Автоматпен ату реті
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Атыс қаруының даму тарихы 5
1.1 Атыс қаруының түрлері 5
1.2 Винтовка 6
1.3 Автоматты қару 8
2 Калашников автоматы 11
2.1 Калашников Михаил Тимофейұлының өмірбаяны 16
2.2 АК-74 Калашников автоматының шығу тарихы. 20
2.3 Автоматты толық емес бөлшектеу 21
2.4 Автоматтан (пулеметтен) ату тәсілдері 23
2.5 Автоматқа (пулеметке) күтім жасау, оны сақтау және күтіп ұстау28
3 М-16 бесатар автоматының жалпы қасиеттері 34
3.1 М-16 бесатардың құрылымы 34
3.2 М-16 бесатар автоматты бөлшектеу және жинақтау 44
3.3 АК-74 және М-16 автоматтарының салыстыру сипаттамасы 45
Қорытынды 57
Әдебиеттер тізімі 59
Қосымша А 61
Қосымша Б 64
Қосымша В 67
Қосымша Г 69
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Автомат – қарсыластың адам күшін жою үшін қолданылатын дербес атыс
құралы. Минутына 100 оққа дейін шығара алады. Салмағы жеңіл жылдам атылатын
болғандытан жаяу әскердің негізгі атыс құралы болып есептеледі. Автоматты
қару - ату кезінде жанған дәріден бөлінген газдың күшімен автоматты түрде
қайта оқталып, үздіксіз атылатын атыс қаруы. Оның құрылысы мен оқ шығаруы
оқ-дәрі газының күшін пайдалануға негізделген. Автоматты қарудан үздіксіз
де жекелеп те атуға болады. ХІХ ғасырдың 1940-1950 жылдарында автоматты
атыс қаруының жаңа класы құрылды. Осы дипломдық жұмыста жаңа класты
қарулармен танысамыз.
Зерттеудің мақсаты. ХІХ ғасырдың 1940-1950 жылдарында автоматты атыс
қаруының жаңа класымен танысу.
Зерттеу объектісі. Жалпы білім беретін орта мектептердегі оқушыларына
автоматты атыс қаруларымен таныстыру.
Зерттеудің базасы: Өскемен қаласының №27 орта мектебінде өткізілді.
Зерттеу міндеттері:
- Калашников туралы деректеме жасау, өмір жолы мен автоматты ойлап
табуна себепші болғандар туралы, қарудың маңыздылығы туралы
мәліметтер табу;
- АК-74 автоматының жалпы сипаттамасын жасау;
- М-16 бесатарының жалпы сипаттамасын жасау;
- Өскемен қаласының №27 орта мектебінде 10 сынып оқушыларына атыс
дайындығынан сабақ беру;
- оқушыларға автоматтың (пулеметтің) бөлшектері мен механизмдерінің
құрылымын және арнаулы мақсатын түсіну, үйрету.
АК-74 пайда болу тарихы оны жасаған құрастырушы Михаил Тимофеевич
Калашниковтың өмірімен тығыз байланысты. Оның ең алғашқы жасаған еңбектері
– тапанша-пулемет, бірақ бұл пулеметте кейін қажет болмады, бірақ оны
құрастырған кезде жинақтаған тәжірибесі Михаил Тимофеевичке АК автоматының
үлгісін жасаған кезде жаңа сапалы деңгейге көшуге мүмкіндік берді.
Автоматты жасауға жарияланған сайысқа түйіндер мен бөлшектердің сызбаларын,
бекіту түйіннің мықты болу есептерін және күтілетін тактикалық-техникалық
сипаттарын ұсыну қажет болды. М.Т.Калашниковтң жобасына екінші орын
тағайындалды. Құрастырушыларға өз еңбектерін темір затта жасап, қорғау
қажет болды. 1945 жылдың аяғында Калашников Ковровский зауытына жолданады,
осында оған сапалы автоматтарды жасап шығару үшін көмекке құрастырушыларды,
технологтар мен жұмысшыларды бөлді. Қажетті нәрселердің барлығы табылды.
Ұлы отан соғысы кезіңде зауыт қару шығару үшін жаппай жұмыс істеді. Үш
үлгісін жасап шығару үшін үш айдай уақыт кетті. Екі үлгісін алып,
Калашников полигонға келіп оларды сынауға кірісті. Ол жасаған үлгілерден
басқа, сынауға белгілі құрастырушылар Дегтярев, Шпагин, Рукавишников,
Афанасьев, Булкин, Коробов және басқа да екі-үш жас құрастырушылардың
еңбектері ұсынылды. Осылай көптеген сынаулардан кейін комиссияның күтілген
қорытындысы аға сержат М.Т.Калашниковпен құрастырылған 7,62-мм автоматы
қарулануға қабылдауға ұсынылсын деген болды. Бұл 1947 жыл болған еді. КСРО
СМ 1949 жылғы 18 маусымдағы № 2611-1033сс Қаулысымен АК 47 автоматы Кеңес
Әскері мен ӘТФ қаруландыруға қабылданды. Табылған барлық жақсы
конструкторлық шешімдер есепке алына отырып, алдында болған автоматтарға
қарағанда Кеңес Әскерін қаруландыруда екі есе ұзақ болған АКМ сызбаларына
енгізілді. АКМ сызбаларына енгізу үшін конструкторлық өзгерістерді сынаған
кезде ерекше көңіл бөлшектерді біріздендіруге, олардың өзара алмастыруына
бөлінді. Кейін АК47 негізінде қарулардың жаңа үлгілерін игеріп енгізген
кезде үлгіден үлгіге көшу жолы өңдіріс пен қаруны іске қосу үшін өте
маңызды болды. АКМ автоматы өңдіріске енгізілгеннен кейін Калашников тобына
ГРАУ басшылығымен АК сұлбасы негізінде қол пулеметін әзірлеп шығаруға
тапсырыс берілді. Бұл шешім әскери бөлімде 1943 жылғы үлгідегі оққа сәйкес
бір қару болғанын қалаумен қабылданды. Осы уақытқа дейін американдықтар
5,56-мм Стоунердің М16А1 автоматты винтовканы қаруға қабылдаған болатын.
Кішірейтілген калибрдің оғынан бірқатар басымдылықтарды алу күтілді, осының
ішінде жылдамдылықты жоғарылату, автомат оғының дәл тиюі ж.т.б. Ал осыған
сәйкес патрон салмағының азайтуы жиыңтық қорын маңызды көбейтуге мүмкіндік
берді. Отандық оқ шығарушылары американдықтардың 5,56-мм диаметрлі оғындай
оқ шығару үшін жұмыс жүргізді. Ижевск қаласының шеберлері жаңа патронды жан
жақты сынау үшін баллистикалық қаруды жасап шығарды. Оқтың толық сынауын
күтпей-ақ, ГРАУ сайыс жариялап, зауыт және КБ құрастырушыларына
кішірейтілген калибрымен автоматтың техникалық жобалауына тапсырма береді.
М.Т.Калашников өз тобымен АКМ негізінде автомат шығаруға шешім қабылдады.
1 Атыс қаруының даму тарихы
Атыс қаруы-атысты оқпен жүргізетін оқшашар қару. Ертеде атыс қаруы
шықпай тұрып қолданылған қарулар: найза, садақ, айбалта, қылыш. семсер.
Одан кейін XVI ғасырдан бастап, білтелі мылтықтар шықты.
Ең бірінші ұңғылы винтовка оқатар 1868 жылы полковник Горлов
Берданкасы аталды. 1891 жылы орыс офицері капитан Мосин. С. 2-оқты бірден
оқтайтын оқатар ойлап тапты.1886 жылы Рудницкий автоматты оқатар ойлап
шықты. 1887 жылы ең бірінші оқшашар ойлап тапты. 1910 жылы Максим пулеметі
жасалынып шықты. 1916 жылы Конструктор Федоров автомат ойлап тапты, 6,5 м.м
балистикасы жетілдірілген патрон шықты. 1921 жылы Федоров пен Дентарев қол
пулеметін ойлап тапты. 1927 жылы Токарев пистолет-пулемет. 1970 жылы ТТ өзі
оқталатын пистолет, 1938 жылы өзі оқталатын винтовка, 1978 - ДШК, 1941 жыл
- 14.5 мм ірі калибрлі пулемет. 1947 - Калашников автоматы, 1949 жылы СКС
карабині. 1963 -СВД мерген винтовка, 1951 - 9 мм пистолет ПМ. 1959 АКМ,
1962 – ПКМ [1, 147б.].
1.1 Атыс қаруының түрлері
Калибрі 20 мм дейінгі қару түрлері атыс қарулары деп аталады. Олар
жеке және топтық болып бөлінеді.
Автомат – қарсыластың адам күшін жою үшін қолданылатын дербес атыс
құралы. Минутына 100 оққа дейін шығара алады. Салмағы жеңіл жылдам атылатын
болғандытан жаяу әскердің негізгі атыс құралы болып есептеледі. Автоматты
қару - ату кезінде жанған дәріден бөлінген газдың күшімен автоматты түрде
қайта оқталып, үздіксіз атылатын атыс қаруы. Оның құрылысы мен оқ шығаруы
оқ-дәрі газының күшін пайдалануға негізделген. Автоматты қарудан үздіксіз
де жекелеп те атуға болады.
Автоматты қарудың түрлері: тапанша, автомат, винтовка караоин.
Өздігінен оқталынатын винтовка, қол пулеметі, пулемет ірі калибрлі пулемет.
Білтелі мылтық - мақта білтемен оқ салатын қазақтардың өзі жасаған
серіппесіз мылтық. XVI-XVIII ғасырларда жоңғарларға басқа қарсыластарға
қарсы соғыста қолданылған. Жалпы құрылысы басқа мылтықтармен бірдей. Оқтығы
ұзын. Оқ салатын құндағы бар. Оқ-дәрі білтемен тұтатады. Білтелі мылтық
тірелетін үш аяғы болады. Ең ауыр шамғал ең ұзаққа атылатын білтелі мылтық
күлдірмамай деп аталған. Білтелі мылтық оғын да, дәрісін де, фосфор мен
күкірттен жасалған. Соңғы ол шеп мергендер құралы болып қалды [2, 114б.].
Карабин (фр - саrаbіnе, араб-саrаb қару) ұңғысы қысқа винтовка түрі.
XV ғасырда шыққан. XIX ғасырдан көп зарядты түрлері шыға бастады. ҚРҚК 7.62
мм СКС өздігінен зарядталатын Симонов карабині қолданады.
Пулемет (оқшашар) – жердегі және әуедегі нысаналарды жоюға арналған
автоматты шапшаң атылатын қару. Пулемет топтық қару. Құрылысына жұмсалуына
байланысты қол пулеметі, ірі калибрлі болып бөлінеді. Қол пулеметінде
орнықты отыру үшін жерге тірелетін тіреуіші болады.
Пистолет – офицерлердің, мамандандырылған солдаттар мен сержанттардың
дербес қаруы. Ол ұрыс кезінде қарсыласты жақын жерден 50 м-ге өсетін жоюға
арналады.
Тапанша – (фр - різіоіеі, нем - різіоіеіркеке оқатар қару). ұрыстың,
спорттың, дабылдық - арналуы бойынша. Құрылысы бойынша автоматты, автоматты
емес болып бөлінеді. ҚРҚК 9 мм ПМ, 9 мм Стечкин пистолеті қолданылады [3,
5б.].
Револьвер кішігірім барабанды оқшашар қару. Ол 50-100м қашықтықтағы
адам күшін жоюға арналған. Қазіргі кезде барабанның орнында өздігінен
оқталынатын револьверлер қолданылады.
1.2 Винтовка
Ойықты ұңғылы жеке отты қарудың арналу мақсаты оғымен, сүңгісімен
және дүмімен қарсыластың адам күшін жою болып табылады.
Осындай жылдам атылатын винтовканың шығуына үлкен үлес қосқан Тула
қару жасау заводының инструментальді шеберханасының бастығы С.И. Мосин
болды.
Ол 1890 жылы бесатар винтовканы жасап әскери кеңеске тапсырды.
Сынақта винтовка басқа винтовкалардан артықшылықтарын көрсетті.
1891 жылы бұл винтовка орыс армиясын жабдықтауға қабылданды, онда ол
үш линиялы 1891 ж. үлгідегі винтовка деп аталды.
1930 жылы бұл винтовкамен Қызыл Армия жауынгерлері де қаруланды. Ол
кезде Орыстың үш линиялы 1891 ж. үлгідегі винтовкасы деп аталды. Осы 1930
ж винтовкаға біраз өзгерістер енгізіліп СССР Революциялық әскери кеңесінің
шешімімен Қызыл армияға 189130 жж. үлгідегі 7,62 мм винтовка деген атпен
қайта қабылданды.
Бұл тамаша конструктордың еңбегін Кеңестер Одағының Үкіметі, бағалап
арнайы қаулы қабылдады С.И.Мосиннің қайтыс болуына 50 жыл толуына
байланысты (1952 ж) Тула қаласында Ескерткіш орнатылып, ол кісінің атымен
бір көше және механикалық техникумнің аты берілді [4, 317б.].
Сурет 1 1891-1930 жж. үлгідегі 7,62 мм винтовка Конструктор С.И.Мосин
Бұл винтовкамен бірге Кеңестер армиясының қару жарағына 1938 ж
үлгідегі сүңгісіз карабин қосылды. Карабин винтовка, ұзындығы жағынан
қысқартылған және қолдануға ықшамдалған қару, онымен атты әскер бөлімдері
мен артиллерия, миномет есептоптары қаруланды.
Ұлы Отан соғысының тәжірибесі көрсеткендей, соғыстың алғашқы
айларында ақ 1891-1930 жж. үлгідегі 7,62 мм винтовка өзінің ұзындығына
байланысты қолдануға ыңғайсыз болды, ұрыс кезінде, оқпандағы байланыс
жолдарындағы қозғалыс кезінде, елді мекендер мен ормандарда және әртүрлі
кедергілермен бөгеттерден өту кезінде қолайсыздықтар байқалды.
1944 жыл 17 қаңтар жаяу әскер, атты әскер бөлімдері мен инженерлік
бөлімдерді қаруландыру үшін сүңгісі алынбайтын, қайырылатын 1944 ж.
үлгідегі карабин қолданылды.
Ұлы Отан соғысының соңғы кездерінде бұл карабин жаппай қолданыс тапты
[5, 74б.].
1944 ж. үлгідегі карабин мен 1938 ж. үлгідегі карабиннің
айырмашылығы тек сүңгісінде болды.
Кесте 1
1891-30 ж.ж. үлгідегі винтовка мен 1938 жылғы үлгідегі
карабиндердің тактикалық көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштері Винтовка Карабин Карабин
189130ж.ж. 1938 ж 1944
Калибрі (мм) 7,62 7,62 7,62
Жалпы ұзындығы сүңгі мен ұрыстың 1669 - 1330
жағдайында (мм)
Ұзындығы сүңгісіз (мм) 1230 1020 1020
Ұңғысының ұзындығы (мм) 730 520 520
Сүңгісіз салмағы (кг) 4 3,5 3,5
Сүңгінің салмағы (кг) 0,5 - 0,4
Көздеу қашықтығы м 2000 1000 1000
Ұңғыдағы ойықтар саны 4 4 4
Оқтың бастапқы жылдамдығы мс 865 820 820
1.3 Автоматты қару
Автоматты қару жасаудың конструкторлық ойлары Қазан социалистік
революциясының жеңісінен кейін қолға алынды. Бұл бастаманың басында В.Г.
Федоров әртүрлі қарулардың үлгілерін жасауға шеберхана ұйымдастырды.
Алғашқы кеңестік 6,5 мм автоматтың конструкциясын үлгісі В.Г. Федоров 1919
ж жасап, ол 1920 жылы сынақтан өткізілді. Сынақ барысында бірқатар күрделі
кемшіліктер анықталды және әскерді 6,5 м жапондық патронмен қамтамасыз ету
қиындық тудырды. Сондықтан бұл автоматты өндірістен алынып тасталды.
В.Г. Федоровтың әріптестері мен оқушылары автоматты қару шығару
жолында қажырлы жұмыстар жүргізді. Олар – Ф.В. Токарев, В.А.Дегтярев, Г.С.
Шпагин және басқалар.
Сол уақыттағы жаңаша тапанша – пулеметті ұсынған В.А.Дегтярев болды.
Сол кездегі басқа қарулармен өткізілген салыстырмалы сынақ кезінде оның
тапанша – пулеметі жоғары көрсеткіштер көрсетіп, 1934 ж Қызыл Армияның қару
жарағына қабылданды. Бұл тапанша – пулеметке 1930 ж үлгідегі тапаншаға
арналған 7,62 мм патрон пайдаланылды. Қарудың құрылысы қарапайым, қолдануда
сенімділігімен ерекшеленді. Атыс жекелей және автоматты түрде жүргізіледі.
Бұл қару 1939-1940 ж.ж. ақфиндермен болған соғыста қолданылды [6, 9-10б.].
1940 жылы тапанша – пулеметке азғантай өзгертулер енгізілді, ол
қорапшалы оқжатары, барабанды оқжатарға ауыстырылды. Мұнда сиымдылығы 25-
тен 71 патронға артты. Осы өзгерістерден кейін ол Конструктор Дегтяревтің
1940 жылғы үлгідегі тапанша –пулеметі ППД-40 деп аталды.
0
Сурет 2 ППД-40
Осы кезде жаңашаландырылған Г.С. Шпагиннің конструкциясымен жаңа
тапанша – пулемет шықты. Ол жан-жақты сынақтан өткізіліп қару жараққа
қабылданды және Конструктор Г.С. Шпагиннің 1941 ж. үлгідегі тапанша -
пулеметі ППШ-41 деп аталды.
ППШ-41 автоматының құрылысы, бөліктері мен механизмдерінің жұмысы ППД-
40 автоматына ұқсас, бірақ конструкциясының қарапайымдылығы, қолдануға
пайдалануға ыңғайлылығы жоғары және ұңғылық компенсаторды қолдану арқылы
атыс кезіндегі тұрақтылық пен оқтың нысанаға шоғырланып баруына қол
жеткізілді. Қолданыс барысында Шпагиннің тапанша - пулеметіне аз ғана
өзгерістер енгізілді, оның қорапты оқжатары мен көздеуіші жақсартылды.
Ұлы Отан соғысы жолдарындағы қатал сыннан ППШ сүрінбей өтіп, Кеңес
Армиясының сүйікті қаруына айналды.
Сурет 3 ППШ-41
1943 жылы Кеңес Армиясының қару жарағына жаңа тапанша – пулемет
қосылды. Ол А.И. Судаевтың 1943 ж үлгідегі ППС-43 тапанша – пулеметі. Бұл
қарудың ұрыстық қасиеті жоғарғы және өте жеңіл қару, оның жиналмалы темір
дүмі және тапаншалық тұтқасы болды.
Бұл қарудың атыс қарқыны төмендеу болғандықтан оның атыс кезінде
тұрақтылығы жоғары болды. Бұл автоматта жекелей ату ауыстырғышы жоқ, бірақ
атыс қарқынын төмендету арқылы жекелей атуға болады. Төмендете ату 3-6
атысқа дейін, автоматты ату 15-20 атысқа дейін.
Автоматтың құрылысы қарапайым, қолдануға жеңіл пайдалану қасиеті
жоғары. Автомат жорықтық жағдайда жиналады, тасымалдау мен алып жүруге
ыңғайлы ал ұрыстық жағдайда дүмбі жазылады атуға нысана көздеуге ыңғайлы
болуы үшін [7, 18б.].
Сурет 4 ППС-43
Кесте 2
Автоматтың сипатамасы
Негізгі көрсеткіштері ППД-40 ППШ-41 ППС-43
Калибрі (мм) 7,62 7,62 7,62
Көздеу қашықтығы (м) 500 500 200
Нақты атыс қашықтығы (м) 200 200 200
Ұшақтар мен парашюттер бойынша (м) 300 300 300
Атыс қарқыны (мин) 1000 1000 1000
Ұрыстық ату жылдамдығы 100-120 100-120 100-120
Автомат массасы (кг) 3,6 3,5 2,8
Оқжатар сиымдылығы 71 7135 35
Оқтың бастапқы жылдамдығы мс 500 500 500
2 Калашников автоматы
Бұл автоматты жасап шығарушы Михаил Тимофеевич Калашников 1919 жылы
туылған. Он тоғыз жасында армияға шақырылады, осы кезден бастап, оның атыс
қаруына деген қызығушылығы басталады. Алғашында ТТ тапаншасына өзгерістер
ендірмекші де болды. Осы жоспарларын Ұлы Отан соғысы бұзды.
Танкілердің Брянск түбіндегі шайқасында М.Т. Калашников ауыр
жараланып, госпиталдағы емделуден кейін 6 айға демалыс алып, армияға
алынған жері Алматыға келеді. Осы жерде 1942 жылы ол алғашқы автоматын
(тапанша – пулеметті) жасап шығарады, оны сынақтан Дзержинский атындағы
академияда өткізеді. Атыс қарулары жөніндегі белгілі маман академик
А.К.Благонров бұл қаруды сынақта өткізеді. Академик А.К.Благонров өз
қорытындысында бұл жас қару жасаушының табиғы дарын иесі екендігін мойындап
оған техникалық білім беру керектігін ескертті.
М.Т. Калашников алғашқы сәтсіздіктерден мойымай өз жұмысын жалғастыра
берді. Көп қиындықтардан кейін 1947 жылы автомат жасап шықты оны АК-47
деп атады. Бұл автомат сынақтан сүрінбей өтті. М.Т. Калашниковті 1949 жылы
Мемлекеттік сыйлықпен марапаттады.
АК-47 автоматы құрылысы қарапайым, қолдану қасиеті өте жоғары
бағаланды, бұған айғақ Вьетнам патриоттарының американ агрессиясына
жүргізген ұрыстарында толық дәлелденді [8, 103б.].
Сурет 5 АК-47 автоматы
Бұдан кейінгі жылдары конструктор автоматқа бірқатар өзгерістер
енгізіп, жаңартылған АКМ автоматы дүниеге келді. АК-47 мен АКМ
автоматтарының ұрыстық қасиеттерін төмендегі 3 – кестеде көрсетілген.
Төмендегі кестеде көріп отырғанымыздай АК-47 мен АКМ автоматының арасында
бірқатар өзгерістер бар, олар көздеу қашықтығы артқан, салмағы жеңілдеген
және сүңгінің орнына сүңгі пышақ ауыстырылған.
Кесте 3
Автоматтың көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштері Ак-47 АКМ
Калибрі (мм) 7,62 7,62
Көздеу қашықтығы (м) 800 1000
Нақты атыс қашықтығы (м) 400 400
Тура атыс қашықтығы (м)
Көздерлік фигураға 350 350
Жүгіруші фигураға - 525
Шоғырланған атыс қашықтығы (м)
Жер үстіндегі нысана бойынша 800 800
Ұшақтар мен парашюттер бойынша (м) 500 500
Атыс қарқыны (мин) 600 600
Үзбей атқанда 100 140
Жекелей атыспен атқанда 40 40
Жарақталған оқжатармен қоса массасы (кг) 4,8 3,6
Сүңгі пышақтың массасы (гр) 370 450
Оқжатар сиымдылығы 30 30
Оқтың шекті ұшу қашықтығы 2000 3000
Оқтың қиратқыш күші сақталатын қашықтығы 1500 1500
Оқтың бастапқы жылдамдығы мс 710 715
Сурет 6 АКМ автоматы
Негізгі өзгерістердің бірі деп соққыш ағытқыш механизмдегі шүріппе
баяулатқышының қосылуы деп ойлаймын. Шүріппе баяулатқышының міндеті атыс
кезіндегі тұрақтылықты арттыру, тербелісті азайту және оқтың нысанаға
шоғырланып барудың қамтамасыз ету. Осы жаңашылдықтың арқасында АКМ
автоматының нысанаға дәл атуы артқан, оқтың нысанаға шоғырланып баруы
артқан. Осыған дәлел ретінде төмендегі екі автоматында соққыш ағытқыш
механизімнің құрылысын беріп отырмын [9, 120б.].
Қазіргі кезде қару-жараққа Калашниковтің 1974 ж үлгідегі АК-74
автоматы қабылданған.
Сурет 7 АК-74
АК-74 автоматында АКМ автоматына қарағанда жақсы жақтары мен
ерекшеліктері бар, оларға мына төмендегі 4-ші кестеден өздеріңіз көз
жеткізулеріңізге болады.
Кесте 4
Автоматтың көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштері АКМ Ак-74
Калибрі (мм) 7,62 5,45
Көздеу қашықтығы (м) 1000 1000
Нақты атыс қашықтығы (м) 400 500
Тура атыс қашықтығы (м)
Көздерлік фигураға 350 440
Жүгіруші фигураға 525 625
Шоғырланған атыс қашықтығы (м)
Жер үстіндегі нысана бойынша 800 1000
Ұшақтар мен парашюттер бойынша (м) 500 500
Атыс қарқыны (мин) 600 600
Үзбей атқанда 140 100
Жекелей атыспен атқанда 40 40
Жарақталған оқжатармен қоса массасы (кг) 3,6 3,2
Сүңгі пышақтың массасы (гр) 450 490
Оқжатар сиымдылығы 30 30
Оқтың шекті ұшу қашықтығы 3000 3150
Оқтың қиратқыш күші сақталатын қашықтығы 1500 1350
Оқтың бастапқы жылдамдығы мс 715 900
АК-74 автоматының ұрыстық қасиеттерінен көрініп тұрғандай ұңғы
калибрі кішірейтілген, нақты атыс қашықтығы артқан, салмағы азайған сонымен
бірге қарудың негізгі көрсеткіштерінің бірі оқтың бастапқы жылдамдығы
артқан, салмағы азайған. Автомат қолдануға ыңғайлы, ұрыстық қасиеті жоғары.
АК-74 автоматының негізгі сипаттамалары мен ұрыстық қасиеттерін кеңес
армиясының Ауған жерінде жүргізілген ұрыс қимылдарында толығымен дәлелдеп,
жауынгердің сенімді қаруына айналды. Қазіргі ҚР Қарулы Күштері толығымен
осы автоматпен қаруланған.
Қазақстан Республикасының достастық қарым-қатынастағы мемлекеттердің
бірі Ресей Федерациясы болғандықтан бұл елдің Қарулы күштері қандай автомат
пен қаруланған және келешекте қандай автоматпен қаруланбақшы, осы салаға
тоқтала кетсек [10, 53б.].
Ресей Қарулы Күштері де біздегідей АК-74 автоматымен қаруланған соңғы
кездері оларда жаңа автоматтар шығарылып жан-жақты сынақтан өткізілуде және
келешекте осы автоматтармен қарулануы да мүмкін.
Абакан тақырыбында жасалған біраз автоматтардың ішінде ату
кезіндегі тебілуі өте аз, сериялық шығарылымға жататын қару-жараққа
қабылданған бір автомат болды. Ол АН-94 деп аталды.
Бұл автоматтың шығарылу дайындығы Ижевск заводында 80 жылдар да ақ
конструктор Г.Н. Никоновтың басшылығымен басталған болатын. Бұл автоматқа
негізгі қойылатын талап қолайсыз жағдайларда, нақты атыс жүргізу мен оқтың
шоғырлана тиюін арттыру. Генади Никонов Калашников автоматындағыдай газ
түтігін қолданбай жаңа дизайнды үшінші атыс режимін ендірді. 1997 жылы бұл
автомат штатты 5,45 патронға және стандартты оқжатармен қару – жараққа
алынып, 5,45 мм автомат Никонова АН-94 аты берілді.
Сурет 8 АН-94 автоматы
Автоматтың ерекшелігі ату агрегаты бұрандалы бекітпемен кожух ішіне
лафетта орналасқан, ату кезінде ол артқа қозғалады, осы кезде оқталу мен
соққышты босатады. Лафетте ату агрегаты артқа қозғалғанда амортизаторға
соғылады. Осы арқылы тербеліс азайып қарудың тұрақтылығы артады. Автоматтың
тағы бір ерекшелігі алғашқы екі оқтың ату жылдамдығы (1800 атумин) мұнда
оқ осындай жылдамдықпен ұңғыдан шыққанда автомат тербеліс күшімен, тебіліс
беріп үлгермейді. Екі атылыстан соң атыс қарқыны жай қалыпқа түседі. (600
ату мин).
Соңғы ақпарат бойынша АН-94 автоматымен Ресейдің спецназ бөлімдері,
бұл қарудың құрлысының күрделілігі мен өзіндік құнының жоғарылығына қарамай
қаруланып отыр. Оған себеп ату кезіндегі нысанаға тию эффектісі қолайсыз
жағдайда да жоғарылығымен болса керек.
АН-94 автоматы конструктор Г.Н. Никоновтың басшылығымен Ижевскіде
жасалса. Ковровск механикалық заводында С.И. Кокшаровтың басшылығымен
Абаканның өзгеше үлгісін жасап шығарды. Бұл автоматтың ерекшелігі
қозғалыстағы бөліктер екі бөліктен тұрады - бекітпе жақтауынан және
балансирден (теңестіргіштен) олар өзара тиісті рейкамен немесе шестерна
(тиісті доңғалақпен) байланысты. Мұнда поршен жақтау және балансир
(теңестіргіш) газ қысымымен қарама-қарсы бағытқа бірдей жылдамдықпен
қозғалады. Нәтижесінде екеуінің екпіні бір-бірін теңестіру арқылы атқыш сәл
ғана тербелісті сезінеді және тебілу өте аз болады [11, 82б.].
Сонымен қатар АЕК-971 ижевскілік әріптесінен 0,5 кг жеңіл, Соққыш –
ағытқыш механизм жалаушалы ағытқышпен жабдықталған, ол сақтандырғышта
шүріппемен қоса газ жүру жолдарында жабады.
АЕК-971 автоматында өзгертілген АК магазині жеңілдету мақсатында
жиналмалы жеңіл дүмбі, жақтау (рама) түрінде, пластикалы тапанша тұтқа мен
құндақ, ұңғы жапсырмасы [12, 85б.].
Ұңғы асты гранат атқышқа ГП-25 немесе ГП -30 жалғастырғыш планкасына
орын бар. Сонымен қатар оптикалық көздеуіш пен түнде көздеуге арналған
көздеуіш жалғастырғыш планкасы бар. Автоматқа штаттық 5,45 мм патронына
арналған түрі шығарылды. 5,56 х 45 патронына арналған автомат нұсқасы АЕК-
972, Ал 7,62 мм патронға арналған нұсқа АЕК-973 бұл автоматтың ерекшелігі
дүмбі ұңғы қорабына енгізіледі де атуға кедергі жасалмайды. АЕК-971, АЕК-
972,АЕК-973С түрлері суретте көрсетілген.
Сурет 9 АЕК-971 автоматы
Сурет 10 АЕК-972 автоматы
Сурет 11 АЕК-973 автоматы
2.1 Калашников Михаил Тимофейұлының өмірбаяны
Калашников Михаил Тимофейұлы (10.11.1919ж-23.12.2013ж) – кеңестік
жəне ресейлік атқыш қарулар конструкторы, техника ғылымдарының докторы
(1971), генерал-лейтенант (1999), дүниежүзіне əйгілі Калашников (АК)
автоматының ойлап табушысы жəне құрастырушы. Ресей Федерациясының Батыры
(2009), екі мəрте Социалистік Еңбек Ері (1958,1976), Лениндік сыйлықтың
(1964), I дəрежелі Сталиндік сыйлықтың (1949) лауреаты. Партия мүшесі,
уақытысында Жоғары Кеңес депутаты.
Белгілі құрастырушы Алтай өлкесіндегі Курья ауылында өмірге келді. Ол
көпбалалы шаруа отбасында дүние есігін ашқан он жетінші сəби болды.
1930 жылы əкесі Тимофей Калашниковты билік кулак деп тауып, Томск
облысына жер аударып жібереді. Михайл бала кезінен техникаға əуес болады.
Мектепте оның сүйіп оқитын пəндері- физика, геометрия, əдебиет еді Жетінші
сыныпты аяқтағаннан кейін Алтайда жұмысқа орналаспақ болады. Бір жылдан
кейін төлқұжат алады. Дəл сол кездерде ол браунинг пистолетімен танысады.
18 жасында туған жерін тастап, Қазақстанға келеді. Бұл жақта Түрксіб
теміржолы бойындағы Матай станциясында жұмыс жасайды. Михайлдың
машинисттермен жəне ұсталармен қарым-қатынас жасауы техникаға деген
қызығушылығын арттырып, өз өнертабысын жасап шығаруды армандайды [13,
89б.].
1938 жылы əскер қатарылына шақырылады. Кіші командирлер курсын танк
жүргізуші-механигі мамандығымен тəмамдап, 12 танк дивизиясында қызмет
етеді.
Ұлы Отан соғысына 1941 жылдың тамыз айынан бастап қатынасады. Сол
жылдың қазанында кіші сержант Калашников Брянскі түбінде ауыр жарақат алып,
госпитальға түседі. Ауруханада жатқанда өз ойынан автоматты қару жасап
шығарғысы келеді. Осылайша ол, аурухана кітапханасын пайдаланып жəне
жорықта көргендері мен қарулас жолдастарының қару жайындағы ойларынан
қорытынды түйіп, сызба жұмыстарын бастап кетеді. Оған қоса жұмыс барысында,
атқыш қарулардың тарихы мен құралуын жетік білетін лейтенант десантшының
кеңестері септігін тигізеді [14, 90б.].
Дəрігерлерлердің нұсқауымен ол толық жазылуы үшін алтыайлық демалыс
алады. Қазақстанға, Матайға қайтып келіп, үш айдан соң мамандардың
көмегімен өзінің пистолет моделінің бірінші тəжірибелі нұсқасы- пулемётты
жасап шығарды.
Одан ол Алматыға көшіріліп əкелінген Мəскеу авиация институтының
шеберханасында жетілдірілген үлгісін дайындайды. Кейіннен ол үлгі
Самарқандтағы Ф.Э. Дзержинский атындағы Əскери-инженелік академия басшысы,
атқыш қарулар жөніндегі белгілі үалым А.А. Благонравқа көрсетіледі. Ол кісі
үлгіге ешқандай оң пікір білдірмегенімен, жұмыстың шынайылығын айтып, аға
сержант Калашниковқа бұдан ары жетілдіруін сұрайды. Бұдан кейін пистолет-
пулемёт Бас Артиллериялық Басқармаға ұсынылады. Олар да Калашниковтың
ППсының кейбір кемшіліктерін айтып, БАБ мамандары оны қару қатарына санауға
əлі ерте деп шешеді. Олардың айтуынша, бірнеше технологиялық себептер
болған көрінеді: Калашниковтың Пистолет-пулемёты алдыңғыларға қарағанда
дайындалуы қиын əрі қымбатырақ жəне салмағының жеңілдігі, қысқа болуы т.б.
1942 жылдан бастап Калашников Бас Артиллериялық Басқарманың ғылыми-зерттеу
полигонында жұмыс істейді. Бұл жерде 1944 жылы өздігінен зарядталатын
карабиннің үлгісін құрастырып, 1945 жылы автоматты қаруын жасап шығарады.
Калашниковтың автоматы 1947 жылғы бəсекеде жеңіп шыққаннан кейін
қаруландыруға ілігеді. 1948 жылы Калашников Артиллериялың бас маршалы
Вороновтың нұсқауымен Ижев мотозаводына, өзінің алғашқы тəжірибелі АК
автоматының құрастыру жұмыстарына автор ретінде қатысады. Дəл осылай 1949
юылы 20 мамырда заводтан жаңа шыққан 1500 автомат əскери сынақтан
өткізіліп, Кеңес Армиясының атқыш қарулары қатарына қосылады. Жəне сол жылы
Михаил Калашниковқа бірінші дəрежелі Сталиндік сыйлық табысталып, кеудесіне
Қызыл Жұлдыз ордені тағылады [15, 99б.].
1971 жылы құрастырушы техника ғылымдарының докторы атанады. 1969 жылы
полковник дəрежесі, 1994 жылы генерал-майор, 1999 жылы генерал-лейтенант
атағы беріледі.
Михаил Тимофейұлы 16 ресейлік жəне шетелдік академиялардың академигі
жəне 35ке жуық өнертабыстың авторлық куəлігінің иесі. 1990 жылы Калашников
АК автоматының бəсекелесі М16 винтовкасының құрастырушысы Эдвард
Иззеланың шақыртуымен АҚШқа аттанады.
Калашниковтың бейнесін əлемде ешкім білмесе де, Құрама Штаттар оны
киножұлдыздай қарсы алып, құрмет көрсетеді.
1947 жылы қайта жасалған автомат Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінде және ішкі әскерлерде кеңінен қолданылады. Автоматтың тағы бір
ерекшелігі реттеушісінде АВ және ОВ арқылы оқты бір мезетте автоматты түрде
немесе бір-бірден атуға болады. Автоматты атыс автоматтан атудың негізгі
түрі болып табылады; ол қысқа (5 атысқа дейін) және ұзақ (10 атысқа дейін)
атумен және үзбей жүргізіледі. Атыс кезінде патрондарын берілуі сыйымдылығы
30 патронға дейін болатын қорапты оқжатардан жүргізіледі. Түнгі табиғи
жарық жағдайларында ату және бақылау үшін АК74Н, АКС74Н автоматтары мен
РПК74Н, РПКС74Н пулеметтеріне түнде атуға арналған әмбебап көздеуіш
бекітілді. Автоматтан атыс жүргізу үшін кәдімгі (болат өзекті), жарқырауық
және сауыт бұзғыш-өртегіш оқтары қолданылады. 1947 жылы Калашников
автоматының жасалуы қару-жарақ саласында үлкен оқиғаға айналды. Бұл қару
бүгінге дейін 60-70 млн данамен шықты деген жорамал бар. Өнертапқыш Михаил
Тимофеевичтің автоматы дүниенің о шеті мен бұ шетіне түгел тараған десек
қателеспейміз. 1945 жылы Жеңістен кейін де әлемде 60-тан аса соғыстар
болған, ірі қақтығыстар кездескен. Олардың 40-ында Калашников автоматы
қолданылған.
Михайл Тимофейұлы Калашников керемет өнертапқыш болған. Танкіге қарсы
зеңбіректен атылған оқтың нақты санын есептеу үшін, өз екпінімен Санағыш
аспап ойластырса, ату саңылауының тиімділігі арқылы танкі мұнарасын ату
үшін П тапаншасына арнайы қолдан жасалған құрал ойлап табады. Танк
двигателінің мотор ресурсын есептеу құралын құрастырып шығарады.
1941 жылдың маусым айында генерал Жуков оның соңғы шығарған
өнертапқыштық жаңалығын жоғары бағалап, қару өндірісін жетілдіруге
Ленинградқа жібереді. Соғыс басталғанда Калашников майданға аттанып, танк
командирі болды. Соғыста жүріп тапанша-пулеметтің жобасын жасауды
ойластырады. Сөйтіп жүргенде жарақат алып алты айлық демалысында Матай
станциясына оралады. Сонда локомотив депосының қазіргі дайындау цехында
Кравченко, Милащус, Құсайын, Медьведь секілді азаматтармен бірге жүріп АК
автоматының тұңғыш жобасын жасайды. Жаз айында матай станциясынан екі
шақырым қашықтықтағы көшпелі қызыл құмды төбелердің бірінде әріптестерімен
М. Калашников өзі жасаған автоматты сынақтан өткізді. Алғашқы сынақта
автомат оғы 500 метрге, кейнгі сынақта 1-1,5 шақырымға жеткен.
Кейіннен автомат жетілдіріп АКМ, АКМС, АК-74 калибрлі 5,45 мм,
жиналмалы АКС-74, қысқа ұңғылы АКС-74-У, 5,56 мм, АК-101 және АК-103 т.б.
қарулар жасалады. Қысқасы Калашников автоматының 12, пулеметтің 10 түрі
өндіріледі. Бүгінде осы қарулар 16 мемлекетте шығатыны ресми түрде тіркелсе
26 елдің армиясы Калашниковпен қаруланған.
Қазақстан Қарулы Күштерінде Калашников автоматы бар. Алайда мұны
келешекте жаңа қарулар алмастыратыны сөзсіз. Қалай айтсақ та Михаил
Тимофеевич Калашниковтың кезінде Матай станциясында тұрып, әлем мойындаған
қуатты қару жасағаны біз үшін мақтаныш. Калашников автоматы және қару болып
табылады және қарсыластың адам күшін жоюға арналған. Автоматтан автоматты
және жекелей атыс жүргізіледі. Автоматтың автоматты жүргізуі ұңғы каналынан
бекітпе жақтауының газ поршеніне бөлінетін оқ-дәрі газдарының энергиясын
пайдалануға негізделген. Автоматты ұрыстың қасиеттері кестеде келтірілген
мәліметтермен сипатталады.
Калашников автоматтары әлемге 200 миллион данамен тарап оны
дүниежүзінің 47 елі сатып алған.
АК-74 автоматы КСРО армиясының қарулар сапына 1974 жылы қабылданды.
Конструктор Михаил Калашников өзінің бұрынғы АК-47 және 7,62 мм АКМ
оқтармен атылатын етті. Енді АК-74 автоматының сыртқы тұрқы бұрынғыларға
ұқсас болғанымен, салмағы едәуір жеңілдеді. Сонымен қатар бұл қару нысанаға
өте дәл тиюімен ерекшеленеді. Пластмассадан жасалған оқшантайына шахмат
тәртібімен орналастырылған 30 оқ сияды. Автоматтың дүмі ағаштан жасалған.
АК-74 және АКС-74 автоматтары бұрынғы КСРО Қарулы Күштерінің құрамдас
бөліктері бүгінгі тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің армияларында
күні бүгінге дейін қолданылады.
РПК қол пулеметі – Калашников автоматы негізінде жасалды. Қарулар
сапына 1961 жылы қабылданса да, бірнеше рет қайта жарақтандырылып қазір
көптеген елдердің, оның ішінде Қазақстанның да сарбаздары ұдайы
пайдалануда. Бұл қарудың автоматтан айырмашылығы ауыр және ұзын ұңғысы және
жиналмалы аяғы болуында. Сонымен қатар қол пулеметі ұрыс кезінде
пайдалануға өте ыңғайлы. Оның нысанаға тию қашықтығы 1000 метр, алайда қол
пулеметі жақын қашықтықтағы ұрысқа арналған. Және РПК оптикалық немесе
инфрақызыл көздеу тетіктері орнатылған. Өзінің ықшам әрі оңтайлылығының
арқасында бұл қол пулеметін 30 дан астам сыртқы елдер сатып алған.
2012 жылы қарт құрастырушының денсаулығы нашарлай бастайды. 2013 жылы
10 қарашада өзінің соңғы туған күні 94 жылдығын атап өтті. 2013 жылы 27
желтоқсанда Михайл Тимофейұлы Калашниковтың жүрегі мəңгіге тоқтады.
Қазіргі таңда Қарулы Күштерімізде 2500 ірі калибрлі минометтер, 495
оперативтік-тактикалық зымырандар құрылымы, 292 зенииттік зымырандар бар
екені белгілі. Бұлар алысты көздейтін, қирату аймағы үлкен, жойқын қарулар.
Ал жаяу әскерлер пайдаланатын қарудың негізгі түрі РПГ-7 гранотометтер
болып келеді. Негізінен, РПГ-7 гранатометі КСРО Қарулы күштерінің қару-
жарақ сапына 1961 жылдан бастап енді. Бұл әсіресе партизандық құрылымдарға
таптырмайтын қару. РПГ-7 гранатометінің нысананы көздеу қашықтығы 250 метр
болса, соңғыларінікі 520 метрге жеткізіліп, бронды тесіп өту әлеуеті де
арттырылып, 375мм шамасындай болды. 1990 жылдардың басында гранатометтің ең
жаңа түрлері РПГ-27 Таволга, РПГ-29 Вампир сериялы өндіріске кетті.
Қазіргі таңда Қазақстан Қарулы Күштерінің сарбаздары да осы соңғы
қарулармен жарақтанған. АК-47 автоматы құрылысы қарапайым, қолдану қасиеті
өте жоғары бағаланды, бұған айғақ Вьетнам патриоттарының американ
агрессиясына жүргізген ұрыстарында толық дәлелденді [16, 250б.].
2.2 АК-74 Калашников автоматының шығу тарихы
АК-74 Калашников автоматы 1974 жылы АК-74, АКМ қаруының жаңа үлгісі
ретінде жасалды. Ол әлемнің 117 елінде лицензияланған түрде жасалып
шығарылады. 5.45 мм АК-74 қаруы әрбір қызметшінің дербес қаруы болып
есептеледі.
5.45 мм жетілдірілген Калашников автоматы дербес қару болып табылады.
Ол қарсыластың тірі күшін жою мен атыс құралдарын құртуға арналған.
Қарсыласты қоян-қолтық шайқаста жеңіліске ұшырату үшін автоматқа сүңгі
пышақ бекітіледі. Түнгі табиғи жарық жағдайларында ату және бақылау үшін АК-
74Н, АКС-74Н автоматтарына түнде атуға арналған әмбебап көздеуіш
бекітіледі.
Автоматтан атыс жүргізу үшін кәдімгі болат өзекті, жарқырауық және
сауыт бұзғыш өртегіш оқтары қолданылады.
Автоматтан автоматты немесе жекелей атыс жүргізіледі. Автоматты атыс
автоматтан атудың негізгі түрі болып табылады: ол қысқа 5 атысқа дейін және
ұзақ атумен 10 атысқа дейін кезекпен және үзбей жүргізіледі. Атыс кезінде
патрондардың берілуі автоматта 30 патронға дейін болатын қорабы,оқжатардан
жүргізіледі. Автомат оқжатарларын өзара алмастыруға болады. Атудың көздеу
қашықтығы – 1000м. Жер үсті нысаналары бойынша нақты атыс қашықтығы – 500
метрге дейін. Ал ұшақтар тікұшақтар және парашютистерге автоматтан ату
қашықтығы – 500 метрге дейін.
Автомат жер үстіндегі нысаналар бойынша шоғырланған атыс – 1000
метрге дейін қашықтықта жүргізіледі. Тура атыс қашықтығы: автоматта
кеуделік фигураға – 440 м, жүгірмелі фигураға – 625 м. Атыс қарқыны
минутына – 600 атысқа жуық. Ұрыстық ату жылдамдығы автоматтан минутына
кезекпен ату – 100 оққа дейін, жекелей атқанда – 40 оққа дейін.
Автоматтың сүңгі-пышақсыз жарқталған оқжатарымен қосқандағы салмағы:
АК-74 – 3.6 кг, АК-74Н – 5.9кг, АКС-74 – 3.5 кг,АКС-74Н – 58кг ұңғы
пышақтың қынабымен қоса алғандағы салмағы – 490г.
Автомат келесі негізгі бөліктер мен механизмдерден тұрады:
- ұңғы қорабы, көздеу аспаптары және тапанша сабы;
- ұңғы қорабының қақпағы;
- газ поршені мен бекітпе жақтауы;
- бекітпе;
- қайтармалы механизм;
- ұңғы бастырмасы мен газ түтігі;
- соққыш-ағытқыш механизм;
- құндақ;
- оқжатар.
Сонымен қатар автоматта ұңғы аузындағы тежеуіш компенсаторы мен сүңгі
пышағы болады. Автомат толымына керек-жарақ, бау және оқжатарды салуға
арналған сөмке кіреді.
Жиналмалы дүмі бар автомат толымына сонымен қатар оқжатар салынатын
қалтасы бар автоматқа арналған пышақ, ал түнгі көздеуіші бар автомат
толымына түнде атуға арналған көп салалы көздеуіш кіреді. Автоматтың
автоматтық әрекетіұңғы арнасынан газ камерасына бөлінетін оқ-дәрі
газдарының қуатын пайдалануға негізделген.
Ату кезінде оқтың соңынан ілескен оқ-дәрі газдарының бір бөлігі ұңғы
қабырғасындағы саңылау арқылы газ камерасына ұмтылады, газ поршенінің
алдыңғы қабырғасынақысым түсіріп, поршень мен бекітпе жақтауы барбекітпені
артқы орынға итеріп тастайды. Кейін жылжығанда бекітпе ұңғы арасын ашады,
оқтықтан оқсауытты алып, сыртқа лақтырады, ал бекітпе жақтауы қайтармалы
серіппеніқысып, шүріппені қайырады да, оны ұрыстық дайындыққа қояды.
Бекітпе жақтауы бекітпесімен алдыңғы орынға қайтармалы механмзм
әсерінен оралады, бұл ретте бекітпе оқжатардан кезекті потронды іліп алып
оқтыққа береді де, ұңғы арнасын жабады, ал бекітпе жақтауы автоілмектің
дөңесін шүріппенің автоілмегінен шығарады [17, 30-34б.].
2.3 Автоматты толық емес бөлшектеу
Автоматты бөлшектеу толық және толық емес болуы мүмкін: толық емес
бөлшектеу – автоматты тазалау, майлау және тексеру үшін; толық бөлшектеу –
жаңбыр мен қар сатында қалғанда не жөндеу кезінде автоматты қатты
ластанудантазалау үшін жүргізіледі. Автоматты толық емес бөлшектеу мен
жинау үстел үстінде немесе таза төсеніш төселіп жүргізіледі және бөлшектер
мен механизмдер бөлектенген ретімен қойылады. Оларды абайлап ұстап. Бірінің
үстіне бірін қоймай, күштемей және соққыламай жүргізу керек.
Автоматты толық емес бөлшектеу тәртібі:
1. Оқжатарды бөлектеу.
2. Жабдықтар пеналын дүм ұясынан шығарып алу.
3. Сүмбіні алу.
4. Автоматтан ұңғылық тежеуіш-компенсаторын бөліп алу.
5. Ұңғы қорапшсының қақпағын бөлектеу.
6. Қайтармалы механизмді бөліп алу.
7. Бекітпемен қоса бекітпе жақтауын алу.
8. Бекітпені бекітпе жақтауынан алу
9. Ұңғы бастырмасы мен газ түтігін босатып алу.
Автоматтың бөлшектері мен механизмдерінің құрылымы, арналуы.
Қарауыл негізінде сүмбіге арналған ойықты тірек, қарауыл сырғымасына
арналған тесік, қарауыл сақтандырғышы, серіппелі орнықтырғыш болады.
Орнықтырғыш оқсыз потрондармен атуға арналған төлкенің және ұңғылық тежеуіш-
компенсатордың бұралып кетуінен сақтайды.
Газ камерасы дәрілі газдарды ұңғыдан бекітпе жақтауының газ поршеніне
бағыттауға қызмет етеді. Оның газ поршеніне арналған каналы және дәрілі
газдардың шығуына арналған тесіктері бар келте түтігі, көлбеу газ
бөлетінсаңылауы болады.
Қосқыш жалғастырғыш шетмойынды автоматқа қосу үшін қызмет етеді. Оның
шетмойын жапқышы, белдікке арналған антабкасы және сүмбіге арналган тесігі
болады.
Ұңғы қорабы автоматтың бөліктері мен механизмдерін қосу үшін ұңғы
арнасынан бекітпемен жабуды және бекітпенің бекітуін қамтамасыз ету үшін
қызмет етеді. Ұңғы қорабында соққы ағытқыш механизмі орналасады. Қорап
үстінен қақпақпен жабылады.
Ауыстырғыш автоматты түрде және жекелей атуға немесе
сақтандырғышқақою үшін қызмет етеді. Оның шетмойыны бар секторы ұңғы
қорабының қабырғасындағы тесіктерінде болады. Ауыстырғыштың төменгі жағдайы
оны жекелей атуға, орта жағдайы автоматты атуға және жоғары жағдайы
сақтандырғышқа қоюға сәйкес келеді.
Бекітпе патронды оқтыққа жеткізу үшін ұңғы арнасын жабу үшін
капсюльді бұзу және оқтықтан оқсауыттыалу үшін қызмет етеді. Бекітпе
негізден, соққыштан, серіппесі мен өсі бар лақтырғыштан және бұрама
сұқпадан тұрады.
Ұңғы бастырмасы атыс кезінде автоматшының қолын күюден сақтау үшін
қызмет етеді. Автоматта ол ағаштан немесе пластамассадан жасалады. Ұңғы
бастырмасы газ түтігіне алдыңғы және артқы жалғастырғыш арқылы бекітілген,
артқы қысқыш жалғастырғышта газ түтігінің тұйықтаушы тірелетін шығыңқысы
болады; тілімшелі серіппе түтіктің бойлық қозғалуын болдырмауға арналған.
2.4 Автоматтан (пулеметтен) ату тәсілдері
Автомат (пулемет) ұрыс жағдайында жарақталған оқжатарымен қоса
тасымалданады. Қол пулеметі патрондарымен жарақталған оқжатарының бір
бөлігін бөлімше автоматшылары (атқыштары) қолдануы мүмкін.
Автоматтан ату қарсыластың көрілуі күтілетін нысана мен жер учаскесі
көрінетіндей кез келген жерден және әр түрлі жағдайда жургізілуі мүмкін.
Жаяу төртікке орнынан атыс жүргізу кезінде автоматшы (пулеметші) ату
үшін тұрып, тізерлей немесе жатып ату жағдайын қабылдайды (жергілікті жер
жағдайы мен қарсылас атысына байланысты). Қозғалыста автоматшы (пулеметші)
жүріп келе жатып жөне қысқа аялдама жасау арқылы атыс жүргізе алады, ұрыс
жағдайында ату орны командир бұйрығымен таңдалынып, жабдықталады, жағдайға
байланысты ату үшін орын ретінде ор, оқпана, жыра, сондай-ақ тас, ағаш арты
не өз қалауы бойынша таңдалынып алынады. Елді мекендерде атыс орны үшін
ғимарат терезелері, шатыр, құрылыс іргетастары таңдалуы да мүмкін. Атыс
орнын көзге көрнекті жергілікті заттардан, сондай-ақ тау жоталарына таяу
жерден таңдамау керек.
Атыс орнын күні бұрын дайындау кезінде берілгеи секторда немесе
бағытта атыс жүргізу мүмкіндігін, яки автомат (пулемет) әр түрлі жергілікті
заттарға кезекпен бағыттала алатындай етіп тексеріп алу керек. Автоматтан
(пулеметтен) атыс жүргізу ыңғайлы болу үшін және атыс тиімділігін арттыру
үшін сағақ астына тіреу дайындау қажет. Егер пулемет сирағы жоғары не төмен
қойылса, көздау кезінде дүмді алға не артқа жылжытып, көтеруге не түсіруге
болмайды, бұл мүмкін болмаған жағдайда шынтақ астына тіреу не шұңқыр
дайындау керек [18, 146б.].
Атуға белгіленген орынды иемдену үшін шамамен мынадай пәрмен
беріледі: Автоматшы (пулеметші) (Ахметовке) ату орны анау жерде — ұрысқа!
Автоматшы бұл пәрмен бойынша ату орнына орналасады да, атуға оңайланады.
Ату орнын ауыстыру үшін: Автоматшы (пулеметші) Ахметов, анау жерге жүгіріп
өт — алға деген пәрмені. Автоматшы (пулеметші) бұл пәрмен бойынша жаңа
автоматты ұстау орынға жылжу жолын, аялдама үшін тасалау жерлерді және
жылжу әдісін белгілеп алады.
Сурет 12 Жер бауырлап жылжыганда
Жергілікті жер жағдайы мен ерекшелігіне байланысты автоматшы
(пулеметші) жүгіріп, шапшаңдатылған адыммен жүгіре өтуімен немесе жер
бауырлай жылжиды. Жылжу алдында автоматты (пулшметті) сақтандырғышқа қояды.
Жүгіріп, шашпаңдатылған адыммен жылжуда және жүгіріп өтуде автомат
(пулемет) бір немесе екі қолмен ұсталынады. Пулеметтің тіреу сирақтары бұл
кезде бөлек болуы тиіс.
Жер бауырлап жылжығанда автомат (пулемет) оң қолмен жоғарғы
антабкадағы баудан немесе құндақтан ұсталынады 12-суретте көрсетілгендей.
Бұл кезде пулеметтің тіреу сирактары қапталып, ілмекпен бекітілуі тиіс.
Автоматшы (пулеметші) атыс тапсырмаларын табысты орындау үшін
автоматтан (пулеметтен) ату тәсілдерін жетік меңгеруі тиіс.
Әрбір автоматшы (пулеметші) ату төсілдерін орындаудың жалпы
ережелерін басшылыққа және өзінің жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып,
ату үшін мейлінше ыңғайлы және тұрақты орын алып басы, қол-аяғы мен денесі
үшін бірыңғай жағдай жасауы қажет. Автоматшының (пулеметшінің) дене
ерекшеліктеріне байланысты атысты сол иықтан жүргізуге және ашық көздерімен
көздеуге рұқсат беріледі.
Автоматтан (пулеметтен) ату — атуға оңтайланудан, атуды жүргізуден
және атысты тоқтатудан құралады.
Атысқа оңтайлану
Автоматшы (пулеметші) атысқа пәрмен бойынша немесе өздігінен
дайындалады. Жаттығу сабақтарында атысқа оңтайлану үшін пәрмен бөлек
берілуі мүмкін, Мысалы: Ұрыс шебіне атуға — адым бас!, содан кейін:
Оқта! ал егер дерек болған жағдайда: Оқта! пәрменінің алдында атыс
үшін орын көрсетіледі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Атыс қаруының даму тарихы 5
1.1 Атыс қаруының түрлері 5
1.2 Винтовка 6
1.3 Автоматты қару 8
2 Калашников автоматы 11
2.1 Калашников Михаил Тимофейұлының өмірбаяны 16
2.2 АК-74 Калашников автоматының шығу тарихы. 20
2.3 Автоматты толық емес бөлшектеу 21
2.4 Автоматтан (пулеметтен) ату тәсілдері 23
2.5 Автоматқа (пулеметке) күтім жасау, оны сақтау және күтіп ұстау28
3 М-16 бесатар автоматының жалпы қасиеттері 34
3.1 М-16 бесатардың құрылымы 34
3.2 М-16 бесатар автоматты бөлшектеу және жинақтау 44
3.3 АК-74 және М-16 автоматтарының салыстыру сипаттамасы 45
Қорытынды 57
Әдебиеттер тізімі 59
Қосымша А 61
Қосымша Б 64
Қосымша В 67
Қосымша Г 69
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Автомат – қарсыластың адам күшін жою үшін қолданылатын дербес атыс
құралы. Минутына 100 оққа дейін шығара алады. Салмағы жеңіл жылдам атылатын
болғандытан жаяу әскердің негізгі атыс құралы болып есептеледі. Автоматты
қару - ату кезінде жанған дәріден бөлінген газдың күшімен автоматты түрде
қайта оқталып, үздіксіз атылатын атыс қаруы. Оның құрылысы мен оқ шығаруы
оқ-дәрі газының күшін пайдалануға негізделген. Автоматты қарудан үздіксіз
де жекелеп те атуға болады. ХІХ ғасырдың 1940-1950 жылдарында автоматты
атыс қаруының жаңа класы құрылды. Осы дипломдық жұмыста жаңа класты
қарулармен танысамыз.
Зерттеудің мақсаты. ХІХ ғасырдың 1940-1950 жылдарында автоматты атыс
қаруының жаңа класымен танысу.
Зерттеу объектісі. Жалпы білім беретін орта мектептердегі оқушыларына
автоматты атыс қаруларымен таныстыру.
Зерттеудің базасы: Өскемен қаласының №27 орта мектебінде өткізілді.
Зерттеу міндеттері:
- Калашников туралы деректеме жасау, өмір жолы мен автоматты ойлап
табуна себепші болғандар туралы, қарудың маңыздылығы туралы
мәліметтер табу;
- АК-74 автоматының жалпы сипаттамасын жасау;
- М-16 бесатарының жалпы сипаттамасын жасау;
- Өскемен қаласының №27 орта мектебінде 10 сынып оқушыларына атыс
дайындығынан сабақ беру;
- оқушыларға автоматтың (пулеметтің) бөлшектері мен механизмдерінің
құрылымын және арнаулы мақсатын түсіну, үйрету.
АК-74 пайда болу тарихы оны жасаған құрастырушы Михаил Тимофеевич
Калашниковтың өмірімен тығыз байланысты. Оның ең алғашқы жасаған еңбектері
– тапанша-пулемет, бірақ бұл пулеметте кейін қажет болмады, бірақ оны
құрастырған кезде жинақтаған тәжірибесі Михаил Тимофеевичке АК автоматының
үлгісін жасаған кезде жаңа сапалы деңгейге көшуге мүмкіндік берді.
Автоматты жасауға жарияланған сайысқа түйіндер мен бөлшектердің сызбаларын,
бекіту түйіннің мықты болу есептерін және күтілетін тактикалық-техникалық
сипаттарын ұсыну қажет болды. М.Т.Калашниковтң жобасына екінші орын
тағайындалды. Құрастырушыларға өз еңбектерін темір затта жасап, қорғау
қажет болды. 1945 жылдың аяғында Калашников Ковровский зауытына жолданады,
осында оған сапалы автоматтарды жасап шығару үшін көмекке құрастырушыларды,
технологтар мен жұмысшыларды бөлді. Қажетті нәрселердің барлығы табылды.
Ұлы отан соғысы кезіңде зауыт қару шығару үшін жаппай жұмыс істеді. Үш
үлгісін жасап шығару үшін үш айдай уақыт кетті. Екі үлгісін алып,
Калашников полигонға келіп оларды сынауға кірісті. Ол жасаған үлгілерден
басқа, сынауға белгілі құрастырушылар Дегтярев, Шпагин, Рукавишников,
Афанасьев, Булкин, Коробов және басқа да екі-үш жас құрастырушылардың
еңбектері ұсынылды. Осылай көптеген сынаулардан кейін комиссияның күтілген
қорытындысы аға сержат М.Т.Калашниковпен құрастырылған 7,62-мм автоматы
қарулануға қабылдауға ұсынылсын деген болды. Бұл 1947 жыл болған еді. КСРО
СМ 1949 жылғы 18 маусымдағы № 2611-1033сс Қаулысымен АК 47 автоматы Кеңес
Әскері мен ӘТФ қаруландыруға қабылданды. Табылған барлық жақсы
конструкторлық шешімдер есепке алына отырып, алдында болған автоматтарға
қарағанда Кеңес Әскерін қаруландыруда екі есе ұзақ болған АКМ сызбаларына
енгізілді. АКМ сызбаларына енгізу үшін конструкторлық өзгерістерді сынаған
кезде ерекше көңіл бөлшектерді біріздендіруге, олардың өзара алмастыруына
бөлінді. Кейін АК47 негізінде қарулардың жаңа үлгілерін игеріп енгізген
кезде үлгіден үлгіге көшу жолы өңдіріс пен қаруны іске қосу үшін өте
маңызды болды. АКМ автоматы өңдіріске енгізілгеннен кейін Калашников тобына
ГРАУ басшылығымен АК сұлбасы негізінде қол пулеметін әзірлеп шығаруға
тапсырыс берілді. Бұл шешім әскери бөлімде 1943 жылғы үлгідегі оққа сәйкес
бір қару болғанын қалаумен қабылданды. Осы уақытқа дейін американдықтар
5,56-мм Стоунердің М16А1 автоматты винтовканы қаруға қабылдаған болатын.
Кішірейтілген калибрдің оғынан бірқатар басымдылықтарды алу күтілді, осының
ішінде жылдамдылықты жоғарылату, автомат оғының дәл тиюі ж.т.б. Ал осыған
сәйкес патрон салмағының азайтуы жиыңтық қорын маңызды көбейтуге мүмкіндік
берді. Отандық оқ шығарушылары американдықтардың 5,56-мм диаметрлі оғындай
оқ шығару үшін жұмыс жүргізді. Ижевск қаласының шеберлері жаңа патронды жан
жақты сынау үшін баллистикалық қаруды жасап шығарды. Оқтың толық сынауын
күтпей-ақ, ГРАУ сайыс жариялап, зауыт және КБ құрастырушыларына
кішірейтілген калибрымен автоматтың техникалық жобалауына тапсырма береді.
М.Т.Калашников өз тобымен АКМ негізінде автомат шығаруға шешім қабылдады.
1 Атыс қаруының даму тарихы
Атыс қаруы-атысты оқпен жүргізетін оқшашар қару. Ертеде атыс қаруы
шықпай тұрып қолданылған қарулар: найза, садақ, айбалта, қылыш. семсер.
Одан кейін XVI ғасырдан бастап, білтелі мылтықтар шықты.
Ең бірінші ұңғылы винтовка оқатар 1868 жылы полковник Горлов
Берданкасы аталды. 1891 жылы орыс офицері капитан Мосин. С. 2-оқты бірден
оқтайтын оқатар ойлап тапты.1886 жылы Рудницкий автоматты оқатар ойлап
шықты. 1887 жылы ең бірінші оқшашар ойлап тапты. 1910 жылы Максим пулеметі
жасалынып шықты. 1916 жылы Конструктор Федоров автомат ойлап тапты, 6,5 м.м
балистикасы жетілдірілген патрон шықты. 1921 жылы Федоров пен Дентарев қол
пулеметін ойлап тапты. 1927 жылы Токарев пистолет-пулемет. 1970 жылы ТТ өзі
оқталатын пистолет, 1938 жылы өзі оқталатын винтовка, 1978 - ДШК, 1941 жыл
- 14.5 мм ірі калибрлі пулемет. 1947 - Калашников автоматы, 1949 жылы СКС
карабині. 1963 -СВД мерген винтовка, 1951 - 9 мм пистолет ПМ. 1959 АКМ,
1962 – ПКМ [1, 147б.].
1.1 Атыс қаруының түрлері
Калибрі 20 мм дейінгі қару түрлері атыс қарулары деп аталады. Олар
жеке және топтық болып бөлінеді.
Автомат – қарсыластың адам күшін жою үшін қолданылатын дербес атыс
құралы. Минутына 100 оққа дейін шығара алады. Салмағы жеңіл жылдам атылатын
болғандытан жаяу әскердің негізгі атыс құралы болып есептеледі. Автоматты
қару - ату кезінде жанған дәріден бөлінген газдың күшімен автоматты түрде
қайта оқталып, үздіксіз атылатын атыс қаруы. Оның құрылысы мен оқ шығаруы
оқ-дәрі газының күшін пайдалануға негізделген. Автоматты қарудан үздіксіз
де жекелеп те атуға болады.
Автоматты қарудың түрлері: тапанша, автомат, винтовка караоин.
Өздігінен оқталынатын винтовка, қол пулеметі, пулемет ірі калибрлі пулемет.
Білтелі мылтық - мақта білтемен оқ салатын қазақтардың өзі жасаған
серіппесіз мылтық. XVI-XVIII ғасырларда жоңғарларға басқа қарсыластарға
қарсы соғыста қолданылған. Жалпы құрылысы басқа мылтықтармен бірдей. Оқтығы
ұзын. Оқ салатын құндағы бар. Оқ-дәрі білтемен тұтатады. Білтелі мылтық
тірелетін үш аяғы болады. Ең ауыр шамғал ең ұзаққа атылатын білтелі мылтық
күлдірмамай деп аталған. Білтелі мылтық оғын да, дәрісін де, фосфор мен
күкірттен жасалған. Соңғы ол шеп мергендер құралы болып қалды [2, 114б.].
Карабин (фр - саrаbіnе, араб-саrаb қару) ұңғысы қысқа винтовка түрі.
XV ғасырда шыққан. XIX ғасырдан көп зарядты түрлері шыға бастады. ҚРҚК 7.62
мм СКС өздігінен зарядталатын Симонов карабині қолданады.
Пулемет (оқшашар) – жердегі және әуедегі нысаналарды жоюға арналған
автоматты шапшаң атылатын қару. Пулемет топтық қару. Құрылысына жұмсалуына
байланысты қол пулеметі, ірі калибрлі болып бөлінеді. Қол пулеметінде
орнықты отыру үшін жерге тірелетін тіреуіші болады.
Пистолет – офицерлердің, мамандандырылған солдаттар мен сержанттардың
дербес қаруы. Ол ұрыс кезінде қарсыласты жақын жерден 50 м-ге өсетін жоюға
арналады.
Тапанша – (фр - різіоіеі, нем - різіоіеіркеке оқатар қару). ұрыстың,
спорттың, дабылдық - арналуы бойынша. Құрылысы бойынша автоматты, автоматты
емес болып бөлінеді. ҚРҚК 9 мм ПМ, 9 мм Стечкин пистолеті қолданылады [3,
5б.].
Револьвер кішігірім барабанды оқшашар қару. Ол 50-100м қашықтықтағы
адам күшін жоюға арналған. Қазіргі кезде барабанның орнында өздігінен
оқталынатын револьверлер қолданылады.
1.2 Винтовка
Ойықты ұңғылы жеке отты қарудың арналу мақсаты оғымен, сүңгісімен
және дүмімен қарсыластың адам күшін жою болып табылады.
Осындай жылдам атылатын винтовканың шығуына үлкен үлес қосқан Тула
қару жасау заводының инструментальді шеберханасының бастығы С.И. Мосин
болды.
Ол 1890 жылы бесатар винтовканы жасап әскери кеңеске тапсырды.
Сынақта винтовка басқа винтовкалардан артықшылықтарын көрсетті.
1891 жылы бұл винтовка орыс армиясын жабдықтауға қабылданды, онда ол
үш линиялы 1891 ж. үлгідегі винтовка деп аталды.
1930 жылы бұл винтовкамен Қызыл Армия жауынгерлері де қаруланды. Ол
кезде Орыстың үш линиялы 1891 ж. үлгідегі винтовкасы деп аталды. Осы 1930
ж винтовкаға біраз өзгерістер енгізіліп СССР Революциялық әскери кеңесінің
шешімімен Қызыл армияға 189130 жж. үлгідегі 7,62 мм винтовка деген атпен
қайта қабылданды.
Бұл тамаша конструктордың еңбегін Кеңестер Одағының Үкіметі, бағалап
арнайы қаулы қабылдады С.И.Мосиннің қайтыс болуына 50 жыл толуына
байланысты (1952 ж) Тула қаласында Ескерткіш орнатылып, ол кісінің атымен
бір көше және механикалық техникумнің аты берілді [4, 317б.].
Сурет 1 1891-1930 жж. үлгідегі 7,62 мм винтовка Конструктор С.И.Мосин
Бұл винтовкамен бірге Кеңестер армиясының қару жарағына 1938 ж
үлгідегі сүңгісіз карабин қосылды. Карабин винтовка, ұзындығы жағынан
қысқартылған және қолдануға ықшамдалған қару, онымен атты әскер бөлімдері
мен артиллерия, миномет есептоптары қаруланды.
Ұлы Отан соғысының тәжірибесі көрсеткендей, соғыстың алғашқы
айларында ақ 1891-1930 жж. үлгідегі 7,62 мм винтовка өзінің ұзындығына
байланысты қолдануға ыңғайсыз болды, ұрыс кезінде, оқпандағы байланыс
жолдарындағы қозғалыс кезінде, елді мекендер мен ормандарда және әртүрлі
кедергілермен бөгеттерден өту кезінде қолайсыздықтар байқалды.
1944 жыл 17 қаңтар жаяу әскер, атты әскер бөлімдері мен инженерлік
бөлімдерді қаруландыру үшін сүңгісі алынбайтын, қайырылатын 1944 ж.
үлгідегі карабин қолданылды.
Ұлы Отан соғысының соңғы кездерінде бұл карабин жаппай қолданыс тапты
[5, 74б.].
1944 ж. үлгідегі карабин мен 1938 ж. үлгідегі карабиннің
айырмашылығы тек сүңгісінде болды.
Кесте 1
1891-30 ж.ж. үлгідегі винтовка мен 1938 жылғы үлгідегі
карабиндердің тактикалық көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштері Винтовка Карабин Карабин
189130ж.ж. 1938 ж 1944
Калибрі (мм) 7,62 7,62 7,62
Жалпы ұзындығы сүңгі мен ұрыстың 1669 - 1330
жағдайында (мм)
Ұзындығы сүңгісіз (мм) 1230 1020 1020
Ұңғысының ұзындығы (мм) 730 520 520
Сүңгісіз салмағы (кг) 4 3,5 3,5
Сүңгінің салмағы (кг) 0,5 - 0,4
Көздеу қашықтығы м 2000 1000 1000
Ұңғыдағы ойықтар саны 4 4 4
Оқтың бастапқы жылдамдығы мс 865 820 820
1.3 Автоматты қару
Автоматты қару жасаудың конструкторлық ойлары Қазан социалистік
революциясының жеңісінен кейін қолға алынды. Бұл бастаманың басында В.Г.
Федоров әртүрлі қарулардың үлгілерін жасауға шеберхана ұйымдастырды.
Алғашқы кеңестік 6,5 мм автоматтың конструкциясын үлгісі В.Г. Федоров 1919
ж жасап, ол 1920 жылы сынақтан өткізілді. Сынақ барысында бірқатар күрделі
кемшіліктер анықталды және әскерді 6,5 м жапондық патронмен қамтамасыз ету
қиындық тудырды. Сондықтан бұл автоматты өндірістен алынып тасталды.
В.Г. Федоровтың әріптестері мен оқушылары автоматты қару шығару
жолында қажырлы жұмыстар жүргізді. Олар – Ф.В. Токарев, В.А.Дегтярев, Г.С.
Шпагин және басқалар.
Сол уақыттағы жаңаша тапанша – пулеметті ұсынған В.А.Дегтярев болды.
Сол кездегі басқа қарулармен өткізілген салыстырмалы сынақ кезінде оның
тапанша – пулеметі жоғары көрсеткіштер көрсетіп, 1934 ж Қызыл Армияның қару
жарағына қабылданды. Бұл тапанша – пулеметке 1930 ж үлгідегі тапаншаға
арналған 7,62 мм патрон пайдаланылды. Қарудың құрылысы қарапайым, қолдануда
сенімділігімен ерекшеленді. Атыс жекелей және автоматты түрде жүргізіледі.
Бұл қару 1939-1940 ж.ж. ақфиндермен болған соғыста қолданылды [6, 9-10б.].
1940 жылы тапанша – пулеметке азғантай өзгертулер енгізілді, ол
қорапшалы оқжатары, барабанды оқжатарға ауыстырылды. Мұнда сиымдылығы 25-
тен 71 патронға артты. Осы өзгерістерден кейін ол Конструктор Дегтяревтің
1940 жылғы үлгідегі тапанша –пулеметі ППД-40 деп аталды.
0
Сурет 2 ППД-40
Осы кезде жаңашаландырылған Г.С. Шпагиннің конструкциясымен жаңа
тапанша – пулемет шықты. Ол жан-жақты сынақтан өткізіліп қару жараққа
қабылданды және Конструктор Г.С. Шпагиннің 1941 ж. үлгідегі тапанша -
пулеметі ППШ-41 деп аталды.
ППШ-41 автоматының құрылысы, бөліктері мен механизмдерінің жұмысы ППД-
40 автоматына ұқсас, бірақ конструкциясының қарапайымдылығы, қолдануға
пайдалануға ыңғайлылығы жоғары және ұңғылық компенсаторды қолдану арқылы
атыс кезіндегі тұрақтылық пен оқтың нысанаға шоғырланып баруына қол
жеткізілді. Қолданыс барысында Шпагиннің тапанша - пулеметіне аз ғана
өзгерістер енгізілді, оның қорапты оқжатары мен көздеуіші жақсартылды.
Ұлы Отан соғысы жолдарындағы қатал сыннан ППШ сүрінбей өтіп, Кеңес
Армиясының сүйікті қаруына айналды.
Сурет 3 ППШ-41
1943 жылы Кеңес Армиясының қару жарағына жаңа тапанша – пулемет
қосылды. Ол А.И. Судаевтың 1943 ж үлгідегі ППС-43 тапанша – пулеметі. Бұл
қарудың ұрыстық қасиеті жоғарғы және өте жеңіл қару, оның жиналмалы темір
дүмі және тапаншалық тұтқасы болды.
Бұл қарудың атыс қарқыны төмендеу болғандықтан оның атыс кезінде
тұрақтылығы жоғары болды. Бұл автоматта жекелей ату ауыстырғышы жоқ, бірақ
атыс қарқынын төмендету арқылы жекелей атуға болады. Төмендете ату 3-6
атысқа дейін, автоматты ату 15-20 атысқа дейін.
Автоматтың құрылысы қарапайым, қолдануға жеңіл пайдалану қасиеті
жоғары. Автомат жорықтық жағдайда жиналады, тасымалдау мен алып жүруге
ыңғайлы ал ұрыстық жағдайда дүмбі жазылады атуға нысана көздеуге ыңғайлы
болуы үшін [7, 18б.].
Сурет 4 ППС-43
Кесте 2
Автоматтың сипатамасы
Негізгі көрсеткіштері ППД-40 ППШ-41 ППС-43
Калибрі (мм) 7,62 7,62 7,62
Көздеу қашықтығы (м) 500 500 200
Нақты атыс қашықтығы (м) 200 200 200
Ұшақтар мен парашюттер бойынша (м) 300 300 300
Атыс қарқыны (мин) 1000 1000 1000
Ұрыстық ату жылдамдығы 100-120 100-120 100-120
Автомат массасы (кг) 3,6 3,5 2,8
Оқжатар сиымдылығы 71 7135 35
Оқтың бастапқы жылдамдығы мс 500 500 500
2 Калашников автоматы
Бұл автоматты жасап шығарушы Михаил Тимофеевич Калашников 1919 жылы
туылған. Он тоғыз жасында армияға шақырылады, осы кезден бастап, оның атыс
қаруына деген қызығушылығы басталады. Алғашында ТТ тапаншасына өзгерістер
ендірмекші де болды. Осы жоспарларын Ұлы Отан соғысы бұзды.
Танкілердің Брянск түбіндегі шайқасында М.Т. Калашников ауыр
жараланып, госпиталдағы емделуден кейін 6 айға демалыс алып, армияға
алынған жері Алматыға келеді. Осы жерде 1942 жылы ол алғашқы автоматын
(тапанша – пулеметті) жасап шығарады, оны сынақтан Дзержинский атындағы
академияда өткізеді. Атыс қарулары жөніндегі белгілі маман академик
А.К.Благонров бұл қаруды сынақта өткізеді. Академик А.К.Благонров өз
қорытындысында бұл жас қару жасаушының табиғы дарын иесі екендігін мойындап
оған техникалық білім беру керектігін ескертті.
М.Т. Калашников алғашқы сәтсіздіктерден мойымай өз жұмысын жалғастыра
берді. Көп қиындықтардан кейін 1947 жылы автомат жасап шықты оны АК-47
деп атады. Бұл автомат сынақтан сүрінбей өтті. М.Т. Калашниковті 1949 жылы
Мемлекеттік сыйлықпен марапаттады.
АК-47 автоматы құрылысы қарапайым, қолдану қасиеті өте жоғары
бағаланды, бұған айғақ Вьетнам патриоттарының американ агрессиясына
жүргізген ұрыстарында толық дәлелденді [8, 103б.].
Сурет 5 АК-47 автоматы
Бұдан кейінгі жылдары конструктор автоматқа бірқатар өзгерістер
енгізіп, жаңартылған АКМ автоматы дүниеге келді. АК-47 мен АКМ
автоматтарының ұрыстық қасиеттерін төмендегі 3 – кестеде көрсетілген.
Төмендегі кестеде көріп отырғанымыздай АК-47 мен АКМ автоматының арасында
бірқатар өзгерістер бар, олар көздеу қашықтығы артқан, салмағы жеңілдеген
және сүңгінің орнына сүңгі пышақ ауыстырылған.
Кесте 3
Автоматтың көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштері Ак-47 АКМ
Калибрі (мм) 7,62 7,62
Көздеу қашықтығы (м) 800 1000
Нақты атыс қашықтығы (м) 400 400
Тура атыс қашықтығы (м)
Көздерлік фигураға 350 350
Жүгіруші фигураға - 525
Шоғырланған атыс қашықтығы (м)
Жер үстіндегі нысана бойынша 800 800
Ұшақтар мен парашюттер бойынша (м) 500 500
Атыс қарқыны (мин) 600 600
Үзбей атқанда 100 140
Жекелей атыспен атқанда 40 40
Жарақталған оқжатармен қоса массасы (кг) 4,8 3,6
Сүңгі пышақтың массасы (гр) 370 450
Оқжатар сиымдылығы 30 30
Оқтың шекті ұшу қашықтығы 2000 3000
Оқтың қиратқыш күші сақталатын қашықтығы 1500 1500
Оқтың бастапқы жылдамдығы мс 710 715
Сурет 6 АКМ автоматы
Негізгі өзгерістердің бірі деп соққыш ағытқыш механизмдегі шүріппе
баяулатқышының қосылуы деп ойлаймын. Шүріппе баяулатқышының міндеті атыс
кезіндегі тұрақтылықты арттыру, тербелісті азайту және оқтың нысанаға
шоғырланып барудың қамтамасыз ету. Осы жаңашылдықтың арқасында АКМ
автоматының нысанаға дәл атуы артқан, оқтың нысанаға шоғырланып баруы
артқан. Осыған дәлел ретінде төмендегі екі автоматында соққыш ағытқыш
механизімнің құрылысын беріп отырмын [9, 120б.].
Қазіргі кезде қару-жараққа Калашниковтің 1974 ж үлгідегі АК-74
автоматы қабылданған.
Сурет 7 АК-74
АК-74 автоматында АКМ автоматына қарағанда жақсы жақтары мен
ерекшеліктері бар, оларға мына төмендегі 4-ші кестеден өздеріңіз көз
жеткізулеріңізге болады.
Кесте 4
Автоматтың көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштері АКМ Ак-74
Калибрі (мм) 7,62 5,45
Көздеу қашықтығы (м) 1000 1000
Нақты атыс қашықтығы (м) 400 500
Тура атыс қашықтығы (м)
Көздерлік фигураға 350 440
Жүгіруші фигураға 525 625
Шоғырланған атыс қашықтығы (м)
Жер үстіндегі нысана бойынша 800 1000
Ұшақтар мен парашюттер бойынша (м) 500 500
Атыс қарқыны (мин) 600 600
Үзбей атқанда 140 100
Жекелей атыспен атқанда 40 40
Жарақталған оқжатармен қоса массасы (кг) 3,6 3,2
Сүңгі пышақтың массасы (гр) 450 490
Оқжатар сиымдылығы 30 30
Оқтың шекті ұшу қашықтығы 3000 3150
Оқтың қиратқыш күші сақталатын қашықтығы 1500 1350
Оқтың бастапқы жылдамдығы мс 715 900
АК-74 автоматының ұрыстық қасиеттерінен көрініп тұрғандай ұңғы
калибрі кішірейтілген, нақты атыс қашықтығы артқан, салмағы азайған сонымен
бірге қарудың негізгі көрсеткіштерінің бірі оқтың бастапқы жылдамдығы
артқан, салмағы азайған. Автомат қолдануға ыңғайлы, ұрыстық қасиеті жоғары.
АК-74 автоматының негізгі сипаттамалары мен ұрыстық қасиеттерін кеңес
армиясының Ауған жерінде жүргізілген ұрыс қимылдарында толығымен дәлелдеп,
жауынгердің сенімді қаруына айналды. Қазіргі ҚР Қарулы Күштері толығымен
осы автоматпен қаруланған.
Қазақстан Республикасының достастық қарым-қатынастағы мемлекеттердің
бірі Ресей Федерациясы болғандықтан бұл елдің Қарулы күштері қандай автомат
пен қаруланған және келешекте қандай автоматпен қаруланбақшы, осы салаға
тоқтала кетсек [10, 53б.].
Ресей Қарулы Күштері де біздегідей АК-74 автоматымен қаруланған соңғы
кездері оларда жаңа автоматтар шығарылып жан-жақты сынақтан өткізілуде және
келешекте осы автоматтармен қарулануы да мүмкін.
Абакан тақырыбында жасалған біраз автоматтардың ішінде ату
кезіндегі тебілуі өте аз, сериялық шығарылымға жататын қару-жараққа
қабылданған бір автомат болды. Ол АН-94 деп аталды.
Бұл автоматтың шығарылу дайындығы Ижевск заводында 80 жылдар да ақ
конструктор Г.Н. Никоновтың басшылығымен басталған болатын. Бұл автоматқа
негізгі қойылатын талап қолайсыз жағдайларда, нақты атыс жүргізу мен оқтың
шоғырлана тиюін арттыру. Генади Никонов Калашников автоматындағыдай газ
түтігін қолданбай жаңа дизайнды үшінші атыс режимін ендірді. 1997 жылы бұл
автомат штатты 5,45 патронға және стандартты оқжатармен қару – жараққа
алынып, 5,45 мм автомат Никонова АН-94 аты берілді.
Сурет 8 АН-94 автоматы
Автоматтың ерекшелігі ату агрегаты бұрандалы бекітпемен кожух ішіне
лафетта орналасқан, ату кезінде ол артқа қозғалады, осы кезде оқталу мен
соққышты босатады. Лафетте ату агрегаты артқа қозғалғанда амортизаторға
соғылады. Осы арқылы тербеліс азайып қарудың тұрақтылығы артады. Автоматтың
тағы бір ерекшелігі алғашқы екі оқтың ату жылдамдығы (1800 атумин) мұнда
оқ осындай жылдамдықпен ұңғыдан шыққанда автомат тербеліс күшімен, тебіліс
беріп үлгермейді. Екі атылыстан соң атыс қарқыны жай қалыпқа түседі. (600
ату мин).
Соңғы ақпарат бойынша АН-94 автоматымен Ресейдің спецназ бөлімдері,
бұл қарудың құрлысының күрделілігі мен өзіндік құнының жоғарылығына қарамай
қаруланып отыр. Оған себеп ату кезіндегі нысанаға тию эффектісі қолайсыз
жағдайда да жоғарылығымен болса керек.
АН-94 автоматы конструктор Г.Н. Никоновтың басшылығымен Ижевскіде
жасалса. Ковровск механикалық заводында С.И. Кокшаровтың басшылығымен
Абаканның өзгеше үлгісін жасап шығарды. Бұл автоматтың ерекшелігі
қозғалыстағы бөліктер екі бөліктен тұрады - бекітпе жақтауынан және
балансирден (теңестіргіштен) олар өзара тиісті рейкамен немесе шестерна
(тиісті доңғалақпен) байланысты. Мұнда поршен жақтау және балансир
(теңестіргіш) газ қысымымен қарама-қарсы бағытқа бірдей жылдамдықпен
қозғалады. Нәтижесінде екеуінің екпіні бір-бірін теңестіру арқылы атқыш сәл
ғана тербелісті сезінеді және тебілу өте аз болады [11, 82б.].
Сонымен қатар АЕК-971 ижевскілік әріптесінен 0,5 кг жеңіл, Соққыш –
ағытқыш механизм жалаушалы ағытқышпен жабдықталған, ол сақтандырғышта
шүріппемен қоса газ жүру жолдарында жабады.
АЕК-971 автоматында өзгертілген АК магазині жеңілдету мақсатында
жиналмалы жеңіл дүмбі, жақтау (рама) түрінде, пластикалы тапанша тұтқа мен
құндақ, ұңғы жапсырмасы [12, 85б.].
Ұңғы асты гранат атқышқа ГП-25 немесе ГП -30 жалғастырғыш планкасына
орын бар. Сонымен қатар оптикалық көздеуіш пен түнде көздеуге арналған
көздеуіш жалғастырғыш планкасы бар. Автоматқа штаттық 5,45 мм патронына
арналған түрі шығарылды. 5,56 х 45 патронына арналған автомат нұсқасы АЕК-
972, Ал 7,62 мм патронға арналған нұсқа АЕК-973 бұл автоматтың ерекшелігі
дүмбі ұңғы қорабына енгізіледі де атуға кедергі жасалмайды. АЕК-971, АЕК-
972,АЕК-973С түрлері суретте көрсетілген.
Сурет 9 АЕК-971 автоматы
Сурет 10 АЕК-972 автоматы
Сурет 11 АЕК-973 автоматы
2.1 Калашников Михаил Тимофейұлының өмірбаяны
Калашников Михаил Тимофейұлы (10.11.1919ж-23.12.2013ж) – кеңестік
жəне ресейлік атқыш қарулар конструкторы, техника ғылымдарының докторы
(1971), генерал-лейтенант (1999), дүниежүзіне əйгілі Калашников (АК)
автоматының ойлап табушысы жəне құрастырушы. Ресей Федерациясының Батыры
(2009), екі мəрте Социалистік Еңбек Ері (1958,1976), Лениндік сыйлықтың
(1964), I дəрежелі Сталиндік сыйлықтың (1949) лауреаты. Партия мүшесі,
уақытысында Жоғары Кеңес депутаты.
Белгілі құрастырушы Алтай өлкесіндегі Курья ауылында өмірге келді. Ол
көпбалалы шаруа отбасында дүние есігін ашқан он жетінші сəби болды.
1930 жылы əкесі Тимофей Калашниковты билік кулак деп тауып, Томск
облысына жер аударып жібереді. Михайл бала кезінен техникаға əуес болады.
Мектепте оның сүйіп оқитын пəндері- физика, геометрия, əдебиет еді Жетінші
сыныпты аяқтағаннан кейін Алтайда жұмысқа орналаспақ болады. Бір жылдан
кейін төлқұжат алады. Дəл сол кездерде ол браунинг пистолетімен танысады.
18 жасында туған жерін тастап, Қазақстанға келеді. Бұл жақта Түрксіб
теміржолы бойындағы Матай станциясында жұмыс жасайды. Михайлдың
машинисттермен жəне ұсталармен қарым-қатынас жасауы техникаға деген
қызығушылығын арттырып, өз өнертабысын жасап шығаруды армандайды [13,
89б.].
1938 жылы əскер қатарылына шақырылады. Кіші командирлер курсын танк
жүргізуші-механигі мамандығымен тəмамдап, 12 танк дивизиясында қызмет
етеді.
Ұлы Отан соғысына 1941 жылдың тамыз айынан бастап қатынасады. Сол
жылдың қазанында кіші сержант Калашников Брянскі түбінде ауыр жарақат алып,
госпитальға түседі. Ауруханада жатқанда өз ойынан автоматты қару жасап
шығарғысы келеді. Осылайша ол, аурухана кітапханасын пайдаланып жəне
жорықта көргендері мен қарулас жолдастарының қару жайындағы ойларынан
қорытынды түйіп, сызба жұмыстарын бастап кетеді. Оған қоса жұмыс барысында,
атқыш қарулардың тарихы мен құралуын жетік білетін лейтенант десантшының
кеңестері септігін тигізеді [14, 90б.].
Дəрігерлерлердің нұсқауымен ол толық жазылуы үшін алтыайлық демалыс
алады. Қазақстанға, Матайға қайтып келіп, үш айдан соң мамандардың
көмегімен өзінің пистолет моделінің бірінші тəжірибелі нұсқасы- пулемётты
жасап шығарды.
Одан ол Алматыға көшіріліп əкелінген Мəскеу авиация институтының
шеберханасында жетілдірілген үлгісін дайындайды. Кейіннен ол үлгі
Самарқандтағы Ф.Э. Дзержинский атындағы Əскери-инженелік академия басшысы,
атқыш қарулар жөніндегі белгілі үалым А.А. Благонравқа көрсетіледі. Ол кісі
үлгіге ешқандай оң пікір білдірмегенімен, жұмыстың шынайылығын айтып, аға
сержант Калашниковқа бұдан ары жетілдіруін сұрайды. Бұдан кейін пистолет-
пулемёт Бас Артиллериялық Басқармаға ұсынылады. Олар да Калашниковтың
ППсының кейбір кемшіліктерін айтып, БАБ мамандары оны қару қатарына санауға
əлі ерте деп шешеді. Олардың айтуынша, бірнеше технологиялық себептер
болған көрінеді: Калашниковтың Пистолет-пулемёты алдыңғыларға қарағанда
дайындалуы қиын əрі қымбатырақ жəне салмағының жеңілдігі, қысқа болуы т.б.
1942 жылдан бастап Калашников Бас Артиллериялық Басқарманың ғылыми-зерттеу
полигонында жұмыс істейді. Бұл жерде 1944 жылы өздігінен зарядталатын
карабиннің үлгісін құрастырып, 1945 жылы автоматты қаруын жасап шығарады.
Калашниковтың автоматы 1947 жылғы бəсекеде жеңіп шыққаннан кейін
қаруландыруға ілігеді. 1948 жылы Калашников Артиллериялың бас маршалы
Вороновтың нұсқауымен Ижев мотозаводына, өзінің алғашқы тəжірибелі АК
автоматының құрастыру жұмыстарына автор ретінде қатысады. Дəл осылай 1949
юылы 20 мамырда заводтан жаңа шыққан 1500 автомат əскери сынақтан
өткізіліп, Кеңес Армиясының атқыш қарулары қатарына қосылады. Жəне сол жылы
Михаил Калашниковқа бірінші дəрежелі Сталиндік сыйлық табысталып, кеудесіне
Қызыл Жұлдыз ордені тағылады [15, 99б.].
1971 жылы құрастырушы техника ғылымдарының докторы атанады. 1969 жылы
полковник дəрежесі, 1994 жылы генерал-майор, 1999 жылы генерал-лейтенант
атағы беріледі.
Михаил Тимофейұлы 16 ресейлік жəне шетелдік академиялардың академигі
жəне 35ке жуық өнертабыстың авторлық куəлігінің иесі. 1990 жылы Калашников
АК автоматының бəсекелесі М16 винтовкасының құрастырушысы Эдвард
Иззеланың шақыртуымен АҚШқа аттанады.
Калашниковтың бейнесін əлемде ешкім білмесе де, Құрама Штаттар оны
киножұлдыздай қарсы алып, құрмет көрсетеді.
1947 жылы қайта жасалған автомат Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінде және ішкі әскерлерде кеңінен қолданылады. Автоматтың тағы бір
ерекшелігі реттеушісінде АВ және ОВ арқылы оқты бір мезетте автоматты түрде
немесе бір-бірден атуға болады. Автоматты атыс автоматтан атудың негізгі
түрі болып табылады; ол қысқа (5 атысқа дейін) және ұзақ (10 атысқа дейін)
атумен және үзбей жүргізіледі. Атыс кезінде патрондарын берілуі сыйымдылығы
30 патронға дейін болатын қорапты оқжатардан жүргізіледі. Түнгі табиғи
жарық жағдайларында ату және бақылау үшін АК74Н, АКС74Н автоматтары мен
РПК74Н, РПКС74Н пулеметтеріне түнде атуға арналған әмбебап көздеуіш
бекітілді. Автоматтан атыс жүргізу үшін кәдімгі (болат өзекті), жарқырауық
және сауыт бұзғыш-өртегіш оқтары қолданылады. 1947 жылы Калашников
автоматының жасалуы қару-жарақ саласында үлкен оқиғаға айналды. Бұл қару
бүгінге дейін 60-70 млн данамен шықты деген жорамал бар. Өнертапқыш Михаил
Тимофеевичтің автоматы дүниенің о шеті мен бұ шетіне түгел тараған десек
қателеспейміз. 1945 жылы Жеңістен кейін де әлемде 60-тан аса соғыстар
болған, ірі қақтығыстар кездескен. Олардың 40-ында Калашников автоматы
қолданылған.
Михайл Тимофейұлы Калашников керемет өнертапқыш болған. Танкіге қарсы
зеңбіректен атылған оқтың нақты санын есептеу үшін, өз екпінімен Санағыш
аспап ойластырса, ату саңылауының тиімділігі арқылы танкі мұнарасын ату
үшін П тапаншасына арнайы қолдан жасалған құрал ойлап табады. Танк
двигателінің мотор ресурсын есептеу құралын құрастырып шығарады.
1941 жылдың маусым айында генерал Жуков оның соңғы шығарған
өнертапқыштық жаңалығын жоғары бағалап, қару өндірісін жетілдіруге
Ленинградқа жібереді. Соғыс басталғанда Калашников майданға аттанып, танк
командирі болды. Соғыста жүріп тапанша-пулеметтің жобасын жасауды
ойластырады. Сөйтіп жүргенде жарақат алып алты айлық демалысында Матай
станциясына оралады. Сонда локомотив депосының қазіргі дайындау цехында
Кравченко, Милащус, Құсайын, Медьведь секілді азаматтармен бірге жүріп АК
автоматының тұңғыш жобасын жасайды. Жаз айында матай станциясынан екі
шақырым қашықтықтағы көшпелі қызыл құмды төбелердің бірінде әріптестерімен
М. Калашников өзі жасаған автоматты сынақтан өткізді. Алғашқы сынақта
автомат оғы 500 метрге, кейнгі сынақта 1-1,5 шақырымға жеткен.
Кейіннен автомат жетілдіріп АКМ, АКМС, АК-74 калибрлі 5,45 мм,
жиналмалы АКС-74, қысқа ұңғылы АКС-74-У, 5,56 мм, АК-101 және АК-103 т.б.
қарулар жасалады. Қысқасы Калашников автоматының 12, пулеметтің 10 түрі
өндіріледі. Бүгінде осы қарулар 16 мемлекетте шығатыны ресми түрде тіркелсе
26 елдің армиясы Калашниковпен қаруланған.
Қазақстан Қарулы Күштерінде Калашников автоматы бар. Алайда мұны
келешекте жаңа қарулар алмастыратыны сөзсіз. Қалай айтсақ та Михаил
Тимофеевич Калашниковтың кезінде Матай станциясында тұрып, әлем мойындаған
қуатты қару жасағаны біз үшін мақтаныш. Калашников автоматы және қару болып
табылады және қарсыластың адам күшін жоюға арналған. Автоматтан автоматты
және жекелей атыс жүргізіледі. Автоматтың автоматты жүргізуі ұңғы каналынан
бекітпе жақтауының газ поршеніне бөлінетін оқ-дәрі газдарының энергиясын
пайдалануға негізделген. Автоматты ұрыстың қасиеттері кестеде келтірілген
мәліметтермен сипатталады.
Калашников автоматтары әлемге 200 миллион данамен тарап оны
дүниежүзінің 47 елі сатып алған.
АК-74 автоматы КСРО армиясының қарулар сапына 1974 жылы қабылданды.
Конструктор Михаил Калашников өзінің бұрынғы АК-47 және 7,62 мм АКМ
оқтармен атылатын етті. Енді АК-74 автоматының сыртқы тұрқы бұрынғыларға
ұқсас болғанымен, салмағы едәуір жеңілдеді. Сонымен қатар бұл қару нысанаға
өте дәл тиюімен ерекшеленеді. Пластмассадан жасалған оқшантайына шахмат
тәртібімен орналастырылған 30 оқ сияды. Автоматтың дүмі ағаштан жасалған.
АК-74 және АКС-74 автоматтары бұрынғы КСРО Қарулы Күштерінің құрамдас
бөліктері бүгінгі тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің армияларында
күні бүгінге дейін қолданылады.
РПК қол пулеметі – Калашников автоматы негізінде жасалды. Қарулар
сапына 1961 жылы қабылданса да, бірнеше рет қайта жарақтандырылып қазір
көптеген елдердің, оның ішінде Қазақстанның да сарбаздары ұдайы
пайдалануда. Бұл қарудың автоматтан айырмашылығы ауыр және ұзын ұңғысы және
жиналмалы аяғы болуында. Сонымен қатар қол пулеметі ұрыс кезінде
пайдалануға өте ыңғайлы. Оның нысанаға тию қашықтығы 1000 метр, алайда қол
пулеметі жақын қашықтықтағы ұрысқа арналған. Және РПК оптикалық немесе
инфрақызыл көздеу тетіктері орнатылған. Өзінің ықшам әрі оңтайлылығының
арқасында бұл қол пулеметін 30 дан астам сыртқы елдер сатып алған.
2012 жылы қарт құрастырушының денсаулығы нашарлай бастайды. 2013 жылы
10 қарашада өзінің соңғы туған күні 94 жылдығын атап өтті. 2013 жылы 27
желтоқсанда Михайл Тимофейұлы Калашниковтың жүрегі мəңгіге тоқтады.
Қазіргі таңда Қарулы Күштерімізде 2500 ірі калибрлі минометтер, 495
оперативтік-тактикалық зымырандар құрылымы, 292 зенииттік зымырандар бар
екені белгілі. Бұлар алысты көздейтін, қирату аймағы үлкен, жойқын қарулар.
Ал жаяу әскерлер пайдаланатын қарудың негізгі түрі РПГ-7 гранотометтер
болып келеді. Негізінен, РПГ-7 гранатометі КСРО Қарулы күштерінің қару-
жарақ сапына 1961 жылдан бастап енді. Бұл әсіресе партизандық құрылымдарға
таптырмайтын қару. РПГ-7 гранатометінің нысананы көздеу қашықтығы 250 метр
болса, соңғыларінікі 520 метрге жеткізіліп, бронды тесіп өту әлеуеті де
арттырылып, 375мм шамасындай болды. 1990 жылдардың басында гранатометтің ең
жаңа түрлері РПГ-27 Таволга, РПГ-29 Вампир сериялы өндіріске кетті.
Қазіргі таңда Қазақстан Қарулы Күштерінің сарбаздары да осы соңғы
қарулармен жарақтанған. АК-47 автоматы құрылысы қарапайым, қолдану қасиеті
өте жоғары бағаланды, бұған айғақ Вьетнам патриоттарының американ
агрессиясына жүргізген ұрыстарында толық дәлелденді [16, 250б.].
2.2 АК-74 Калашников автоматының шығу тарихы
АК-74 Калашников автоматы 1974 жылы АК-74, АКМ қаруының жаңа үлгісі
ретінде жасалды. Ол әлемнің 117 елінде лицензияланған түрде жасалып
шығарылады. 5.45 мм АК-74 қаруы әрбір қызметшінің дербес қаруы болып
есептеледі.
5.45 мм жетілдірілген Калашников автоматы дербес қару болып табылады.
Ол қарсыластың тірі күшін жою мен атыс құралдарын құртуға арналған.
Қарсыласты қоян-қолтық шайқаста жеңіліске ұшырату үшін автоматқа сүңгі
пышақ бекітіледі. Түнгі табиғи жарық жағдайларында ату және бақылау үшін АК-
74Н, АКС-74Н автоматтарына түнде атуға арналған әмбебап көздеуіш
бекітіледі.
Автоматтан атыс жүргізу үшін кәдімгі болат өзекті, жарқырауық және
сауыт бұзғыш өртегіш оқтары қолданылады.
Автоматтан автоматты немесе жекелей атыс жүргізіледі. Автоматты атыс
автоматтан атудың негізгі түрі болып табылады: ол қысқа 5 атысқа дейін және
ұзақ атумен 10 атысқа дейін кезекпен және үзбей жүргізіледі. Атыс кезінде
патрондардың берілуі автоматта 30 патронға дейін болатын қорабы,оқжатардан
жүргізіледі. Автомат оқжатарларын өзара алмастыруға болады. Атудың көздеу
қашықтығы – 1000м. Жер үсті нысаналары бойынша нақты атыс қашықтығы – 500
метрге дейін. Ал ұшақтар тікұшақтар және парашютистерге автоматтан ату
қашықтығы – 500 метрге дейін.
Автомат жер үстіндегі нысаналар бойынша шоғырланған атыс – 1000
метрге дейін қашықтықта жүргізіледі. Тура атыс қашықтығы: автоматта
кеуделік фигураға – 440 м, жүгірмелі фигураға – 625 м. Атыс қарқыны
минутына – 600 атысқа жуық. Ұрыстық ату жылдамдығы автоматтан минутына
кезекпен ату – 100 оққа дейін, жекелей атқанда – 40 оққа дейін.
Автоматтың сүңгі-пышақсыз жарқталған оқжатарымен қосқандағы салмағы:
АК-74 – 3.6 кг, АК-74Н – 5.9кг, АКС-74 – 3.5 кг,АКС-74Н – 58кг ұңғы
пышақтың қынабымен қоса алғандағы салмағы – 490г.
Автомат келесі негізгі бөліктер мен механизмдерден тұрады:
- ұңғы қорабы, көздеу аспаптары және тапанша сабы;
- ұңғы қорабының қақпағы;
- газ поршені мен бекітпе жақтауы;
- бекітпе;
- қайтармалы механизм;
- ұңғы бастырмасы мен газ түтігі;
- соққыш-ағытқыш механизм;
- құндақ;
- оқжатар.
Сонымен қатар автоматта ұңғы аузындағы тежеуіш компенсаторы мен сүңгі
пышағы болады. Автомат толымына керек-жарақ, бау және оқжатарды салуға
арналған сөмке кіреді.
Жиналмалы дүмі бар автомат толымына сонымен қатар оқжатар салынатын
қалтасы бар автоматқа арналған пышақ, ал түнгі көздеуіші бар автомат
толымына түнде атуға арналған көп салалы көздеуіш кіреді. Автоматтың
автоматтық әрекетіұңғы арнасынан газ камерасына бөлінетін оқ-дәрі
газдарының қуатын пайдалануға негізделген.
Ату кезінде оқтың соңынан ілескен оқ-дәрі газдарының бір бөлігі ұңғы
қабырғасындағы саңылау арқылы газ камерасына ұмтылады, газ поршенінің
алдыңғы қабырғасынақысым түсіріп, поршень мен бекітпе жақтауы барбекітпені
артқы орынға итеріп тастайды. Кейін жылжығанда бекітпе ұңғы арасын ашады,
оқтықтан оқсауытты алып, сыртқа лақтырады, ал бекітпе жақтауы қайтармалы
серіппеніқысып, шүріппені қайырады да, оны ұрыстық дайындыққа қояды.
Бекітпе жақтауы бекітпесімен алдыңғы орынға қайтармалы механмзм
әсерінен оралады, бұл ретте бекітпе оқжатардан кезекті потронды іліп алып
оқтыққа береді де, ұңғы арнасын жабады, ал бекітпе жақтауы автоілмектің
дөңесін шүріппенің автоілмегінен шығарады [17, 30-34б.].
2.3 Автоматты толық емес бөлшектеу
Автоматты бөлшектеу толық және толық емес болуы мүмкін: толық емес
бөлшектеу – автоматты тазалау, майлау және тексеру үшін; толық бөлшектеу –
жаңбыр мен қар сатында қалғанда не жөндеу кезінде автоматты қатты
ластанудантазалау үшін жүргізіледі. Автоматты толық емес бөлшектеу мен
жинау үстел үстінде немесе таза төсеніш төселіп жүргізіледі және бөлшектер
мен механизмдер бөлектенген ретімен қойылады. Оларды абайлап ұстап. Бірінің
үстіне бірін қоймай, күштемей және соққыламай жүргізу керек.
Автоматты толық емес бөлшектеу тәртібі:
1. Оқжатарды бөлектеу.
2. Жабдықтар пеналын дүм ұясынан шығарып алу.
3. Сүмбіні алу.
4. Автоматтан ұңғылық тежеуіш-компенсаторын бөліп алу.
5. Ұңғы қорапшсының қақпағын бөлектеу.
6. Қайтармалы механизмді бөліп алу.
7. Бекітпемен қоса бекітпе жақтауын алу.
8. Бекітпені бекітпе жақтауынан алу
9. Ұңғы бастырмасы мен газ түтігін босатып алу.
Автоматтың бөлшектері мен механизмдерінің құрылымы, арналуы.
Қарауыл негізінде сүмбіге арналған ойықты тірек, қарауыл сырғымасына
арналған тесік, қарауыл сақтандырғышы, серіппелі орнықтырғыш болады.
Орнықтырғыш оқсыз потрондармен атуға арналған төлкенің және ұңғылық тежеуіш-
компенсатордың бұралып кетуінен сақтайды.
Газ камерасы дәрілі газдарды ұңғыдан бекітпе жақтауының газ поршеніне
бағыттауға қызмет етеді. Оның газ поршеніне арналған каналы және дәрілі
газдардың шығуына арналған тесіктері бар келте түтігі, көлбеу газ
бөлетінсаңылауы болады.
Қосқыш жалғастырғыш шетмойынды автоматқа қосу үшін қызмет етеді. Оның
шетмойын жапқышы, белдікке арналған антабкасы және сүмбіге арналган тесігі
болады.
Ұңғы қорабы автоматтың бөліктері мен механизмдерін қосу үшін ұңғы
арнасынан бекітпемен жабуды және бекітпенің бекітуін қамтамасыз ету үшін
қызмет етеді. Ұңғы қорабында соққы ағытқыш механизмі орналасады. Қорап
үстінен қақпақпен жабылады.
Ауыстырғыш автоматты түрде және жекелей атуға немесе
сақтандырғышқақою үшін қызмет етеді. Оның шетмойыны бар секторы ұңғы
қорабының қабырғасындағы тесіктерінде болады. Ауыстырғыштың төменгі жағдайы
оны жекелей атуға, орта жағдайы автоматты атуға және жоғары жағдайы
сақтандырғышқа қоюға сәйкес келеді.
Бекітпе патронды оқтыққа жеткізу үшін ұңғы арнасын жабу үшін
капсюльді бұзу және оқтықтан оқсауыттыалу үшін қызмет етеді. Бекітпе
негізден, соққыштан, серіппесі мен өсі бар лақтырғыштан және бұрама
сұқпадан тұрады.
Ұңғы бастырмасы атыс кезінде автоматшының қолын күюден сақтау үшін
қызмет етеді. Автоматта ол ағаштан немесе пластамассадан жасалады. Ұңғы
бастырмасы газ түтігіне алдыңғы және артқы жалғастырғыш арқылы бекітілген,
артқы қысқыш жалғастырғышта газ түтігінің тұйықтаушы тірелетін шығыңқысы
болады; тілімшелі серіппе түтіктің бойлық қозғалуын болдырмауға арналған.
2.4 Автоматтан (пулеметтен) ату тәсілдері
Автомат (пулемет) ұрыс жағдайында жарақталған оқжатарымен қоса
тасымалданады. Қол пулеметі патрондарымен жарақталған оқжатарының бір
бөлігін бөлімше автоматшылары (атқыштары) қолдануы мүмкін.
Автоматтан ату қарсыластың көрілуі күтілетін нысана мен жер учаскесі
көрінетіндей кез келген жерден және әр түрлі жағдайда жургізілуі мүмкін.
Жаяу төртікке орнынан атыс жүргізу кезінде автоматшы (пулеметші) ату
үшін тұрып, тізерлей немесе жатып ату жағдайын қабылдайды (жергілікті жер
жағдайы мен қарсылас атысына байланысты). Қозғалыста автоматшы (пулеметші)
жүріп келе жатып жөне қысқа аялдама жасау арқылы атыс жүргізе алады, ұрыс
жағдайында ату орны командир бұйрығымен таңдалынып, жабдықталады, жағдайға
байланысты ату үшін орын ретінде ор, оқпана, жыра, сондай-ақ тас, ағаш арты
не өз қалауы бойынша таңдалынып алынады. Елді мекендерде атыс орны үшін
ғимарат терезелері, шатыр, құрылыс іргетастары таңдалуы да мүмкін. Атыс
орнын көзге көрнекті жергілікті заттардан, сондай-ақ тау жоталарына таяу
жерден таңдамау керек.
Атыс орнын күні бұрын дайындау кезінде берілгеи секторда немесе
бағытта атыс жүргізу мүмкіндігін, яки автомат (пулемет) әр түрлі жергілікті
заттарға кезекпен бағыттала алатындай етіп тексеріп алу керек. Автоматтан
(пулеметтен) атыс жүргізу ыңғайлы болу үшін және атыс тиімділігін арттыру
үшін сағақ астына тіреу дайындау қажет. Егер пулемет сирағы жоғары не төмен
қойылса, көздау кезінде дүмді алға не артқа жылжытып, көтеруге не түсіруге
болмайды, бұл мүмкін болмаған жағдайда шынтақ астына тіреу не шұңқыр
дайындау керек [18, 146б.].
Атуға белгіленген орынды иемдену үшін шамамен мынадай пәрмен
беріледі: Автоматшы (пулеметші) (Ахметовке) ату орны анау жерде — ұрысқа!
Автоматшы бұл пәрмен бойынша ату орнына орналасады да, атуға оңайланады.
Ату орнын ауыстыру үшін: Автоматшы (пулеметші) Ахметов, анау жерге жүгіріп
өт — алға деген пәрмені. Автоматшы (пулеметші) бұл пәрмен бойынша жаңа
автоматты ұстау орынға жылжу жолын, аялдама үшін тасалау жерлерді және
жылжу әдісін белгілеп алады.
Сурет 12 Жер бауырлап жылжыганда
Жергілікті жер жағдайы мен ерекшелігіне байланысты автоматшы
(пулеметші) жүгіріп, шапшаңдатылған адыммен жүгіре өтуімен немесе жер
бауырлай жылжиды. Жылжу алдында автоматты (пулшметті) сақтандырғышқа қояды.
Жүгіріп, шашпаңдатылған адыммен жылжуда және жүгіріп өтуде автомат
(пулемет) бір немесе екі қолмен ұсталынады. Пулеметтің тіреу сирақтары бұл
кезде бөлек болуы тиіс.
Жер бауырлап жылжығанда автомат (пулемет) оң қолмен жоғарғы
антабкадағы баудан немесе құндақтан ұсталынады 12-суретте көрсетілгендей.
Бұл кезде пулеметтің тіреу сирактары қапталып, ілмекпен бекітілуі тиіс.
Автоматшы (пулеметші) атыс тапсырмаларын табысты орындау үшін
автоматтан (пулеметтен) ату тәсілдерін жетік меңгеруі тиіс.
Әрбір автоматшы (пулеметші) ату төсілдерін орындаудың жалпы
ережелерін басшылыққа және өзінің жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып,
ату үшін мейлінше ыңғайлы және тұрақты орын алып басы, қол-аяғы мен денесі
үшін бірыңғай жағдай жасауы қажет. Автоматшының (пулеметшінің) дене
ерекшеліктеріне байланысты атысты сол иықтан жүргізуге және ашық көздерімен
көздеуге рұқсат беріледі.
Автоматтан (пулеметтен) ату — атуға оңтайланудан, атуды жүргізуден
және атысты тоқтатудан құралады.
Атысқа оңтайлану
Автоматшы (пулеметші) атысқа пәрмен бойынша немесе өздігінен
дайындалады. Жаттығу сабақтарында атысқа оңтайлану үшін пәрмен бөлек
берілуі мүмкін, Мысалы: Ұрыс шебіне атуға — адым бас!, содан кейін:
Оқта! ал егер дерек болған жағдайда: Оқта! пәрменінің алдында атыс
үшін орын көрсетіледі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz