Қарулы Күштер тылы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының Қарулы күштері 5
1.1Қазақстан Қарулы Күштерінің құрылуы 5
1.2Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің жарғылары туралы ұғым
11
1.3Қазақстан Қарулы Күштері қатарында әскери қызметшілердің
негізгі міндеттері 14
2 Қазақстан армиясы 18
2.1Қазіргі Қазақстан армиясы 25
2.2Республикалық Ұлан арнаулы әскери құрамасы 31
2.3Қазақстан Республикасының әскери доктринасы 37
2.4Қазақстан Армиясының қарулары 38
2.5Тұңғыш қазақ генералы 40
2.6Әскерлердегі негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары 41
3 Қазақстан Республикасының Конституциясы мен егемендігін қорғау
48
3.1Қазақстан қарулы күштерінің болашағы 55
Қорытынды 58
Әдебиеттер тізімі 59
Қосымша А 62
Қосымша Б 66
Қосымша В 70
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның Қарулы Күштеріне биыл 26
жыл толды. Қазақстан Армиясының тарихы 1992 жылы 7 мамырда Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсултан Әбішұлы Назарбаевтың Қарулы Күштерді
құру туралы Жарлығына қол қойған күннен бастау алады. Осы жиырма алты жыл
ішінде еліміздің қорғаныс қабілеті нығайып, шекарасы бекемделді. Жоғарғы
Бас Қолбасшының тікелей бастамасымен жоғары жауынгерлік әзірліктегі армия
құрылды деуге толық негіз бар. Қарулы күштер – елдің тірегі, қорғаны,
тыныштығының тірегі, тұтастығының кепілі болып саналады.
Қазақстан Республикасының Қорғанысы мен Қарулы Күштері туралы Заңда
Отанды қорғау және Қазақстан Қарулы Күштерінде қызмет ету халық пен
мемлекет аясындағы Конституциялық міндеті мен парызы болып табылады деп
көрсетілген. Өз Отанының қорғаушысы болуға Қазақстанның әрбір азаматы
міндетті. Сондықтан да бүгінгі таңда елімізге дені сау, батыл, білімді,
тәрбиелі, отансүйгіш азамат қажет. Қазіргі заман ағымы жетіншектерді оқыту
мен тәрбиелеуде қоғам алдында қатаң талаптар қойып отыр. Өскелен ұрпақты
еліміздің білімді де отансүйгіш патриоттары етіп тәрбиелеу үшін ұстаздарға
аянбай еңбек ету керек. Соның ішінде мектептегі алғашқы әскери дайындық
пәнінің оқытушы-ұйымдастырушысының оқушыларға әскери партиоттық тәрбие
берудегі міндеті мен жауапкершілігі зор.
Мектепте алғашқы әскери дайындық пәнін оқыту барысында оқушыларға
Қазақстан Республикасын қорғау жөніндегі Конституциялық құқықтарын
ұғандыру, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің сипаты мен мақсатын,
оның бүгінгі тыныс-тіршілігі туралы мол мағлұматтар беру арқылы, әскери іс
пен азаматтық қорғаныстың негіздерін түсіндіру олардың олардың бойында
отансүйгіш патриоттық сезімді қалыптастырады.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстанның Қарулы Күштерінің құрылуы,
Қазақстанның Қарулы Күштерінің міндеттері мен қызметін қарастыру, Қазақстан
Қарулы Күштері қатарында әскери қызмет атқарудың мән-маңызын айқындау,
қалыптасу, даму жағдайларын нақтылап, Қазақстан Армиясының қызметін,
Қазақстан Армиясының құрал-жабдықтарының түрлерін қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- тақырып аясындағы зерттеу жұмысы, қосымша мәліметтермен жұмыс,
аталмыш тақырыпқа сай деректер мен қосымша статистикалық
материалдарды пайдалану;
- дипломалды практикасы барысында оқушыларға Қазақстанның Қарулы
Күштері туралы мағлуматтармен таныстыру.
Зерттеудің базасы: Өскемен қаласының №46 орта мектебі.
Зерттеудің пәні: Қазақстанның Қарулы Күштерінің дамуы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, қосымшалардан тұрады. Қолданылған әдебиеттер тізімі
бар.
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас қолбасшысы
Нұрсұлтан Назарбаев Қарулы Күштерге ерекше назар аударып, үнемі бақылауда
ұстайды. Елбасы: Конституция – тәуелсіздіктің бағасыз сыйы. Мемлекеттің
тәуелсіздігі тек оның қуатты армиясы бар болғанда, елдің және оның
азаматтарының қауіпсіздігі толық қамтамасыз етілгенде ғана баянды. Бүгін
біздің айбынды Қарулы Күштеріміз еліміздің Конституциясын кірпік қақпай
қорғап тұр-деп, Қарулы Күштерге баса мән береді.
Қазақстанның Қарулы Күштері, басқа әскерлері мен әскери құрылымдары
тәуелсіз елмен қатар дамып, көптеген өзгерістерді бастан кешірді. Бүгінде
біздің мемлекетіміз жоғары деңгейде жабдықталған, ықтимал қатерлерге төтеп
бере алатын заманауи армияға ие. Бұл жетістік – Қарулы Күштер, басқа
әскерлер мен әскери құрылымдардың даму бағытын заман ағымына, Қазақстан
өміріндегі негізгі кезеңдерге сай айқындап отырған Елбасымыздың мемлекеттің
қауіпсіздігін, аумақтық тұтастығын, ел тыныштығын қорғауға бағышталған
салиқалы саясатының жарқын жемісі. Бұл сондай-ақ мемлекет егемендігін
қырағы күзететін әскери қызметшілердің тынымсыз еңбегінің жемісі. .Еліміз
қауіпсіздігінің, бейбітшілікті қорғаудың мүдделері талап еткен, агрессия
құрбандықтарына көмектесу керек болған әрбір сәтте қазақ жауынгері дүние
жүзінің алдында қандай да болсын қиыншылықтарды жеңуге әзір тұратын,
қалтқысыз, әрі ержүрек патриот, интернационалист ретінде көрінеді.
Қазіргі армия жауынгердің ерік-жігері мен психологиялық төзімділігіне
үлкен талап қояды. Ол әскери техникаларды, оның ішінде өте күрделі әскери
машиналарды, ракета комплекстері мен радио электрондық жүйелерді, атомдық
сүңгуір қайықтары мен дыбыстан жылдам ұшатын әуе кемелерін шебер меңгере
білуі керек. Бұл жерде жауынгердің ұйымшылдығы мен тәртіптілігі қажет. Ал
әскери тәртіпті білу, оны орындауға әзір тұру - өзіңнің жеке басыңды
қалыптастыру мен әскери қызметке дайындалу жолындағы маңызды қадам деген
сөз.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 36-бабында былай деп
жазылған: Қазақстан Республикасын қорғау – оның әрбір азаматының қасиетті
парызы және міндеті. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен
түрлер бойынша әскери қызмет атқарады.
1 Қазақстан Республикасының Қарулы күштері
Қазақстан Қарулы Күштерінің қатарында әскери қызмет атқару әрбір
қазақ азаматының аса маңызды әрі құрметті міндетінің бірі болып табылады.
Қарулы Күштер қатарында қызмет ету – Отанымызды қорғаудағы қасиетті
борышыңды өтеу деген сөз.
Отанды қорғауды біздің елімізге шабуыл жасаған сыртқы жаулармен
қарулы күрес деп қана түсінбеу керек. Біз Отанымыздың күш-қуатын нығайта
отырып, оны бейбіт уақытта да қорғауға ат салысамыз.
Қазір енді Отан қорғаушылар қатарында Ұлы Отан соғысы қаһармандарының
ұлдары мен немерелері тұр. Олар әкелері мен аталарының үлесіне тиген қатал
сыннан өткен жоқ. Әйтсе де олар армиямыздың, халқымыздың қаһармандық
дәстүрлеріне адал, Еліміз қауіпсіздігінің, бейбітшілікті қорғаудың
мүдделері талап еткен, агрессия құрбандықтарына көмектесу керек болған
әрбір сәтте қазақ жауынгері дүние жүзінің алдында қандай да болсын
қиыншылықтарды жеңуге әзір тұратын, қалтқысыз, әрі ержүрек патриот,
интернационалист ретінде көрінеді [1, 14б.].
Қазіргі армия жауынгердің ерік-жігері мен психологиялық төзімділігіне
үлкен талап қояды. Ол әскери техникаларды, оның ішінде өте күрделі әскери
машиналарды, ракета комплекстері мен радио электрондық жүйелерді, атомдық
сүңгуір қайықтары мен дыбыстан жылдам ұшатын әуе кемелерін шебер меңгере
білуі керек. Бұл жерде жауынгердің ұйымшылдығы мен тәртіптілігі қажет. Ал
әскери тәртіпті білу, оны орындауға әзір тұру - өзіңнің жеке басыңды
қалыптастыру мен әскери қызметке дайындалу жолындағы маңызды қадам деген
сөз.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 36-бабында былай деп
жазылған: Қазақстан Республикасын қорғау – оның әрбір азаматының қасиетті
парызы және міндеті. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен
түрлер бойынша әскери қызмет атқарады. Бұл сөздердің мәні қандай екендігі
жайында өздеріңе ұсынылып отырған библиографиялық құралдағы материалдардан
білулеріңе болады.
1.1 Қазақстан Қарулы Күштерінің құрылуы
Соғыстан сақтану – адамзаттың ең бірінші мақсаты. Қазіргі кездегі
қасіретті болмыстардан – соғыс, қақтығыс, әскери қауіптен және әскери қатер
көздерінен арылу армияға арқа сүйемей өтуі мүмкін емес. ҚК мемлекеттің
аумақтық тұтастығын сыртқы қауіп-қатерден қорғауды қамтамасыз етуде күш
көрсету әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, агрессияға қарсы тұруға міндетті.
Аймақта қалыптасқан әскери-саяси жағдайға байланысты және Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы (ТМД) аумағында орын алып отырған саяси және
экономикалық процестерді талдай келе, ҚР өз ҚК-ін құруды қолға алды.
Кеңестер Одағы тарағаннан кейін қысқа мерзімде 1992 жылдың 7-ші
мамырында ҚР ҚК құрылды. ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтың ҚР ҚК-ін құру
туралы Жарлығына сәйкес, ҚК-ді тиімді басқаруды шешу үшін Республиканың
Қорғаныс министрлігі құрылды. ҚК-ді басқару органдары қалыптастырылды,
армияның құрылымы мен саны анықталды, ҚК-дің қызметі мен құрылуы туралы
негізгі құқықтық құжаттар даярланды. Оның юрисдикциясына Қазақстан
аумағында орналасқан барлық әскерлер кірді. Олар құрылық әскерлері, әскери-
әуе күштері, әуе шабуылына қарсы қорғаныс күштері, әскери-теңіз күштері,
сондай-ақ ұрыстық, арнайы, тылмен қамтамасыз ету және АҚ-тың әскери
құрамалары [2, 10б.].
Республиканың ҚК мынадай қағидаларды үйлестіре құрылды: жалпы әскери
міндеттілік пен демократиялық басқару, орталықтандыру мен келісім- шарт
жүйесі, дара басшылық, мемлекеттік билік органдарының есеп беруі мен
бақылауға алынуы. Бұл қағидалар ҚР Конституциясы мен әскери мәселелер
бойынша: ҚР ҚК және қорғанысы жайында, Әскери міндеттілік және әскери
қызмет туралы, Әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің
мәртебелері және оларды әлеуметтік қорғау туралы заңдарында және т.б.
заңнамалық актілерде қарастырылған.
ҚР Конституциясында ҚР-ның аумақтық тұтастығы мен егемендігін
қорғауға негізделген ҚК–дің міндеттері белгіленген. Осы басты міндеттерден
негізгі тапсырмалар анықталады: жоғарғы жауынгерлік әзірлік жағдайында тұру
арқылы соғыстың алдын алу; мемлекет шекарасына қол сүғылмаушылықты сақтау;
мемлекеттік мекемелер мен әскери нысандарды қорғау және күзету; қарсыластың
басып кіруші топтарын құрту және агрессияға тойтарыс беру; агрессия
зардаптарын жою және шекарадағы жағдайды қалпына келтіру [3, 197б.].
Қазақстанның сыртқы саясаты тең құқықтық және өзара тиімділік
қағидалары, басқа елдердің ішкі істеріне қол сұқпаушылық негізінде
құрылады. Республика халықаралық аренада бейбітшілік пен қауіпсіздікті
нығайту үшін, қақтығыстарды бейбіт жолмен реттеу үшін күреседі. Республика
басшылығы стратегиялық жою қаруларын қысқарту туралы келісімдерге, басқа да
жаппай жою қару түрлеріне тиым салуға қол жеткізді. Ұжымдық қауіпсіздік
туралы келісімге қол қойылды. 1993жылы 31 наурызда ТМД-ның Жарғысы
бекітілді, оның үшінші тарауында ұжымдық қауіпсіздік, ынтымақтас
мемлекеттердің әскери-саяси бірлестігі туралы мәселелер қарастырылған.
Біздің республика өз қорғаныс мүмкіндіктерін бағалай және әскери
қауіптің сипаты мен масштабын болжай отырып, әскери құрылысты ТМД-ға мүше
елдер мен қорғаныс одағына кіруді қалайтын басқа мемлекеттермен бірге
дамытуды жүргізеді. Мемлекет саясатының бір бөлігі болып табылатын әскери
саясат ҚК-дің құрылуы мен міндеттері, мемлекетті қорғау мүддесінде оның
әскери қуатын пайдалануға байланыста мәселелер кешенін қарастырады. Оның
мәні – армияның әскери қуатын нығайту үшін оны барлық қажетті атериалдармен
қамтамасыз етуге, әскери істің барлық саласын үйлесімді дамытуға
бағытталған мемлекеттік органдардың өзара байланысты шаралар жүйесі. Ол кең
ауқымды мәселелер шешуге бағытталған: әскери құрылыстың теориялық
негіздерін даярлау; ҚК техникамен жабдықтау; әскери кадрларды даярлау,
орналастыру; әскери бөлімдерде тәрбие жұмыстарын өткізу; әскери өнер және
әскери ғылым дамуына басшылық жасау; әскерлерді жауынгерлік және
оперативтік дайындау қағидалары; мемлекеттің жұмылдыру мүмкіндіктерін
ұлғайту; әскери-үйретілген резервтерді дайындау және т.б.
Дербес қорғаныс құрылысын жүзеге асыра отырып, ҚР өз қауіпсіздігін,
сондай-ақ ұжымдық қауіпсіздік туралы келісімшартқа қол қойған ТМД
мемлекеттерінің мүддесін де басшылыққа алады [4, 33б.].
Аймақта және Достастық мемлекеттерде қалыптасқан жағдай Қазақстанның
дербес ҚК құру туралы шешімді дер кезінде қабылдағанын көрсетіп отыр. Бірақ
оның қалыптасуы күрделі экономикалық және әлеуметтік саяси жағдайда өтіп
жатыр. Сондықтан ұрысқа дайындық, ұрыстық әзірлік деңгейін төмендетпей,
ұйымшылдықты, әскери тәртіптілікті барынша нығайту керек. Республика ҚК
шынайы халықтық сипатын сақтап, ТМД ҚК-мен тығыз байланысты агрессорды
тежеудің, бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтаудың сенімді факторы болуы
тиіс.
Қазақстан Республикасының қорғаныс министрлігі ҚР Президентінің 1992
жылы 7 мамырдағы Жарлығымен ҚР Мемлекеттік қорғаныс комитетінің қайта
құрылуының нәтижесінде құрылды. ҚР Өкіметінің 2001 жылғы 16 тамыздағы
қаулысымен министрлік туралы жаңа ереже бекітілді. Ережеге сәйкес
министрлік қорғаныс саласындағы мемлекеттік саясатты, сондай-ақ ҚР Қарулы
Күштерінің Бас штабы арқылы ҚР Қарулы Күштеріне басшылықты жүзеге асырған
орталық атқарушы орган болып табылды. Бас штаб ҚР Қарулы Күштерін жедел-
стратегиялық басқаруды жүзеге асыратын министрліктің құрылымындағы әскери
басқару органы болып табылды. Министрліктің негізгі міндеттері мыналар
болды: мемлекеттің әскери саясаты мен ҚР әскери доктринасының мәселелері
бойынша ұсыныстар әзірлеуге қатысу; ҚР әскери бюджетінің жобасы жөнінде
ұсыныстар әзірлеу; ҚР әскери-техникалық және әскери-экономикалық саясатын
лайықты жүргізуде Ұлттық қауіпсіздік тұжырымдамасын, әскери доктринасын
әзірлеуге және іске асыруға қатысу; әскери-саяси жағдайға баға беруге, ҚР
қауіпсіздігіне төнетін ықтимал қатердің сипаты мен дәрежесін айқындауға
қатысу; Қарулы Күштерде мемлекеттік құпияларды қорғауды ұйымдастыру және
қамтамасыз ету; мемлекеттің егемендігін және аумақтық тұтастығын қорғауға
Қарулы Күштердің жауынгерлік және жұмылдыру даярлығын үнемі қолдау мен
қамтамасыз ету, қарулы шабуылды болдырмау және ҚР-на қарсы агрессияға
қарулы тойтарыс беру үшін қажетті жағдайлар жасау; Қарулы Күштер туралы ҚР
Конституциясының нормалары мен ҚР нормативтік-құқықтық кесімдерін іске
асыруды қамтамасыз ету; Қарулы Күштер түрлерінің, әскер тектерінің және
арнайы әскерлердің жедел мақсаты мен міндеттерін айқындау, оларды ҚР басқа
әскерлерімен және әскери құралымдарымен, сондай-ақ халықаралық шарттар
негізінде басқа мемлекеттердің қарулы күштерімен өзара іс-қимылда қолдану;
ҚР Президентінің шешімімен Қарулы Күштерге адам, көлік және материалдық -
техникалық ресурстарды жұмылдыруды жүргізу; Қарулы Күштерде идеологиялық
және әлеуметтік-құқықтық жұмыстар жөніндегі мемлекеттік саясатты іске
асыруды қамтамасыз ету; экономиканы жұмылдыру даярлығын ұйымдастыру және
ұйымдардың белгіленген жұмылдыру тапсырмасын орындау даярлығын бақылауға
қатысу; ғылыми-техникалық және арнаулы зерттеулер мен Қарулы Күштердің
мұқтажы үшін әскери кадрларды даярлауды дамыту бағыттарын айқындау; әскери
іс-әрекетті жүргізуге байланысты қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
шаралардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету; Қарулы Күштердің қару-жараққа,
әскери-техника мен басқа да материалдық жабдықтарға сұранымын, олармен
Қарулы Күштерді жұмылдыра өрістетудің жоспарын қамтамасыз ету, қару-
жарақтың, әскери техника мен басқа да материалдық жабдықтардың жедел және
стратегиялық қорларын жинақтау мен орналастыруды айқындау; әскери
қызметшілердің, азаматтық қызметкерлердің қауіпсіздігі мен өмірін және
денсаулығын сақтауды қамтамасыз етут [5, 89б.].
ҚР Үкіметінің 2002 жылы 14 маусымдағы қаулысымен министрліктің ҚР
Қарулы Күштерінің Құрылық әскерлері бас қолбасшысының басқармасы құрылды.
ҚР Президентінің 2003 жылы 7 мамырдағы Жарлығымен ҚР Қарулы Күштерінің
құрылымы бекітілді:
1. Қарулы Күштерге басшылық жасаудың жоғары әскери-саяси органы —
соғыс кезінде Қарулы Күштердің бүкіл қызметіне жалпы басшылық жасауды және
Штабтар бастықтарының комитеті арқылы оларды басқаруды жүзеге асыратын
Жоғарғы Бас қолбасшылық (Жоғарғы Бас қолбасшылық Ставкасы).
2. Әскери басқару органдары: стратегиялық — Қорғаныс министрлігі
(орталық атқарушы орган) және Штабтар бастықтарының комитеті (ведомство);
жедел-стратегиялық — Қарулы Күштер түрлерінің құрамына кіретін бас
қолбасшылардың, Қарулы Күштер әскер тектерінің қолбасшылары мен Қарулы
Күштер Тылы бастығының басқармалары; жедел-аумақтық, жедел-тактикалық,
тактикалық, жергілікті.
3. Қарулы Күштер түрлері: өңірлік қолбасшылық, әуе қорғанысы күштері;
әскери-теңіз күштері.
4. Қарулы Күштер әскер тектері: Аэроұтқыр әскерлер; ракета әскерлері
мен артиллерия.
5. Арнаулы әскерлер.
6. Қарулы Күштер тылы.
7. Әскери-оқу орындары мен әскери-ғылыми мекемелер.
ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 6 тамыздағы қаулысымен министрліктің Штаб
бастықтарының комитеті және ҚР Қарулы Күштерінің Әскери-теңіз күштері
құрылды. Министрліктің мынадай мемлекеттік мекемелері құрылды: ҚР Қарулы
Күштерінің Әскери-теңіз күштерінің бас қолбасшысының басқармасы; ҚР Қарулы
Күштерінің ракета әскерлері мен артиллерия қолбасшысының басқармасы; ҚР
Қарулы Күштерінің тыл қолбасшысы басқармасы; ҚР Қарулы Күштерінің Өңірлік
әскер қолбасшысының басқармасы ҚР Қарулы Күштерінің Өңірлік әскер бас
қолбасшысының басқармасы болып қайта аталды, № 21140 әскери бөлім КР Қарулы
Күштерінің Әуе қорғанысы күштері бас қолбасшысының басқармасы болып қайта
аталды. Министрліктің бірқатар мемлекеттік мекемелері қайта аталды.
Министрлік туралы ережеге өзгерту енгізілді, атап айтқанда ҚР Қарулы
Күштерінің Бас штабы туралы жолдар алынып тасталынды. ҚР Президентінің 2004
жылы 10 қарашадағы Жарлығымен ҚР Қарулы Күштерінің құрылымына бірқатар
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. ҚР Үкіметінің 2004 жылы 12
қарашадағы қаулысымен министрліктің ҚР Қарулы Күштерінің Өңірлік әскер бас
қолбасшысының басқармасы таратылып, ҚР Қарулы Күштерінің әскери даярлық бас
басқармасы құрылды. ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 2 ақпандағы қаулысымен. ҚР
Қарулы Күштерінің арнайы әскерлері мен Тылы штат санының бекітілген лимиті
шегінде ҚР Қорғаныс министрлігінің мемлекеттік мекемелері құрылды: әскери
полиция жасағы (ҚР Қорғаныс министрлігінің күзеті), әскери полиция жасағы
(ҚР Қорғаныс министрлігіиің объектілерінің күзеті), әскери полиция
бөлімдері және гарнизондардың анықтау және іздестіру бөлімшелері, әскери
полиция мамандарын даярлау орталығы, зат қоймасы [6, 209б.].
Қазақстан Қарулы Күштерінің құрамына негізінен 40-жалпы әскери
армияның жауынгерлері енді, олар 1979 жылдың 27 желтоқсанында генерал-майор
А.Тухариновтың башылығымен Ауғанстан шекарасынан өткен болатын. Жүз мың
жауынгері бар бұл топ 9 жылдан астам уақыт моджахедтердің қарулы
оппозициясына қарсы әскери операцияларға қатысқан. Женева келісімі бойынша
белгіленген мерзімде, яғни 1989 жылдың 15 ақпанында 40-Армияның әскерлері
Ауғанстаннан шығарылды. Бүл әскери бөлімдер, әдеттегідей, таратылды,
қызметін өтеген солдаттар запасқа шығарылды, ал офицерлер мен прапорщиктер
Ауғанстанға келгенге дейінгі өз әскери бөлімдеріне, көбіне отбасы тұратын
жерлерге қайтарылды. 40-Армияның штабы Ташкентке көшірілді.
Көптеген ауғандық солдаттар мен офицерлердің КСРО Қорғаныс
Министрлігі мен Құрлықтағы әскерлердің Бас штабына жолдаған өтініштеріне
орай 1991 жылғы 7 маусымда жалпы әскери 40-Армия басқару орталығы Алматыда
болып қайта құрылды.
Қазақстан Қарулы Күштерінің құрамына 40-Армиядан басқа, әскери-Әуе
Күштері мен Әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерелері, сондай-ақ оларға
қызмет көрсету қүрамалары мен бөлімдері кірді.
Қорғаныс министрлігіне осы мемлекеттік институттың құрылымы мен
материалдық жағынан қамтамасыз етілуі жөніндегі үйымдастыру мәселелерін
шешуге тура келді. Қалыптасу кезеңінде әскери мүліктерді ұрлау мен талан-
таражға салудың сан түрлі айла-шарғылары бой көрсете бастағандықтан, әскери
техниканың, қару-жарақ пен материалдық- техникалық мүліктердің көшіп-
қонуына бақылау орнату қажеттігі туды. Ұйымдастыру кезеңінің мерзімі қатаң
түрде белгіленді: үш ай ішінде КСРО-дан қалған әскери мұра қабылданып,
әскерлерге тікелей басшылық жасау және ТМД Қорғаныс министрлігінің
ведомстволарымен өзара қимыл жасау жүйелері кұрылды. Қазақстан
Республикасының әскерлерін қаржылай, материалдық-техникалық және
медициналық қамтамасыз ету мәселелері шешілді.
Еліміздің басышылығы өмірдің аса маңызды салаларының бірі -
мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі тарихи шешімдер
қабылдады. Егемен Қазақстанның Армиясы қауіпсіздікті қамтамасыз ету қүралы
ретінде әскери әлеуетті нығайту жолын таңдай отырып, орнықты дамып келеді.
Оның заңнамалық негізі Қазақстан Республикасының Конституциясына сүйенеді
және Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы, Әскери қызметшілер
мен олардың отбасы мүшелерінің мәртебесі және әлеуметтік қорғалуы туралы,
Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы Заңдармен
реттеледі [7, 172б.].
Еліміздің қорғаныс қабілеттілігі үшін жауаптылық республика Үкіметіне
жүктелген, ол туралы Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабында
баянды етілген, мүнда Үкімет өзінің ең басты міндеттерінің бірі ретінде,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің,
қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын
әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады деп айқындалған. Ал
36-баптың 1-тармағында Қазақстан Республикасын қорғау-оның әрбір
азаматтарының қасиетті борышы және міндеті деп Қарулы Күштердің негізгі
міндеттері тұжырымдалған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-бабының 3-тармағы бойынша
Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын күштеп
өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан
келтіруге, әлеуметгік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық
араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер қүруға және олардың
қызметіне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген қүрамалар
құруға тыйым салынады [8, 125б.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 23-бабының 2-тармағында
баяндалған тұжырымдар қоғамның қорғауда болуының тағы бір кепілдігі ретінде
танылады. Онда Әскери қызметшілер, үлттық қауіпсіздік органдарының, қүқық
қорғау органдарының қызметкерлері мен судьялар партияларда, кәсіподақтарда
болмауға, қандай да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиіс деп
көрсетілген. Сонымен, Қарулы Күштер, басқа да әскерлер мен әскери құрамалар
тарапынан мемлекеттік билікке қарсы бағытталған саяси іс-қимылдар
Конституцияға қайшы іс-әрекеттер ретінде бағаланады. Армия қоғамда бірлік
пен патриотизмді қолдау қүралы ретінде маңызды рөл атқаруы тиіс.
Сөйтіп, заңнамалық негіз қазіргі кезде Республика Қарулы Күштерінің
қорғаныс доктринасы мен тұжырымдамасының жалпы және түбегейлі мәселелерін
шешіп берді. Ол қазақстандық әскери саясаттың әлемдік дәстүрге сәйкестігін
қамтамасыз етіп, еліміздің әскери қауіпсіздігі, әскери қызметшілерді
әлеуметтік-қүқықтық қорғау, армияда қүқықтық жұмыстарды, Отан
қорғаушыларына патриоттық тәрбие беру және басқа мәселелер жөніндегі
заңнамаларды бір жүйеге келтіретін көп факторлы ұйымдастыру жұмысын
аяқтады. Қажеттігіне қарай түзетулер енгізілген нақты бағдарламаларды
жүзеге асыру барысында әскери құрылыстың негізін қүрайтын жетістіктер мен
кемшіліктер де анықталды.
Жинақтайтын болсақ, бұл тақырып бойынша Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштерінің құрылу мәселелері арқау болды. Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштері – елде тыныштық пен ынтымақты сақтаудың бірден-бір кепілі,
баса мән берілетін үлкен құрылымдар. Тікелей Елбасы назарында ұстайтын
Қарулы Күштер әрдайым кірпік қақпастан Отанның тыныштығы мен халықтың
алаңдамай өмір үруіне қолайлы жағдай туғызады. Қазақстанның әр азаматы, әр
азаматшасы Қарулы Күштерге деген өзінің отансүйгіштік қарым-қатынасын
жетілдіріп отырса, Қарулы Күштеріміз де дами беретіні ақиқат [9, 314б.].
1.2 Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің жарғылары туралы ұғым
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің өмірі мен қызметі әскери
жарғылар болып табылатын нормативті-құқықтық құжаттармен қатаң түрде
белгіленеді.
Қазақстан Республикасының Әскери қызметшілер мен олардың отбасы
мүшелерінің мәртебесі және әлеуметтік қорғау тұралы заңында былай деп
көрсетілген: Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігін қоғау, оның
ішкі және сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қарулы шабуылды тойтару мен
агрессорларды жеңіліске ұшырату, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
мемлекеттік мүдделерін қорғау және оның халықаралық міндеттемелерге сәйкес
тапсырмаларды орындауы, әскери қызметшілердің әскери антқа адал болуы,
әскери жарғылардың талаптарын қатаңс ақтауын міндеттейтін әскери борыштың
мәнін құрайды [10, 14б.].
Заң тұрғысынан алғанда, әскери жарғылар – дара басшылық негізінде
әскери қызметшілер қарым-қатынасының әр түрлі жағын, әскери тәртіптілік пен
заңдылықтарды реттейтін, мемлекет бекіткен нормативті-құқықтық актілердің
жиынтығы. Олар әскери өмір мен оның әрекеттерінің сан түрлі қырын,
міндеттерін, нормалары мен әдістерін, әскердің күнделікті өмірін
ұйымдастыру тәртібін ішкі, гарнизондық, қарауылдық, патрульдік парк,
лагерьлік және басқа да арнайы қызметтердің күн тәртібін; әскерді
орналастыру, материалдық-тұрмыстық және медициналық қамтамасыз етуді;
әскери қызметшілердің құқығын, міндеттері мен тәртіптік жауапкершілігін;
жауынгерлердің қызметтегі және одан тыс уақыттағы өзара қарым-қатынасы мен
мінез-құлқын; қатаң жарғылық тәртіпті, жоғары ұйымдастырушылықты, әскери
тәртіптілік пен ұрысқа дайындықты сақтаудың құқықтық жағы мен әдістерін
реттейді.
1. Ішкі қызмет жарғысы – әр түрлі санаттағы әскери қызметшілердің
жалпы және лауазымдық қызмет міндеттерін олардың бастықтар мен бағыныштылар
арасындағы қарым-қатынасты бұйрықтар беру мен орындалу тәртібін, әскери
сыпайылық ережелері мен жеке құрамның мінез-құлқын анықтайды. Осы жарғы
ережелеріне сәйкес жеке құрам орналастырылады, күн тәртібі белгіленеді,
әскери қызметшілерге медициналық қызмет керсету, бөлімнен олардың сейілге
шығуы, дабыл бойынша шақыру ұйымдастырылады. Сондай-ақ тәуліктік күзетпен
ішкі қызметті атқару тәртібі баяндалған.
2. Тәртіптік жарғыда әскери тәртіптілік мәні, армиядағы белгіленген
оның негізгі талаптары, реті, кетермелеулер мен сөгіс жариялаудың түлері,
бастықтар мен командирлердің тәртіптік құқықтары баяндалады. Сондай-ақ, ол
әскери қызметшілерден келіп түскен арыз-шағымдарды, ұсыныстарды қараудың
реті мен мезгілін, оларды жүзеге асырудағы командирлердің міндеттерін де
қарастырады.
3. Гарнизондық және қарауылдық қызметтер жарғысында гарнизондық және
қарауылдық қызметті тағайындау мен ұйымдастыру мәселелері белгіленеді.
Жоғарыда гарнизондағы лауазымды адамдардың және қарауылдық қызмет атқарушы
әскери қызметшілердің міндеттері мен құқықтары, әскердің қатысуымен
гарнизондық және басқа да шараларды өткізу тәртібі айқындалды.
4. Саптық жарғы әскери қызметшілердің және бөлімшелердің саптық
тәсілдерді орындау ережелері мен тәртібін, саптық байқау еткізу ретін, сап
алдындағы әскери қызметшілердің міндетін, сондай-ақ ұрыс алаңында жылжи
білу жолдарын баяндайды.
5. Қарулы күштерде сонымен қатар ұрыстық жарғылар да болады. Ол
жарғыларда сарбаздардың ұрыстағы іс-әрекет тәсілдері мен міндеттері, оны
жүргізудің негізгі принциптері, әскерлерді басқару тәсілдері мазмұндалады.
Ұрыстық жарғылар қазіргі кездегі әскери өнердің негізін, жеңіске жету
ғылымын ұсынады. Олар қазіргі заманғы ұрыстың ерекшелігі мен сипатын жан-
жақты ескерген, әскери техника мен қарудың барлық түрін қолданған кездегі
әскерлердің әрекет ету жолдарын анықтайды.
Сарбаздардың ұрыстық іс-әрекеті мен қызметі, оқуы, өмірінің қай
жағынан болмасын, алып қарасақ, олардың бәрі жарғылармен, командирлер және
бастықтардың бұйрықтарымен белгіленеді. Жарғылар олардың өмірі мен
қызметіне айрықша нақтылық пен үйлесімділік енгізеді, әскери қызметшілер
бойында қажетті дағдылар мен әдеттерді қалыптастыруға ықпал етеді, олардың
ерлік-жігері мен мінезін шынықтырады, ішкі тәртіпті қалыптастырады. Онсыз
Қарулы Күштердің барлық буындарында тиісті әскери тәртіпке, ұйымдастыру мен
тәртіптіліктің жоғары деңгейінде, флот күші мен әскердің тұрақты ұрысқа
дайындығына қол жеткізуі мүмкін емес. Жоғары талаптарын барлық сарбаздар
олар сол сәтте қай жерде болса да, белім аумағынан тыс жерлерде болмасын
орындауға міндетті.
Өскери жарғыларда армия дамуының көп қырлы тәжірибесі берген барлық
жаңалықтар жинақталады. Оларда қорғаушыларға қойылатын талаптар қысқаша,
анық түрде мазмұндалады. Қарулы Күштер үшін жарғылардың мәні орасан зор
екендігі – оларды Президенттің бекітуімен жасалатындығында. Жарғыларда
жауынгерлерге қойылатын талаптар, қызмет ету ретін анықтайтын ережелер
заңды түрде бекітілген. Ондағы ережелердің, талаптардың жеке құрамда жоғары
моральды ұрыстық және жауынгерлік сапаларды қалыптастыруға байланысты
жүргізілген жұмыстар үшін маңызы зор. Қатаң жарғылық тәртіп, қызмет пен
тұрмыстағы жоғары ұйымдастырушылық оқуда жетістіктерге қол жеткізуге,
жауынгерлердің тәртіптілігіне ықпал етеді.
Тәртіпті жауынгер деп, әскери анттың, жарғылардың, заңдардың
талаптарын жақсы білетін, оның талаптарын жүрегімен, ақылмен орындай
білетін, күнделікті іс-әрекетінде оларды қатаң басшылыққа алатын, жарғы
талаптарын орындауда командирге көмектесетін, жолдастарының лайықсыз
қылықтарын тоқтататын, бөлімдер мен бөлімшелердің жоғары дәрежеде ұрысқа
дайындығын ұстап тұруға қатысты міндеттерді сапалы да тиімді шешетін,
әскери ұжымдарда жарғылық қарым-қатынастардың, достық, әскери жолдастықтың
нығаюы үшін күрес жүргізетін, өз әрекетін басқара алатын, шыдамдылықпен
өзін ұстай алатынын көрсеткен жауынгерді айтуға болады [11, 134б.].
Біздің жарғыларымыздың басты талабы - әскери қызметшілердің Отанды
қорғаудағы жеке басының жауапкершілігіне, өз халқына, Отанына адал қызмет
етуіне, жоғары қырағылық пен тұрақгы ұрыстық дайындықты ұстап тұруына
негізделеді. Жарғылардың өзіндік ерекшелігі бар; оларда адамгершілік
принциптері, сонымен бірге бір уақытта әскери қызметшілердің мінез-құлқының
құқықтық нормалары да болып табылады. Ең алдымен, жарғылар әскери атағы мен
қызметжағдайы бойынша қатаңбағынушылықты қарастырады. Ішкі қызметжарғысына
сәйкес кейбір әскери қызметшілер ез қызмет жағдайы мен әскери атауына
байланысты - бастық және бағынушы, басқаларға қарым-қатынасына қарай-үлкен
және кіші болуы мүмкін. Бастықгар ез бағынушыларына бұйрық беруге құқығы
бар және оның орындалуын тексеруі тиіс. Бағынушылар өз бастықгарының
айтқанын қапысыз тыңдауға міндетті. Тәртіптік жарғыда былай деп
керсетілген: Командирдің бұйрығы барлық бағынушылар үшін заң. Бұйрықдәл
езуақытындабұлжытпай орындалуы тиіс.
Біздің барлық жарғыларымыз адамгершілік принциптеріне негізделіп
жасалады. Сонымен қатар жарғылар әскери қызметшілердің бір-бірімен қарым-
қатынас жасаудағы сыпайы адамгершілігін, қайырымдылығын, олардың
мұқтаждықтары мен талап-тілектеріне барынша қамқорлық көрсетуді де
қарастырады. Әскери жарғылар әскери қызметшілерден қоғамдық орындар мен
көшеде өзін абыроймен ұстау және мораль талаптарын қатаң сақтауды,
ұстамдылық пен қарапайымдылықты, жоғары мәдениет үлгісі бола білуді талап
етеді. Әскери қызметшілер қызмет мәселелері бойынша бір-біріне сіз деп
тіл қатулары тиіс.
Қорыта келгенде, әскери тәртіп оның объективті және субъективті
жақтарының диалектикалық бірлігінде өмір сүреді деп айтуға болады.
Объективті жағы – әскери қызметшілерге қойылатын заң нормаларының, тәртіп
ережелерінің талаптарынан және оларды орындау тәртібінен көрінеді.
Субъективті жағы – белгіленген талаптарды нақты сақтауда көрінеді.
Республикалық Қарулы Күштер реформасына байланысты жұмыстардың
жалғасып жатқандығын атап еткен жөн. Әскери тәртіпті түпкілікті жақсартпай
олардың негізгі мәселелерін шешу мүмкін емес. Бұл көп аспектілі мәселе. Оны
қазіргі талаптарға сай шешу ұшін барлық әскери қызметшілер әскери тәртіп
ұғымын, оның маңызын, талаптарын толық түсініп, оны нығайту жолдарының
құқықтық құжаттарының мазмұнын білу және оны өзінің күнделікті қызметінде
сауатты пайдалана білуі тиіс. Бұл мәселелерді шешу қоғамды
демократияландыру және құқықтық мемлекет негіздерін құру жағдайында
жүргізіліп жатқандығын естен шығармаған жөн. Сондықтан бірдей екі міндет
шешілуі тиіс. Бір жағынан-тәртіпті және ұрысқа дайындықты нығайтуға
бағытталған шаралардың қатаңдық дәрежесін түсірмеу керек, екінші жағынан-
әскери қызметшілердің әскери қызметін етеу кезіндегі құқықтары мен
бостандықтарын реттейтін нормалар мен ережелер қатаң сақталу қажет [12,
281б.].
1.3 Қазақстан Қарулы Күштері қатарында әскери қызметшілердің негізгі
міндеттері
Қазіргі Жарғыларда Ұлы Отан соғысының тәжірибесі, Кеңестік Қарулы
күштерді қалыптастырудағы көп жылдық тәжірибелер есепке алынған. Олар
әскери-техникалық прогресс нәтижесінде қол жеткізілген әскери істің қазіргі
даму деңгейін және соңғы жылдарда әскери істе болған өзгерістерді қамтиды.
Жарғы ережелері Қазақстан Республикасы азаматтарының моральдық кодексінің
адамгершілік принциптерімен тығыз байланысты. Әскери жарғыларға Ішкі қызмет
жарғысы, Тәртіптік жарғы, Гарнизондық және қарауылдық қызметтер жарғысы мен
Саптық жарғы жатады. Жарғыларда әскери қызмет пен әскери тәртіптіліктің,
әскери тәртіптің негіздері баяндалады. Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінің әскери жарғылары Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы
27 қарашадағы № 4156 Жарлығымен бекітілді. Әскери жарғылардың ережелерін
Қарулы Күштеріндегі барлық бөлімдер мен бөлімшелер, кеме, сондай- ақ
Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарының
орындауы міндетті.
Қазақстан Республикасының әскери қызметшілер мен олардың отбасы
мүшелерінің мәртебесі және әлеуметтік қорғау туралы Заңында былай деп
көрсетілген: Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігін қорғау,
оның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қарулы шабуылды тойтару
мен агрессорларды жеңіліске ұшырату, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
мемлекеттік мүдделерін қорғау және оның халықаралық міндеттемелерге сәйкес
тапсырмаларды орындауды, әскери қызметшілердің әскери антқа адал болуы
әскери жарғылардың талаптарын қатаң сақтауын міндеттейтін әскери борыштың
мәнін құрайды.
Заң тұрғысынан алғанда, әскери жарғылар - дара басшылық негізінде
әскери қызметшілер қарым-қатынасының әр түрлі жағын, әскери тәртіптілік пен
заңдылықтарды реттейтін, мемлекет бекіткен нормативті-құқықтық актілер
жиынтығы.
Ішкі қызмет жарғысы әр түрлі санаттағы әскери қызметшілердің жалпы
және лауазымдық қызмет міндеттерін, олардың бастықтар мен бағыныштылар
арасындағы қарым - қатынасты, бұйрықтар беру мен орындалу тәртібін, әскери
сыпайылық ережелері мен жеке құрамның мінез-құлқын анықтайды. Осы жарғы
ережелеріне сәйкес жеке құрам орналастырылады, күн тәртібі белгіленеді.
Әскери қызметшілерге медициналық қызмет көрсету, бөлімнен олардың сейілге
шығуы дабыл бойынша шақыруы ұйымдастырылады. Жарғыда сондай-ақ тәуліктік
күзет пен ішкі қызметті атқару тәртібі баяндалған.
Тәртіптік жарғыда әскери тәртіптілік мәні, әскердегі белгіленген
негізгі талаптары, реті, көтермелеулер мен сөгіс жариялаудың түрлері,
бастықтар мен командирлердің тәртіптік құқықтары баяндалады. Сондай – ақ,
әскери қызметшілерден келіп түскен арыз – шағымдарды, ұсыныстарды қараудың
реті мен мезгілін, оларды жүзеге асырудағы командирлердің міндеттерін де
қарастырады.
Гарнизондық және қарауылдық қызметтер жарғысында гарнизондық және
қарауылдық қызметті тағайындау және ұйымдастыру мәселелері белгіленеді.
Жарғыда гарнизондағы лауазымды адамдардың және қарауылдық қызмет атқарушы
әскери қызметшілердің міндеттері мен құқықтары, әскердің қатысуы мен
гарнизондық және басқа да шараларды өткізу тәртібі айқындалады.
Саптық жарғы әскери қызметшілердің және бөлімшелердің саптық
тәсілдерді орындау ережелері мен тәртібін, саптық байқау өткізу ретін, сап
алдындағы әскери қызметшілердің міндетін, сондай – ақ ұрыс алаңында жылжи
білу жолдарын баяндайды.
Шетелдік сарапшылардың бағалауынша, Қазақстанның Қарулы Күштері
кеңестік кеңістіктегі елдердің жетекші армияларының үштігіне енеді.
Қазақстан Қарулы Күштерінің қатарында әскери қызмет атқару әрбір қазақ
азаматының аса маңызды әрі құрметті міндетінің бірі болып табылады. Қарулы
Күштер қатарында қызмет ету - Отанымызды қорғаудағы қасиетті борышыңды
абыроймен, жауапкершілікпен, барлық ынтаңмен өтеу деген сөз.
Отанды қорғауды біздің елімізге шабуыл жасаған сыртқы жаулармен
қарулы күрес деп қана түсінбеу керек, бейбіт, тыныштық кезеңінде де Отанды
қорғау қызметі жалғаса береді. Қазір енді Отан қорғаушылар қатарында Ұлы
Отан соғысы қаһармандарының ұлдары мен немерелері тұр. Олар әкелері мен
аталарының үлесіне тиген қатал сыннан өткен жоқ. Әйтсе де олар армиямыздың,
халқымыздың қаһармандық дәстүрлеріне адал, Еліміз қауіпсіздігінің,
бейбітшілікті қорғаудың мүдделері талап еткен, агрессия құрбандықтарына
көмектесу керек болған әрбір сәтте қазақ жауынгері дүние жүзінің алдында
қандай да болсын қиыншылықтарды жеңуге әзір тұратын, қалтқысыз, әрі ержүрек
патриот, интернационалист ретінде көрінеді.
Қазіргі армия жауынгердің ерік-жігері мен психологиялық төзімділігіне
үлкен талап қояды. Ол әскери техникаларды, оның ішінде өте күрделі әскери
машиналарды, ракета комплекстері мен радио электрондық жүйелерді, атомдық
сүңгуір қайықтары мен дыбыстан жылдам ұшатын әуе кемелерін шебер меңгере
білуі керек. Бұл жерде жауынгердің ұйымшылдығы мен тәртіптілігі қажет. Ал
әскери тәртіпті білу, оны орындауға әзір тұру - өзіңнің жеке басыңды
қалыптастыру мен әскери қызметке дайындалу жолындағы аса маңызды қадам,
негізгі алғышарт, өзекті қызмет болып саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 36-бабында былай деп
жазылған: Қазақстан Республикасын қорғау – оның әрбір азаматының қасиетті
парызы және міндеті. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен
түрлер бойынша әскери қызмет атқарады. Қазақстан Республикасының қорғанысы
мен Қарулы Күштері туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылы 7 қаңтардағы
№ 29 Заңында Қазақстан Республикасының қорғанысы мен Қарулы Күштерін
ұйыидастыру саласындағы қоғамдық қатынастарды, елдің қорғаныс қабілетін
қамтамасыз етудегі мемлекеттік органдардың функциялары мен өкілеттіктерін,
азаматтар мен ұйымдардың қорғаныс саласындағы құқықтары мен міндеттері
реттеледі.
Егемен Қазақстан газетінің 2005 жылғы 12 қаңтардағы № 6 санында
жарияланған Заңдағы мәселелерге назар аударатын болсақ, Қазақстанның Қарулы
Күштеріне қатысты көп өзекті жайлардың беттері ашылады. І тараудың 1-бабы
бойынша Заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдарға түсінік беріледі. Атап
айтқанда:
1) азаматтық персонал – Қарулы Күштерде мемлекеттік қызметте болатын
немесе еңбек қатынастарында тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары;
2) арнаулы әскерлер - Қарулы Күштердiң жауынгерлiк қызметiн
(инженерлiк, химиялық және техникалық қамтамасыз ету, барлау, байланыс,
радиоэлектрондық күрес) қамтамасыз ету жөнiндегi арнаулы мiндеттердi
орындау үшiн құрылған әскери бөлiмдер мен бөлiмшелер;
3) әскери бөлiм - Қарулы Күштердiң, басқа да әскерлер мен әскери
құралымдардың ұйымдық-дербес бiрлiгi болып табылатын мемлекеттiк мекеме;
4) әскери техника - Қарулы Күштер, басқа да әскерлер мен әскери
құралымдар жарақтандырылатын қарулар, ұрыс машиналары, аспаптар мен басқа
да техникалық әскери бағытта қолданылатын құрал-жабдықтар;
5) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерi (бұдан әрi - Қарулы
Күштер) - қорғанысты қамтамасыз ету, агрессияға тойтарыс беру немесе
тiкелей сыртқы қатердi болдырмау, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
халықаралық мiндеттемелерiнен туындайтын мiндеттердi орындау үшiн Қазақстан
Республикасы құрған және ұстайтын мемлекеттiң әскери ұйымының негiзi, басты
тетігі, өзекті алғышарты болып саналады;
6) Қарулы Күштердiң түрi - мемлекеттiң белгiлi бiр салада (құрылықта,
теңiзде, әуе кеңiстiгiнде) соғыс қимылдарын жүргiзуге арналған Қарулы
Күштерiнiң түрі (Егемен Қазақстан, 2005 жыл, 6 қаңтар, №6 саны).
Заңның 20-шы бабы бойынша Қарулы Күштерді жасақтау мәселелері орын
алады:
1. Қарулы Күштердiң жеке құрамына әскери қызметшiлер мен азаматтық
персонал адамдары кiредi.
2. Қарулы Күштер:
1) азаматтарды аумақтан тысқарылық және аумақтық принцип бойынша
әскери қызметке шақыру арқылы және Қазақстан Республикасының заңнамалық
актiлерiне сәйкес олардың әскери қызметке ерiктi түрде келуi арқылы әскери
қызметшiлермен қамтылуы қажет;
2) Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына және Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк қызмет туралы заңнамасына сәйкес азаматтық
персоналмен жасақталады.
3. Қарулы Күштердi жұмылдыруды өрiстету үшiн мемлекетте әскери оқып
үйретiлген резерв запасы құрылады.
21-бап. Қарулы Күштерге басшылық жасау және оларды басқару.
1. Қарулы Күштерге әскери-саяси басшылықты Қазақстан Республикасының
Президентi - Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерiнiң Жоғарғы Бас
Қолбасшысы жүзеге асырады.
22-бап. 1. Қорғаныс министрлiгi Қарулы Күштердi әскери-саяси және
әскери-экономикалық басқаруды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып
табылады.
Тұжырымдайтын болсақ, бұл тақырып аясында Қазақстан Қарулы Күштері
құрамында жұмыс атқартын әскери қызметшілердің басты міндеттері атап
өтілді. Ең алдымен олардың қызметі Заң негізінде белгіленген Жарғыларға
қатысты. Саптық жарғы, гарнизондық жарғы, тәртіптік жарғылардың
әрқайсысының ережелері, лайықты қағидалары бар, бұл ережелерді әр Қарулы
Күштер құрамының мүшесі басты назарда ұстап, соған сай қызмет атқарады. Заң
тұрғысынан алғанда, әскери жарғылар - дара басшылық негізінде әскери
қызметшілер қарым-қатынасының әр түрлі жағын, әскери тәртіптілік пен
заңдылықтарды реттейтін, мемлекет бекіткен нормативті-құқықтық актілер
жиынтығы.
2 Қазақстан армиясы
Қазақстанның егемендігі күрделі геосаяси процестер жағдайында
қалыптасты. Бұрынғы КСРО–ның оңтүстік шекаралары тұрақсыздық белдемі әрі
әскери қақтығыстар болуы мүмкін аймақтар ретінде сипатталды. Ауғанстандағы
соғыс мемлекеттік шекараларды аттап өтіп, айқын әскери қатерге айналды.
Қазақстан территориясында КСРО–ның оңтүстік-шығыс шекараларын
қорғауға арналған КСРО Қарулы Күштерінің жалпы саны 200 мың адамнан тұратын
әсекери топтары орналасты. Оның құрамында стратегиялық ядролық күштердің,
40 жалпы әскери армияның бірлестіктері, құрамалары және бөлімдері, 73 әуе
армиясының, 37 әуе шабуылынан қорғаныс күштері корпусы, 56 аралас
авиациялық әскеи-әуе күштері корпусы, сондай-ақ тыл және техникалық
жабдықтау құрамалары мен бөлімдері болды. Қалыптасқан жағдай Қазақстанда
орналасқан әскерге жақсы жолға қойылған қатаң бақылау орнатылуын талап
етті. Ел басшылығы бұл үшін барлық қажет шараларды қолданды. 1991 жылы 21
тамызда Қазақстан Президентінің Қазақ КСР-інің Қауіпсіздік кеңесін құру
туралы Жарлығы шықты.
Жарияланған егемендікті қорғау үшін, сондай-ақ, елдегі және
республикадағы әскери саясатқа іс жүзінде ықпал ету үшін республикалық
қорғаныс мекемесін құру обьективті қажеттілікке айналды.
Әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның мемлекеттік
саясатын біртіндеп жүзеге асыра отырып, 1991 жылы 25 қазанда Қазақстан
Президенті Қазақ КСР Мемлекеттік қорғаныс комитетін құру туралы Жарлық
шығарды. Мемлекеттік қорғаныс комитетінің төрағасы болып генерал-лейтенант
С.Қ. Нұрмағамбетов тағайындалды.
Қазақстанның мемлекеттік Қорғаныс комитеті Азаматтық қорғаныс штабы
мен Қазақ республикалық әскери комиссариатының негізінде құрылды. Оған
әскери жасақтарға бақылауды жүзеге асыру, сонымен бірге әскерлердің орын
алмастырып, әр түрлі әскери жаттығулар жүргізуін, әскери мүліктердің
республикадан тысқары жерлерге тасымалдануын, армияның әскери қызметіндегі
басқа да бағыттарды назарда ұстау міндеті жүктелді.
Қазақстанның Мемлекеттік қорғаныс комитеті әскери-кадрлық саясатын
КСРО Біріккен Қарулы Күштері Бас қолбасшылығының келісімімен жүргізіп
отырды. Мысалға, Қазақстанда тұрған бөлімдер мен құрамалардағы полк
командирінен бастап жоғары қызметтерге офицерлердің тағайындалуы міндетті
түрде республика басшылығымен келісілуі керек болды [13, 15б.].
Тәуелсіз Мемлекекеттер Достастығын (ТМД) құру туралы 1991 жылғы 21
желтоқсандағы ортақ әскери-стратегиялық кеңістікті және бірыңғай
қолбасшылықты сақтау және қолдау туралы сөз болды. Алайда, сол жылғы
желтоқсанның ортасында Украина президенті, одан соң Әзербайжан мен Молдова
президенттері өздерін стратегиялық күштерден басқа, өз республикаларының
территориясында тұрған әскердің бас қолбасшысы етіп жариялады.
1992 жылдың басында бірыңғай қолбасшылықты сақтау ғана емес, ТМД
елдері Қарулы Күштерін біріктірудің өзі мүмкін емес екендігі белгілі болды.
Бұл басқа да бұрынғы одақтас республикаларды дербес армия құруға мәжбүр
етті. 1992 жылы 7 мамырда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік қорғаныс комитетін Қазақстан Республикасының
Қорғаныс министрлігі етіп қайта құру туралы, Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштерін құру туралы және алғашқы қорғаныс министрі етіп генерал
полковник (1993 жылдың 9 мамырынан армия генералы) С.Қ.Нұрмағамбетовты
тағайындау туралы жарлықтарға қол қойды. Бұл күн Қазақстанның дербес Қарулы
Күштерінің құрылған күні болып қалды.
Республика армиясының негізгі құрамында бірнеше (оның ішінде бір
танк) дивизиясы бар 40 жалпы әскери армия, авиация корпусы, радио және
радиотехникалық барлау бөлімшелері, жабдықтау бөлімшелері және Байқоңыр
ғарыш айлағын, Семей сынақ алаңын және Сарышағандағы, Ембідегі, Арал
теңізінің Барсакелмес аралындағы сынақ алаңдарын арнайы жабдықтау
бөлімдері, базалар, арсеналдар, қоймалар және басқа да бөлімдер мен
мекемелер құрады. Қазақстанда барлығы 200 мыңнан астам әскери қызметшілер
болды, олардың қарауында стратегиялық қарудың аталған түрлерінен басқа 1200
танк және брондалған машиналар, 1500 артиллериялық жүйе және 370 әскери
ұшақ бар еді.
Бұрынғы Кеңес Армиясының аталған бірлестіктері, құрамалары және
бөлімдері Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің негізін құрады.
Тәуелсіз Қазақстан армиясын құруда қорғаныс мәселесі бойынша құқықтық
негіз қалаудың маңызы зор болды. Бұл жұмысты Президент, Үкімет, Қорғаныс
министрлігі белсенді әрі мақсатты түрде жүргізді. Жас республиканың Отан
қорғау мәселелері жөніндегі алғашқы заңдары өз уақытында және тиісті
деңгейде дайындалды. 1992 жылы 22 қыркүйектің өзінде-ақ Жоғары Кеңес
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері және Қорғаныс туралы Заңды
қабылдады. Төрт айдан кейін – 1993 жылы 19 қаңтарда Жалпыға бірдей әскери
міндет және әскери қызмет туралы, ал екі аптадан кейін – 1993 жылы 1
ақпанда Әскери қызметшілердің және олардың отбасының мәртебесі әлеуметтік
қорғалуы туралы Заңдар күшіне енді. Сондай-ақ, 1993 жылы 11 ақпанда
Президент бекіткен Қазақстан Республикасының алғашқы әскери доктринасы
ұжымдық түрге дайындалды. Ол соғысты болдырмау, қорғаныс қуатының
жеткіліктілігі, ТМД елдерімен өзара көмек одағы принциптеріне негізделді.
Доктрина ережелері мемлекеттің сыртқы саяси және әскери қызметінде кеңінен
пайдаланылды [14, 93б.].
1992 жылы 29 қаңтарда Қазақстан Республикасы Еуропадағы қауіпсіздік
пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) қатысушысы болды, ал сол жылғы 2
наурызда Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшелігіне қабылданды. Кеңестер Одағының
шарттары мен міндеттемелерінің құқықтық мұрагерлігін мойындайтынын мәлімдей
отырып, Қазақстан өзі қол қойған шарттар мен келісімдерді, оның ішінде
қаруды шектеу мен қысқарту мәселелері жөніндегі міндеттерін де адал орындап
келеді. Орташа және шағын радиусты аумақта әрекет ететін ракеталар
келісімдерде көрсетілген мерзімдер ішінде біртіндеп жойылды. Стратегиялық
шабуылдаушы қаруларды қысқарту және шектеу жөніндегі шарт негізінде
құрлықаралық баллистикалық және қанатты ракеталар кезекшіліктен алынып,
1995 жылдың ортасына қарай Ресейге жеткізілді, бұл қарумен жабдықталған
құрамалар біртіндеп республика аумағынан шығарылды. 1998 жылы 109
жауынгерлік және оқу шахталық іске қосу құрылғысы, 16 оқу және командалық
пункт таратылды. Сол мерзімде Байқоңыр сынақ алаңында 10 сынақтық шахтаның
іске қосу құрылғысы, Дегелең тауларындағы 12 құрылғы, 187 штольняның 181-і
және Семей сынақ алаңының Балапан алабындағы 13 ұңғыма жойылды. 1991 жылы
29 тамызда жабылған ядролық сынақ алаңының негізінде 1992 жылы мамырда
Ұлттық ядролық орталық құрылып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының Қарулы күштері 5
1.1Қазақстан Қарулы Күштерінің құрылуы 5
1.2Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің жарғылары туралы ұғым
11
1.3Қазақстан Қарулы Күштері қатарында әскери қызметшілердің
негізгі міндеттері 14
2 Қазақстан армиясы 18
2.1Қазіргі Қазақстан армиясы 25
2.2Республикалық Ұлан арнаулы әскери құрамасы 31
2.3Қазақстан Республикасының әскери доктринасы 37
2.4Қазақстан Армиясының қарулары 38
2.5Тұңғыш қазақ генералы 40
2.6Әскерлердегі негізгі проблемалар және оларды шешу жолдары 41
3 Қазақстан Республикасының Конституциясы мен егемендігін қорғау
48
3.1Қазақстан қарулы күштерінің болашағы 55
Қорытынды 58
Әдебиеттер тізімі 59
Қосымша А 62
Қосымша Б 66
Қосымша В 70
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның Қарулы Күштеріне биыл 26
жыл толды. Қазақстан Армиясының тарихы 1992 жылы 7 мамырда Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсултан Әбішұлы Назарбаевтың Қарулы Күштерді
құру туралы Жарлығына қол қойған күннен бастау алады. Осы жиырма алты жыл
ішінде еліміздің қорғаныс қабілеті нығайып, шекарасы бекемделді. Жоғарғы
Бас Қолбасшының тікелей бастамасымен жоғары жауынгерлік әзірліктегі армия
құрылды деуге толық негіз бар. Қарулы күштер – елдің тірегі, қорғаны,
тыныштығының тірегі, тұтастығының кепілі болып саналады.
Қазақстан Республикасының Қорғанысы мен Қарулы Күштері туралы Заңда
Отанды қорғау және Қазақстан Қарулы Күштерінде қызмет ету халық пен
мемлекет аясындағы Конституциялық міндеті мен парызы болып табылады деп
көрсетілген. Өз Отанының қорғаушысы болуға Қазақстанның әрбір азаматы
міндетті. Сондықтан да бүгінгі таңда елімізге дені сау, батыл, білімді,
тәрбиелі, отансүйгіш азамат қажет. Қазіргі заман ағымы жетіншектерді оқыту
мен тәрбиелеуде қоғам алдында қатаң талаптар қойып отыр. Өскелен ұрпақты
еліміздің білімді де отансүйгіш патриоттары етіп тәрбиелеу үшін ұстаздарға
аянбай еңбек ету керек. Соның ішінде мектептегі алғашқы әскери дайындық
пәнінің оқытушы-ұйымдастырушысының оқушыларға әскери партиоттық тәрбие
берудегі міндеті мен жауапкершілігі зор.
Мектепте алғашқы әскери дайындық пәнін оқыту барысында оқушыларға
Қазақстан Республикасын қорғау жөніндегі Конституциялық құқықтарын
ұғандыру, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің сипаты мен мақсатын,
оның бүгінгі тыныс-тіршілігі туралы мол мағлұматтар беру арқылы, әскери іс
пен азаматтық қорғаныстың негіздерін түсіндіру олардың олардың бойында
отансүйгіш патриоттық сезімді қалыптастырады.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстанның Қарулы Күштерінің құрылуы,
Қазақстанның Қарулы Күштерінің міндеттері мен қызметін қарастыру, Қазақстан
Қарулы Күштері қатарында әскери қызмет атқарудың мән-маңызын айқындау,
қалыптасу, даму жағдайларын нақтылап, Қазақстан Армиясының қызметін,
Қазақстан Армиясының құрал-жабдықтарының түрлерін қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- тақырып аясындағы зерттеу жұмысы, қосымша мәліметтермен жұмыс,
аталмыш тақырыпқа сай деректер мен қосымша статистикалық
материалдарды пайдалану;
- дипломалды практикасы барысында оқушыларға Қазақстанның Қарулы
Күштері туралы мағлуматтармен таныстыру.
Зерттеудің базасы: Өскемен қаласының №46 орта мектебі.
Зерттеудің пәні: Қазақстанның Қарулы Күштерінің дамуы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, қосымшалардан тұрады. Қолданылған әдебиеттер тізімі
бар.
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас қолбасшысы
Нұрсұлтан Назарбаев Қарулы Күштерге ерекше назар аударып, үнемі бақылауда
ұстайды. Елбасы: Конституция – тәуелсіздіктің бағасыз сыйы. Мемлекеттің
тәуелсіздігі тек оның қуатты армиясы бар болғанда, елдің және оның
азаматтарының қауіпсіздігі толық қамтамасыз етілгенде ғана баянды. Бүгін
біздің айбынды Қарулы Күштеріміз еліміздің Конституциясын кірпік қақпай
қорғап тұр-деп, Қарулы Күштерге баса мән береді.
Қазақстанның Қарулы Күштері, басқа әскерлері мен әскери құрылымдары
тәуелсіз елмен қатар дамып, көптеген өзгерістерді бастан кешірді. Бүгінде
біздің мемлекетіміз жоғары деңгейде жабдықталған, ықтимал қатерлерге төтеп
бере алатын заманауи армияға ие. Бұл жетістік – Қарулы Күштер, басқа
әскерлер мен әскери құрылымдардың даму бағытын заман ағымына, Қазақстан
өміріндегі негізгі кезеңдерге сай айқындап отырған Елбасымыздың мемлекеттің
қауіпсіздігін, аумақтық тұтастығын, ел тыныштығын қорғауға бағышталған
салиқалы саясатының жарқын жемісі. Бұл сондай-ақ мемлекет егемендігін
қырағы күзететін әскери қызметшілердің тынымсыз еңбегінің жемісі. .Еліміз
қауіпсіздігінің, бейбітшілікті қорғаудың мүдделері талап еткен, агрессия
құрбандықтарына көмектесу керек болған әрбір сәтте қазақ жауынгері дүние
жүзінің алдында қандай да болсын қиыншылықтарды жеңуге әзір тұратын,
қалтқысыз, әрі ержүрек патриот, интернационалист ретінде көрінеді.
Қазіргі армия жауынгердің ерік-жігері мен психологиялық төзімділігіне
үлкен талап қояды. Ол әскери техникаларды, оның ішінде өте күрделі әскери
машиналарды, ракета комплекстері мен радио электрондық жүйелерді, атомдық
сүңгуір қайықтары мен дыбыстан жылдам ұшатын әуе кемелерін шебер меңгере
білуі керек. Бұл жерде жауынгердің ұйымшылдығы мен тәртіптілігі қажет. Ал
әскери тәртіпті білу, оны орындауға әзір тұру - өзіңнің жеке басыңды
қалыптастыру мен әскери қызметке дайындалу жолындағы маңызды қадам деген
сөз.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 36-бабында былай деп
жазылған: Қазақстан Республикасын қорғау – оның әрбір азаматының қасиетті
парызы және міндеті. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен
түрлер бойынша әскери қызмет атқарады.
1 Қазақстан Республикасының Қарулы күштері
Қазақстан Қарулы Күштерінің қатарында әскери қызмет атқару әрбір
қазақ азаматының аса маңызды әрі құрметті міндетінің бірі болып табылады.
Қарулы Күштер қатарында қызмет ету – Отанымызды қорғаудағы қасиетті
борышыңды өтеу деген сөз.
Отанды қорғауды біздің елімізге шабуыл жасаған сыртқы жаулармен
қарулы күрес деп қана түсінбеу керек. Біз Отанымыздың күш-қуатын нығайта
отырып, оны бейбіт уақытта да қорғауға ат салысамыз.
Қазір енді Отан қорғаушылар қатарында Ұлы Отан соғысы қаһармандарының
ұлдары мен немерелері тұр. Олар әкелері мен аталарының үлесіне тиген қатал
сыннан өткен жоқ. Әйтсе де олар армиямыздың, халқымыздың қаһармандық
дәстүрлеріне адал, Еліміз қауіпсіздігінің, бейбітшілікті қорғаудың
мүдделері талап еткен, агрессия құрбандықтарына көмектесу керек болған
әрбір сәтте қазақ жауынгері дүние жүзінің алдында қандай да болсын
қиыншылықтарды жеңуге әзір тұратын, қалтқысыз, әрі ержүрек патриот,
интернационалист ретінде көрінеді [1, 14б.].
Қазіргі армия жауынгердің ерік-жігері мен психологиялық төзімділігіне
үлкен талап қояды. Ол әскери техникаларды, оның ішінде өте күрделі әскери
машиналарды, ракета комплекстері мен радио электрондық жүйелерді, атомдық
сүңгуір қайықтары мен дыбыстан жылдам ұшатын әуе кемелерін шебер меңгере
білуі керек. Бұл жерде жауынгердің ұйымшылдығы мен тәртіптілігі қажет. Ал
әскери тәртіпті білу, оны орындауға әзір тұру - өзіңнің жеке басыңды
қалыптастыру мен әскери қызметке дайындалу жолындағы маңызды қадам деген
сөз.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 36-бабында былай деп
жазылған: Қазақстан Республикасын қорғау – оның әрбір азаматының қасиетті
парызы және міндеті. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен
түрлер бойынша әскери қызмет атқарады. Бұл сөздердің мәні қандай екендігі
жайында өздеріңе ұсынылып отырған библиографиялық құралдағы материалдардан
білулеріңе болады.
1.1 Қазақстан Қарулы Күштерінің құрылуы
Соғыстан сақтану – адамзаттың ең бірінші мақсаты. Қазіргі кездегі
қасіретті болмыстардан – соғыс, қақтығыс, әскери қауіптен және әскери қатер
көздерінен арылу армияға арқа сүйемей өтуі мүмкін емес. ҚК мемлекеттің
аумақтық тұтастығын сыртқы қауіп-қатерден қорғауды қамтамасыз етуде күш
көрсету әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, агрессияға қарсы тұруға міндетті.
Аймақта қалыптасқан әскери-саяси жағдайға байланысты және Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы (ТМД) аумағында орын алып отырған саяси және
экономикалық процестерді талдай келе, ҚР өз ҚК-ін құруды қолға алды.
Кеңестер Одағы тарағаннан кейін қысқа мерзімде 1992 жылдың 7-ші
мамырында ҚР ҚК құрылды. ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтың ҚР ҚК-ін құру
туралы Жарлығына сәйкес, ҚК-ді тиімді басқаруды шешу үшін Республиканың
Қорғаныс министрлігі құрылды. ҚК-ді басқару органдары қалыптастырылды,
армияның құрылымы мен саны анықталды, ҚК-дің қызметі мен құрылуы туралы
негізгі құқықтық құжаттар даярланды. Оның юрисдикциясына Қазақстан
аумағында орналасқан барлық әскерлер кірді. Олар құрылық әскерлері, әскери-
әуе күштері, әуе шабуылына қарсы қорғаныс күштері, әскери-теңіз күштері,
сондай-ақ ұрыстық, арнайы, тылмен қамтамасыз ету және АҚ-тың әскери
құрамалары [2, 10б.].
Республиканың ҚК мынадай қағидаларды үйлестіре құрылды: жалпы әскери
міндеттілік пен демократиялық басқару, орталықтандыру мен келісім- шарт
жүйесі, дара басшылық, мемлекеттік билік органдарының есеп беруі мен
бақылауға алынуы. Бұл қағидалар ҚР Конституциясы мен әскери мәселелер
бойынша: ҚР ҚК және қорғанысы жайында, Әскери міндеттілік және әскери
қызмет туралы, Әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің
мәртебелері және оларды әлеуметтік қорғау туралы заңдарында және т.б.
заңнамалық актілерде қарастырылған.
ҚР Конституциясында ҚР-ның аумақтық тұтастығы мен егемендігін
қорғауға негізделген ҚК–дің міндеттері белгіленген. Осы басты міндеттерден
негізгі тапсырмалар анықталады: жоғарғы жауынгерлік әзірлік жағдайында тұру
арқылы соғыстың алдын алу; мемлекет шекарасына қол сүғылмаушылықты сақтау;
мемлекеттік мекемелер мен әскери нысандарды қорғау және күзету; қарсыластың
басып кіруші топтарын құрту және агрессияға тойтарыс беру; агрессия
зардаптарын жою және шекарадағы жағдайды қалпына келтіру [3, 197б.].
Қазақстанның сыртқы саясаты тең құқықтық және өзара тиімділік
қағидалары, басқа елдердің ішкі істеріне қол сұқпаушылық негізінде
құрылады. Республика халықаралық аренада бейбітшілік пен қауіпсіздікті
нығайту үшін, қақтығыстарды бейбіт жолмен реттеу үшін күреседі. Республика
басшылығы стратегиялық жою қаруларын қысқарту туралы келісімдерге, басқа да
жаппай жою қару түрлеріне тиым салуға қол жеткізді. Ұжымдық қауіпсіздік
туралы келісімге қол қойылды. 1993жылы 31 наурызда ТМД-ның Жарғысы
бекітілді, оның үшінші тарауында ұжымдық қауіпсіздік, ынтымақтас
мемлекеттердің әскери-саяси бірлестігі туралы мәселелер қарастырылған.
Біздің республика өз қорғаныс мүмкіндіктерін бағалай және әскери
қауіптің сипаты мен масштабын болжай отырып, әскери құрылысты ТМД-ға мүше
елдер мен қорғаныс одағына кіруді қалайтын басқа мемлекеттермен бірге
дамытуды жүргізеді. Мемлекет саясатының бір бөлігі болып табылатын әскери
саясат ҚК-дің құрылуы мен міндеттері, мемлекетті қорғау мүддесінде оның
әскери қуатын пайдалануға байланыста мәселелер кешенін қарастырады. Оның
мәні – армияның әскери қуатын нығайту үшін оны барлық қажетті атериалдармен
қамтамасыз етуге, әскери істің барлық саласын үйлесімді дамытуға
бағытталған мемлекеттік органдардың өзара байланысты шаралар жүйесі. Ол кең
ауқымды мәселелер шешуге бағытталған: әскери құрылыстың теориялық
негіздерін даярлау; ҚК техникамен жабдықтау; әскери кадрларды даярлау,
орналастыру; әскери бөлімдерде тәрбие жұмыстарын өткізу; әскери өнер және
әскери ғылым дамуына басшылық жасау; әскерлерді жауынгерлік және
оперативтік дайындау қағидалары; мемлекеттің жұмылдыру мүмкіндіктерін
ұлғайту; әскери-үйретілген резервтерді дайындау және т.б.
Дербес қорғаныс құрылысын жүзеге асыра отырып, ҚР өз қауіпсіздігін,
сондай-ақ ұжымдық қауіпсіздік туралы келісімшартқа қол қойған ТМД
мемлекеттерінің мүддесін де басшылыққа алады [4, 33б.].
Аймақта және Достастық мемлекеттерде қалыптасқан жағдай Қазақстанның
дербес ҚК құру туралы шешімді дер кезінде қабылдағанын көрсетіп отыр. Бірақ
оның қалыптасуы күрделі экономикалық және әлеуметтік саяси жағдайда өтіп
жатыр. Сондықтан ұрысқа дайындық, ұрыстық әзірлік деңгейін төмендетпей,
ұйымшылдықты, әскери тәртіптілікті барынша нығайту керек. Республика ҚК
шынайы халықтық сипатын сақтап, ТМД ҚК-мен тығыз байланысты агрессорды
тежеудің, бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтаудың сенімді факторы болуы
тиіс.
Қазақстан Республикасының қорғаныс министрлігі ҚР Президентінің 1992
жылы 7 мамырдағы Жарлығымен ҚР Мемлекеттік қорғаныс комитетінің қайта
құрылуының нәтижесінде құрылды. ҚР Өкіметінің 2001 жылғы 16 тамыздағы
қаулысымен министрлік туралы жаңа ереже бекітілді. Ережеге сәйкес
министрлік қорғаныс саласындағы мемлекеттік саясатты, сондай-ақ ҚР Қарулы
Күштерінің Бас штабы арқылы ҚР Қарулы Күштеріне басшылықты жүзеге асырған
орталық атқарушы орган болып табылды. Бас штаб ҚР Қарулы Күштерін жедел-
стратегиялық басқаруды жүзеге асыратын министрліктің құрылымындағы әскери
басқару органы болып табылды. Министрліктің негізгі міндеттері мыналар
болды: мемлекеттің әскери саясаты мен ҚР әскери доктринасының мәселелері
бойынша ұсыныстар әзірлеуге қатысу; ҚР әскери бюджетінің жобасы жөнінде
ұсыныстар әзірлеу; ҚР әскери-техникалық және әскери-экономикалық саясатын
лайықты жүргізуде Ұлттық қауіпсіздік тұжырымдамасын, әскери доктринасын
әзірлеуге және іске асыруға қатысу; әскери-саяси жағдайға баға беруге, ҚР
қауіпсіздігіне төнетін ықтимал қатердің сипаты мен дәрежесін айқындауға
қатысу; Қарулы Күштерде мемлекеттік құпияларды қорғауды ұйымдастыру және
қамтамасыз ету; мемлекеттің егемендігін және аумақтық тұтастығын қорғауға
Қарулы Күштердің жауынгерлік және жұмылдыру даярлығын үнемі қолдау мен
қамтамасыз ету, қарулы шабуылды болдырмау және ҚР-на қарсы агрессияға
қарулы тойтарыс беру үшін қажетті жағдайлар жасау; Қарулы Күштер туралы ҚР
Конституциясының нормалары мен ҚР нормативтік-құқықтық кесімдерін іске
асыруды қамтамасыз ету; Қарулы Күштер түрлерінің, әскер тектерінің және
арнайы әскерлердің жедел мақсаты мен міндеттерін айқындау, оларды ҚР басқа
әскерлерімен және әскери құралымдарымен, сондай-ақ халықаралық шарттар
негізінде басқа мемлекеттердің қарулы күштерімен өзара іс-қимылда қолдану;
ҚР Президентінің шешімімен Қарулы Күштерге адам, көлік және материалдық -
техникалық ресурстарды жұмылдыруды жүргізу; Қарулы Күштерде идеологиялық
және әлеуметтік-құқықтық жұмыстар жөніндегі мемлекеттік саясатты іске
асыруды қамтамасыз ету; экономиканы жұмылдыру даярлығын ұйымдастыру және
ұйымдардың белгіленген жұмылдыру тапсырмасын орындау даярлығын бақылауға
қатысу; ғылыми-техникалық және арнаулы зерттеулер мен Қарулы Күштердің
мұқтажы үшін әскери кадрларды даярлауды дамыту бағыттарын айқындау; әскери
іс-әрекетті жүргізуге байланысты қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
шаралардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету; Қарулы Күштердің қару-жараққа,
әскери-техника мен басқа да материалдық жабдықтарға сұранымын, олармен
Қарулы Күштерді жұмылдыра өрістетудің жоспарын қамтамасыз ету, қару-
жарақтың, әскери техника мен басқа да материалдық жабдықтардың жедел және
стратегиялық қорларын жинақтау мен орналастыруды айқындау; әскери
қызметшілердің, азаматтық қызметкерлердің қауіпсіздігі мен өмірін және
денсаулығын сақтауды қамтамасыз етут [5, 89б.].
ҚР Үкіметінің 2002 жылы 14 маусымдағы қаулысымен министрліктің ҚР
Қарулы Күштерінің Құрылық әскерлері бас қолбасшысының басқармасы құрылды.
ҚР Президентінің 2003 жылы 7 мамырдағы Жарлығымен ҚР Қарулы Күштерінің
құрылымы бекітілді:
1. Қарулы Күштерге басшылық жасаудың жоғары әскери-саяси органы —
соғыс кезінде Қарулы Күштердің бүкіл қызметіне жалпы басшылық жасауды және
Штабтар бастықтарының комитеті арқылы оларды басқаруды жүзеге асыратын
Жоғарғы Бас қолбасшылық (Жоғарғы Бас қолбасшылық Ставкасы).
2. Әскери басқару органдары: стратегиялық — Қорғаныс министрлігі
(орталық атқарушы орган) және Штабтар бастықтарының комитеті (ведомство);
жедел-стратегиялық — Қарулы Күштер түрлерінің құрамына кіретін бас
қолбасшылардың, Қарулы Күштер әскер тектерінің қолбасшылары мен Қарулы
Күштер Тылы бастығының басқармалары; жедел-аумақтық, жедел-тактикалық,
тактикалық, жергілікті.
3. Қарулы Күштер түрлері: өңірлік қолбасшылық, әуе қорғанысы күштері;
әскери-теңіз күштері.
4. Қарулы Күштер әскер тектері: Аэроұтқыр әскерлер; ракета әскерлері
мен артиллерия.
5. Арнаулы әскерлер.
6. Қарулы Күштер тылы.
7. Әскери-оқу орындары мен әскери-ғылыми мекемелер.
ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 6 тамыздағы қаулысымен министрліктің Штаб
бастықтарының комитеті және ҚР Қарулы Күштерінің Әскери-теңіз күштері
құрылды. Министрліктің мынадай мемлекеттік мекемелері құрылды: ҚР Қарулы
Күштерінің Әскери-теңіз күштерінің бас қолбасшысының басқармасы; ҚР Қарулы
Күштерінің ракета әскерлері мен артиллерия қолбасшысының басқармасы; ҚР
Қарулы Күштерінің тыл қолбасшысы басқармасы; ҚР Қарулы Күштерінің Өңірлік
әскер қолбасшысының басқармасы ҚР Қарулы Күштерінің Өңірлік әскер бас
қолбасшысының басқармасы болып қайта аталды, № 21140 әскери бөлім КР Қарулы
Күштерінің Әуе қорғанысы күштері бас қолбасшысының басқармасы болып қайта
аталды. Министрліктің бірқатар мемлекеттік мекемелері қайта аталды.
Министрлік туралы ережеге өзгерту енгізілді, атап айтқанда ҚР Қарулы
Күштерінің Бас штабы туралы жолдар алынып тасталынды. ҚР Президентінің 2004
жылы 10 қарашадағы Жарлығымен ҚР Қарулы Күштерінің құрылымына бірқатар
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. ҚР Үкіметінің 2004 жылы 12
қарашадағы қаулысымен министрліктің ҚР Қарулы Күштерінің Өңірлік әскер бас
қолбасшысының басқармасы таратылып, ҚР Қарулы Күштерінің әскери даярлық бас
басқармасы құрылды. ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 2 ақпандағы қаулысымен. ҚР
Қарулы Күштерінің арнайы әскерлері мен Тылы штат санының бекітілген лимиті
шегінде ҚР Қорғаныс министрлігінің мемлекеттік мекемелері құрылды: әскери
полиция жасағы (ҚР Қорғаныс министрлігінің күзеті), әскери полиция жасағы
(ҚР Қорғаныс министрлігіиің объектілерінің күзеті), әскери полиция
бөлімдері және гарнизондардың анықтау және іздестіру бөлімшелері, әскери
полиция мамандарын даярлау орталығы, зат қоймасы [6, 209б.].
Қазақстан Қарулы Күштерінің құрамына негізінен 40-жалпы әскери
армияның жауынгерлері енді, олар 1979 жылдың 27 желтоқсанында генерал-майор
А.Тухариновтың башылығымен Ауғанстан шекарасынан өткен болатын. Жүз мың
жауынгері бар бұл топ 9 жылдан астам уақыт моджахедтердің қарулы
оппозициясына қарсы әскери операцияларға қатысқан. Женева келісімі бойынша
белгіленген мерзімде, яғни 1989 жылдың 15 ақпанында 40-Армияның әскерлері
Ауғанстаннан шығарылды. Бүл әскери бөлімдер, әдеттегідей, таратылды,
қызметін өтеген солдаттар запасқа шығарылды, ал офицерлер мен прапорщиктер
Ауғанстанға келгенге дейінгі өз әскери бөлімдеріне, көбіне отбасы тұратын
жерлерге қайтарылды. 40-Армияның штабы Ташкентке көшірілді.
Көптеген ауғандық солдаттар мен офицерлердің КСРО Қорғаныс
Министрлігі мен Құрлықтағы әскерлердің Бас штабына жолдаған өтініштеріне
орай 1991 жылғы 7 маусымда жалпы әскери 40-Армия басқару орталығы Алматыда
болып қайта құрылды.
Қазақстан Қарулы Күштерінің құрамына 40-Армиядан басқа, әскери-Әуе
Күштері мен Әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерелері, сондай-ақ оларға
қызмет көрсету қүрамалары мен бөлімдері кірді.
Қорғаныс министрлігіне осы мемлекеттік институттың құрылымы мен
материалдық жағынан қамтамасыз етілуі жөніндегі үйымдастыру мәселелерін
шешуге тура келді. Қалыптасу кезеңінде әскери мүліктерді ұрлау мен талан-
таражға салудың сан түрлі айла-шарғылары бой көрсете бастағандықтан, әскери
техниканың, қару-жарақ пен материалдық- техникалық мүліктердің көшіп-
қонуына бақылау орнату қажеттігі туды. Ұйымдастыру кезеңінің мерзімі қатаң
түрде белгіленді: үш ай ішінде КСРО-дан қалған әскери мұра қабылданып,
әскерлерге тікелей басшылық жасау және ТМД Қорғаныс министрлігінің
ведомстволарымен өзара қимыл жасау жүйелері кұрылды. Қазақстан
Республикасының әскерлерін қаржылай, материалдық-техникалық және
медициналық қамтамасыз ету мәселелері шешілді.
Еліміздің басышылығы өмірдің аса маңызды салаларының бірі -
мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі тарихи шешімдер
қабылдады. Егемен Қазақстанның Армиясы қауіпсіздікті қамтамасыз ету қүралы
ретінде әскери әлеуетті нығайту жолын таңдай отырып, орнықты дамып келеді.
Оның заңнамалық негізі Қазақстан Республикасының Конституциясына сүйенеді
және Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы, Әскери қызметшілер
мен олардың отбасы мүшелерінің мәртебесі және әлеуметтік қорғалуы туралы,
Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы Заңдармен
реттеледі [7, 172б.].
Еліміздің қорғаныс қабілеттілігі үшін жауаптылық республика Үкіметіне
жүктелген, ол туралы Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабында
баянды етілген, мүнда Үкімет өзінің ең басты міндеттерінің бірі ретінде,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің,
қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын
әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады деп айқындалған. Ал
36-баптың 1-тармағында Қазақстан Республикасын қорғау-оның әрбір
азаматтарының қасиетті борышы және міндеті деп Қарулы Күштердің негізгі
міндеттері тұжырымдалған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-бабының 3-тармағы бойынша
Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын күштеп
өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан
келтіруге, әлеуметгік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық
араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер қүруға және олардың
қызметіне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген қүрамалар
құруға тыйым салынады [8, 125б.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 23-бабының 2-тармағында
баяндалған тұжырымдар қоғамның қорғауда болуының тағы бір кепілдігі ретінде
танылады. Онда Әскери қызметшілер, үлттық қауіпсіздік органдарының, қүқық
қорғау органдарының қызметкерлері мен судьялар партияларда, кәсіподақтарда
болмауға, қандай да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиіс деп
көрсетілген. Сонымен, Қарулы Күштер, басқа да әскерлер мен әскери құрамалар
тарапынан мемлекеттік билікке қарсы бағытталған саяси іс-қимылдар
Конституцияға қайшы іс-әрекеттер ретінде бағаланады. Армия қоғамда бірлік
пен патриотизмді қолдау қүралы ретінде маңызды рөл атқаруы тиіс.
Сөйтіп, заңнамалық негіз қазіргі кезде Республика Қарулы Күштерінің
қорғаныс доктринасы мен тұжырымдамасының жалпы және түбегейлі мәселелерін
шешіп берді. Ол қазақстандық әскери саясаттың әлемдік дәстүрге сәйкестігін
қамтамасыз етіп, еліміздің әскери қауіпсіздігі, әскери қызметшілерді
әлеуметтік-қүқықтық қорғау, армияда қүқықтық жұмыстарды, Отан
қорғаушыларына патриоттық тәрбие беру және басқа мәселелер жөніндегі
заңнамаларды бір жүйеге келтіретін көп факторлы ұйымдастыру жұмысын
аяқтады. Қажеттігіне қарай түзетулер енгізілген нақты бағдарламаларды
жүзеге асыру барысында әскери құрылыстың негізін қүрайтын жетістіктер мен
кемшіліктер де анықталды.
Жинақтайтын болсақ, бұл тақырып бойынша Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштерінің құрылу мәселелері арқау болды. Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштері – елде тыныштық пен ынтымақты сақтаудың бірден-бір кепілі,
баса мән берілетін үлкен құрылымдар. Тікелей Елбасы назарында ұстайтын
Қарулы Күштер әрдайым кірпік қақпастан Отанның тыныштығы мен халықтың
алаңдамай өмір үруіне қолайлы жағдай туғызады. Қазақстанның әр азаматы, әр
азаматшасы Қарулы Күштерге деген өзінің отансүйгіштік қарым-қатынасын
жетілдіріп отырса, Қарулы Күштеріміз де дами беретіні ақиқат [9, 314б.].
1.2 Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің жарғылары туралы ұғым
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің өмірі мен қызметі әскери
жарғылар болып табылатын нормативті-құқықтық құжаттармен қатаң түрде
белгіленеді.
Қазақстан Республикасының Әскери қызметшілер мен олардың отбасы
мүшелерінің мәртебесі және әлеуметтік қорғау тұралы заңында былай деп
көрсетілген: Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігін қоғау, оның
ішкі және сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қарулы шабуылды тойтару мен
агрессорларды жеңіліске ұшырату, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
мемлекеттік мүдделерін қорғау және оның халықаралық міндеттемелерге сәйкес
тапсырмаларды орындауы, әскери қызметшілердің әскери антқа адал болуы,
әскери жарғылардың талаптарын қатаңс ақтауын міндеттейтін әскери борыштың
мәнін құрайды [10, 14б.].
Заң тұрғысынан алғанда, әскери жарғылар – дара басшылық негізінде
әскери қызметшілер қарым-қатынасының әр түрлі жағын, әскери тәртіптілік пен
заңдылықтарды реттейтін, мемлекет бекіткен нормативті-құқықтық актілердің
жиынтығы. Олар әскери өмір мен оның әрекеттерінің сан түрлі қырын,
міндеттерін, нормалары мен әдістерін, әскердің күнделікті өмірін
ұйымдастыру тәртібін ішкі, гарнизондық, қарауылдық, патрульдік парк,
лагерьлік және басқа да арнайы қызметтердің күн тәртібін; әскерді
орналастыру, материалдық-тұрмыстық және медициналық қамтамасыз етуді;
әскери қызметшілердің құқығын, міндеттері мен тәртіптік жауапкершілігін;
жауынгерлердің қызметтегі және одан тыс уақыттағы өзара қарым-қатынасы мен
мінез-құлқын; қатаң жарғылық тәртіпті, жоғары ұйымдастырушылықты, әскери
тәртіптілік пен ұрысқа дайындықты сақтаудың құқықтық жағы мен әдістерін
реттейді.
1. Ішкі қызмет жарғысы – әр түрлі санаттағы әскери қызметшілердің
жалпы және лауазымдық қызмет міндеттерін олардың бастықтар мен бағыныштылар
арасындағы қарым-қатынасты бұйрықтар беру мен орындалу тәртібін, әскери
сыпайылық ережелері мен жеке құрамның мінез-құлқын анықтайды. Осы жарғы
ережелеріне сәйкес жеке құрам орналастырылады, күн тәртібі белгіленеді,
әскери қызметшілерге медициналық қызмет керсету, бөлімнен олардың сейілге
шығуы, дабыл бойынша шақыру ұйымдастырылады. Сондай-ақ тәуліктік күзетпен
ішкі қызметті атқару тәртібі баяндалған.
2. Тәртіптік жарғыда әскери тәртіптілік мәні, армиядағы белгіленген
оның негізгі талаптары, реті, кетермелеулер мен сөгіс жариялаудың түлері,
бастықтар мен командирлердің тәртіптік құқықтары баяндалады. Сондай-ақ, ол
әскери қызметшілерден келіп түскен арыз-шағымдарды, ұсыныстарды қараудың
реті мен мезгілін, оларды жүзеге асырудағы командирлердің міндеттерін де
қарастырады.
3. Гарнизондық және қарауылдық қызметтер жарғысында гарнизондық және
қарауылдық қызметті тағайындау мен ұйымдастыру мәселелері белгіленеді.
Жоғарыда гарнизондағы лауазымды адамдардың және қарауылдық қызмет атқарушы
әскери қызметшілердің міндеттері мен құқықтары, әскердің қатысуымен
гарнизондық және басқа да шараларды өткізу тәртібі айқындалды.
4. Саптық жарғы әскери қызметшілердің және бөлімшелердің саптық
тәсілдерді орындау ережелері мен тәртібін, саптық байқау еткізу ретін, сап
алдындағы әскери қызметшілердің міндетін, сондай-ақ ұрыс алаңында жылжи
білу жолдарын баяндайды.
5. Қарулы күштерде сонымен қатар ұрыстық жарғылар да болады. Ол
жарғыларда сарбаздардың ұрыстағы іс-әрекет тәсілдері мен міндеттері, оны
жүргізудің негізгі принциптері, әскерлерді басқару тәсілдері мазмұндалады.
Ұрыстық жарғылар қазіргі кездегі әскери өнердің негізін, жеңіске жету
ғылымын ұсынады. Олар қазіргі заманғы ұрыстың ерекшелігі мен сипатын жан-
жақты ескерген, әскери техника мен қарудың барлық түрін қолданған кездегі
әскерлердің әрекет ету жолдарын анықтайды.
Сарбаздардың ұрыстық іс-әрекеті мен қызметі, оқуы, өмірінің қай
жағынан болмасын, алып қарасақ, олардың бәрі жарғылармен, командирлер және
бастықтардың бұйрықтарымен белгіленеді. Жарғылар олардың өмірі мен
қызметіне айрықша нақтылық пен үйлесімділік енгізеді, әскери қызметшілер
бойында қажетті дағдылар мен әдеттерді қалыптастыруға ықпал етеді, олардың
ерлік-жігері мен мінезін шынықтырады, ішкі тәртіпті қалыптастырады. Онсыз
Қарулы Күштердің барлық буындарында тиісті әскери тәртіпке, ұйымдастыру мен
тәртіптіліктің жоғары деңгейінде, флот күші мен әскердің тұрақты ұрысқа
дайындығына қол жеткізуі мүмкін емес. Жоғары талаптарын барлық сарбаздар
олар сол сәтте қай жерде болса да, белім аумағынан тыс жерлерде болмасын
орындауға міндетті.
Өскери жарғыларда армия дамуының көп қырлы тәжірибесі берген барлық
жаңалықтар жинақталады. Оларда қорғаушыларға қойылатын талаптар қысқаша,
анық түрде мазмұндалады. Қарулы Күштер үшін жарғылардың мәні орасан зор
екендігі – оларды Президенттің бекітуімен жасалатындығында. Жарғыларда
жауынгерлерге қойылатын талаптар, қызмет ету ретін анықтайтын ережелер
заңды түрде бекітілген. Ондағы ережелердің, талаптардың жеке құрамда жоғары
моральды ұрыстық және жауынгерлік сапаларды қалыптастыруға байланысты
жүргізілген жұмыстар үшін маңызы зор. Қатаң жарғылық тәртіп, қызмет пен
тұрмыстағы жоғары ұйымдастырушылық оқуда жетістіктерге қол жеткізуге,
жауынгерлердің тәртіптілігіне ықпал етеді.
Тәртіпті жауынгер деп, әскери анттың, жарғылардың, заңдардың
талаптарын жақсы білетін, оның талаптарын жүрегімен, ақылмен орындай
білетін, күнделікті іс-әрекетінде оларды қатаң басшылыққа алатын, жарғы
талаптарын орындауда командирге көмектесетін, жолдастарының лайықсыз
қылықтарын тоқтататын, бөлімдер мен бөлімшелердің жоғары дәрежеде ұрысқа
дайындығын ұстап тұруға қатысты міндеттерді сапалы да тиімді шешетін,
әскери ұжымдарда жарғылық қарым-қатынастардың, достық, әскери жолдастықтың
нығаюы үшін күрес жүргізетін, өз әрекетін басқара алатын, шыдамдылықпен
өзін ұстай алатынын көрсеткен жауынгерді айтуға болады [11, 134б.].
Біздің жарғыларымыздың басты талабы - әскери қызметшілердің Отанды
қорғаудағы жеке басының жауапкершілігіне, өз халқына, Отанына адал қызмет
етуіне, жоғары қырағылық пен тұрақгы ұрыстық дайындықты ұстап тұруына
негізделеді. Жарғылардың өзіндік ерекшелігі бар; оларда адамгершілік
принциптері, сонымен бірге бір уақытта әскери қызметшілердің мінез-құлқының
құқықтық нормалары да болып табылады. Ең алдымен, жарғылар әскери атағы мен
қызметжағдайы бойынша қатаңбағынушылықты қарастырады. Ішкі қызметжарғысына
сәйкес кейбір әскери қызметшілер ез қызмет жағдайы мен әскери атауына
байланысты - бастық және бағынушы, басқаларға қарым-қатынасына қарай-үлкен
және кіші болуы мүмкін. Бастықгар ез бағынушыларына бұйрық беруге құқығы
бар және оның орындалуын тексеруі тиіс. Бағынушылар өз бастықгарының
айтқанын қапысыз тыңдауға міндетті. Тәртіптік жарғыда былай деп
керсетілген: Командирдің бұйрығы барлық бағынушылар үшін заң. Бұйрықдәл
езуақытындабұлжытпай орындалуы тиіс.
Біздің барлық жарғыларымыз адамгершілік принциптеріне негізделіп
жасалады. Сонымен қатар жарғылар әскери қызметшілердің бір-бірімен қарым-
қатынас жасаудағы сыпайы адамгершілігін, қайырымдылығын, олардың
мұқтаждықтары мен талап-тілектеріне барынша қамқорлық көрсетуді де
қарастырады. Әскери жарғылар әскери қызметшілерден қоғамдық орындар мен
көшеде өзін абыроймен ұстау және мораль талаптарын қатаң сақтауды,
ұстамдылық пен қарапайымдылықты, жоғары мәдениет үлгісі бола білуді талап
етеді. Әскери қызметшілер қызмет мәселелері бойынша бір-біріне сіз деп
тіл қатулары тиіс.
Қорыта келгенде, әскери тәртіп оның объективті және субъективті
жақтарының диалектикалық бірлігінде өмір сүреді деп айтуға болады.
Объективті жағы – әскери қызметшілерге қойылатын заң нормаларының, тәртіп
ережелерінің талаптарынан және оларды орындау тәртібінен көрінеді.
Субъективті жағы – белгіленген талаптарды нақты сақтауда көрінеді.
Республикалық Қарулы Күштер реформасына байланысты жұмыстардың
жалғасып жатқандығын атап еткен жөн. Әскери тәртіпті түпкілікті жақсартпай
олардың негізгі мәселелерін шешу мүмкін емес. Бұл көп аспектілі мәселе. Оны
қазіргі талаптарға сай шешу ұшін барлық әскери қызметшілер әскери тәртіп
ұғымын, оның маңызын, талаптарын толық түсініп, оны нығайту жолдарының
құқықтық құжаттарының мазмұнын білу және оны өзінің күнделікті қызметінде
сауатты пайдалана білуі тиіс. Бұл мәселелерді шешу қоғамды
демократияландыру және құқықтық мемлекет негіздерін құру жағдайында
жүргізіліп жатқандығын естен шығармаған жөн. Сондықтан бірдей екі міндет
шешілуі тиіс. Бір жағынан-тәртіпті және ұрысқа дайындықты нығайтуға
бағытталған шаралардың қатаңдық дәрежесін түсірмеу керек, екінші жағынан-
әскери қызметшілердің әскери қызметін етеу кезіндегі құқықтары мен
бостандықтарын реттейтін нормалар мен ережелер қатаң сақталу қажет [12,
281б.].
1.3 Қазақстан Қарулы Күштері қатарында әскери қызметшілердің негізгі
міндеттері
Қазіргі Жарғыларда Ұлы Отан соғысының тәжірибесі, Кеңестік Қарулы
күштерді қалыптастырудағы көп жылдық тәжірибелер есепке алынған. Олар
әскери-техникалық прогресс нәтижесінде қол жеткізілген әскери істің қазіргі
даму деңгейін және соңғы жылдарда әскери істе болған өзгерістерді қамтиды.
Жарғы ережелері Қазақстан Республикасы азаматтарының моральдық кодексінің
адамгершілік принциптерімен тығыз байланысты. Әскери жарғыларға Ішкі қызмет
жарғысы, Тәртіптік жарғы, Гарнизондық және қарауылдық қызметтер жарғысы мен
Саптық жарғы жатады. Жарғыларда әскери қызмет пен әскери тәртіптіліктің,
әскери тәртіптің негіздері баяндалады. Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінің әскери жарғылары Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы
27 қарашадағы № 4156 Жарлығымен бекітілді. Әскери жарғылардың ережелерін
Қарулы Күштеріндегі барлық бөлімдер мен бөлімшелер, кеме, сондай- ақ
Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарының
орындауы міндетті.
Қазақстан Республикасының әскери қызметшілер мен олардың отбасы
мүшелерінің мәртебесі және әлеуметтік қорғау туралы Заңында былай деп
көрсетілген: Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігін қорғау,
оның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қарулы шабуылды тойтару
мен агрессорларды жеңіліске ұшырату, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
мемлекеттік мүдделерін қорғау және оның халықаралық міндеттемелерге сәйкес
тапсырмаларды орындауды, әскери қызметшілердің әскери антқа адал болуы
әскери жарғылардың талаптарын қатаң сақтауын міндеттейтін әскери борыштың
мәнін құрайды.
Заң тұрғысынан алғанда, әскери жарғылар - дара басшылық негізінде
әскери қызметшілер қарым-қатынасының әр түрлі жағын, әскери тәртіптілік пен
заңдылықтарды реттейтін, мемлекет бекіткен нормативті-құқықтық актілер
жиынтығы.
Ішкі қызмет жарғысы әр түрлі санаттағы әскери қызметшілердің жалпы
және лауазымдық қызмет міндеттерін, олардың бастықтар мен бағыныштылар
арасындағы қарым - қатынасты, бұйрықтар беру мен орындалу тәртібін, әскери
сыпайылық ережелері мен жеке құрамның мінез-құлқын анықтайды. Осы жарғы
ережелеріне сәйкес жеке құрам орналастырылады, күн тәртібі белгіленеді.
Әскери қызметшілерге медициналық қызмет көрсету, бөлімнен олардың сейілге
шығуы дабыл бойынша шақыруы ұйымдастырылады. Жарғыда сондай-ақ тәуліктік
күзет пен ішкі қызметті атқару тәртібі баяндалған.
Тәртіптік жарғыда әскери тәртіптілік мәні, әскердегі белгіленген
негізгі талаптары, реті, көтермелеулер мен сөгіс жариялаудың түрлері,
бастықтар мен командирлердің тәртіптік құқықтары баяндалады. Сондай – ақ,
әскери қызметшілерден келіп түскен арыз – шағымдарды, ұсыныстарды қараудың
реті мен мезгілін, оларды жүзеге асырудағы командирлердің міндеттерін де
қарастырады.
Гарнизондық және қарауылдық қызметтер жарғысында гарнизондық және
қарауылдық қызметті тағайындау және ұйымдастыру мәселелері белгіленеді.
Жарғыда гарнизондағы лауазымды адамдардың және қарауылдық қызмет атқарушы
әскери қызметшілердің міндеттері мен құқықтары, әскердің қатысуы мен
гарнизондық және басқа да шараларды өткізу тәртібі айқындалады.
Саптық жарғы әскери қызметшілердің және бөлімшелердің саптық
тәсілдерді орындау ережелері мен тәртібін, саптық байқау өткізу ретін, сап
алдындағы әскери қызметшілердің міндетін, сондай – ақ ұрыс алаңында жылжи
білу жолдарын баяндайды.
Шетелдік сарапшылардың бағалауынша, Қазақстанның Қарулы Күштері
кеңестік кеңістіктегі елдердің жетекші армияларының үштігіне енеді.
Қазақстан Қарулы Күштерінің қатарында әскери қызмет атқару әрбір қазақ
азаматының аса маңызды әрі құрметті міндетінің бірі болып табылады. Қарулы
Күштер қатарында қызмет ету - Отанымызды қорғаудағы қасиетті борышыңды
абыроймен, жауапкершілікпен, барлық ынтаңмен өтеу деген сөз.
Отанды қорғауды біздің елімізге шабуыл жасаған сыртқы жаулармен
қарулы күрес деп қана түсінбеу керек, бейбіт, тыныштық кезеңінде де Отанды
қорғау қызметі жалғаса береді. Қазір енді Отан қорғаушылар қатарында Ұлы
Отан соғысы қаһармандарының ұлдары мен немерелері тұр. Олар әкелері мен
аталарының үлесіне тиген қатал сыннан өткен жоқ. Әйтсе де олар армиямыздың,
халқымыздың қаһармандық дәстүрлеріне адал, Еліміз қауіпсіздігінің,
бейбітшілікті қорғаудың мүдделері талап еткен, агрессия құрбандықтарына
көмектесу керек болған әрбір сәтте қазақ жауынгері дүние жүзінің алдында
қандай да болсын қиыншылықтарды жеңуге әзір тұратын, қалтқысыз, әрі ержүрек
патриот, интернационалист ретінде көрінеді.
Қазіргі армия жауынгердің ерік-жігері мен психологиялық төзімділігіне
үлкен талап қояды. Ол әскери техникаларды, оның ішінде өте күрделі әскери
машиналарды, ракета комплекстері мен радио электрондық жүйелерді, атомдық
сүңгуір қайықтары мен дыбыстан жылдам ұшатын әуе кемелерін шебер меңгере
білуі керек. Бұл жерде жауынгердің ұйымшылдығы мен тәртіптілігі қажет. Ал
әскери тәртіпті білу, оны орындауға әзір тұру - өзіңнің жеке басыңды
қалыптастыру мен әскери қызметке дайындалу жолындағы аса маңызды қадам,
негізгі алғышарт, өзекті қызмет болып саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 36-бабында былай деп
жазылған: Қазақстан Республикасын қорғау – оның әрбір азаматының қасиетті
парызы және міндеті. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен
түрлер бойынша әскери қызмет атқарады. Қазақстан Республикасының қорғанысы
мен Қарулы Күштері туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылы 7 қаңтардағы
№ 29 Заңында Қазақстан Республикасының қорғанысы мен Қарулы Күштерін
ұйыидастыру саласындағы қоғамдық қатынастарды, елдің қорғаныс қабілетін
қамтамасыз етудегі мемлекеттік органдардың функциялары мен өкілеттіктерін,
азаматтар мен ұйымдардың қорғаныс саласындағы құқықтары мен міндеттері
реттеледі.
Егемен Қазақстан газетінің 2005 жылғы 12 қаңтардағы № 6 санында
жарияланған Заңдағы мәселелерге назар аударатын болсақ, Қазақстанның Қарулы
Күштеріне қатысты көп өзекті жайлардың беттері ашылады. І тараудың 1-бабы
бойынша Заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдарға түсінік беріледі. Атап
айтқанда:
1) азаматтық персонал – Қарулы Күштерде мемлекеттік қызметте болатын
немесе еңбек қатынастарында тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары;
2) арнаулы әскерлер - Қарулы Күштердiң жауынгерлiк қызметiн
(инженерлiк, химиялық және техникалық қамтамасыз ету, барлау, байланыс,
радиоэлектрондық күрес) қамтамасыз ету жөнiндегi арнаулы мiндеттердi
орындау үшiн құрылған әскери бөлiмдер мен бөлiмшелер;
3) әскери бөлiм - Қарулы Күштердiң, басқа да әскерлер мен әскери
құралымдардың ұйымдық-дербес бiрлiгi болып табылатын мемлекеттiк мекеме;
4) әскери техника - Қарулы Күштер, басқа да әскерлер мен әскери
құралымдар жарақтандырылатын қарулар, ұрыс машиналары, аспаптар мен басқа
да техникалық әскери бағытта қолданылатын құрал-жабдықтар;
5) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерi (бұдан әрi - Қарулы
Күштер) - қорғанысты қамтамасыз ету, агрессияға тойтарыс беру немесе
тiкелей сыртқы қатердi болдырмау, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
халықаралық мiндеттемелерiнен туындайтын мiндеттердi орындау үшiн Қазақстан
Республикасы құрған және ұстайтын мемлекеттiң әскери ұйымының негiзi, басты
тетігі, өзекті алғышарты болып саналады;
6) Қарулы Күштердiң түрi - мемлекеттiң белгiлi бiр салада (құрылықта,
теңiзде, әуе кеңiстiгiнде) соғыс қимылдарын жүргiзуге арналған Қарулы
Күштерiнiң түрі (Егемен Қазақстан, 2005 жыл, 6 қаңтар, №6 саны).
Заңның 20-шы бабы бойынша Қарулы Күштерді жасақтау мәселелері орын
алады:
1. Қарулы Күштердiң жеке құрамына әскери қызметшiлер мен азаматтық
персонал адамдары кiредi.
2. Қарулы Күштер:
1) азаматтарды аумақтан тысқарылық және аумақтық принцип бойынша
әскери қызметке шақыру арқылы және Қазақстан Республикасының заңнамалық
актiлерiне сәйкес олардың әскери қызметке ерiктi түрде келуi арқылы әскери
қызметшiлермен қамтылуы қажет;
2) Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына және Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк қызмет туралы заңнамасына сәйкес азаматтық
персоналмен жасақталады.
3. Қарулы Күштердi жұмылдыруды өрiстету үшiн мемлекетте әскери оқып
үйретiлген резерв запасы құрылады.
21-бап. Қарулы Күштерге басшылық жасау және оларды басқару.
1. Қарулы Күштерге әскери-саяси басшылықты Қазақстан Республикасының
Президентi - Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерiнiң Жоғарғы Бас
Қолбасшысы жүзеге асырады.
22-бап. 1. Қорғаныс министрлiгi Қарулы Күштердi әскери-саяси және
әскери-экономикалық басқаруды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып
табылады.
Тұжырымдайтын болсақ, бұл тақырып аясында Қазақстан Қарулы Күштері
құрамында жұмыс атқартын әскери қызметшілердің басты міндеттері атап
өтілді. Ең алдымен олардың қызметі Заң негізінде белгіленген Жарғыларға
қатысты. Саптық жарғы, гарнизондық жарғы, тәртіптік жарғылардың
әрқайсысының ережелері, лайықты қағидалары бар, бұл ережелерді әр Қарулы
Күштер құрамының мүшесі басты назарда ұстап, соған сай қызмет атқарады. Заң
тұрғысынан алғанда, әскери жарғылар - дара басшылық негізінде әскери
қызметшілер қарым-қатынасының әр түрлі жағын, әскери тәртіптілік пен
заңдылықтарды реттейтін, мемлекет бекіткен нормативті-құқықтық актілер
жиынтығы.
2 Қазақстан армиясы
Қазақстанның егемендігі күрделі геосаяси процестер жағдайында
қалыптасты. Бұрынғы КСРО–ның оңтүстік шекаралары тұрақсыздық белдемі әрі
әскери қақтығыстар болуы мүмкін аймақтар ретінде сипатталды. Ауғанстандағы
соғыс мемлекеттік шекараларды аттап өтіп, айқын әскери қатерге айналды.
Қазақстан территориясында КСРО–ның оңтүстік-шығыс шекараларын
қорғауға арналған КСРО Қарулы Күштерінің жалпы саны 200 мың адамнан тұратын
әсекери топтары орналасты. Оның құрамында стратегиялық ядролық күштердің,
40 жалпы әскери армияның бірлестіктері, құрамалары және бөлімдері, 73 әуе
армиясының, 37 әуе шабуылынан қорғаныс күштері корпусы, 56 аралас
авиациялық әскеи-әуе күштері корпусы, сондай-ақ тыл және техникалық
жабдықтау құрамалары мен бөлімдері болды. Қалыптасқан жағдай Қазақстанда
орналасқан әскерге жақсы жолға қойылған қатаң бақылау орнатылуын талап
етті. Ел басшылығы бұл үшін барлық қажет шараларды қолданды. 1991 жылы 21
тамызда Қазақстан Президентінің Қазақ КСР-інің Қауіпсіздік кеңесін құру
туралы Жарлығы шықты.
Жарияланған егемендікті қорғау үшін, сондай-ақ, елдегі және
республикадағы әскери саясатқа іс жүзінде ықпал ету үшін республикалық
қорғаныс мекемесін құру обьективті қажеттілікке айналды.
Әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның мемлекеттік
саясатын біртіндеп жүзеге асыра отырып, 1991 жылы 25 қазанда Қазақстан
Президенті Қазақ КСР Мемлекеттік қорғаныс комитетін құру туралы Жарлық
шығарды. Мемлекеттік қорғаныс комитетінің төрағасы болып генерал-лейтенант
С.Қ. Нұрмағамбетов тағайындалды.
Қазақстанның мемлекеттік Қорғаныс комитеті Азаматтық қорғаныс штабы
мен Қазақ республикалық әскери комиссариатының негізінде құрылды. Оған
әскери жасақтарға бақылауды жүзеге асыру, сонымен бірге әскерлердің орын
алмастырып, әр түрлі әскери жаттығулар жүргізуін, әскери мүліктердің
республикадан тысқары жерлерге тасымалдануын, армияның әскери қызметіндегі
басқа да бағыттарды назарда ұстау міндеті жүктелді.
Қазақстанның Мемлекеттік қорғаныс комитеті әскери-кадрлық саясатын
КСРО Біріккен Қарулы Күштері Бас қолбасшылығының келісімімен жүргізіп
отырды. Мысалға, Қазақстанда тұрған бөлімдер мен құрамалардағы полк
командирінен бастап жоғары қызметтерге офицерлердің тағайындалуы міндетті
түрде республика басшылығымен келісілуі керек болды [13, 15б.].
Тәуелсіз Мемлекекеттер Достастығын (ТМД) құру туралы 1991 жылғы 21
желтоқсандағы ортақ әскери-стратегиялық кеңістікті және бірыңғай
қолбасшылықты сақтау және қолдау туралы сөз болды. Алайда, сол жылғы
желтоқсанның ортасында Украина президенті, одан соң Әзербайжан мен Молдова
президенттері өздерін стратегиялық күштерден басқа, өз республикаларының
территориясында тұрған әскердің бас қолбасшысы етіп жариялады.
1992 жылдың басында бірыңғай қолбасшылықты сақтау ғана емес, ТМД
елдері Қарулы Күштерін біріктірудің өзі мүмкін емес екендігі белгілі болды.
Бұл басқа да бұрынғы одақтас республикаларды дербес армия құруға мәжбүр
етті. 1992 жылы 7 мамырда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік қорғаныс комитетін Қазақстан Республикасының
Қорғаныс министрлігі етіп қайта құру туралы, Қазақстан Республикасының
Қарулы Күштерін құру туралы және алғашқы қорғаныс министрі етіп генерал
полковник (1993 жылдың 9 мамырынан армия генералы) С.Қ.Нұрмағамбетовты
тағайындау туралы жарлықтарға қол қойды. Бұл күн Қазақстанның дербес Қарулы
Күштерінің құрылған күні болып қалды.
Республика армиясының негізгі құрамында бірнеше (оның ішінде бір
танк) дивизиясы бар 40 жалпы әскери армия, авиация корпусы, радио және
радиотехникалық барлау бөлімшелері, жабдықтау бөлімшелері және Байқоңыр
ғарыш айлағын, Семей сынақ алаңын және Сарышағандағы, Ембідегі, Арал
теңізінің Барсакелмес аралындағы сынақ алаңдарын арнайы жабдықтау
бөлімдері, базалар, арсеналдар, қоймалар және басқа да бөлімдер мен
мекемелер құрады. Қазақстанда барлығы 200 мыңнан астам әскери қызметшілер
болды, олардың қарауында стратегиялық қарудың аталған түрлерінен басқа 1200
танк және брондалған машиналар, 1500 артиллериялық жүйе және 370 әскери
ұшақ бар еді.
Бұрынғы Кеңес Армиясының аталған бірлестіктері, құрамалары және
бөлімдері Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің негізін құрады.
Тәуелсіз Қазақстан армиясын құруда қорғаныс мәселесі бойынша құқықтық
негіз қалаудың маңызы зор болды. Бұл жұмысты Президент, Үкімет, Қорғаныс
министрлігі белсенді әрі мақсатты түрде жүргізді. Жас республиканың Отан
қорғау мәселелері жөніндегі алғашқы заңдары өз уақытында және тиісті
деңгейде дайындалды. 1992 жылы 22 қыркүйектің өзінде-ақ Жоғары Кеңес
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері және Қорғаныс туралы Заңды
қабылдады. Төрт айдан кейін – 1993 жылы 19 қаңтарда Жалпыға бірдей әскери
міндет және әскери қызмет туралы, ал екі аптадан кейін – 1993 жылы 1
ақпанда Әскери қызметшілердің және олардың отбасының мәртебесі әлеуметтік
қорғалуы туралы Заңдар күшіне енді. Сондай-ақ, 1993 жылы 11 ақпанда
Президент бекіткен Қазақстан Республикасының алғашқы әскери доктринасы
ұжымдық түрге дайындалды. Ол соғысты болдырмау, қорғаныс қуатының
жеткіліктілігі, ТМД елдерімен өзара көмек одағы принциптеріне негізделді.
Доктрина ережелері мемлекеттің сыртқы саяси және әскери қызметінде кеңінен
пайдаланылды [14, 93б.].
1992 жылы 29 қаңтарда Қазақстан Республикасы Еуропадағы қауіпсіздік
пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) қатысушысы болды, ал сол жылғы 2
наурызда Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшелігіне қабылданды. Кеңестер Одағының
шарттары мен міндеттемелерінің құқықтық мұрагерлігін мойындайтынын мәлімдей
отырып, Қазақстан өзі қол қойған шарттар мен келісімдерді, оның ішінде
қаруды шектеу мен қысқарту мәселелері жөніндегі міндеттерін де адал орындап
келеді. Орташа және шағын радиусты аумақта әрекет ететін ракеталар
келісімдерде көрсетілген мерзімдер ішінде біртіндеп жойылды. Стратегиялық
шабуылдаушы қаруларды қысқарту және шектеу жөніндегі шарт негізінде
құрлықаралық баллистикалық және қанатты ракеталар кезекшіліктен алынып,
1995 жылдың ортасына қарай Ресейге жеткізілді, бұл қарумен жабдықталған
құрамалар біртіндеп республика аумағынан шығарылды. 1998 жылы 109
жауынгерлік және оқу шахталық іске қосу құрылғысы, 16 оқу және командалық
пункт таратылды. Сол мерзімде Байқоңыр сынақ алаңында 10 сынақтық шахтаның
іске қосу құрылғысы, Дегелең тауларындағы 12 құрылғы, 187 штольняның 181-і
және Семей сынақ алаңының Балапан алабындағы 13 ұңғыма жойылды. 1991 жылы
29 тамызда жабылған ядролық сынақ алаңының негізінде 1992 жылы мамырда
Ұлттық ядролық орталық құрылып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz