
АҚ және төтенше жағдайлар жөніндегі қосалқы мамандар.
Халықты экономика мен ауыл шаруашылығы өндірісін қорғауға арналған
шараларды орындауда ұйымның алар орны ерекше. Өйткені қызметкерлерді
паналатуға арналған қорғаныс ғимараттарын салуға соғыс және бейбіт
уақытындағы ұйым жұмысының тиянақтығын арттыру, жеке қорғаныс кұралдарын
жинау, АҚ құрамаларын құтқару мен басқа да бірінші кезектегі жұмыстарға
даярлау және АҚ пен төтенше жағдайлар бойынша іс-әрекеттерге халықты үйрету
жөніндегі шаралардың бүкіл кешені осында орындалады [15, 93б.].
Әрбір азамат Баршаның назарына! дабылы бойынша іс-әрекет тәртібін,
қорғаныс ұжымдық және жеке кұралдарды пайдалану тәртібін, көрсету әдісі мен
қорғаныс тәсілін зардап шегушіге алғашқы жәрдем білуге және орындауға
міндетті.
2 Төтенше жағдайларға сипаттама
ТЖ-да халықты қорғау-мемлекетік шаралар комплексін құрайды және ТЖ-ң
жағымсыз зардаптардың әсерін болдырмау немесе олардың әсер ету дәрежесін
әлсіретуді мақсат етеді. ТЖ –ң қауіпсіздігін қамтамасыз ету және барлық
тәсілдерді, құралдарды жақсы қолдана білу принципін есеке алған кезде ғана
ТЖ –да халықты қорғау эффектілігіне жетуге болады.
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету белгісі бойынша 3 топқа бөлінеді.
Алдынала ойластырылған дайындық қауіпті және зиянды факторлардан
қорғану құралдарының жиналуы және оларды дайындауға қолдану көрсету,сонымен
бірге халықты қаупті ошақтардан тасмалдау шараларын ұйымдастыруға дайындық
жасау. Дифференциаланған тәсіл қорғаныс шараларының көлемі мен сипатының
қауіпті және зиянды факторының шығу түріне және жергілікті жағдайға
байланысты белгіленуінен көрінеді.
Іс шаралардың жинақтылғы төтенше жағдайдың бүгінгі таңдағы техно-
әлеуметтік ортаның өмір сүру қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі барлық іс-
шаралардың іске асудың және әдіс-тәсілдер мен құралдарды эффектті қолдану
болып табылады [16, 209б.].
Халықты төтенше жағдайдан қорғаудың негізгі тәсілдері мыналар;
жергілікті халықтың қонысын аудару орнын қорғаныс кешендерін дайындау, жеке
қорғаныс құралдарын және медициналық сақтандыруды қолдану.
Радиоактивті және химиялық заттарды тандау.
Жасалатын ТЖ және бүгінгі таңда қолданылатын әскери-саяси жағдайында
қолданылатын зақымдау тәсілдерінен халықтың қорғаныс кешендерін паналауы
қорғаныстың ең берік тәсілі болып табылады.
Қорғаныс кешендері-бұл халықты физикалық, биологиялық қауіпті және
зиянды факторлардан қорғауға арнайы жасалған инженерлік кешендері.
Жеке қорғаныс құралдары халықты радиоактивті заттар мен бактериалық
құралдардың организм ішіне, тері қабаты және киімге өтуінен қорғауға
арналған.
Медициналық жеке қорғаныс тәсілдері ТЖ болған жердегі халыққа
медициналық көмек көрсетуге және сақтандыруға арналған. Олардың көмегімен
адам ағзасындағы қорғаныс факторлары әрекетінің қарсы тұруды жоғарылату,
адамдарды зақымдау дәрежесінің дамудың төмендету немесе ескерту, тіпті адам
өмірін сақтау шаралары кіреді. Оларға: радиопротекторлар (мысалы,
тонизирленген сәулеллену әрекетінің дәрежесін төмендетілеген гистамин),
антидоттар (улағыш заттарының әсерін төмендету немесе белгі беретін
заттар), бактерияға қарсы құралдар (антибиотиктер, интерферондар,
вакциналар, анатоксиндер және т.б.), және жартылай санитарлық өңдеу
тәсілдері (жеке тану пакеті, жеке антихимиялық пакет) жатады [17, 179б.].
ТЖ-ғы халықтың өмір сұру қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бірқатар
шараларды алдын ала жүзеге асыру өте маңызды:халықты ТЖ әрекетіне оқыту:ТЖ
болатын қауіптің алдын-ала алатын дәрежесінде ұйымдастыру; радиациялық,
химиялық, биологиялық, сонымен қатар дозиметрлік, лабораториялық барлауды
ұйымдастыру және өткізу; өртке қарсы, эпидемияға қарсы сақтандыру және
санитарлық –гигиеналық шараларды өткізу; кейінге қалдыратын және құтқару
жұмыстарын өткізуге арналған материалдық құралдар қорын құру [18, 150б.].
2.1 Бейбітшілік уақытындағы төтенше жағдайлар түрлері
Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғау туралы 2014 жылғы 11
сәуірдегі (№188-У) Заңы табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар
туралы және республика аймағында табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайларды ескерту мен жою жөніндегі қатынасты реттейді. Онда халықты
қоршаған орта мен шаруашылық объектісін төтенше жағдайларда қорғау-
мемлекеттік саясат жүргізуде басым сипаттарының бірі екендігі атап
көрсетіледі. Бірінші кезекте жасалатын іс-қимыл кезінде халықты төтенше
жағдай аймағынан уақытша көшіру, ұйымдардың қа жетті материалдық-техникалық
ресурстарын жұмылдыру ісі жүргізілуі мүмкін. Авария, зілзала немесе апат
болған объектінің жұмысы тоқтатылады немесе тоқтатыла тұрады, ұйымдарда
жұмыс режимі өзгертіледі, адамдардың жүріп тұруы мен жүктердің
тасымалдануына шектеу енгізіледі, мүмкін болатын кұтқару және авариялық
қалпына келтіру жұмыстары жүзеге асырылады, қоғамдық тәртіппен объектілерді
корғау қамтамасыз етіледі [19, 88б.].
Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою кезіндегі
шұғыл медициналык жәрдем көрсету дереу іске қосылады, ал ол жеткіліксіз
болған жағдайда министрліктердің мемлекеттік комитеттердің, үкімет құрамына
кірмейтін орталық атқарушы органдардың және ұйымдардың медициналық күштері
мен құралдары тартылады.
Авариялық-құтқару қызметтері техникамен, арнаулы жабдықтармен,
құтқару және авариялық қалпына келтіру жұмыстарына қажетті
құралсаймандармен және аспаптармен жарақтандырылады.
Еңбек ету қаупі жоғары болғандықтан, құтқарушыларға Қазақстан
Республикасы заңдарына сәйкес ерекше мәртебе беріледі.
Төтенше жағдай режимі енгізілген кезде басқарудың ерекше түрлерінің
белгіленуі, азаматтардың жекеленген құқықтары мен бостандықтарының
шектелуі, Қазақстан Республикасы заңдарында көзделген басқа да шаралардың
қолданылуы мүмкін.
Құтқару және авариялық қалпына келтіру жұмыстары Қазақстан
Республикасының Үкіметі немесе жергілікті атқарушы органдар табиғи және
техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың жойылғандығы туралы
хабарлағаннан кейін тоқтатылады. Төтенше жағдай жойылғаннан кейін
жергілікті атқарушы органдар мен үйымдар қоршаған ортаны сауықтыру, ұйымдар
мен азаматтардың шаруашылық қызметін қалпына келтіру жөніндегі шараларды
жүзеге асыруға міндетті.
Зілзала-бұл кенеттен туындайтын және халықтың қалыпты жағдайының
бұзылуына, адамдар мен хайуанат қаза болуына, материалдық құндылықтардың
бүлінуіне және жойылуына алып келетін табиғат құбылысы. Зілзала салдарынан
төтенше жағдай туады. Көптеген зілзалалар адамның еркінен тыс сілкініс,
тасқын, сең, қар көшкіні, долы жел, бұркасын, орман және дала оттары сияқты
табиғи күштердің әсерінен болады. Әрбір зілзаланың тек өзіне тән жағдайда
пайда болуы, қозғаушы күші, даму сипаты мен сатысы, қоршаган ортаға өзіндік
әсер етуі болады.
Авария – технологиялық процестердің бұзылуы, механизация қозғалысының
және көп ғимараттардың зақымдануы. Шаруашылық объектісінде өте көп тараған
авария себептері агрегаттарды механизмдерді пайдалану ережесін бұзу. Сондай-
ақ, техника қауіпсіздігі ережесін бұзу. Авария салдарының сипаты, оның
түріне, көлеміне, ал пайда болған кәсіпорынның ерекшелігіне байланысты.
Аварияның негізгі салдары жарылыс, қар, су басу, шахталардың құлауы болып
табыды. Бірқатар жағдайда ауа газдалады, мұнай өнімдері, тұтанғыш суйықтар
мен қатты әсер ететін улы заттардың төгілуі авария салдарын тудырады.
Аварияны жою кезінде мынадай шаралар өткізіледі:
- объект төңірегінде тұратын халықты, құрамаларды және объект
жұмысшылары мен қызметшілерін қажет жағдайда пайда болған аварияның қауіпті
салдары туралы хабардар ету;
- авария болған объектіні жеке барлау;
- адамдарды үйінділерден, бұзылған және зақымдалған ғимарат пен
тұрақтардан құтқару;
- зардап шегушілерге медициналық көмек көрсету және оларды емдеу
мекемесіне апару;
- өртті сөндіру және жайылтпау;
- құтқару жұмыстарын жүргізуге кедергі келтіретін коммуналдық-
энергетикалық жүйелердегі аварияларды жою;
- авария орындарын, зақымдалған және бұзылған ғимараттарға жол мен
өткелдерді орнату;
- берік емес қондырғыларды бұзу;
- механизмдердің жүмысы үшін алаңдарды даярлау;
- үйінділерді ашу;
- қауіп төнген қондырғыларды бөлшектеу, авария ауданы мен жап- сарлас
ауданда коменданттық қызметті ұйымдастыру.
Авария болған бойда құрамалар қатарына кіретін жұмысшылар мен
қызметшілер жиналатын орындарға кешікпей келуге міндетті, ал барлық
қалғандары аварияны жою, объектілердегі зардап шеккендерді құткару
жөніндегі жұмыска дайын болуы тиіс. Авария салдарын жою жеткілікті күш пен
қаражат болған жағдайда бүкіл объектіде бір уақытта немесе оның жекелеген
учаскелерінде жүргізілуі мүмкін. Кәсіпорындағы әрбір жұмыскердің міндеті
авария жағдайында өзін-өзі үстаудың негізгі ережесін білу, күрделі жағдайда
іс-әрекет ете білу.
Апат – бұл адамның өзі күтпеген іс-әрекет, әлеуметтік тыныштықтың
бұзылуы, олар адамдардың үлкен тобы тіршілігінің бұзылуымен, қаза болуымен
немесе өмірі мен денсаулығына төнген қауіпті және экономикалық және
экологиялық залалмен сипатталады.
Апаттар көлемі бойынша: кіші, орта, үлкен болып жіктеледі. Көлемді
анықтау кезінде өлшемі үшін екі көрсеткіш алынады: зардап шеккендердің
жалпы саны немесе емделуге мұқтаждардың саны, апат салдарының әсеріне
ұшыраған аумақ. Түрлері бойынша барлық апат 2 топқа бөлінеді:
- табиғи (олар табиғи және стихиялық зілзала);
- жасанды (антропогендік, яғни адамдық фактордан туындайды).
Табиғи:
1) Метеорологиялық (боран, дауыл, циклон, қарақұйын, қатты ыстық,
құрғақшылық, аяз, найзағайдан болған өрт);
2) Тектоникалық және теллурлық (жанартаудың атқылауынан болған өрт,
жер сілкінісі);
3) Топологиялық (сең, сырғыма, қар көшкіні, тастың құлауы, су басу);
4) Космостық (метеориттердің және басқа космостық денелердің құлауы,
олармен соқтығысу).
Жасанды:
1) Космостық, авиациялық, автомобильдік, теңіз, өзен, темір жол;
2) Өндірістік (радиациялық, механикалық, химиялық, термикалық);
3) Мамандандырылған (бактериологиялык, эпидемиялық);
4) Әлеуметтік (соғыс, аштык, қоғамдық және ұлтгык тәртіпсіздік,
терроризм, маскүнемдік, нашақорлық, токсиндық).
Әрбір апат ошақ кұруға алып келеді, бұлар үшін өзіндік бүлдіру,
закымдану ерекшелігіне тән, ал әрбір ошақ – бұл төтенше жағдай.
Төтенше жағдай, апат төтеншесінде қалыптасқан ахуал, оның басты
көрсеткіші бүлдіру продесінің жиілігі болып табылады. Бұл процестерді
қалыпқа келтіру үшін қосымша күш пен қаражатты тарту және айрықша шешім
қабылдатуды талап етеді. Төтенше жағдай салдарын жою мерзімі шартты түрде
екі кезеңге бөлінеді:
- құтқару және басқа шолу жұмыстарды жүргізу мерзімі;
- экономика мен халықтың қалыпты тіршілігін қалпына келтіру мерзімі.
Төтенше жағдайлар 3 негізгі белгілер бойынша жіктеледі:
- пайда болу саласы бойынша;
- ведомстволық қатыстылығы бойынша;
- аймақтық таралуы бойынша.
Пайда болу саласы бойынша төтенше жағдайды:
- табиғи;
- техногендік.
Табиғи төтенше жағдайларға:
1) геофизикалық қауіпті құбылыстар (жер сілкінісі, вулкан),
метеорологиялық және агрометеорологиялық құбылыстар (дауыл, қүйын,
құрғақшылық, аяз, т.б.);
2) теңіздегі гидрологиялық қауіпті құбылыстар (теңіз деңгейінің қатты
құбылуы, мұздар жарылуы);
3) гидрологиялық қауіпті құбылыстар (су басу, тасқындар, грунтты
сулар деңгейінің көтерілуі);
4) табиғи өрттер (ормандык, далалық, шымтезектік);
5) адамдардың жұқпалы ауруға шалдығуы (эпидемия);
6) ауылшаруашылық малдарының жұқпалы ауруға шалдығуы (эпизоотиялар);
7) ауылшаруашылық өсімдіктердің ауруы және зиянкестерге шалдығуы
(эпифитотиялар) жатады.
Техногенді сипаттағы төтенше жағдайларға:
1) өндірістік;
2) транспорттық апат (темір жол пойыздары, теңіз және өзен қайықтары
апаттары, автомобильді апаттар), магистральды өткізу құрылыстар, авариялар;
3) өрттер (жарылыстар);
4) КӘУЗ ластануымен (ластануы ықпалымен) апаттар;
5) радиациялық заттармен ластануы;
6) БҚЗ тасталуынан болатын авариялар;
7) ғимараттардың кенеттен кұлаун;
8) коммуналды тіршілікті қамсыздандыру желілеріндегі авариялар;
9) гидродинамикалық авариялар (плотиналарды, бөгеттерді бұзылуы)
жатады.
Жанжалды сипаттағы төтенше жағдайларға:
- қарулы шабуыл;
- кейбір аймақтардағы толқулар;
- соғыс уақытындағы әскери әрекеттерге қазіргі зақымдану тәсілдерін
қолдану жағдайы жатады.
Ведомстволық қатыстылық бойынша төтенше жағдайларға:
- құрылыста;
- өндірісте;
- халыққа үй-жайлық, коммуналдық-тұрмыстық қызмет көрсету саласында;
- көлікте;
- ауыл шаруашылығында;
- орман шаруашылығында;
- көліктік байланыста (газ өткізгіштер, мұнайөткізгіштер).
Аумақтық таралуы бойынша төтенше жағдай:
- объектілік (зардаптардың таралуы қондырғыда цехта);
- жергілікті (таралуы елді мекендерде, аудан, облыста шектеледі);
- аймақтық (таралуы өз аймагынан басқа аймаққа дейін);
- кең ауқымда (зардаптардың ҚР және шектес мемлекеттер аумағында
таралады.
Қазақстан Республикасында табиғи төтенше жағдайлардан жанартау
атқылау, мұхиттардағы цунами мен табиғи шымтезек өрттерінен басқа
түрлерінің бәрі орын алуы ықтимал [20, 83б.].
2.2 Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар
Жер сілкінісі – қаһарлы кездейсок құбылыс. Жер сілкінісі кенеттен
пайда болады және кас қағым сәтте болады. Жер сілкінісі – бұл жер
қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен болган қозғалыс пен
жарылыс нәтижесінде пайда болған және елеулі ауытқу түрінде үлкен
қашықтыққа таралатын жерасты дүмпуі мен жер астының қозғалысы. Жер
қыртысының тектоникалық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойқын болып
келеді.
Жер сілкіну – тілсіз жау. Дүние жүзіндегі зілзала апатының
статистикасына көз жіберсек, жер шарында жылына орта есеппен 6-дан жоғары
100 сілкініс, магнитудасы 7-ден жоғары 20 сілкініс болып тұрады екен. Дүние
жүзі бойынша 1976 жыл ерекше жыл болған екен. Себебі бұл жылы 8-9 балдан
жоғары 22 жер сілкінісі болған әрі бұл сілкініс халық ең тығыз қоныстанған
жерлерде тіркелген, 100 жылдың ішіндегі ең апатты жыл деп аталған.
Қазақстан территориясына түгел кірмесе де оған 3 түрлі жағдаймен әсер
ете алатын 7 сейсмикалык аймақ аудандастырған. Бірінші жағдайда 3 балдан 5
балға дейін болуы мүмкін, 4-ден дүмпу әсер етуі мүмкін, 3-ден сілкініс
ошақтарының жылжуынан сейсмикалық белдем пайда болуы, оған газ-мүнай
кеніштерінің әсері болуы мүмкін.
Жалпы жер сілкінісі пайда болуына қарай 4 типке жіктеледі:
1. Тектоникалық жер сілкінісі – жер қабаттары мен литосфера
плитасының қозғалысынан пайда болған жер сілкінісі. Оған жататындар: Шығыс
Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан тауларындағы жер сілкінісі.
2. Вулкандық жер сілкінісі – жанартаудағы магманың жылжуынан сөнбеген
жанартау әсерінен пайда болады. Қазақстанда мүндай жер сілкіну тіркелмеген.
3. Опырылмалы жер сілкіну – бұл опырылма, үгінді тау жыныстары жылжу
әсерінен пайда болады, Қазақстандағы күнгей Алатауы мен Ұлы Алатауда
өзендер әсерінен опырылмалы болып түрады. Бірақ опырылмалы жер сілкіну
тіркелген жоқ.
4. Техногендік жер сілкінісі – адамның іс-әрекетінен пайда болған жер
сілкінісі Қазақстанда Қызылорда, Маңғыстау облыстары жерасты суынан, мұнай
мен газды жер астынан бүрғылаудан, су қоймасы құрылысын салудың нәтижесінде
жер сілкіну туғызуы мүмкін.
Әр елдерде жер сілкінісі жиілігін бағалау үшін пайдаланатын көптеген
жүйелік (50-ге жуық) шкалалар жасалынды. Олар: 12 балдық Рихтер шкаласы
магнитуда 8-9 дейін болған (Канада 1920), 12 балдық ММ (Италия 1902) және
12 балдық М8К-84. М8К-64 шкаласы. Соңғы шкаланы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz