Аймақтардың инвестициялық саясатын қарастыру
Мазмұны
Бет
Кіріспе 3
Тарау 1. Қазақстан Республикасының аймақтарының экономикалық дамуы 8
және олардың инвестициялық тартымдылығы
1.1. Қазіргі кезеңдегі ҚР аймақтық экономикалық саясат 8
ерекшеліктері
1.2. Аймақтар дамуының қазіргі жағдайы және олардың 15
инвестициялық тартымдылығы
1.3. Индустриялық – инновациялық стратегияның аймақтарда 24
жүзеге асу барысы
Тарау 2. Қазақстан Республикасының аймақтарының инвестициялық жағдайын31
талдау
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялаудың қазіргі 31
кездегі жағдайы
2.2. ЖШС Жеке батыр кәсіпорынының инвестициялық іскерлігі 45
Тарау 3. Аймақтың инвестициялық тартымдылығын көтеру жолдары және 55
инвестициялық тәуекелдерді төмендету мәселелері
3.1.Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану 55
мәселелері
3.2. Инвестициялық тәуекелдер мен оларды азайтудың әдістері 63
Қортынды 72
Пайдаланған әдебиеттер тізбегі
Кіріспе
Экономиканың негізі секторы болып сапалатын өнеркәсіпті қайта және
жанама индустрияландыру уақыт талабы болып отыр. Себебі, өнеркәсіп кез
келген мемлекет экономикасының түп қазығын құрайды десек, оны жоғары
деңгейге көтеру үшін инновациялық - инвестициялық ресурстармен қамтамасыз
ету бәсекеге қабілетті тауар өндіруге мүмкіндік берері сөзсіз.
Басқа мемлекеттермен салыстырғанда Қазақстанда өнеркәсіпті дамытуға
барлық жағдайдың бар екендігі белгілі. Шикізат қорларының молдығы, еңбек
ресурстары мен білімді және интеллектуалды мамандардың жеткіліктігі, жаңа
өндірістер құру үшін аймақтардың кеңдігі, жағрапиялық жағынан орналасу
тиімділігі, ішкі және сыртқы нарыққа шығудағы бірқатар артықшылықтар -
мұның бәрі өнеркәсіп салаларын, соның ішінде өңдеумен айналысатын
кәсіпорындардың алдында жаңа мүмкіндіктер ашады. Әрине, отандық
өнеркәсіптің қарқынды дамуына теріс әсерін тигізер факторлар мен кедергілер
жоқ емес.
Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады десек қателеспейміз:
- өтпелі кезеңдегі жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алуда
жіберілген қателіктер осы кезге дейін өзінің теріс жемісін беруде;
- кәсіпорындардағы табиғи және моралдық тозығы жеткен негізгі
қорлардың үлес салмағының басым болуы;
- жаңа техника мен технологияны, шикізат пен комплект бұйымдарын
импорттау өндіріс шығындарының артуына әсерін тигізеді, соның салдарынан
өнім бағасы қымбаттайды;
- отандық тауар өндірушілерді қолдау шаралары және импорт алмастыру
саясатын тоқтаусыз және табанды түрде жүргізудің болмауы;
- өндірісті кеңейту және әр-тараптандыруды жүргізуде өндіріс
басшылары өз мүдделерін тұтынушының талғамы мен талабынан жоғары қоюы;
- өнеркәсіп кәсіпорындарының сыртқы және ішкі инвестицияларға
мұқтаждығы, мемлекет бюджетіне тәуелсіз даму үшін өз қаржыларынан құралатын
амортизациялық, сақтандыру, резервтік, даму қорларын құра алмай
отырғандығы;
- өнеркәсіп салалары арасындағы салааралық, салаішілік компаниялар
мен фирмалардың аздығы;
- өндірістік инфрақұрылымның жетілмеуі, сонымен бірге, өнеркәсіпке
қызмет көрсетуші әртүрлі инновациялық, инжинирингтік, маркетингтік,
консалтингтік құрылымдардың ұсақ түрдегі қызметтерден аса алмауы және осы
сияқты көптеген мәселелер көлденең тұруда.
Сондықтан да Президенттің 2004 жылдың 19 наурызындағы Қазақстан
халқына жолдауында мемлекеттік қолдаудың оңтайлы рөлі, бір жағынан,
экономиканы барынша ырықтандырып, оның ашықтығына қол жеткізуге, екінші
жағынан - инфрақұрылымды жасау және белді салаларды дамытуға жеке меншік
секторды тарту жөнінде белсене жұмыс жүргізуде деп білемін деп атап өткен
[1, б.21].
Қазақстан өнеркәсібі кен өндіру, өңдеу және электр энергиясын, газ
бен су өндіру және бөлу секторларынан тұрады. Осы топтама бойынша талдау
жасап көретін болсақ, 2006 жылы статистика мәліметтері өнеркәсіп
өндірісінің 47,9%-ын -кен өндіру өнеркәсібі, 43,3%-ін - өңдеу өнеркәсібі,
8,8%-ды -электр энергиясын, газ бен су өндіру және бөлу алатынын көрсетеді.
Демек, кен өндіру мен өңдеу өнеркісіптерінің арасында алшақтық онша көп
емес. Экономикалық қызмет түрлері 2006 жылы 2003 жылмен салыстырғанда жалпы
өнеркәсіпте -2,0 есе, кен өндіру өнеркәсібінде - 5,7 есе, өңдеу
өнеркәсібінде - 2,27 есе, электр энергиясын, газ бен су өндіру және бөлу -
1,23 есеге артқан.
Стратегиялық даму болжамдары бойынша өңдеу өнеркәсіп салалары
Қазақстан экономикасының индустриялық негізін құрамақ.
Машина жасау, автомобиль шығару, авиация, мұнай-химия, жоғары
технологиялы электрондық техника өндіру- ғылыми жаңалығы жоғары, энергия,
материал, еңбек шығындарын үнемдейтін, бірақ қоршаған орта мен адам
деңсаулығына қаупі жоқ өнімдер өндіру өнеркәсіпті жаңа индустриялық
деңгейге көтеретіні анық.
Импорт көлемін азайту экспортқа бағытталған өнім өндіру барлық
дамыған және дамушы елдердің басты мақсаты. Бізде де бұл тұрғыда
мемлекеттік деңгейде, жергілікті органдар тарапынан аршынды қадамдар
жасалып, оң нәтижелер беріп отыр. Дегенмен, өңдеуші салалардың техникалық
деңгейін көтеруде машина жасау өнеркәсібін көтеруге барлық күш-жігер
салынуы тиіс деп ойлаймыз.
Себебі, көптеген кәсіпорындар техниканы, құрал-жабдықтарды
импорттауға мәжбүр. Минералды шикізатты өндіруден өңдеуге дейін, тамақ,
киім, ауыл шаруашылығы, көлік және құрылыстың техникасыз күні жоқ.
Республикада машина жасаудың ең қуатты өндірістері көлік және ауыл
шаруашылығына қажетті техника өндіруі тиіс.
Машина жасау кешенін дамытудың ұзақ мерзімдік стратегиясы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 9 қыркүйектегі қаулысымен бекітілді.
Онда оның негізгі даму бағыттары мен экономикаға қажетті салаларын көтеру
жолдары анықталды. Отандық ірі машина жасау зауыттары өзінің мүмкіндігіне
қарай жұмыс істеумен шектеліп, қуаттарын барынша толық қолдана алмай отыр.
Олар тапсырыс бойынша жұмыс істеп, өз профилінен ауытқып келеді.
Отандық өнеркәсіпті дамыту шараларына нарықтық тетіктерді тиімді
пайдалану мақсатында ресурстарды үнемді пайдалану, экологиялық
проблемаларды шешу, өндірістік құрылымды дамыту, өнеркәсіп салаларының
құрылымын жетілдіру, бәсекеге қабілетті жоғары тауар өндіру мүмкіндігі бар
өңдеу салаларына қолдау көрсету (мысалы, квота беру, монополияға қарсы
күрес, импорт алмастыру, демпингке қарсы тұру шаралары, бәсекелестікті
ынтыландыру және т.с.с), әлеуметтік-экономикалық мәні зор және ғылыми
перспективасы жоғары салаларды ынталандыру, кәсіпорындардың экспорттық
әлеуетін көтеру, өндірісте ғылыми жаңалықтарды енгізуде тәуекел деңгейін
темендетуге ықпал ету және тағы басқалар жатады.
Қазіргі таңда тағы бір маңызды мәселелер қатарына өнеркәсіпте жаңа
салаларды Қазақстанның экономикалық, географиялық ерекшелігіне қарай құру,
олардың құрылымын жетілдіре түсу болып саналады.
Ірі кәсіпорындар мен өндірістік жүйелер, кластерлер құру бәсекеге
қабілетті өнім өндіруге барлық жағынан жағдай жасайды.
Сонымен бірге, өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтеру үшін:
- өнеркәсіп салаларында фирмааралық кооперациялар кұру;
- әртүрлі дамыған елдердің компанияларының стратегиялық альянстарына
кіруге талпыныс жасау;
- ғылыми-өндірістік ресурстарды шоғырландыру арқылы шағын ғылыми-
техникалық кластерлер құру, экономикалық тиімді ғылыми парктер, шағын
бизнес инкубаторларын, технополистер мен аймақтық бірлестіктер құру;
- ҒЗТКЖ-ның әртүрлі субъектілері арасындағы қауымдастықты
ұйымдастыру;
- Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына кіру үшін өнеркәсіптің жоспарын құру,
оның басты мақсаты етіп ішкі және сыртқы нарықтағы қатаң бәсекелестік
күреске басымдылық көрсетуге бейім ірі өнеркәсіп кәсіпорындарын
ұйымдастыру, оларға мемлекет тарапынан қолдау көрсету шараларын жүргізу
қажет деп ойлаймыз.
Бұл мәселелерді шешудің төте жолы аймақтардың географиялық – табиғи,
әлеуметтік – демографиялық ерекшеліктеріне байланысты экономикалық дамытуды
инвестициялық тартымдылықты көтеру болып табылады.
Сол себепті Аймақтың инвестициялық тартымдылығын талдау
тақырыбынағы дипломдық жұмыс бүгінгі күні актуалды болып табылатын
Қазақстан аймақтарының инвестициялық саясатының проблемаларына
арналған.
Жұмыстың мақсаты – аймақтардағы инвестициялар процесін басқарудың
заңдылықты процесстерін анықтау болып табылады. Берілген тақырыпты
толығырақ айқындау үшін келесі мәселелер қойылды:
1. Қазақстан Республикасындағы жалпы инвестициялардың динамикасы мен
қазіргі кездегі жағдайына ерекше көңіл бөлу;
2. Аймақтардың инвестициялық саясатын қарастыру;
3. Ақмола облысының инвестициялық жағдайын талдау
4. ЖШС Жеке-батыр кәсіпорынының қаржылық және инвестициялық
іскерліктерін талдау;
5. Инвестициялық тәуекелдіктерді қарастыру.
Аталған жұмыс 3 тараудан және қортындыдан тұрады. Бірінші тарауда
Қазақстан аймақтарының экономикалық даму жағдайы мен инвестициялық
процестері қарастырылса, екінші тарауда Ақмола облысы және ЖШС Жеке-батыр
кәсіпорыны мысалында инвестициялық іскерліктің жағдай талданды, үшінші
тарауда аймақтың инвестициялық тартымдылығын көтеру жолдары қарастырылды
да, соңында жалпы жұмыс қортындысы келтірілді.
Аталған жұмысты орындау барысында отандық және шетелдің экономист -
ғалымдарының еңбектері, Қазақстан статистика агенттігінің мәліметтері,
Ақмола облысының экономикалық даму ақпараттары және ЖШС Жеке-батыр
кәсіпорынының бухгалтерлік есептіліктері пайдаланылды.
Тарау 1. Қазақстан Республикасының аймақтарының экономикалық дамуы және
олардың инвестициялық тартымдылығы.
1.1. Қазіргі кезеңдегі ҚР аймақтық экономикалық саясат ерекшеліктері
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзак мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.[2, б.42]
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық
даму жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін
аймақтық саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері
анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей
араласпағанмен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б.) араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді
қызмет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын
мемлекеттік реттеу - бұл олардың дамуының қажетті шарты.[3, б.214]
Нарықтық қатынастарды қапыптастыру барысында жүргізілген реформалар
аймақ аралық саралауды (дифференциация) тым күшейтіп жіберді. Нәтижесінде
жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша
республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті (1-кесте). Ал АҚШ-та
ең алдыңғы және ең артта қалған штаттарының арасындағы айырмашылық -
небәрі 1,8 есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына
шаққандағы жалпы аймақтық өнімнің ең жоғары көлемі - Атырау облысына, ал ең
төменгі көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр. 2006 жылғы деректер
бойынша осы екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАӨ-дегі айырмашылық 12 есе
болған.
Кесте 1
Жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім, мың теңге
Облыстар жылдар:
2002 2003 2004 2005 2006
Қазакстан Республикасы 121,5 157,8 168,4 172,3 266,9
Ақмола 87,1 94,7 95,8 98,1 157,6
Актөбе 124,2 162,5 185,4 200,1 285,9
Алматы 58,5 72,0 74,6 85,7 120,8
Атырау 288,6 581,7 698,2 701.5 1099,4
Шығыс Қазақстан 125,6 143,3 152.4 164,8 196,7
Жамбыл 44,0 50,2 56,4 60,0 91,2
Батыс Қазақстан 115,9 203,4 240,0 258,9 323,0
Қарағанды 150,8 197,2 201,4 202,5 272,2
Қызылорда 122,6 144,1 145,6 158,3 217,1
Қостанай 58,8 93,4 100,7 103,4 189,5
Маңгыстау 247,4 432,1 458,3 504,3 566,5
Павлодар 136,7 1 75.2 198,3 203,4 289,9
Солтүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71,3 147,8
Оңтүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71,4 110,3
Астана каласы 243,3 254,0 259 4 302 5 510,6
Алматы каласы 283,1 329 9 331,2 367,1 625,7
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, дағдарысты және
кедей ареалдардың кеңеюіне, аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету
механизмінің әлсіреуіне және аймақаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып
келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты
жүргізуді айтарлықтай қиындатады. Аумақтық әлеуметтік-экономикалық
теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен
байланысты болғанмен де, оларды жұмсарту қажеттілігі айқын. Мемлекеттің
тұтастығын сақтауға ұмтылған бір де бір мемлекет аумақтық теңсіздіктердің
соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің тәжірибесі
де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму
қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу
стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. ¥лттық экономиканың тұрақты
өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша
мүмкін емес. Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
кағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
- шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
- индустриялық дамыған;
- агроөнеркәсіптік;
- дағдарыстық.[3, б.97]
Бірінші топ - стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың
айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды
дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасының дағдарыстан
шығару және тұрақтаңдырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары
үшін төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
- өндіріс қарқынының төмендеуі;
- халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
- жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздыктың жоғары деңгейі);
- демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету
саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б.[3,б.99]
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар - бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен-өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
аймақтардың даму барысына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
аймақтық саясаттың маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір аймақ үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша аймақтар өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Аймақтық саясатты нақты қалыптастыру үшін еліміздің кеңістікті
айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегілер:
- еліміз аймақтарының табиғи-климаттық жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және ауқымы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық, сондай-ақ
пайдалы қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайына және
халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
- аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар
артып, бағаның өсуі туындайды. Бұл аймақтың көлік және байланыс
қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық даму деңгейіне ықпал
етеді;
- инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- елдің экономикалық даму тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
- институционалдық фактор: жалпы және аймақтық саясаттың нысандары,
саяси жағдайы, аймақтың даму тарихы және т.б.;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерімен
қамтамасыз етілуі, өндірістік инфрақұрылым;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б;[4, б.117]
Сурет 1. Аймақты басқару жүйесі және оның мемлекеттік реттеу жүйесінің орны
- орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
- орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді
жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.[4, б.105]
Сонымен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
аймақтық саясаты ең алдымен шектен тыс аумақтық теңсіздіктерге жол бермеу
және оларды тегістеу саясаты болуы тиіс. Бұл жағдайда орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тепе-теңдігі қажет. Осыған орай аймақтық дамудың
шешілуін әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени, демографиялық
және т.б. шаралар жүйесін талап ететін сан қырлы проблема ретінде
қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама
өзгермелі болып келеді. Әрбір аймақтың ерекшеліктеріне қарай, кейбір
аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы үшін жалпы
құқықтық режимді қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық
белсенділікті ынталандыру қажет, келесі біреуінде, аймақтық экономикаға
экономикалық және әкімшілік әсер ету әдістері қажет т.б.[5, б.57]
Экономикалық саясат, еліміздің және оның жекелеген аймақтарының
экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге және қойылған мақсаттарға жетуді
көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы тиіс. Ал, аймақтық саясаттың мәні
жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару болып табылады.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде
аймақтық дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп
қарастырады:
- әділдік, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұрмыс-жағдайына
жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
- тиімділік, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайын көтеру мақсатында әр
аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану талап етіледі.[6, б.151]
Бұл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс
кезеңінде екінші мақсат алдыңғы орынға шығады.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай
басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр. Соған сәйкес
қалыптасқан теориялық негіздерге жүгінейік. Жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізеді:
- мақсаттар қою арқылы;
- белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
- ресурстарға шектеу қою арқылы.
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады, Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкімітпен қоса аймақтық билік орғандарымен де жүргізілуі тиіс. [3, б.49]
Аймақтық саясатгы жасақтаудың мәні аймақты басқару функцияларын бөлу
қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде аймақтық саясатты жүзеге
асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді жасақтау
болып табылады (2-сурет).
Сурет 2. Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде - экономикалық мақсаттар, ал экономикалық
өсу кезеңінде әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
2. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта
құру тек ірі, жалпы-мемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурстардың
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
аумақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне жеткізу, бірақ мұндай
жағдай халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс;
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру;
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандыру аймақтық деңгейдегі басқару функциялары рөлінің
өсуіне алып келеді.
1.2. Аймақтар дамуының қазіргі жағдайы және олардың инвестициялық
тартымдылығы
Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды
дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық
өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-
ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны
тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, сонымен қатар шағын
және орта бизнесті дамыту сияқгы мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл
бөлініп, нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда.[5,б.61]
Соның нәтижесі ретінде 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп
өндірісі көлемінің өсуі Қазақстанның барлық аймақтарында байқалады. Ең көп
өсуге Қызылорда облысында (18,7%) қол жеткізілсе, ең аз өсу Атырау
облысында (0,3%) орын алды. Өнеркәсіп өндірісінің орташа республикалық
деңгейі еліміздің 11 аймағында асып түсті.
Ауыл шаруашылығы саласына келер болсақ, 2006 жылғы бағалау бойынша
тұтастай республикада ауыл шаруашылығы-ның жалпы өнімінің көлемі ағымдағы
бағамен 606,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2005 жылғы тиісті кезеңдегіден 1,4%
артық.
2006 жылы жалпы аймақтық өнім халықтың жан басына шаққанда 266,9 мың
теңгені құрады, оның ең жоғары көлемі Атырау (1099,4 мың теңге), Маңғыстау
(566,5 мың теңге) облыстарында және Алматы (625,7 мың теңге) мен Астана
(510,6 мың теңге) қалаларында байқалады.
Кесте 2
Қазақстан аймақтарының негізгі сипаттамалары
Аймағы, Халық ХалықтыңХалықтыңАудан
мың шар-саны, тығызды-жалпы дар
Аймақ шы км. мың адамғы, санын- барлы-ғы
адам дағы
шаршы үлес
км.
Ақмола 1 1 3 12 12
Ақтөбе 16 21 41 62 62
Алматы 9 9 10 17 26
Атырау 46 68 119 232 244
Шығыс Қазақстан 16 21 38 39 35
Қарағанды 2 2 3 5 10
Қостанай 18 59 131 167 194
Қызылорда 21 23 33 55 62
Маңғыстау 14 7 10 17 20
Солтүстік Қазақстан 7 14 10 16 30
Павлодар 16 11 37 57 48
Оңтүстік Қазақстан 15 18 25 27 22
Батыс Қазақстан 6 4 7 6 8
Жамбыл 7 4 16 26 22
Астана қаласы 39 43 59 90 110
Алматы қаласы 22 28 54 115 131
Кесте көрсеткендей, негізгі капиталға инвестициялар зерттеу жылдары
бойында өсу үстінде.Ең қомақты инвестициялар Атырау облысына келеді де 2003
жылғы 46 млрд.тенгеден 2007 жылы 244 млрд. тенгеге немесе 5,3 есе
артқан.Сол сияқты Астана және Алматы қалаларында үлкен көлемді
инвестициялық салымдар байқалады. Ал басқалармен салыстырғанда Ақмола
болысы бойынша негізгі капитал инвестициялары мардымсыз болып отыр. Ол 2003
жылғы 1 млрд. тенгеден 2007 жылғы 12 млрд. тенгеге ұлғайып 12 есе өскен.
Қолайлы инвестициялық климат қалыптастыруда салықтық режим шешуші роль
атқарады. Шетелдік инвесторлар үшін Қазақстанда бірқатар маңызды
жеңілдіктер қарастырылған, атап айтқанда, шығындарды ауыстыру мерзімі 7
жылға дейін ұзартылған, салықтық саясаттың жиі өзгеруіне қарамастан, олар
инвестицияны жүзеге асыру сәтінен бастап 10 жыл ішінде заңдардағы
өзгерістерден кепілдендірілген.
Экономика салалары бойынша негізгі капиталға инвестициялар жасау,
Қазақстан үшін маңызды мәселе болып отыр. Оны келесі кестеден көруге
болады.
Кесте 5
Экономика салалары бойынша негізгі капиталға
инвестициялар, млрд.тенге
Экономика салалары 2003 2004 2005 2006 2007
жыл жыл жыл жыл жыл
Жалпы өнеркәсіп 156 216 386 551 579
Тау-кен өнеркәсібі 93 155 297 418 452
Өңдеу өнеркәсібі 43 42 72 105 101
Электр энергиясын, 20 19 17 28 26
газ және суды өндіру
және бөлу
Көлік және байланыс 26 26 57 105 104
Құрылыс 16 13 21 41 43
Экономиканың басқа 54 76 124 234 316
салалары
Кесте көрсеткендей негізгі капиталға инвестициялар жалпы өнеркәсіп
бойынша 2003 жылғы 156 млрд.тенгеден 3,7 есе артып 2007 жылы 579
млрд.тенгені құраған. Аса жақсы қарқынды инвестициялар тау-кен өнеркәсібі
бойынша байқалады және 2007 жыл аяғында 452 млрд.тенгені құраған, ал ол
2003 жылдан 4,9 есе көп. Жалпы халық шаруашылығының барлық салалары
бойынша негізгі капиталға инвестициялар сомасы өсу үстінде.
Осы инвестицияларды меншік формалары бойынша жіктесек келесі жағдай
байқалады. (кесте 6)
Кесте көрсеткендей, мемлекеттік кәсіпорындар бойынша инвестициялар
сомасы 2003 жылғы 66 млрд.тенгеден 2007 жылы 262,1% өсіп, 173 млрд.тенгені
құрады. Жекеменшік формадағы кәсіпорындар бойынша 2003 жылғы 157 млрд.
тенгеден 342,0% ұлғайып, 2007 жылы 537 млрд.тенгені құрады. Мемлекеттің
қатысумен құралған кәсіпорындар бойынша инвестиция сомасы 3,5 есе артып
2007 жылы 88 млрд.тенгені құрады. Шетелдің қатысумен ортақ кәсіпорындар
бойынша инвестициялар жедел дамуда. Ол 2003 жылы 96 млрд. тенгені құраса,
2007 жылы 284 млрд. тенгеге дейін ұлғайды және өсімі 295,8% ұлғайды.
Кесте 6.
Меншік формалары бойынша негізгі капиталға
инвестициялар млрд.тенге
Меншік формасы 2003 жыл2004 2005 2006 2007
жыл жыл жыл жыл
Мемлекеттік 66 61 67 137 173
Жеке 157 238 348 500 537
кәсіпорындар меншігі36 37 103 146 165
Мемлекеттің 25 24 65 92 88
қатысуымен (шетелдің
қатысуынсыз)
кәсіпорындар меншігі
Шетелдің қатысуымен 96 177 180 262 284
ортақ кәсіпорындар
меншігі
2007 жыл бойынша негізгі капиталға тартылған инвестиция 1193,1
млрд.теңгені құраған, бұл 2006 жылмен салыстырғанда 19%-ке артық.
Инвестициялардың өсімі республиканың 13 аймағында байқалады. Инвестициялық
қызметте аса қолайлы жағдай Жамбыл (1,8 есе), Қызылорда, Алматы, Солтүстік
Қазақстан, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау облыстарында (1,3-1,6 есе),
Қостанай, Ақмола, Қарағанды облыстарында (10-17%) байқалған.
Инвестициялар көлемінің азаюы 2006 жылмен салыстырғанда Павлодар,
Маңғыстау, Шығыс Қазақстан облыстарында байқалып отыр. Тұрғын үй құрылысына
тартылған инвестициялар көлемінің өсуі байқалған.
2005 жылы тұрғын үй құрылысына 22,44 млрд. теңге инвестиция
бағытталған, бұл 2004 жылға қарағанда 47%-ке артық және 1218 мың шаршы метр
аумағындағы тұрғын үй пайдалануға берілген, бұл 2004 жылға қарағанда 8,6%
артық. 2006 жылы тұрғын үй құрылысына 27,17 млрд.теңге бағытталған, бұл
2004 жылмен салыстырғанда екі есе көп. Пайдалануға 1493,1 мың шаршы метр
тұрғын үй берілген, бұл 2005 жылы 122,6%-ті құрайды
Тұрғын үйді енгізудің жалпы көлемінің құрылымында басты орынды
мемлекеттік емес ұйымдардың қаражаттары алып отыр. Атап айтсақ, 2003 жылы
олар 92%-ті құраса, оның ішінде халық қаражаты - 73% болған.
2007 жылы 11 аймақта салынған тұрғын үй көлемдері 2006 жылғы деңгейден
асып кеткен. Аса белсенді тұрғын үй құрылысы Маңғыстау облдысында
жүргізілуде, онда тұрғын үйлер енгізу көлемі 2003 жылмен салыстырғанда 2,4
есе өскен.[13,13-18]
2006 жылдың 28 мамырынан бастап Standard & Poor халықаралық рейтингтік
агенттігі Қазақстан міндеттемелері бойынша “ВВ” дан “ВВ+” ға дейінгі
шетелдік валютада ұзақ мерзімді несиелік рейтингтердің және
“ВВ+ОңтайлыВ”дан “ВВВ-ТұрақтыА-3”ке дейінгі ұлттық валютада
міндеттемелері бойынша несиелік рейтингтердің өскендігі жөнінде жариялаған.
Рейтингтердің өсуі қазақстан экономикасының ықтимал мүмкіндіктерін тұрақты
нығайтуды, сондай-ақ мемлекеттік бюджет тапшылығы мен мемлекеттік борышты
төмен деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік беретін үкіметтің салмақты саясатын
бейнелейді.
Қазақстанның несие қабілеттіліг оның сырқты өтімділігіне де
негізделеді. Ағымдағы операциялардың саны бойынша тапшылық өткен жылғы ЖІӨ-
нің 2,5%-мен салыстырғанда 2007 жылы 0,3%-ке бағаланып отыр; әсіресе
мұнайгаз секторында импорттың баяу өсуі мен экспорттың күшеюіне байланысты
оның әрі қарай кемуі болжанып отыр. S&P жыл сайын ЖІӨ-нің 6-7% мөлшерінде
тікелей шетелдік инвестициялар ағымы есебінен тапшылықты қаржыландыру
жалғасып отырғандығын да айқын көрсеткен.
Кері сәттер ішінен агенттік әлсіз институционалдық және құқықтық
жүйелер қатарында басқарудың жоғары орталықтандырылған және тұнық емес
жүйелерін бөліп қарастырған. Бұл факторлар Қазақстанның несие
қабілеттілігіне керіс әсерін тигізіп отыр және ұқсас несиелік рейтингтері
бар елдерге қарағанда мемлекеттік саясаттың өте төмен бағыныштылық
механизмін жасауға негізделген. Бұл әлсіз экономикалық құрылыммен және
төмен деңгейлі табыспен сәйкес келіп отыр.
Соңғы бірқатар жылда Қазақстан экономикасының динамикалық дамуы
байқалады. Бұл процесс жалпы макроэкономикалық жағдайдың жақсаруымен,
өткізіліп жатқан ақша – несиелік және салық – бюджеттік саясатпен,
минералды қорға деген қолайлы бағалармен әрі өткізіліп жатқан құрылымдық
реформалармен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті 2007 жылдың 1 қаңтарына
сәйкес 46,7 млрд. тенге көлемінде профицитпен орындаған. Бұл ЖІӨ - нің 0,6
пайызын құрайды. 2007 жылдың 1 қаңтарына Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджетке келіп түскен түсім көлемі – 1953,4 млрд. тенге.
Мемлекеттегі экономикалық тұрақтылық пен тартымды инвестициялық жағдай
мелекет имиджіне оңтайлы әсерін тигізді. ТМД елдерінің ішінде Қазақстан
бірінші болып алдыңғы қатарлы халықаралық рейтинг агенттіктерінен
инвестициялық класс рейтингін алды.
Жергілікті бюджет пен Жалпы Аумақтық Өнімді (ЖАӨ) Қазақстан
экономика саласына бағытталған несиелердің өсімімен салыстырғанда
несиелердің өсімі әлдеқайда озғанын байқатады. Бұл жағдай банктердің
активті түрде несие қорларын бір ортаға жинақтап, оларды табысы
жоғары жобаларға орналастыру мүмкіндігін дәлелдейді. Сонымен қатар
Қазақстанның банк саласындағы нәтиженің оңға басқанын, әрбір банктің
нарықтық іске қосқан үлесін, банк операцияларының ұлғаюымен байланысты
инвестициялық нарықтың дамуын мойындауымыз қажет. Инвестиция
саласында банк қорлары ірі қалалардағы бағасы қымбат жылжымайтын
мүлікті сатып алуға, саудалық қызмет ету саласына, білім беру
кешеніне бағытталады.
Қазақстан Республикасы санақ агентігінің деректері бойынша 2007
жылы халықтың шынайы табысы 2006 жылмен салыстырғанда 14,2 пайызға
өсті.
Екінші дәрежелі банк несиелері кестесінде 2005 – 2007 жылдардың соңғы
кезеңіндегі мәліметтер берілген. Бұл кестеде ұлттық әрі шетел валютасында
берілген несиелер, сонымен қатар қысқа және ұзақ мерзімді несиелер
көрсетілген. 2005 жылмен салыстырғанда 2007 жылы берілген несиелер
көлемі 3 251 646 млн. теңгеге өсті.
Кесте 7
Екінші дәрежелі банктердің несиелері (кезең соңына млн. тенге)[12]
31.12.05 31.12.06 31.12.07 +-20042006
Барлық несиелердің 1 484 010 2 592 090 4 735 656 3 251 646
саны
Ұлттық валютада 714 071 1 255 882 2 460 024 1 745 953
Шетел валютада 769 939 1 336 208 2 275 632 1 505 693
Несиелердің жалпы
санынан:
Қысқа мерзімді 508 596 869 136 1 286 770 778 174
Ұзақ мерзімді 975 414 1 722 953 3 448 886 2 473 472
Оның ішінде 1 745 953 млн. теңге көлемінде ұлттық валютада, ал
1 505 693 млн. теңге шетел валютасында берілген. Осының негізінде
шетел валютасымен берілген несиелерге қарағанда ұлттық валютамен
берілген несиелер 240 260 млн. теңгеге көбірек болғанын байқаймыз.
Сонымен бірге бұл кестеде қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер
көрсетілген. 2004 жылмен салыстырғанда 2007 жылы қысқа мерзімді
несиелер 40 пайзға көп берілсе, ұзақ мерзімді несиелер 29 пайызға өсті.
Сурет 3. Екінші дәрежелі банк несиелері.
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келе 2006 жылы
берілген жалпы несиелердің саны 32 пайызға өсті деген қорытындыға
келеміз.
Біздің мемлекетімізідің стратегиялық мақсаты – көмірсутекті
шикізатқа деген дүниежүзілік бағаның коньюктурасына тәуелділікті
азайту. Дүниежүзілік экономика тәжірибесі көрсеткендей, бұл мәселені
шешудің жалғыз жолы – экономиканың кең көлеміндегі диверсификациясы.
Бұған қол жеткізу үшін кіші кәсіпорындарды дамыту қажет. Кіші
бюджеттің дамуы әртүрлі саладағы: әлеуметтік (жұмыссыздықтың азаюы,
мемлекеттегі экономикалық белсенді халықтың потенциалының өсуі),
экономикалық (салық түсімінің көбеюі, экономика салаларының дамуы, ЖІӨ
өсуі), саяси (мемлекет егемендігінің нығаюы) мәселелерді шешеді.[13,37б.]
Нарықтық экономика мен әлеуметтік саладағы тұрақтылық кіші орта
бизнеспен тікелей байланысты екендігін түсіне отырып, кіші орта бизнесті
қолдау мен дамыту мемлекет пен қаржы секторы саясатындағы басты
бағытқа айналдырды.
Кіші және орта бизнесті дамыту маңыздылығы Қазақстан
Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында көрсетіліп,
кіші орта бизнесінің негізгі даму бағыттары Қазастан Республикасы
Мемлекеттің кіші кәсіпорындарды қодау заңында бекітілген. Кіші орта
бизнесті қолдау мен дамытудың практикалық шаралары жалпы мемлекеттік
және жергілікті кәсіпорындарды қолдау мен дамыту бағдарламалары
арқылы жүзеге асырылады.
Бүгінгі күні кіші орта бизнесінің дамуымен байланысты туындаған
ең өзекті мәселе – оның қарқынды өсіп келе жатқан қаржы қорларын
қажеттенуі. Бұдан кіші орта бизнесті қолдаудағы екінші дәрежелі банктер
мен өзге де қаржы институттардың маңыздылығы анықталады.
Бұл кестеде кіші кәсіпкерлік субъектеріне коммерциялық банктердің
берген несиелері туралы, сонымен бірге несие бойынша сыйақы
мөлшерлері туралы мәліметтер берілген.
Кесте 8
Кіші кәсіпкерлікке банктердің берген несиелері және несие бойынша
сыйақы мөлшері[12]
2005 2006 2007
Млн.KZT % Млн.KZT % Млн.KZT %
Барлық несие 520 333 15,0 709 677 14,7 1 152 244 14,1
саны:
Соның ішінде:
Ұлттық валютада:350 342 15,7 499 357 15,3 762 145 14,6
Қысқа мерзімді 237 539 15,9 324 429 15,4 427 685 14,7
Ұзақ мерзімді 112 802 15,2 174 932 15,0 334 460 14,5
Шетелдік 169 991 13,8 210 320 13,3 390 100 13,1
валютада:
Қысқа мерзімді 73 583 13,8 68 207 12,6 146 288 12,6
Ұзақ мерзімді 96 408 13,8 142 113 13,7 243 812 13,4
Көріп отырғанымыздай 2004 жылдан кіші бизнеске беріген несие
көлемі 631 911 млн. теңгеге өсті, ал сыйақы мөлшері 15% - 14,1% - ға
дейін түсті. Ұлттық валютамен берілген несиелер де бұл кезең ішінде
350 342 млн. теңгеден 762 145 млн. теңгеге дейін өсті. 2007 жылдың
соңғы кезеңінде шетелдік валютамен берілген несиелермен салыстырғанда
372 045 млн. теңгеге төмен.
2007 жылдың соңында жыл ішінде несие алушылардың түріне қарай
құрылымдық талдау өткізілді. Талдау нәтижесінде банктер жеке
тұлғаларға – 62,9% , заңды тұлғаларға – 37,1% несие берген. Өткен жылмен
салыстырғанда бұл арақатынас 46,9% бен 53,1% құраған. Бұдан екінші
дәрежелі банктердің жеке тұлғаларды несиелендірудің өсу бетанысы
байқалады.Бұл тұтынушылық секторда қарыз қорының шоғырланғанын
дәлелдейді, әрі бұл бетаныс соңғы бес жыл ішінде байқалады.
Бұл нарықта өте күшті әрі қатты бәсеке дамуда (соңғы жылдарда
алынған екінші дәрежелі банктердің филиалдары мен бөлімшілер санының
өсуі бұнын анық дәлелі). Бұндай жағдай клиентке ыңғайлы жаңа
өнімдерін жасап, оны тұтыну және ипотекалық несие саласына енгізу
алғышарттарын тудырады. Жылжымайтын мүлікке деген бағаның өсуі жеке
тұлғалардың ипотекалық несие алуына әсер етті, яғни ипотекалық
несиенің көлемін өсірді. Жеке тұлғаларды несиелендірудің өсуі де
осыған байланысты. Әрі банктерде жеке тұлғаларды несиелендірудің
пайыздық бөлігін көбейту әрі қарай жалғастыра бермек.
Қазақстан Республикасының санақ агенттігінің деректері бойынша
2007 жылы халықтың шынайы табысы 2006 жылмен салыстырғанда 14,2
пайызға өсті.
Сол сияқты 2006 жылмен салыстырғанда, 2007 жылы берілген
несиелердің жалпы көлемі орта есеппен алғанда бір ай ішінде 1,6
есе өссе, құрылыс пен пәтер алуға азаматтарғаберілген ипотекалық
несиелер орта айлық көлемінде 3,2 есе өсті. Жалпы несиелердің ішінде
құрылыс пен пәтер алуға берілген ипотекалық несиелер 80 пайызын
құрайды. Бұл 2007 жылдың қорытынды есебі. Ипотекалық несиелендірудің
қарқынды дамуы – қаржы жүйесінің дамуының объективті шарты.
Сонымен қатар ол экономиканың өсуімен байланысты. Себебі
халықтың жинақтау қоры орналастыруды қажет етеді, бұл жағдай халық
сұранысын (әсіресе пәтерге) тудырады. Бұны қанағаттандыру үшін
ұзақ мерзімді ақшалай қаражат қарызын алу қажеті туындайды.
Сонымен, 2005 – 2007 жылдар аралығында банктердегі жалпы несие
көлемі үш есеге өссе, халыққа берілген несие көлемі жеті есеге
өсті.
Кесте 9
Банктердің халықты ипотекалық несиелендіру (кезең соңында, млн.
теңге)[12]
31.12.05 31.12.06 31.12.07 +-
20052007
Барлық несиелердің саны: 99 366 220 504 396 119 296 753
Оның ішінде:
Ұлттық валютада: 11 439 45 181 120 820 109 381
Қысқа мерзімді 305 105 819 514
Ұзақ мерзімді 11 135 45 076 120 000 108 865
Шетел валютасында: 87 927 175 323 275 300 187 373
Қысқа мерзімді 290 198 335 45
Ұзақ мерзімді 87 637 175 125 274 964 187 327
Кестенің қорытындысында көріп отырғанымыздай 2005 жылдан 2007
жылға дейін берілген ипотекалық несиелердің жалпы саны 25 пайызға
өсті. Соның ішінде ұлттық валютада берілген несиелер 10 пайызға ,
шетел валютасында берілген несиелер 32 пайыз. Осы кестенің негізінде
ұзақ мерзімді ипотекалық несиелерге деген сұраныс жоғары екендігін
байқаймыз. Ұлттық валютада ұзақ мерзімге берілген несиелер 2007
жылдың соңында 120 000 млн. теңгені құрады. 2005 жылмен салыстырғанда
ұзақ мерзімді несиелер 10 пайызға өсті. Шетел валютасында ұзақ
мерзімге берілген несиелер 274 964 млн. теңгені құрады. 2005 жылмен
салыстырғанда 32 пайызға көп. Айтылғанның бәрін қорытындылай келе,
ипотекалық несиелерге деген сұраныстың 2005 жылдан бастап 25 пайызға
өскенін байқаймыз.
Ірі заңды тұлғалардың төмендеуінің бір себебі – шетелдік
несиелер мен инвесторларды қатыстыру мүмкіндігі.
АФН мәліметтері бойынша, 2007 жылдың 1 наурызында мемлекеттің
банк секторына 33 екінші дәрежелі банк кірді. Оның 14 – ті шет елдің
қатысуымен (9 еншілес банктер – Қазақстан Республикасының резидентігіне
жатпайды).
Банктердің барлық активтерінің жиынтығы ақпан айы ішінде 478,5
млрд. теңгеге (5,5%) өсіп, 9 114,5 млрд. құрады. Соның ішінде банк
секторының өзіндік капиталының есеп айырысуы 1 213,8 млрд. теңгені
құрап, ағымдағы жылдың ақпан айында 29,3 млрд. немесе
2,5%өсті.[капитал]
Банктің несиелік портфелі (банкаралық қарызбен есептегенде) ақпан
айы ішінде 276,7 млрд. теңгеден (4,6%) 6 243,3 млрд –қа дейін өсті.
Агенттіктің мәліметтеуі бойынша заңды және жеке тұлғалардан
тартылған жалпы салымдардың мөлшері (банк және халықаралық қаржы
ұйымдарын есептегенде) 5 409,7млрд. теңгені құрап, 14,1 пайызға өсті.
Соның ішінде заңды тұлғалардың салым мөлшері 17,4 пайызға өсіп, 4
316,4 млрд. теңгені құрады. Ал жеке тұлғалардың салымдары 1 093,3
млрд. теңгені құрап, 2,9 пайызға өсті.[14, 53б.]
Орташаландырылған сыйақы мөлшері 2007 жылдың 1 қаңтарына ұлттық
валютада берілген несиелер бойынша – 18,2% (2006 жылдың 1 қаңтарында –
18,5%), шетел валютасында берілген несиелер бойынша – 13,4% (2006
жылдың 1 қаңтарында – 15,2%), қысқа мерзімді несиелер бойынша – 16,4%
(2006 жылдың 1 қаңтарында – 19,5%), ұзақ мерзімді несиелер бойынша
16,8% (2006 жылдың 1 қаңтарында – 18,1%) құрайды. Өткен жылмен
салыстырғанда несиенің барлық түрлері бойынша пайыздық мөлшердің
төмендеуі жалғасыда. Төмендеуінің ең маңыздысы қысқа мерзімді
несиелерде байқалады. Ол 3,1% құрайды. Банктер арасында клиенттер үшін
бәсекелерінің күшеюі, несие сыйақысының мөлшерінің төмендеуіне
әкеледі.
Өндірісті несиелендіру көлемі күні бүгінге дейін аз мөлшерде,
несие портфелінің жалпы көлемінің 3,2% құрайды. Бірақ көлемінің
төмендеуі жіберілген, 2006 жылы өндірісті несиелендіру көлемі 8,8%
құраған. 2007 жылы өндіріске салынған несиенің жалпы абсолютті көлемі
556,4 млн. теңгеге төмендеді. Өндіріс саласында банктер азық – түлік
өндірісін, баспахана ісін, тоқыма өнімін шығаруға несиелерін салуға
тырысады. Қалған салаларды несиелендіру мөлшері аз. Жалпы несиелеу
көлеміндегі кіші бизнестің мөлшері жыл басынан 26,0% өсті, ал 2007
жылдың желтоқсанында 30,1% құрады. Соның ішінде кіші кәсіпкерлік
бойынша орташаландырылған сыйақы мөлшері 15,4% құрады (2005 жылдық
желтоқсанында – 16,4%).
Банктердің кіші бизнестегі несиелендіретін негізгі салалары, кіші
бизнеске салынған жалпы несие көлемінің 72,0% құрайтын ауыл
шаруашылығы, сауда мен өндіріс болып табылады.
Мерзімі өтіп кеткен қарыздардың мөлшері жалпы салынған несиелер
ішінде өткен жылда 0,01% - дан 0,05% - ға дейін өсті.
Жалпы, 2007 жылы несие нарығы дамуының қорытындысына талдау
жасау арқылы, келесі жағдайларды айқындауға болады: екінші дәрежелі
банктерде несиелендіру көлемі өткен жыл ішінде қарқынды жылдамдықпен
өсті, соның ішінде тұтыну саласын несиелендіру қарқыны ұдайы еді, ал
бұл болашақта банктің несие портфелінің сапасына әсерін тигізеді.
2.2. ЖШС Жеке батыр кәсіпорынының инвестициялық іскерлігі
ЖШС Жеке батыр кәсіпорыныны Кокшетау қаласы, Әуезов 184 мекен-
жайында орналасқан. Ол 2002 жылы жеке меншік формасында құрылды және заңды
тұлға болып табылады. ЖШС Жеке батыр Көкшетау қаласының әділет
басқармасында тіркелген. Тіркеу куәлігі № 830-1902-ЖШС 2 желтоқсан 2002
жыл. СТН 032600000466 Көкшетау қаласының Салық комитеті 2006 жылдың 4
шілдесінде берген. ҚҚС №0016315 төлеуші ретінде аталған салық комитетіне
2002 жылдың 21 қаңтарында тіркелді.
ЖШС Жеке батыр жарғысына сәйкес келесі іскерліктермен айналысады
және айналысу құқығы бар:
- құрылыс – монтаж жұмыстары;
- мейрамхана, қонақ үйі;
- бөлшек сауда қызметтері;
- туристік бизнес;
- ауыл шаруашылығы.
Аталған кәсіпорынның басты мақсаты өз іскерлігі негізінде максималды
пайда табу және құрылтайшыларының, жұмыскерлерінің әлеуметтік жағдайын
көтеру.
Өндірістік бағаны қорыту үшін-кәсіпорынның шаруашылық жағдайынан
негізгі техника-экономикалық көрсеткіштерін келесі кестені құру арқылы
талдаймыз. ЖШС “Жеке батыр”кәсіпорынның жағдайын кешенді ерекшеліктерін
кезең талдау көрсеткіштері төмендегідей көрсетілген.
Салыстыра келе техника-экономикасымен талдау көрсеткіштермен 2005-2007
жылдар кезеңімен келесі қорытынды жасауға болады.
Кесте 10
Негізгі шаруашылық- экономикалық көрсеткіштердің жағдайы
ЖШС “Жеке батыр”.
жылдар Базистік Абсолютті
Салысты жылдар к ауытқуы
№ Көрсеткіштер ру қатынасы (+,-)
бірлігі %
2006 2007
20052004
1. Сатудан түскен мың.тг 170448 179940 105,6 9492
табыс.
2. Өнімнің өзіндік мың.тг 34225 35988 105,2 1763
құны.
3. Жалпы табыс. мың.тг 136223 143952 105,7 7729
4. Орта тізімдік адам 161 157 97,5 -4
саны.
5. Өнімділік мың.тг 1059 1146 108,2 87
6. Салық салуға мың.тг 14803 19322 130,5 4519
дейінгі табыс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Кіріспе 3
Тарау 1. Қазақстан Республикасының аймақтарының экономикалық дамуы 8
және олардың инвестициялық тартымдылығы
1.1. Қазіргі кезеңдегі ҚР аймақтық экономикалық саясат 8
ерекшеліктері
1.2. Аймақтар дамуының қазіргі жағдайы және олардың 15
инвестициялық тартымдылығы
1.3. Индустриялық – инновациялық стратегияның аймақтарда 24
жүзеге асу барысы
Тарау 2. Қазақстан Республикасының аймақтарының инвестициялық жағдайын31
талдау
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялаудың қазіргі 31
кездегі жағдайы
2.2. ЖШС Жеке батыр кәсіпорынының инвестициялық іскерлігі 45
Тарау 3. Аймақтың инвестициялық тартымдылығын көтеру жолдары және 55
инвестициялық тәуекелдерді төмендету мәселелері
3.1.Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану 55
мәселелері
3.2. Инвестициялық тәуекелдер мен оларды азайтудың әдістері 63
Қортынды 72
Пайдаланған әдебиеттер тізбегі
Кіріспе
Экономиканың негізі секторы болып сапалатын өнеркәсіпті қайта және
жанама индустрияландыру уақыт талабы болып отыр. Себебі, өнеркәсіп кез
келген мемлекет экономикасының түп қазығын құрайды десек, оны жоғары
деңгейге көтеру үшін инновациялық - инвестициялық ресурстармен қамтамасыз
ету бәсекеге қабілетті тауар өндіруге мүмкіндік берері сөзсіз.
Басқа мемлекеттермен салыстырғанда Қазақстанда өнеркәсіпті дамытуға
барлық жағдайдың бар екендігі белгілі. Шикізат қорларының молдығы, еңбек
ресурстары мен білімді және интеллектуалды мамандардың жеткіліктігі, жаңа
өндірістер құру үшін аймақтардың кеңдігі, жағрапиялық жағынан орналасу
тиімділігі, ішкі және сыртқы нарыққа шығудағы бірқатар артықшылықтар -
мұның бәрі өнеркәсіп салаларын, соның ішінде өңдеумен айналысатын
кәсіпорындардың алдында жаңа мүмкіндіктер ашады. Әрине, отандық
өнеркәсіптің қарқынды дамуына теріс әсерін тигізер факторлар мен кедергілер
жоқ емес.
Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады десек қателеспейміз:
- өтпелі кезеңдегі жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алуда
жіберілген қателіктер осы кезге дейін өзінің теріс жемісін беруде;
- кәсіпорындардағы табиғи және моралдық тозығы жеткен негізгі
қорлардың үлес салмағының басым болуы;
- жаңа техника мен технологияны, шикізат пен комплект бұйымдарын
импорттау өндіріс шығындарының артуына әсерін тигізеді, соның салдарынан
өнім бағасы қымбаттайды;
- отандық тауар өндірушілерді қолдау шаралары және импорт алмастыру
саясатын тоқтаусыз және табанды түрде жүргізудің болмауы;
- өндірісті кеңейту және әр-тараптандыруды жүргізуде өндіріс
басшылары өз мүдделерін тұтынушының талғамы мен талабынан жоғары қоюы;
- өнеркәсіп кәсіпорындарының сыртқы және ішкі инвестицияларға
мұқтаждығы, мемлекет бюджетіне тәуелсіз даму үшін өз қаржыларынан құралатын
амортизациялық, сақтандыру, резервтік, даму қорларын құра алмай
отырғандығы;
- өнеркәсіп салалары арасындағы салааралық, салаішілік компаниялар
мен фирмалардың аздығы;
- өндірістік инфрақұрылымның жетілмеуі, сонымен бірге, өнеркәсіпке
қызмет көрсетуші әртүрлі инновациялық, инжинирингтік, маркетингтік,
консалтингтік құрылымдардың ұсақ түрдегі қызметтерден аса алмауы және осы
сияқты көптеген мәселелер көлденең тұруда.
Сондықтан да Президенттің 2004 жылдың 19 наурызындағы Қазақстан
халқына жолдауында мемлекеттік қолдаудың оңтайлы рөлі, бір жағынан,
экономиканы барынша ырықтандырып, оның ашықтығына қол жеткізуге, екінші
жағынан - инфрақұрылымды жасау және белді салаларды дамытуға жеке меншік
секторды тарту жөнінде белсене жұмыс жүргізуде деп білемін деп атап өткен
[1, б.21].
Қазақстан өнеркәсібі кен өндіру, өңдеу және электр энергиясын, газ
бен су өндіру және бөлу секторларынан тұрады. Осы топтама бойынша талдау
жасап көретін болсақ, 2006 жылы статистика мәліметтері өнеркәсіп
өндірісінің 47,9%-ын -кен өндіру өнеркәсібі, 43,3%-ін - өңдеу өнеркәсібі,
8,8%-ды -электр энергиясын, газ бен су өндіру және бөлу алатынын көрсетеді.
Демек, кен өндіру мен өңдеу өнеркісіптерінің арасында алшақтық онша көп
емес. Экономикалық қызмет түрлері 2006 жылы 2003 жылмен салыстырғанда жалпы
өнеркәсіпте -2,0 есе, кен өндіру өнеркәсібінде - 5,7 есе, өңдеу
өнеркәсібінде - 2,27 есе, электр энергиясын, газ бен су өндіру және бөлу -
1,23 есеге артқан.
Стратегиялық даму болжамдары бойынша өңдеу өнеркәсіп салалары
Қазақстан экономикасының индустриялық негізін құрамақ.
Машина жасау, автомобиль шығару, авиация, мұнай-химия, жоғары
технологиялы электрондық техника өндіру- ғылыми жаңалығы жоғары, энергия,
материал, еңбек шығындарын үнемдейтін, бірақ қоршаған орта мен адам
деңсаулығына қаупі жоқ өнімдер өндіру өнеркәсіпті жаңа индустриялық
деңгейге көтеретіні анық.
Импорт көлемін азайту экспортқа бағытталған өнім өндіру барлық
дамыған және дамушы елдердің басты мақсаты. Бізде де бұл тұрғыда
мемлекеттік деңгейде, жергілікті органдар тарапынан аршынды қадамдар
жасалып, оң нәтижелер беріп отыр. Дегенмен, өңдеуші салалардың техникалық
деңгейін көтеруде машина жасау өнеркәсібін көтеруге барлық күш-жігер
салынуы тиіс деп ойлаймыз.
Себебі, көптеген кәсіпорындар техниканы, құрал-жабдықтарды
импорттауға мәжбүр. Минералды шикізатты өндіруден өңдеуге дейін, тамақ,
киім, ауыл шаруашылығы, көлік және құрылыстың техникасыз күні жоқ.
Республикада машина жасаудың ең қуатты өндірістері көлік және ауыл
шаруашылығына қажетті техника өндіруі тиіс.
Машина жасау кешенін дамытудың ұзақ мерзімдік стратегиясы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 9 қыркүйектегі қаулысымен бекітілді.
Онда оның негізгі даму бағыттары мен экономикаға қажетті салаларын көтеру
жолдары анықталды. Отандық ірі машина жасау зауыттары өзінің мүмкіндігіне
қарай жұмыс істеумен шектеліп, қуаттарын барынша толық қолдана алмай отыр.
Олар тапсырыс бойынша жұмыс істеп, өз профилінен ауытқып келеді.
Отандық өнеркәсіпті дамыту шараларына нарықтық тетіктерді тиімді
пайдалану мақсатында ресурстарды үнемді пайдалану, экологиялық
проблемаларды шешу, өндірістік құрылымды дамыту, өнеркәсіп салаларының
құрылымын жетілдіру, бәсекеге қабілетті жоғары тауар өндіру мүмкіндігі бар
өңдеу салаларына қолдау көрсету (мысалы, квота беру, монополияға қарсы
күрес, импорт алмастыру, демпингке қарсы тұру шаралары, бәсекелестікті
ынтыландыру және т.с.с), әлеуметтік-экономикалық мәні зор және ғылыми
перспективасы жоғары салаларды ынталандыру, кәсіпорындардың экспорттық
әлеуетін көтеру, өндірісте ғылыми жаңалықтарды енгізуде тәуекел деңгейін
темендетуге ықпал ету және тағы басқалар жатады.
Қазіргі таңда тағы бір маңызды мәселелер қатарына өнеркәсіпте жаңа
салаларды Қазақстанның экономикалық, географиялық ерекшелігіне қарай құру,
олардың құрылымын жетілдіре түсу болып саналады.
Ірі кәсіпорындар мен өндірістік жүйелер, кластерлер құру бәсекеге
қабілетті өнім өндіруге барлық жағынан жағдай жасайды.
Сонымен бірге, өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтеру үшін:
- өнеркәсіп салаларында фирмааралық кооперациялар кұру;
- әртүрлі дамыған елдердің компанияларының стратегиялық альянстарына
кіруге талпыныс жасау;
- ғылыми-өндірістік ресурстарды шоғырландыру арқылы шағын ғылыми-
техникалық кластерлер құру, экономикалық тиімді ғылыми парктер, шағын
бизнес инкубаторларын, технополистер мен аймақтық бірлестіктер құру;
- ҒЗТКЖ-ның әртүрлі субъектілері арасындағы қауымдастықты
ұйымдастыру;
- Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына кіру үшін өнеркәсіптің жоспарын құру,
оның басты мақсаты етіп ішкі және сыртқы нарықтағы қатаң бәсекелестік
күреске басымдылық көрсетуге бейім ірі өнеркәсіп кәсіпорындарын
ұйымдастыру, оларға мемлекет тарапынан қолдау көрсету шараларын жүргізу
қажет деп ойлаймыз.
Бұл мәселелерді шешудің төте жолы аймақтардың географиялық – табиғи,
әлеуметтік – демографиялық ерекшеліктеріне байланысты экономикалық дамытуды
инвестициялық тартымдылықты көтеру болып табылады.
Сол себепті Аймақтың инвестициялық тартымдылығын талдау
тақырыбынағы дипломдық жұмыс бүгінгі күні актуалды болып табылатын
Қазақстан аймақтарының инвестициялық саясатының проблемаларына
арналған.
Жұмыстың мақсаты – аймақтардағы инвестициялар процесін басқарудың
заңдылықты процесстерін анықтау болып табылады. Берілген тақырыпты
толығырақ айқындау үшін келесі мәселелер қойылды:
1. Қазақстан Республикасындағы жалпы инвестициялардың динамикасы мен
қазіргі кездегі жағдайына ерекше көңіл бөлу;
2. Аймақтардың инвестициялық саясатын қарастыру;
3. Ақмола облысының инвестициялық жағдайын талдау
4. ЖШС Жеке-батыр кәсіпорынының қаржылық және инвестициялық
іскерліктерін талдау;
5. Инвестициялық тәуекелдіктерді қарастыру.
Аталған жұмыс 3 тараудан және қортындыдан тұрады. Бірінші тарауда
Қазақстан аймақтарының экономикалық даму жағдайы мен инвестициялық
процестері қарастырылса, екінші тарауда Ақмола облысы және ЖШС Жеке-батыр
кәсіпорыны мысалында инвестициялық іскерліктің жағдай талданды, үшінші
тарауда аймақтың инвестициялық тартымдылығын көтеру жолдары қарастырылды
да, соңында жалпы жұмыс қортындысы келтірілді.
Аталған жұмысты орындау барысында отандық және шетелдің экономист -
ғалымдарының еңбектері, Қазақстан статистика агенттігінің мәліметтері,
Ақмола облысының экономикалық даму ақпараттары және ЖШС Жеке-батыр
кәсіпорынының бухгалтерлік есептіліктері пайдаланылды.
Тарау 1. Қазақстан Республикасының аймақтарының экономикалық дамуы және
олардың инвестициялық тартымдылығы.
1.1. Қазіргі кезеңдегі ҚР аймақтық экономикалық саясат ерекшеліктері
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзак мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.[2, б.42]
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық
даму жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін
аймақтық саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері
анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей
араласпағанмен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б.) араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді
қызмет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын
мемлекеттік реттеу - бұл олардың дамуының қажетті шарты.[3, б.214]
Нарықтық қатынастарды қапыптастыру барысында жүргізілген реформалар
аймақ аралық саралауды (дифференциация) тым күшейтіп жіберді. Нәтижесінде
жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша
республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті (1-кесте). Ал АҚШ-та
ең алдыңғы және ең артта қалған штаттарының арасындағы айырмашылық -
небәрі 1,8 есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына
шаққандағы жалпы аймақтық өнімнің ең жоғары көлемі - Атырау облысына, ал ең
төменгі көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр. 2006 жылғы деректер
бойынша осы екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАӨ-дегі айырмашылық 12 есе
болған.
Кесте 1
Жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім, мың теңге
Облыстар жылдар:
2002 2003 2004 2005 2006
Қазакстан Республикасы 121,5 157,8 168,4 172,3 266,9
Ақмола 87,1 94,7 95,8 98,1 157,6
Актөбе 124,2 162,5 185,4 200,1 285,9
Алматы 58,5 72,0 74,6 85,7 120,8
Атырау 288,6 581,7 698,2 701.5 1099,4
Шығыс Қазақстан 125,6 143,3 152.4 164,8 196,7
Жамбыл 44,0 50,2 56,4 60,0 91,2
Батыс Қазақстан 115,9 203,4 240,0 258,9 323,0
Қарағанды 150,8 197,2 201,4 202,5 272,2
Қызылорда 122,6 144,1 145,6 158,3 217,1
Қостанай 58,8 93,4 100,7 103,4 189,5
Маңгыстау 247,4 432,1 458,3 504,3 566,5
Павлодар 136,7 1 75.2 198,3 203,4 289,9
Солтүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71,3 147,8
Оңтүстік Қазақстан 55,1 61,1 67,5 71,4 110,3
Астана каласы 243,3 254,0 259 4 302 5 510,6
Алматы каласы 283,1 329 9 331,2 367,1 625,7
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, дағдарысты және
кедей ареалдардың кеңеюіне, аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету
механизмінің әлсіреуіне және аймақаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып
келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты
жүргізуді айтарлықтай қиындатады. Аумақтық әлеуметтік-экономикалық
теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен
байланысты болғанмен де, оларды жұмсарту қажеттілігі айқын. Мемлекеттің
тұтастығын сақтауға ұмтылған бір де бір мемлекет аумақтық теңсіздіктердің
соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің тәжірибесі
де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму
қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу
стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. ¥лттық экономиканың тұрақты
өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша
мүмкін емес. Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
кағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
- шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
- индустриялық дамыған;
- агроөнеркәсіптік;
- дағдарыстық.[3, б.97]
Бірінші топ - стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың
айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды
дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасының дағдарыстан
шығару және тұрақтаңдырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары
үшін төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
- өндіріс қарқынының төмендеуі;
- халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
- жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздыктың жоғары деңгейі);
- демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету
саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б.[3,б.99]
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар - бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен-өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
аймақтардың даму барысына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
аймақтық саясаттың маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір аймақ үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша аймақтар өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Аймақтық саясатты нақты қалыптастыру үшін еліміздің кеңістікті
айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегілер:
- еліміз аймақтарының табиғи-климаттық жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және ауқымы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық, сондай-ақ
пайдалы қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайына және
халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
- аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар
артып, бағаның өсуі туындайды. Бұл аймақтың көлік және байланыс
қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық даму деңгейіне ықпал
етеді;
- инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- елдің экономикалық даму тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
- институционалдық фактор: жалпы және аймақтық саясаттың нысандары,
саяси жағдайы, аймақтың даму тарихы және т.б.;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерімен
қамтамасыз етілуі, өндірістік инфрақұрылым;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б;[4, б.117]
Сурет 1. Аймақты басқару жүйесі және оның мемлекеттік реттеу жүйесінің орны
- орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
- орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді
жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.[4, б.105]
Сонымен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
аймақтық саясаты ең алдымен шектен тыс аумақтық теңсіздіктерге жол бермеу
және оларды тегістеу саясаты болуы тиіс. Бұл жағдайда орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тепе-теңдігі қажет. Осыған орай аймақтық дамудың
шешілуін әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени, демографиялық
және т.б. шаралар жүйесін талап ететін сан қырлы проблема ретінде
қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама
өзгермелі болып келеді. Әрбір аймақтың ерекшеліктеріне қарай, кейбір
аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы үшін жалпы
құқықтық режимді қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық
белсенділікті ынталандыру қажет, келесі біреуінде, аймақтық экономикаға
экономикалық және әкімшілік әсер ету әдістері қажет т.б.[5, б.57]
Экономикалық саясат, еліміздің және оның жекелеген аймақтарының
экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге және қойылған мақсаттарға жетуді
көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы тиіс. Ал, аймақтық саясаттың мәні
жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару болып табылады.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде
аймақтық дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп
қарастырады:
- әділдік, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұрмыс-жағдайына
жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
- тиімділік, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайын көтеру мақсатында әр
аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану талап етіледі.[6, б.151]
Бұл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс
кезеңінде екінші мақсат алдыңғы орынға шығады.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай
басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр. Соған сәйкес
қалыптасқан теориялық негіздерге жүгінейік. Жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізеді:
- мақсаттар қою арқылы;
- белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
- ресурстарға шектеу қою арқылы.
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады, Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкімітпен қоса аймақтық билік орғандарымен де жүргізілуі тиіс. [3, б.49]
Аймақтық саясатгы жасақтаудың мәні аймақты басқару функцияларын бөлу
қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде аймақтық саясатты жүзеге
асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді жасақтау
болып табылады (2-сурет).
Сурет 2. Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде - экономикалық мақсаттар, ал экономикалық
өсу кезеңінде әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
2. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта
құру тек ірі, жалпы-мемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурстардың
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
аумақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне жеткізу, бірақ мұндай
жағдай халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс;
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру;
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандыру аймақтық деңгейдегі басқару функциялары рөлінің
өсуіне алып келеді.
1.2. Аймақтар дамуының қазіргі жағдайы және олардың инвестициялық
тартымдылығы
Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды
дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық
өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-
ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны
тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, сонымен қатар шағын
және орта бизнесті дамыту сияқгы мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл
бөлініп, нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда.[5,б.61]
Соның нәтижесі ретінде 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп
өндірісі көлемінің өсуі Қазақстанның барлық аймақтарында байқалады. Ең көп
өсуге Қызылорда облысында (18,7%) қол жеткізілсе, ең аз өсу Атырау
облысында (0,3%) орын алды. Өнеркәсіп өндірісінің орташа республикалық
деңгейі еліміздің 11 аймағында асып түсті.
Ауыл шаруашылығы саласына келер болсақ, 2006 жылғы бағалау бойынша
тұтастай республикада ауыл шаруашылығы-ның жалпы өнімінің көлемі ағымдағы
бағамен 606,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2005 жылғы тиісті кезеңдегіден 1,4%
артық.
2006 жылы жалпы аймақтық өнім халықтың жан басына шаққанда 266,9 мың
теңгені құрады, оның ең жоғары көлемі Атырау (1099,4 мың теңге), Маңғыстау
(566,5 мың теңге) облыстарында және Алматы (625,7 мың теңге) мен Астана
(510,6 мың теңге) қалаларында байқалады.
Кесте 2
Қазақстан аймақтарының негізгі сипаттамалары
Аймағы, Халық ХалықтыңХалықтыңАудан
мың шар-саны, тығызды-жалпы дар
Аймақ шы км. мың адамғы, санын- барлы-ғы
адам дағы
шаршы үлес
км.
Ақмола 1 1 3 12 12
Ақтөбе 16 21 41 62 62
Алматы 9 9 10 17 26
Атырау 46 68 119 232 244
Шығыс Қазақстан 16 21 38 39 35
Қарағанды 2 2 3 5 10
Қостанай 18 59 131 167 194
Қызылорда 21 23 33 55 62
Маңғыстау 14 7 10 17 20
Солтүстік Қазақстан 7 14 10 16 30
Павлодар 16 11 37 57 48
Оңтүстік Қазақстан 15 18 25 27 22
Батыс Қазақстан 6 4 7 6 8
Жамбыл 7 4 16 26 22
Астана қаласы 39 43 59 90 110
Алматы қаласы 22 28 54 115 131
Кесте көрсеткендей, негізгі капиталға инвестициялар зерттеу жылдары
бойында өсу үстінде.Ең қомақты инвестициялар Атырау облысына келеді де 2003
жылғы 46 млрд.тенгеден 2007 жылы 244 млрд. тенгеге немесе 5,3 есе
артқан.Сол сияқты Астана және Алматы қалаларында үлкен көлемді
инвестициялық салымдар байқалады. Ал басқалармен салыстырғанда Ақмола
болысы бойынша негізгі капитал инвестициялары мардымсыз болып отыр. Ол 2003
жылғы 1 млрд. тенгеден 2007 жылғы 12 млрд. тенгеге ұлғайып 12 есе өскен.
Қолайлы инвестициялық климат қалыптастыруда салықтық режим шешуші роль
атқарады. Шетелдік инвесторлар үшін Қазақстанда бірқатар маңызды
жеңілдіктер қарастырылған, атап айтқанда, шығындарды ауыстыру мерзімі 7
жылға дейін ұзартылған, салықтық саясаттың жиі өзгеруіне қарамастан, олар
инвестицияны жүзеге асыру сәтінен бастап 10 жыл ішінде заңдардағы
өзгерістерден кепілдендірілген.
Экономика салалары бойынша негізгі капиталға инвестициялар жасау,
Қазақстан үшін маңызды мәселе болып отыр. Оны келесі кестеден көруге
болады.
Кесте 5
Экономика салалары бойынша негізгі капиталға
инвестициялар, млрд.тенге
Экономика салалары 2003 2004 2005 2006 2007
жыл жыл жыл жыл жыл
Жалпы өнеркәсіп 156 216 386 551 579
Тау-кен өнеркәсібі 93 155 297 418 452
Өңдеу өнеркәсібі 43 42 72 105 101
Электр энергиясын, 20 19 17 28 26
газ және суды өндіру
және бөлу
Көлік және байланыс 26 26 57 105 104
Құрылыс 16 13 21 41 43
Экономиканың басқа 54 76 124 234 316
салалары
Кесте көрсеткендей негізгі капиталға инвестициялар жалпы өнеркәсіп
бойынша 2003 жылғы 156 млрд.тенгеден 3,7 есе артып 2007 жылы 579
млрд.тенгені құраған. Аса жақсы қарқынды инвестициялар тау-кен өнеркәсібі
бойынша байқалады және 2007 жыл аяғында 452 млрд.тенгені құраған, ал ол
2003 жылдан 4,9 есе көп. Жалпы халық шаруашылығының барлық салалары
бойынша негізгі капиталға инвестициялар сомасы өсу үстінде.
Осы инвестицияларды меншік формалары бойынша жіктесек келесі жағдай
байқалады. (кесте 6)
Кесте көрсеткендей, мемлекеттік кәсіпорындар бойынша инвестициялар
сомасы 2003 жылғы 66 млрд.тенгеден 2007 жылы 262,1% өсіп, 173 млрд.тенгені
құрады. Жекеменшік формадағы кәсіпорындар бойынша 2003 жылғы 157 млрд.
тенгеден 342,0% ұлғайып, 2007 жылы 537 млрд.тенгені құрады. Мемлекеттің
қатысумен құралған кәсіпорындар бойынша инвестиция сомасы 3,5 есе артып
2007 жылы 88 млрд.тенгені құрады. Шетелдің қатысумен ортақ кәсіпорындар
бойынша инвестициялар жедел дамуда. Ол 2003 жылы 96 млрд. тенгені құраса,
2007 жылы 284 млрд. тенгеге дейін ұлғайды және өсімі 295,8% ұлғайды.
Кесте 6.
Меншік формалары бойынша негізгі капиталға
инвестициялар млрд.тенге
Меншік формасы 2003 жыл2004 2005 2006 2007
жыл жыл жыл жыл
Мемлекеттік 66 61 67 137 173
Жеке 157 238 348 500 537
кәсіпорындар меншігі36 37 103 146 165
Мемлекеттің 25 24 65 92 88
қатысуымен (шетелдің
қатысуынсыз)
кәсіпорындар меншігі
Шетелдің қатысуымен 96 177 180 262 284
ортақ кәсіпорындар
меншігі
2007 жыл бойынша негізгі капиталға тартылған инвестиция 1193,1
млрд.теңгені құраған, бұл 2006 жылмен салыстырғанда 19%-ке артық.
Инвестициялардың өсімі республиканың 13 аймағында байқалады. Инвестициялық
қызметте аса қолайлы жағдай Жамбыл (1,8 есе), Қызылорда, Алматы, Солтүстік
Қазақстан, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау облыстарында (1,3-1,6 есе),
Қостанай, Ақмола, Қарағанды облыстарында (10-17%) байқалған.
Инвестициялар көлемінің азаюы 2006 жылмен салыстырғанда Павлодар,
Маңғыстау, Шығыс Қазақстан облыстарында байқалып отыр. Тұрғын үй құрылысына
тартылған инвестициялар көлемінің өсуі байқалған.
2005 жылы тұрғын үй құрылысына 22,44 млрд. теңге инвестиция
бағытталған, бұл 2004 жылға қарағанда 47%-ке артық және 1218 мың шаршы метр
аумағындағы тұрғын үй пайдалануға берілген, бұл 2004 жылға қарағанда 8,6%
артық. 2006 жылы тұрғын үй құрылысына 27,17 млрд.теңге бағытталған, бұл
2004 жылмен салыстырғанда екі есе көп. Пайдалануға 1493,1 мың шаршы метр
тұрғын үй берілген, бұл 2005 жылы 122,6%-ті құрайды
Тұрғын үйді енгізудің жалпы көлемінің құрылымында басты орынды
мемлекеттік емес ұйымдардың қаражаттары алып отыр. Атап айтсақ, 2003 жылы
олар 92%-ті құраса, оның ішінде халық қаражаты - 73% болған.
2007 жылы 11 аймақта салынған тұрғын үй көлемдері 2006 жылғы деңгейден
асып кеткен. Аса белсенді тұрғын үй құрылысы Маңғыстау облдысында
жүргізілуде, онда тұрғын үйлер енгізу көлемі 2003 жылмен салыстырғанда 2,4
есе өскен.[13,13-18]
2006 жылдың 28 мамырынан бастап Standard & Poor халықаралық рейтингтік
агенттігі Қазақстан міндеттемелері бойынша “ВВ” дан “ВВ+” ға дейінгі
шетелдік валютада ұзақ мерзімді несиелік рейтингтердің және
“ВВ+ОңтайлыВ”дан “ВВВ-ТұрақтыА-3”ке дейінгі ұлттық валютада
міндеттемелері бойынша несиелік рейтингтердің өскендігі жөнінде жариялаған.
Рейтингтердің өсуі қазақстан экономикасының ықтимал мүмкіндіктерін тұрақты
нығайтуды, сондай-ақ мемлекеттік бюджет тапшылығы мен мемлекеттік борышты
төмен деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік беретін үкіметтің салмақты саясатын
бейнелейді.
Қазақстанның несие қабілеттіліг оның сырқты өтімділігіне де
негізделеді. Ағымдағы операциялардың саны бойынша тапшылық өткен жылғы ЖІӨ-
нің 2,5%-мен салыстырғанда 2007 жылы 0,3%-ке бағаланып отыр; әсіресе
мұнайгаз секторында импорттың баяу өсуі мен экспорттың күшеюіне байланысты
оның әрі қарай кемуі болжанып отыр. S&P жыл сайын ЖІӨ-нің 6-7% мөлшерінде
тікелей шетелдік инвестициялар ағымы есебінен тапшылықты қаржыландыру
жалғасып отырғандығын да айқын көрсеткен.
Кері сәттер ішінен агенттік әлсіз институционалдық және құқықтық
жүйелер қатарында басқарудың жоғары орталықтандырылған және тұнық емес
жүйелерін бөліп қарастырған. Бұл факторлар Қазақстанның несие
қабілеттілігіне керіс әсерін тигізіп отыр және ұқсас несиелік рейтингтері
бар елдерге қарағанда мемлекеттік саясаттың өте төмен бағыныштылық
механизмін жасауға негізделген. Бұл әлсіз экономикалық құрылыммен және
төмен деңгейлі табыспен сәйкес келіп отыр.
Соңғы бірқатар жылда Қазақстан экономикасының динамикалық дамуы
байқалады. Бұл процесс жалпы макроэкономикалық жағдайдың жақсаруымен,
өткізіліп жатқан ақша – несиелік және салық – бюджеттік саясатпен,
минералды қорға деген қолайлы бағалармен әрі өткізіліп жатқан құрылымдық
реформалармен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті 2007 жылдың 1 қаңтарына
сәйкес 46,7 млрд. тенге көлемінде профицитпен орындаған. Бұл ЖІӨ - нің 0,6
пайызын құрайды. 2007 жылдың 1 қаңтарына Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджетке келіп түскен түсім көлемі – 1953,4 млрд. тенге.
Мемлекеттегі экономикалық тұрақтылық пен тартымды инвестициялық жағдай
мелекет имиджіне оңтайлы әсерін тигізді. ТМД елдерінің ішінде Қазақстан
бірінші болып алдыңғы қатарлы халықаралық рейтинг агенттіктерінен
инвестициялық класс рейтингін алды.
Жергілікті бюджет пен Жалпы Аумақтық Өнімді (ЖАӨ) Қазақстан
экономика саласына бағытталған несиелердің өсімімен салыстырғанда
несиелердің өсімі әлдеқайда озғанын байқатады. Бұл жағдай банктердің
активті түрде несие қорларын бір ортаға жинақтап, оларды табысы
жоғары жобаларға орналастыру мүмкіндігін дәлелдейді. Сонымен қатар
Қазақстанның банк саласындағы нәтиженің оңға басқанын, әрбір банктің
нарықтық іске қосқан үлесін, банк операцияларының ұлғаюымен байланысты
инвестициялық нарықтың дамуын мойындауымыз қажет. Инвестиция
саласында банк қорлары ірі қалалардағы бағасы қымбат жылжымайтын
мүлікті сатып алуға, саудалық қызмет ету саласына, білім беру
кешеніне бағытталады.
Қазақстан Республикасы санақ агентігінің деректері бойынша 2007
жылы халықтың шынайы табысы 2006 жылмен салыстырғанда 14,2 пайызға
өсті.
Екінші дәрежелі банк несиелері кестесінде 2005 – 2007 жылдардың соңғы
кезеңіндегі мәліметтер берілген. Бұл кестеде ұлттық әрі шетел валютасында
берілген несиелер, сонымен қатар қысқа және ұзақ мерзімді несиелер
көрсетілген. 2005 жылмен салыстырғанда 2007 жылы берілген несиелер
көлемі 3 251 646 млн. теңгеге өсті.
Кесте 7
Екінші дәрежелі банктердің несиелері (кезең соңына млн. тенге)[12]
31.12.05 31.12.06 31.12.07 +-20042006
Барлық несиелердің 1 484 010 2 592 090 4 735 656 3 251 646
саны
Ұлттық валютада 714 071 1 255 882 2 460 024 1 745 953
Шетел валютада 769 939 1 336 208 2 275 632 1 505 693
Несиелердің жалпы
санынан:
Қысқа мерзімді 508 596 869 136 1 286 770 778 174
Ұзақ мерзімді 975 414 1 722 953 3 448 886 2 473 472
Оның ішінде 1 745 953 млн. теңге көлемінде ұлттық валютада, ал
1 505 693 млн. теңге шетел валютасында берілген. Осының негізінде
шетел валютасымен берілген несиелерге қарағанда ұлттық валютамен
берілген несиелер 240 260 млн. теңгеге көбірек болғанын байқаймыз.
Сонымен бірге бұл кестеде қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер
көрсетілген. 2004 жылмен салыстырғанда 2007 жылы қысқа мерзімді
несиелер 40 пайзға көп берілсе, ұзақ мерзімді несиелер 29 пайызға өсті.
Сурет 3. Екінші дәрежелі банк несиелері.
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келе 2006 жылы
берілген жалпы несиелердің саны 32 пайызға өсті деген қорытындыға
келеміз.
Біздің мемлекетімізідің стратегиялық мақсаты – көмірсутекті
шикізатқа деген дүниежүзілік бағаның коньюктурасына тәуелділікті
азайту. Дүниежүзілік экономика тәжірибесі көрсеткендей, бұл мәселені
шешудің жалғыз жолы – экономиканың кең көлеміндегі диверсификациясы.
Бұған қол жеткізу үшін кіші кәсіпорындарды дамыту қажет. Кіші
бюджеттің дамуы әртүрлі саладағы: әлеуметтік (жұмыссыздықтың азаюы,
мемлекеттегі экономикалық белсенді халықтың потенциалының өсуі),
экономикалық (салық түсімінің көбеюі, экономика салаларының дамуы, ЖІӨ
өсуі), саяси (мемлекет егемендігінің нығаюы) мәселелерді шешеді.[13,37б.]
Нарықтық экономика мен әлеуметтік саладағы тұрақтылық кіші орта
бизнеспен тікелей байланысты екендігін түсіне отырып, кіші орта бизнесті
қолдау мен дамыту мемлекет пен қаржы секторы саясатындағы басты
бағытқа айналдырды.
Кіші және орта бизнесті дамыту маңыздылығы Қазақстан
Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында көрсетіліп,
кіші орта бизнесінің негізгі даму бағыттары Қазастан Республикасы
Мемлекеттің кіші кәсіпорындарды қодау заңында бекітілген. Кіші орта
бизнесті қолдау мен дамытудың практикалық шаралары жалпы мемлекеттік
және жергілікті кәсіпорындарды қолдау мен дамыту бағдарламалары
арқылы жүзеге асырылады.
Бүгінгі күні кіші орта бизнесінің дамуымен байланысты туындаған
ең өзекті мәселе – оның қарқынды өсіп келе жатқан қаржы қорларын
қажеттенуі. Бұдан кіші орта бизнесті қолдаудағы екінші дәрежелі банктер
мен өзге де қаржы институттардың маңыздылығы анықталады.
Бұл кестеде кіші кәсіпкерлік субъектеріне коммерциялық банктердің
берген несиелері туралы, сонымен бірге несие бойынша сыйақы
мөлшерлері туралы мәліметтер берілген.
Кесте 8
Кіші кәсіпкерлікке банктердің берген несиелері және несие бойынша
сыйақы мөлшері[12]
2005 2006 2007
Млн.KZT % Млн.KZT % Млн.KZT %
Барлық несие 520 333 15,0 709 677 14,7 1 152 244 14,1
саны:
Соның ішінде:
Ұлттық валютада:350 342 15,7 499 357 15,3 762 145 14,6
Қысқа мерзімді 237 539 15,9 324 429 15,4 427 685 14,7
Ұзақ мерзімді 112 802 15,2 174 932 15,0 334 460 14,5
Шетелдік 169 991 13,8 210 320 13,3 390 100 13,1
валютада:
Қысқа мерзімді 73 583 13,8 68 207 12,6 146 288 12,6
Ұзақ мерзімді 96 408 13,8 142 113 13,7 243 812 13,4
Көріп отырғанымыздай 2004 жылдан кіші бизнеске беріген несие
көлемі 631 911 млн. теңгеге өсті, ал сыйақы мөлшері 15% - 14,1% - ға
дейін түсті. Ұлттық валютамен берілген несиелер де бұл кезең ішінде
350 342 млн. теңгеден 762 145 млн. теңгеге дейін өсті. 2007 жылдың
соңғы кезеңінде шетелдік валютамен берілген несиелермен салыстырғанда
372 045 млн. теңгеге төмен.
2007 жылдың соңында жыл ішінде несие алушылардың түріне қарай
құрылымдық талдау өткізілді. Талдау нәтижесінде банктер жеке
тұлғаларға – 62,9% , заңды тұлғаларға – 37,1% несие берген. Өткен жылмен
салыстырғанда бұл арақатынас 46,9% бен 53,1% құраған. Бұдан екінші
дәрежелі банктердің жеке тұлғаларды несиелендірудің өсу бетанысы
байқалады.Бұл тұтынушылық секторда қарыз қорының шоғырланғанын
дәлелдейді, әрі бұл бетаныс соңғы бес жыл ішінде байқалады.
Бұл нарықта өте күшті әрі қатты бәсеке дамуда (соңғы жылдарда
алынған екінші дәрежелі банктердің филиалдары мен бөлімшілер санының
өсуі бұнын анық дәлелі). Бұндай жағдай клиентке ыңғайлы жаңа
өнімдерін жасап, оны тұтыну және ипотекалық несие саласына енгізу
алғышарттарын тудырады. Жылжымайтын мүлікке деген бағаның өсуі жеке
тұлғалардың ипотекалық несие алуына әсер етті, яғни ипотекалық
несиенің көлемін өсірді. Жеке тұлғаларды несиелендірудің өсуі де
осыған байланысты. Әрі банктерде жеке тұлғаларды несиелендірудің
пайыздық бөлігін көбейту әрі қарай жалғастыра бермек.
Қазақстан Республикасының санақ агенттігінің деректері бойынша
2007 жылы халықтың шынайы табысы 2006 жылмен салыстырғанда 14,2
пайызға өсті.
Сол сияқты 2006 жылмен салыстырғанда, 2007 жылы берілген
несиелердің жалпы көлемі орта есеппен алғанда бір ай ішінде 1,6
есе өссе, құрылыс пен пәтер алуға азаматтарғаберілген ипотекалық
несиелер орта айлық көлемінде 3,2 есе өсті. Жалпы несиелердің ішінде
құрылыс пен пәтер алуға берілген ипотекалық несиелер 80 пайызын
құрайды. Бұл 2007 жылдың қорытынды есебі. Ипотекалық несиелендірудің
қарқынды дамуы – қаржы жүйесінің дамуының объективті шарты.
Сонымен қатар ол экономиканың өсуімен байланысты. Себебі
халықтың жинақтау қоры орналастыруды қажет етеді, бұл жағдай халық
сұранысын (әсіресе пәтерге) тудырады. Бұны қанағаттандыру үшін
ұзақ мерзімді ақшалай қаражат қарызын алу қажеті туындайды.
Сонымен, 2005 – 2007 жылдар аралығында банктердегі жалпы несие
көлемі үш есеге өссе, халыққа берілген несие көлемі жеті есеге
өсті.
Кесте 9
Банктердің халықты ипотекалық несиелендіру (кезең соңында, млн.
теңге)[12]
31.12.05 31.12.06 31.12.07 +-
20052007
Барлық несиелердің саны: 99 366 220 504 396 119 296 753
Оның ішінде:
Ұлттық валютада: 11 439 45 181 120 820 109 381
Қысқа мерзімді 305 105 819 514
Ұзақ мерзімді 11 135 45 076 120 000 108 865
Шетел валютасында: 87 927 175 323 275 300 187 373
Қысқа мерзімді 290 198 335 45
Ұзақ мерзімді 87 637 175 125 274 964 187 327
Кестенің қорытындысында көріп отырғанымыздай 2005 жылдан 2007
жылға дейін берілген ипотекалық несиелердің жалпы саны 25 пайызға
өсті. Соның ішінде ұлттық валютада берілген несиелер 10 пайызға ,
шетел валютасында берілген несиелер 32 пайыз. Осы кестенің негізінде
ұзақ мерзімді ипотекалық несиелерге деген сұраныс жоғары екендігін
байқаймыз. Ұлттық валютада ұзақ мерзімге берілген несиелер 2007
жылдың соңында 120 000 млн. теңгені құрады. 2005 жылмен салыстырғанда
ұзақ мерзімді несиелер 10 пайызға өсті. Шетел валютасында ұзақ
мерзімге берілген несиелер 274 964 млн. теңгені құрады. 2005 жылмен
салыстырғанда 32 пайызға көп. Айтылғанның бәрін қорытындылай келе,
ипотекалық несиелерге деген сұраныстың 2005 жылдан бастап 25 пайызға
өскенін байқаймыз.
Ірі заңды тұлғалардың төмендеуінің бір себебі – шетелдік
несиелер мен инвесторларды қатыстыру мүмкіндігі.
АФН мәліметтері бойынша, 2007 жылдың 1 наурызында мемлекеттің
банк секторына 33 екінші дәрежелі банк кірді. Оның 14 – ті шет елдің
қатысуымен (9 еншілес банктер – Қазақстан Республикасының резидентігіне
жатпайды).
Банктердің барлық активтерінің жиынтығы ақпан айы ішінде 478,5
млрд. теңгеге (5,5%) өсіп, 9 114,5 млрд. құрады. Соның ішінде банк
секторының өзіндік капиталының есеп айырысуы 1 213,8 млрд. теңгені
құрап, ағымдағы жылдың ақпан айында 29,3 млрд. немесе
2,5%өсті.[капитал]
Банктің несиелік портфелі (банкаралық қарызбен есептегенде) ақпан
айы ішінде 276,7 млрд. теңгеден (4,6%) 6 243,3 млрд –қа дейін өсті.
Агенттіктің мәліметтеуі бойынша заңды және жеке тұлғалардан
тартылған жалпы салымдардың мөлшері (банк және халықаралық қаржы
ұйымдарын есептегенде) 5 409,7млрд. теңгені құрап, 14,1 пайызға өсті.
Соның ішінде заңды тұлғалардың салым мөлшері 17,4 пайызға өсіп, 4
316,4 млрд. теңгені құрады. Ал жеке тұлғалардың салымдары 1 093,3
млрд. теңгені құрап, 2,9 пайызға өсті.[14, 53б.]
Орташаландырылған сыйақы мөлшері 2007 жылдың 1 қаңтарына ұлттық
валютада берілген несиелер бойынша – 18,2% (2006 жылдың 1 қаңтарында –
18,5%), шетел валютасында берілген несиелер бойынша – 13,4% (2006
жылдың 1 қаңтарында – 15,2%), қысқа мерзімді несиелер бойынша – 16,4%
(2006 жылдың 1 қаңтарында – 19,5%), ұзақ мерзімді несиелер бойынша
16,8% (2006 жылдың 1 қаңтарында – 18,1%) құрайды. Өткен жылмен
салыстырғанда несиенің барлық түрлері бойынша пайыздық мөлшердің
төмендеуі жалғасыда. Төмендеуінің ең маңыздысы қысқа мерзімді
несиелерде байқалады. Ол 3,1% құрайды. Банктер арасында клиенттер үшін
бәсекелерінің күшеюі, несие сыйақысының мөлшерінің төмендеуіне
әкеледі.
Өндірісті несиелендіру көлемі күні бүгінге дейін аз мөлшерде,
несие портфелінің жалпы көлемінің 3,2% құрайды. Бірақ көлемінің
төмендеуі жіберілген, 2006 жылы өндірісті несиелендіру көлемі 8,8%
құраған. 2007 жылы өндіріске салынған несиенің жалпы абсолютті көлемі
556,4 млн. теңгеге төмендеді. Өндіріс саласында банктер азық – түлік
өндірісін, баспахана ісін, тоқыма өнімін шығаруға несиелерін салуға
тырысады. Қалған салаларды несиелендіру мөлшері аз. Жалпы несиелеу
көлеміндегі кіші бизнестің мөлшері жыл басынан 26,0% өсті, ал 2007
жылдың желтоқсанында 30,1% құрады. Соның ішінде кіші кәсіпкерлік
бойынша орташаландырылған сыйақы мөлшері 15,4% құрады (2005 жылдық
желтоқсанында – 16,4%).
Банктердің кіші бизнестегі несиелендіретін негізгі салалары, кіші
бизнеске салынған жалпы несие көлемінің 72,0% құрайтын ауыл
шаруашылығы, сауда мен өндіріс болып табылады.
Мерзімі өтіп кеткен қарыздардың мөлшері жалпы салынған несиелер
ішінде өткен жылда 0,01% - дан 0,05% - ға дейін өсті.
Жалпы, 2007 жылы несие нарығы дамуының қорытындысына талдау
жасау арқылы, келесі жағдайларды айқындауға болады: екінші дәрежелі
банктерде несиелендіру көлемі өткен жыл ішінде қарқынды жылдамдықпен
өсті, соның ішінде тұтыну саласын несиелендіру қарқыны ұдайы еді, ал
бұл болашақта банктің несие портфелінің сапасына әсерін тигізеді.
2.2. ЖШС Жеке батыр кәсіпорынының инвестициялық іскерлігі
ЖШС Жеке батыр кәсіпорыныны Кокшетау қаласы, Әуезов 184 мекен-
жайында орналасқан. Ол 2002 жылы жеке меншік формасында құрылды және заңды
тұлға болып табылады. ЖШС Жеке батыр Көкшетау қаласының әділет
басқармасында тіркелген. Тіркеу куәлігі № 830-1902-ЖШС 2 желтоқсан 2002
жыл. СТН 032600000466 Көкшетау қаласының Салық комитеті 2006 жылдың 4
шілдесінде берген. ҚҚС №0016315 төлеуші ретінде аталған салық комитетіне
2002 жылдың 21 қаңтарында тіркелді.
ЖШС Жеке батыр жарғысына сәйкес келесі іскерліктермен айналысады
және айналысу құқығы бар:
- құрылыс – монтаж жұмыстары;
- мейрамхана, қонақ үйі;
- бөлшек сауда қызметтері;
- туристік бизнес;
- ауыл шаруашылығы.
Аталған кәсіпорынның басты мақсаты өз іскерлігі негізінде максималды
пайда табу және құрылтайшыларының, жұмыскерлерінің әлеуметтік жағдайын
көтеру.
Өндірістік бағаны қорыту үшін-кәсіпорынның шаруашылық жағдайынан
негізгі техника-экономикалық көрсеткіштерін келесі кестені құру арқылы
талдаймыз. ЖШС “Жеке батыр”кәсіпорынның жағдайын кешенді ерекшеліктерін
кезең талдау көрсеткіштері төмендегідей көрсетілген.
Салыстыра келе техника-экономикасымен талдау көрсеткіштермен 2005-2007
жылдар кезеңімен келесі қорытынды жасауға болады.
Кесте 10
Негізгі шаруашылық- экономикалық көрсеткіштердің жағдайы
ЖШС “Жеке батыр”.
жылдар Базистік Абсолютті
Салысты жылдар к ауытқуы
№ Көрсеткіштер ру қатынасы (+,-)
бірлігі %
2006 2007
20052004
1. Сатудан түскен мың.тг 170448 179940 105,6 9492
табыс.
2. Өнімнің өзіндік мың.тг 34225 35988 105,2 1763
құны.
3. Жалпы табыс. мың.тг 136223 143952 105,7 7729
4. Орта тізімдік адам 161 157 97,5 -4
саны.
5. Өнімділік мың.тг 1059 1146 108,2 87
6. Салық салуға мың.тг 14803 19322 130,5 4519
дейінгі табыс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz