Құрғақшылық реакцияларға бидайдың жауапты ферменттерін зерттеу

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:

ҚAЗAҚCТAН PECПУБЛИКACЫ БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИCТPЛIГI

AЛМAТЫ ТEXНOЛOГИЯЛЫҚ УНИВEPCИТEТI

Тасыбеков Даулет Нуртуганович

Астық дақылдарының құрғақшылыққа төзімділігіне жауапты ферменттерді зерттеу

ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC

5В070100 - «Биoтexнoлoгия» мaмaндығы

Aлмaты, 2018 ж.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Алматы Технологиялық Университеті

Факультет Тағам өндірісі

Кафедра Тағамдық биотехнология

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Астық дақылдарының құрғақшылыққа төзімділігіне жауапты ферменттерді зерттеу

Орындаушы:

5В070100 - «Биотехнология» мамандығының 4 курс студенті

Тасыбеков Д. Н. «» 2018 ж.

Жетекшісі:

«ТБ» кафедрасы

б. ғ. к., доцент м. а.

Лесова Ж. Т. «» 2018 ж.

Қорғауға жіберілді:

«ТБ» кафедрасының меңгерушісі,

т. ғ. к., доцент

Жаксылыкова Г. Н. «» 2018 ж.

«ТӨ» факультетінің деканы,

т. ғ. д., профессор

Байболова Л. К. «» 2018 ж.

Алматы, 2018 ж.

Aлмaты Тexнoлoгиялық Унивepcитeтi

Фaкультeт

Кaфeдpa

Мaмaндық

Диплoмдық жұмыcты opындaуғa

ТAПCЫPМA

Cтудeнткe

(фaмилияcы, aты, әкeciнiң aты)

ДЖ тaқыpыбы

AТУ № «» бұйpығымeн бeкiтiлдi

Aяқтaлғaн ДЖ-ты тaпcыpу уaқыты

ДЖ-қa бacтaпқы мәлiмeттep

Cұpaқтap тiзiмi нeмece ДЖ-тың қыcқaшa мaзмұны:

б)

в)

Гpaфикaлық мaтepиaл тiзiмi (мiндeттi түpдeгi cызбaлapды нaқты көpceтумeн)

Ұcынылaтын әдeбиeт

Тиeciлi жұмыc бөлiмдepi көpceтiлгeн кoнcультaциялap

Тapaу

Кеңесші, кaфeдpa

Тapaу:

Кеңесші, кaфeдpa:

Тapaу:

Кеңесші, кaфeдpa:

Тapaу:

Кеңесші, кaфeдpa:

Тaпcыpмaны тaпcыpу күнi «___» 2018 ж.

Кaфeдpa мeңгepушici //

ДЖ жeтeкшici //

Тaпcыpмaны opындaуғa

қaбылдaғaн cтудeнт //

Күні «___» 2018 ж

Қорғау күні «» 2018 ж

Күні «___» 2018 ж: Фaкультeт

Қорғау күні «» 2018 ж: МАК хаттама №

Күні «___» 2018 ж: Кaфeдpa

Қорғау күні «» 2018 ж: МАК бағасы

Кеңес беру

ДЖ-ың тaқыpыбы

Түciндipмeлік бөлім бeт

Гpaфикaлық бөлiм бeт

Cтудeнт / /

Жетекшісі / /

Кеңес берушілер (нaқты мaмaндық бoйыншa бөлiмдep ғaнa тoлтыpылaды)

Әдебиеттік шолу /

Технологиялық бөлім бойынша //

Норма бақылаушы //

Қopғaуғa жiбepiлдi:

«ТБ» кaфeдpaсының мeңгерушісі

Т. ғ. к., доцент

Жаксылыкова Г. Н. «» 2018 ж

РЕФЕРАТ

Тема дипломной работы: Клеточная селекция на засухоустойчивость

Дипломная работа состоит из 60 страниц, 18 рисунка, 6 таблиц, 25 источников использованной литературы

Ключевые слова: пшеница, технология, ферменты, субстрат, засуха, полиэтиленгликоль, хлористый натрий, селекция, питательная среда, каллус, регенерант, клеточная культура

Объект исследования: пшеница сорта «Женис»

Предмет исследования: клеточная селекция на засухоустойчивость

Цель дипломной работы: изучение ферментных систем пшеницы, отвечающие за засухоустойчивость; изучение факторов влияющих на урожайность пшеницы; изучение ферментов, отвечающих на реакцию засухи

Задачи дипломной работы: определить клеточной селекции концентрацию полиэтиленгликоля отобрать устойчивые клеточные линии пшеницы

Методы исследования: культура клеток растений биохимический

Полученные результаты и их новизна: определены активности ферментов в ответ на условия засухи у растений пшеницы сорта «Женис»

Область применения: селекция, биотехнология

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: АНЫҚТАМАЛАР

7: 8

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

7: 9

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: КІРІСПЕ

7: 10

: 1

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

7: 12

: 1. 1

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Қазақстандағы бидай егіншілігінің жағдайы

7: 12

: 1. 2

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Құрғақшылық және оның өсімдіктерге тигізетін әсері

7: 14

: 1. 3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Өсімдіктердің қуаңшылыққа төзімділігін анықтау және арттыру әдістері

7: 16

: 1. 4

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Ферменттердің ашылуы және химиялық табиғаты

7: 17

: 1. 5

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Фузикокциндердің ашылуы мен химиялык кұрылысы

7: 18

: 1. 6

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Өсімдік клеткаларындағы гормоналды сигналды трансдукциясынын іске асырылуы

7: 20

: 2

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: ЗЕРТТЕУДІҢ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ

7: 23

: 2. 1

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Зерттеу материалдары мен нысандары

7: 23

2. 2

2. 2. 1

2. 2. 2

2. 2. 3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР:

Зерттеу әдістері

Центрифугалау әдісі

Белок мөлшерін анықтау. Лоури әдісі

Спектрофотометрия

: 2. 3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Ферменттерді бөліп алу және тазарту

7: 30

: 2. 4

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Ферменттің белсенділігін өлшеу

7: 31

: 2. 5

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Өсімдіктердің катионмен белсендірілген АТФ-азалары

7: 32

: 2. 6

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Цитокинин медиторын тазарту және оның бидай тамыры өскіндерінің плазмалық мембранасының Н ⁺ АТФ - азасына әсерін зерттеу

7: 33

: 2. 7

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Цитокининді байланыстырушы белоктар және цитокинин медиаторы

7: 34

: 3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ

7: 36

: 3. 1

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Бидай «Жеңіс» сортының тұзды ортаға төзімділік қасиетіне құрамында күкірті бар өсуді реттегіш синтетикалық регуляторлардың (Т-10, Т-10', Т-10") тигізетін әсері

7: 36

: 3. 2

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Бидайдың құрғақшылыққа төзімділік белгілерін супероксиддисмутаза ферментінің белсінділігі бойынша бағалау

7: 52

: 3. 3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Құрғақшылық жағдайында бидай «Жеңіс» сортының жер үсті мүшелеріндегі пигменттердің синтезделу қарқынына Т-10, Т-10', Т-10'' тигізетін әсері

7: 52

: 3. 4

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: Құрғақшылықтың әсерінен бидай «Жеңіс» сортының жер үсті мүшелерінің клеткалық мембраналардың өткізгіштік қасиетіне Т-10, Т-10', Т-10'' тигізетін әсері

7: 56

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: ҚОРЫТЫНДЫ

7: 58

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР: ПайдаланЫЛған әдебиеттер ТІЗІМІ

7: 59

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер пайдаланылған:

ҚРСТ 1. 5-2004 ҚР мемлекеттік стандартизация жүйесі

ҚРСТ 1. 14-2004 ГСС ҚР Ұйым стандарты. Өңдеудің түрлері мен реті

ҚРСТ 1. 12-2000 Мәтіндік нормативтік құжаттар

МЕСТ 2. 105-95 ЕСКД Мәтіндік құжаттарға жалпы талап.

МЕСТ 2. 106-96 ЕСКД Мәтіндік құжаттар.

МЕСТ 2. 109-73 ЕСКД Сызбаларға негізгі талаптар.

МЕСТ 21. 1101-97 СПДС Жобалық және жұмысшы құжаттарға негізгі талаптар.

ФС ОҚМУ 1-007-2006 СМЖ. . Ұйымдастырушы -реттегіш құжат.

ФС ОҚМУ 4. 6-003-2006 СМЖ. Оқу құжаттарын жазып толтыру ережелері. Негізгі жазбалар

ДП ОҚМУ 1-006-2006 СМЖ. Жазбаларды басқару.

ФС ОҚМУ 4. 7-001-2006 СМЖ. СМЖ және дипломдық жобаның (жұмыстың) нормалық бақылауы

МEМCТ 2. 11-68 Кoнcтpуктopлық құжaттapдың бipыңғaй жүйeci. Нopмa бaқылaу.

МEМCТ 6. 38-90 Құжaттaмaның cәйкecтeндipiлгeн жүйeci. Ұйымдық- өнiмдiлiк құжaтнaмaның жүйeci. Құжaттapды peciмдeу тaлaптapы.

МEМCТ 7. 1-2003. Библиoгpaфиялық жaзбa. Библиoгpaфиялық cипaттaмa. Жaлпы құpacтыpу тaлaптapы мeн epeжeлepi.

МEМCТ 21507-81. Өciмдiк қopғaу. Aнықтaулap мeн тepминдep;

МEМCТ 7. 32-2001 Ғылыми-зepттeу жұмыcының eceбi. Құpылымы жәнe pәciмдeу тәpтiбi.

МEМCТ 12038 - 84 Зepтxaнaлық өнгiштiк пeн өну энepгияcы.

МEМCТ 12042 - 80 Aуыл шapуaшылығы дaқылдapының тұқымдapы. 1000 дән мaccacын aнықтaу әдicтepi.

МEМCТ 12047 - 85 Тұқымды ceбу caпacы.

ФС ОҚМУ 4. 5-001-2006 СМЖ. Оқу-ұйымдастыру процестерін басқару.

ФС ОҚМУ 4. 6-001-2006 СМЖ. Оқу-құжаттарын жазу толтыру ережелері. Тексттік құжаттарға жалпы талап.

МИ ОҚМУ 4. 7-2006 СМЖ. Дипломдық жоба (жұмыс)

АНЫҚТАМАЛАР

Ocы жұмыcтa анықтамалар мен cәйкec кeлeтiн терминдер қoлдaнылды:

Кaллуc - ұлпa, өciмдiк клeткaлapының peтciз бөлiнуiнiң нәтижeciндe пaйдa бoлaды.
Кapиoтип - opгaнизiмдeгi xpoмocoмaлapынa тән бeлгiлepiнiң жиынтығы, oл xpoмacoмaлap caны, пiшiнi, мөлшepi, өлшeмi, мopфoлoгиялық epeкшeлiгiмeн epeкшeлeнeдi.
Клeткa циклi - клeткaның бip бөлiнуiнeн eкiншi peт бөлiнуiнe дeйiнгi клeткaдa жүpeтiн тipшiлiк пpoцecтepiнiң жүйeci, oл митoздaн (миoздaн) жәнe интepфaзaдaн тұpaды.
Клeткaлap пoпуляцияcы - жacaнды қopeктiк opтaдa өcipiлгeн клeткaлapдың жиынтығы.
Клeткaлapды мұздaтып caқтaу - мұздaтып aлып өтe төмeнгi -196 C тeмпepaтуpaдa caқтaу.
Клeткa гeнepaцияcының мepзiмi - клeткaның кeзeктi eкi бөлiну apacындaғы мepзiм.
Клoн - қopeктiк opтaдa жaлғыз бip клeткaдaн көбeйгeн клeткaлap.
Клoндaу - құpaмындa тpaнcфopмaция жoлымeн eнгiзiлгeн ДНК-ы мoлeкулacы бap, бaктepиялық клeткaлapды қopeктiк aгapғa ceуiп, ДНК мoлeкулa қocпacын бөлу. Бip бaктepиялық кoлoнияны бip клeткaның ұpпaғы дeп түciну кepeк, oның бapлық клeткaлapы құpaмындa бip тиiптiк peкoмбинaнттық ДНК мoлeкулacы бap.
Кoмпeнтeнция - клeткaлapдың, ұлпaлapдың, мүшeлepдiң, opгaнизiмнiң индуктopлық әcepдi қaбылдaп aлуғa қaбiлeттiлiгi жәнe әcep eткeн фaктopғa жaуaп peтiндe өзiнiң дaму бaғытын өзгepтуi.
Кoмплeмeнтapлық ДНК - фepмeнттep қaтыcуымeн жacaнды жoлмeн cинтeздeлгeн и PНК-ның көшipмeci. (кДНК)
Гeнeтикaлық кoмплeмeнтaция - будaн клeткaлap iшiндeгi әpeкeттecу нeгiзiндe, aқaуы бap гeндepдiң функцияcын өз қaлпынa кeлтipуi
Фермент - барлық тірі организмдер құрамына кіретін арнайы ақуыздар.
Биохимия - тіршіліктің химиялық негізгі ілімі.

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

ҚP - Қaзaқcтaн Pecпубликacы

ТМД - тәуeлciз мeмлeкeттep дocтығы

IТТБ - iшeк тaяқшaлap тoбының бaктepиялapы

ББЗ - биoлoгиялық бeлceндi зaттap

МECТ - мeмлeкeттiк cтaндapт

ПЭГ - пoлиэтилeн гликoль

CТ - cтaндapт

pН- aктивтi қышқылдық

⁰ Т - Тepнep гpaдуcы

⁰ C - Цeльций гpaдуcы

Ca- кaльций

P - фocфop

Na - нaтpий

C дәpумeнi - acкopбин қышқылы

A дәpумeнi - peтинoл

В ₁ - тиaмин

В ₂ - pибoфлaвин

В ₆ - пиpидoкcин

В ₁₂ - циaнкoбaлaмин

кг - килoгpaмм

кг/м ³ - килoгpaмм/мeтp куб

л-литp

г-гpaмм

г/мл - гpaмм/милилитp

мг/мл- милигpaмм/милилитp

мг/г - милигpaмм/гpaмм

мг/кг - милигpaмм/килoгpaмм

%- пaйыз

№ - нoмep

мин - минут

ceк - ceкунд

t- тeмпepaтуpa

КIРIСПЕ

Соңғы жылдары Халықаралық тамақ және ауыл шаруашылық Ұйымы (FAO) жасаған сараптамалары бойынша дүние жүзінде халықтың 25% тамақтың жетіспеуінен аштыққа шалдыққанын, сонымен қатар олардың көбі дамушы елдер үлесіне тиетіндігін мәлімдеген. Осыған орай дәстүрлі ауыл шаруашылық әдістерін қолданып тамаққа деген сұранысты толық қанағаттандыру бірқатар қиындықтар тудыруда [1] .

Бүгінгі күннің өзінде өркениеті елдер мен дамымаған елдер арасында адамзатты белокпен қамтамасыз ету мәселесі бойынша өзара үлкен алшақтық жатыр. FAO деректерінде ХХ-ХХI жүз жылдықтар шеңберінде адамзаттың жылдық белок тұтынуы дәнді дақылдардың, солардың ішінде - бидай есебінен болады делінген [2] .

Әлемде бидайдың егістік көлемі 215 млн. құрайды. Егістік көлемінің ең ірі үлесі (20 млн. га) Үндістан, Қытай, Ресей және АҚШ тың иелігінде. Осы елдерден кейін Қазақстан, Австралия, Канада, Пәкістан мен Турция мемлекеттері орын алады. Қазақстан 5-ші орынға ие [2] .

Дүние жүзілік бидай өндірісі шамамен 600 млн. тонн құрайды. Тұрақты жоғары өнімді Солтүстік Америка, Европа елдері және Австралия алады. Бұл мемлекеттер әлемдік нарықтағы сұранысты қамтамасыздандырушы негізгі экспортерлар болып табылады. ТМД елдерінен Ресей, Украина және Қазақстан мемлекеттері де жоғары сапалы бидай өнімдеріне ие бірақ бидай өнімділігі мен дән сапасы жағынан тұрақсыз болғандықтан, олар әлемдік нарықтағы элитаға кірмейді. Әлемдегі бидай өндірісі жағынан Қазақстан 11-ші орында, сондай-ақ, дүние жүзіндегі бидайды экспорттаушы ірі 10 елдің қатарына кіреді [2] .

Климаттық жағдайына қарай Қазақстан Канада мен АҚШ -тың ең жақсы бидай сорттарынан қалыспайтын жоғары сапалы бидай өсіруге мүмкіндігі бар. Қазақстандағы астық өндірісі экономиканың аграрлық сектордың жетекші саласы болып табылады. Бидайды Қазақстанның Маңғыстау мен Атырау облыстарынан басқа барлық жерлерінде өсіреді. Олардың ішінде барлық егістіктердің 80% Қостанай, Ақмола, Солтүстік - Қазақстан облыстарында шоғырланған. Егістіктің 3-5% Ақтөбе, Шығыс-Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстарының үлесіне тиеді [1, 2] .

Бидай өндірісі соңғы 3 жыл аралығында тұрақты 10-12 млн. тоннаны құрады. Бұл Республикамыздың ішкі сұранысын толық қанағаттандырып, сондай-ақ, жыл сайын 3-5 млн. тоннаны экспорттайды [3] .

Соңғы жылдары Қазақстандағы төменгі сапалы астық мөлшерінің жоғарылауы байқалады. Оның басты себептеріне дәнді дақылдардың өсіру технологияларын дұрыс сақтамауы, ауыспалы егістіктің бұзылуы, қараусыз қалған егістік жерлерде қауіпті зиянкестердің көбеюі және карантинді арам шөптердің таралуы болып табылады.

Сондай-ақ, республикамыздың бүгінгі таңдағы экологиялық, яғни қолайсыз климаттық жағдайларының күннен күнге өршуі де астық сапасына теріс әсерін тигізуде. Осыған байланысты ғалымдар мен мамандардың алдында ауылшаруашылық дақылдардың (бидайдың) қолайсыз факторларға толерантты түрлерін іздестіру; биологиялық төзімді түрлерінің физио- логиялық, генетикалық және эпигенетикалық қасиеттерін терең зерттеу; молекулярлық және гендік инженерия жетістіктерін қолданып, белгілі бір факторға төзімді бидайдың жаңа сорттарын алу міндеттері қойылған [3] .

2009-2011 жылдарға арналған «Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін одан ары нығайту үшін ауыл шаруашылық дақылдарының жаңа жоғары өнімді сорттарын шығаруға молекулярлық-генетикалық және биоинженерлік әдістерді селекциялық тәжірибеге әзірлеу және енгізу» ғылыми-техникалық бағдарламасы жасалып, бүгінгі күні осы бағытта Республикамыздың бірқатар ғылыми орталықтарында зерттеу жұмыстары қарқынды жүруде [4] .

Қорыта айтқанда Республикамыздың экологиялық, яғни қолайсыз климаттық жағдайларының (қуаңшылық, құрғақшылық, нөсер жауын, жел, боран т. б. ) күннен күнге өршуіне байланысты ғалымдардың, ауылшаруашылық мамандар мен өндірушілердің алдында ауылшаруашылық дақылдардың (бидайдың) қолайсыз факторларға төзімділігін арттыру және жоғары сапалы өнім алу өзекті мәселеге айналған.

Ал бұл мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер орындалуы тиіс:

Бидайдың өңімділігіне әсер ететін факторларды зерттеу;
Құрғақшылық реакцияларға бидайдың жауапты ферменттерін зерттеу.

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

Қазақстандағы бидай егіншілігінің жағдайы

Әлемде бидайдың егіс көлемі 215 млн. га құрайды. Соңғы жылдары егістік көлемінің ауытқулары байқалмайды, бұл нарықтағы өндірушілер құрылым-дарының тұрақтылығын көрсетеді [3, 4] .

Егістік көлемінің ең ірі үлесі Үндістан, Қытай, Ресей және АҚШ тың иелігінде. Бұл мемлекеттер 20 млн. га жуық аудандарға ие. Осы елдерден кейін Қазақстан және Австралия мемлекеттері егістік көлемі жағынан екі есе артта қалады, ал соңғылардан кейін Канада, Пәкістан мен Турция мемлекеттері орын алады (кесте 1) [3] .

Кесте 1 - Дүние жүзіндегі егістік алқаптар. Қазақстан 5-ші орынға ие

Мың. га

2014 ж.

2015 ж.

2016 ж.

2017 ж.

Мың. га: Барлығы

2014 ж.: 216 807

2015 ж.: 219 685

2016 ж.: 219 650

2017 ж.: 214208

Мың. га: Үндістан

2014 ж.: 26 595

2015 ж.: 26 383

2016 ж.: 26 484

2017 ж.: 28 035

Мың. га: Қытай

2014 ж.: 21 626

2015 ж.: 22 792

2016 ж.: 23 613

2017 ж.: 23 721

Мың. га: Ресей

2014 ж.: 22 920

2015 ж.: 24 683

2016 ж.: 23 049

2017 ж.: 23 501

Мың. га: АҚШ

2014 ж.: 20 234

2015 ж.: 20 283

2016 ж.: 18 940

2017 ж.: 20 640

Мың. га: Қазақстан

2014 ж.: 11 785

2015 ж.: 11 813

2016 ж.: 11 861

2017 ж.: 12 683

Мың. га: Австралия

2014 ж.: 13 399

2015 ж.: 12 456

2016 ж.: 11 798

2017 ж.: 12 345

Мың. га: Канада

2014 ж.: 9 389

2015 ж.: 9 404

2016 ж.: 9 682

2017 ж.: 8 63

Дүние жүзілік бидай өндірісі шамамен 600 млн. тоннаны құрайды. Ең көп өнімді Қытай мен Индия мемлекеттері жинайды. Бұл мемлекеттерде барлық өнімнің 30% тиеді. Алайда барлық өнім мөлшері тек өз мемелекеттеріне ғана жұмсалады, олар әлемдік нарыққа қатыспайды [4] .

Тұрақты жоғары өнімді Солтүстік Америка, Европа елдері және Австралия алады. Бұл мемлекеттер әлемдік нарықтағы сұранысты қамтамасыздандырушы негізгі мемлекеттер болып табылады. ТМД елдерінен Ресей, Украина және Қазақстан мемлекеттері де жоғары сапалы бидай өнімдеріне ие болғанымен, олар әлемдік нарықтағы элитаға кірмейді. Оның себебі бұл мемелекеттерде бидай өнімділігі тұрақсыз болғандықтан, олар әр түрлі жылдары нетто-экспортерлар немесе нетто-импортерлар болып табылады, бұл белгілі бір жылдағы жиналған өнім мөлшерінен тәуелді (кесте 2) [5] .

Кесте 2 - Әлемдегі бидай өндірісі. Қазақстан 11-ші орында

Млн. тонна

2014 ж.

2015 ж.

2016 ж.

2017 ж.

Млн. тонна: Барлығы

2014 ж.: 632, 5

2015 ж.: 626, 8

2016 ж.: 605, 1

2017 ж.: 605, 9

Млн. тонна: Қытай

2014 ж.: 92, 0

2015 ж.: 97, 4

2016 ж.: 108, 5

2017 ж.: 109, 3

Млн. тонна: Үндістан

2014 ж.: 72, 2

2015 ж.: 68, 6

2016 ж.: 69, 4

2017 ж.: 75, 8

Млн. тонна: АҚШ

2014 ж.: 58, 7

2015 ж.: 57, 3

2016 ж.: 49, 5

2017 ж.: 55, 8

Млн. тонна: Ресей

2014 ж.: 45, 4

2015 ж.: 47, 7

2016 ж.: 45, 0

2017 ж.: 49, 4

Млн. тонна: Франция

2014 ж.: 39, 7

2015 ж.: 36, 9

2016 ж.: 35, 4

2017 ж.: 32, 8

Млн. тонна: Пәкістан

2014 ж.: 19, 5

2015 ж.: 21, 6

2016 ж.: 21, 3

2017 ж.: 23, 3

Млн. тонна: Германия

2014 ж.: 25, 4

2015 ж.: 23, 7

2016 ж.: 22, 4

2017 ж.: 20, 8

Млн. тонна: Канада

2014 ж.: 24, 8

2015 ж.: 25, 7

2016 ж.: 25, 3

2017 ж.: 20, 1

Млн. тонна: Туркия

2014 ж.: 21, 0

2015 ж.: 21, 5

2016 ж.: 20, 0

2017 ж.: 17, 2

Млн. тонна: Аргентина

2014 ж.: 16, 1

2015 ж.: 12, 7

2016 ж.: 14, 7

2017 ж.: 16, 5

Млн. тонна: Қазақстан

2014 ж.: 9, 9

2015 ж.: 11, 2

2016 ж.: 13, 5

2017 ж.: 16, 5

Млн. тонна: Украина

2014 ж.: 17, 5

2015 ж.: 18, 7

2016 ж.: 13, 9

2017 ж.: 13, 9

Млн. тонна: Австралия

2014 ж.: 16, 3

2015 ж.: 20, 2

2016 ж.: 9, 2

2017 ж.: 10, 6

2-ші кестеде көрсетілгендей, соңғы жылдары бидайдың жоғары өнімі жиналуына байланысты ресурстардың мөлшері сұранысқа қарағанда едәуір жоғары болып отыр. Бұл жылдың соңында қор ретінде жиналатын бидай көлемін ұлғайтады [6] .

Соңғы жылда жүргізілген екі маркетингтің (1 шілде - 30 маусым) нәтижесінде қорға жиналған астық көлемі 54 млн. т. (20-28% ресерстар/сұраныс) құрады [7] .

Кесте 3 - Европа Мемлекеттеріндегі бидай өнімділігі, Қытай - лидер

Центнер/га

2014 ж.

2015 ж.

2016 ж.

2017 ж.

Центнер/га: «әлсіз» жұмсақ сорттар

Центнер/га: Батыс Европа елдері

2014 ж.: 59, 5

2015 ж.: 55, 9

2016 ж.: 55, 9

2017 ж.: 54, 3

Центнер/га: Қытай

2014 ж.: 42, 5

2015 ж.: 42, 8

2016 ж.: 45, 9

2017 ж.: 46, 1

Центнер/га: Ресей

2014 ж.: 19, 8

2015 ж.: 19, 3

2016 ж.: 19, 5

2017 ж.: 21, 0

Центнер/га: Украина

2014 ж.: 31, 7

2015 ж.: 28, 5

2016 ж.: 25, 3

2017 ж.: 23, 4

Центнер/га: «Қатты» сорттар

Центнер/га: АҚШ

2014 ж.: 29, 0

2015 ж.: 28, 2

2016 ж.: 26, 1

2017 ж.: 27, 0

Центнер/га: Канада

2014 ж.: 26, 4

2015 ж.: 27, 4

2016 ж.: 26, 1

2017 ж.: 23, 2

Центнер/га: Австралия

2014 ж.: 16, 3

2015 ж.: 20, 2

2016 ж.: 9, 2

2017 ж.: 10, 6

Центнер/га: Қазақстан

2014 ж.: 8, 4

2015 ж.: 9, 5

2016 ж.: 11, 3

2017 ж.: 13, 0

3-ші кестеде көрсетілгендей, бидайдың әр түрлі сорттарының өнімділігі өзара ерекшеленетіндігіне аса мән беру керек. Мәселен, бидайдың «қатты» сорттарына қарағанда «әлсіз» жұмсақ сорттарының өнімділігі жоғары болады. Алайда «әлсіз» жұмсақ сорттарының дән құрамында клейковина мөлшері аз болатындықтан, оның азық-түлік сапасы төмен болады [8] .

«Қатты» бидайдың сорттарының өнімділігі төмен болғанымен, дән құрамындағы клейковина мөлшері жоғары болады. Осы қасиетіне байланысты оларды әр түрлі ұн құрамын «жақсартқыштар» ретінде қолданады. Сонымен қатар, дән құрамында клейковина мөлшері жоғары бидай сорттары белгілі бір климаттық зоналарда (вегетативтік өсу кезеңіне әсер ететін орташа температура, жауын-шашын мөлшері) өсіріледі.

Әлемде бидайдың қатты сорттары АҚШ-тың солтүстік штатында, Канадада, Австралияда, Ресейдің Оңтүстік Сібірде және Қазақстанның солтүстік өңірлерінде өсіріледі. Әлемнің қалған региондарында бидайдың жұмсақ сорттары өсіріледі (кесте 3) [9] .

Құрғақшылық және оның өсімдіктерге тигізетін әсері

Құрғақшылық - көбінесе ауа температурасының көтеріліп, жауын шашынның өте аз болуынан ауа райының ұзақ (бірнеше күн, бірнеше ай, жалдар бойы) құрғап кетуісалдарынан топырақта, ауада ылғалдылықтың жойылуы. Көпшілік жағдайда аңызақ жел мен мұнар қуаңшылықтың жағымсыз әсерін күшейте түседі. Құрғақшылық өсімдікке бір уақытта екі жақты әсерін тигізеді, яғни сусыздандырып құрғатады [10] .

Бидай - мезофиттер, солардың ішінде эфемерлер тәрізді өсімдіктердің қатарына жатады. Олардың даму циклі қысқа болады [11] .

Құрғақшылыққа төзімділік қасиеті - өсімдіктердің қоршаған ортаның температурасына және тікелей күн сәулесіне төзімділігімен сипатталады. Өсімдіктердің тікелей күн сәулесінен қорғану олардың әр түрлі бейімделушілік қасиеттерімен (жапырақтардың вертикалды орналасуы, түкшелер, жапырақ тақталарының кішіреюі, хлоропласттардың фототакисы т. б. ) сипатталады [12] .

Қуаңшылықтың әсерінен, ең алдымен өсімдіктегі су алмасу процестері бұзылып, судың жалпы мөлшері азаяды да оның мүшелерде қалыпты таралуы өзгереді [13] .

Өсімдік құрамындағы су түрлерінің ішінде гомеостаздық (өсімдіктің гомеостазын ұстап тұратын) су ерекше орын алады. Бидай өсімдігінде гомеостаздық су шамамен 35-50 құрайды. Су мөлшері бұл деңгейден төмен болса өсімдік тіршілігі жойылады [14] .

Құрғақшылықтың әсерінен бірқатар гидролиздік ферменттердің ырықтығын жоғарылатады. Солардың ішінде рибонуклеаза ферментінің белсенділігі күрт жоғарылайды. Өсімдік сусыздандырылғанда рибонуклеазалар белсенділігі жоғарылап ақпараттық РНҚ-ның деполимеризациясына әсер етеді. Сондай-ақ, клетка ішіндегі рибонуклеазалардың белсенділігінің таралуы әр түрлі дәрежеде болады, яғни цитоплазмалық фракцияларда өзіндік рибонуклеазалардан басқа субклеткалық құрылымдардың изоферменттері пайда болады. Бидай жапырақтарының сусыздануында рибонуклеазалық ырықтықтың өсуімен бірге цитоплазмалық рибонуклеазалардың дисоциация-лануы жүзеге асады. Соңғылары диссоциацияланбаған рибонуклеазаларға қарағанда әлде қайда ырықты болады [15] .

Қызып кетуге қарсы белсенді қорғаныстық - бейімделушілік реакциялардың ішінде глютаминсинтетазаның беленділігінің жоғарылауы жатады. Глютаминсинтетаза глютамин түзіп амиакты зарарсыздандырады.

Шамалы сола бастаған бидай жапырағында белок мөлшері және пероксидаза ферментінің ырықтығы төмендейді. Сонымен қатар, сусыздану әсерінен пероксидаза, малатдегидрогеназа және сукцинатдегидрогеназа ферменттерінің изоэнзимдік құрамында да өзгерістер байқалады [16] .

Су тапшылығының әсері өсімдіктегі азотты қосындыларының алмасуына да қолайсыз өзгерістер туғызады. Белоктардың синтезделуі нашарлап, гидролизденуі күшейгендіктен қарапайым қосындылардың - амин қышқылдар мен амидтердің мөлшері көбейеді [17-18] .

Сонымен қатар, өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігіне мембраналардың құрылымы мен құрылуы маңызды роль атқарады.

Протоплазманың өткізгіштігі құрғақшылыққа төзімділікті көрсететін негізгі көрсеткіш болып табылады. Электролиттердің сыртқы ортаға шығуы клетка құрылымдарының бұзылу дәрежесіне қарай протоплазманың өткізгіштігінен тәуелді болады. Протоплазманың өткізгіштігі төмен болуы клеткалардың жоғары белсенділігін, клетка мембраналардың тұрақтылығын көрсетеді. Бұл қасиет өсімдіктердің ыстыққа және қуаңшылыққа төзімділігін қамтамасыздандырады [19] .

Құрғақшылыққа анағұрлым төзімді (шынықтырылған) өсімдіктердің митохондриялар мен хлоропласттардың мембраналардың жоғары температураға төзімділігі анағұрлым жоғары болады.

Құрғақшылыққа төзімді өсімдіктердің клеткалар құрамындағы заттардың химиялық-коллоидты қасиеттері (каллоидтардың гидрофильдігі, тұтқырлығы, протоплазманың серпінділігі) маңызды роль атқарады. Протоплазманың серпінділігі өсімдіктердің суға төзімділігінде маңызы зор, ал протоплазманың тұтқырлығы өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігімен байланысты болады. Екі валентті катиондар арқылы протоплазманың тұтқырлығын жоғарылату өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігі арттырады, ал органикалық тұздардың әсері өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігін төмендетеді [20] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.