Жанұяға жас өспірім мен жеткіншек тәрбиесінің тиімді жолдарын ұсыну
КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Психология кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ____ _________ 2008 ж.
Кафедра меңгерушісі : ____________ Р.Р.Бирюшев
КАППАСОВА ИНДИРА
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Балаларда өзіндік Мен ерекшелігінің қалыптасуына жанұяның әсер
ықпалы.
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы Шоңова.Б.А.
Көкшетау 2008 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Психологияның негізгі бағыт- бағдарындағы Мен концепциясы құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Бастауыш мектеп оқушысының жеке басына тән МЕН қасиеттері... 10
1.2.Жеткіншек жасының дағдарысы – Мен құрылымының
қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.3. Жеткіншектің мен деген қасиеті, үлкендермен қарым – қатынасы
және олардың арасындағы қайшылықтардың пайда болуы
... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4. Жас өспірімнің азаматтылығы және мен деген қасиеті
... ... ... ... ... 24 ІІ Жанұя тәрбиесі туралы ой пікірлерге бағдарлы
шолу ... ... ... ... ...30
2.1.Балада Мен тұжырымының қалыптасуындағы жанұяның
рөлі ... ... 34
2.2. Балада Мен тұжырымын қалыптастырудағы ата-аналардың
түрткілерінен туындайтын кемшіліктер жайында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Жанұядағы ата-ананың балаға деген қарым-қатынасы
... ... ... ... ... ... ..42
2.4. Балаларда өзіндік Мен ерекшелігінің
қалыптасуына жанұяның
әсер ету жолдары мен іс тәжірибелік жұмыстар барысы
... ... ... ... ... ... ... .47
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 66
Қосымша
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі уақытта білімді,әлеуметті және жан-
жақты мобильді,бастамашыл, конструктивті жағдайға қабілетті және әлеуметке
белсенді араласа алатын бала тұлғасын қалыптастыру өзекті мәселе болып
табылады. Ол тұлға өзінің әлеуметтік ұстанымын, құндылығын ,өмірдегі өз
орнын Менін айқындауға құқылы. Яғни осы Мен құндылығын қалыптастыратын
әлеуметтік тұлға құрылады. Мен концепциясының әлеуметтік даму процесінде
Мен құрылымы және жанұялық тәрбие мен қарым қатынас үрдісі маңызды орын
алатындығы белгілі.
Мен концепциясы түсінiгі жайлы түрлі ортақ пікірлер мен ұстанымдар
қалыптасқан. Мысалы шет елдік психология әлеміндегі әдебеттерде Мен
концепциясы индивидтің барлық жиынтығын білдіреді. Өзіндік сана сезім
құрылымы үш компоненттен тұрады: когнитивті,аффективті ( эмоционалды) және
мінез құлықтық.
Сондай- ақ Фрейдтің психодинамикалық бағытындағы теориясында тұлға
құрылымы негізгі үш жағдайдан тұратын концепция енгізді (қосымша1):
1. Ид- латын сөзі, қазақша баламасы ол немесе олар. Фрейд
көзқарасынша ид- қараңғы,заңдылықты түсінбейтін,ережеге бағынбайтын
нәрсе.Ид-тің бағынатын принципі – қанағаттану. Ид - организмдегі
психикалық процестермен соматикалық процедуралар арсындағы байланысты
қасиет.
2. Эго - латын сөзі мен деген мағына. Эго- өз мінез құлқын,қызметін
Ид арқылы алады.Әлеуметтік шынайы бейімділік қажет.Эго- организмнің
атқарушысы.Ол интеллектуалдық процестерді,проблемаларды шешуде
көрінеді.
3. Супер эго латын сөзі супер – жоғары, эго – мен. Тұлға дамуының
соңғы компоненті.
Фрейд көзқарасы бойынша адам организмі супер эго болып тумайды.Оны бала
ата аналармен, мұғалімдермен және басқа да фигуралармен өзара қарым
қатынаста меңгереді.
Мен сөзі психоанализде тұлғаның бір бөлігі немесе оның бір
бөлігінің мінездемесін, адам психикасының өрісін білдіреді.Бұл бөлік
Үстем,. Мен,. Идтан ерекше.
Біздің қоғамымызда жеке адамның алатын орны мен атқаратын
қызметі орасан зор. Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында Адам ресурстарын дамытуға баса назар аудара
отырып, Ана,бала, аға ұрпақ мәселесіне жете көңіл бөлген.
Біздің стратегиямыздың маңызды мәселесі – қоғамның ең бір
әлсіз қорғалған мүшелерінің: балалардың, олардың аналарының және аға
ұрпақтың өмірін лайықты қамтамасыз ету. Мемлекет бұл мәселелелерді
шешу үшін қаражатты аямайтын болады.
Еліміздің өсіп келе жатқан бітімгершілік әлеуметі алдағы уақытта
да мұқият сақталып, дамытыла берілуі тиіс. Жеке адам деп көп жағдайда
дербес, нақты адамды айтады . Өйткені жеке адам қоғамда белгілі бір
жағдайға ие және белгілі бір қоғамдық роль атқарады. Роль жеке адамның
қызметі. Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы
тек айналасындағылармен қарым – қатынас жасау процесінде қалыптасады.
Қоғамнан, әлеуметтен тыс адам өмірінің болуы мүмкін емес. Кез – келген адам
қандай да болмасын белгілі бір топқа кіреді.
Баланың жанұядан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалауының
психикасына әсерін Т.В.Лодкина, А.И.Захаров, В.С.Мухина, З.Матейчик,
Е.О.Смирновалар атап көрсеткен. А.Н.Леонтьев, С.А.Козлова, балаға отбасы
жылулығының ықпалын атап өткен. Жақын адамдардың ықпалын баланың алдымен
сезіп, түйсінуі және сөз түрінде бейнелеуінің маңызын А.В.Запарожец,
А.Д.Кошелева, Е.И.Негнивитцкая және т.б. белгілеген. Жанұя тәрбиесінің
терең эмоциялы сипатын, қаны бір адамдар арасындағы сүйіспеншілік қарым-
қатынасын ата-ана мен баланы жақындатуының маңызын Ю.П.Азарова,
И.В.Гребинников, Т.А.Маркова, А.Г.Харчев т.б. белгілеген.
Жеке тұлғаның әлеуметтену барысында жанұядағы
әдеттердің, дәстүрлердің, ғұрыптардың мәнін зерттейтін қазақстандық
философтардың жұмыстарын атап көрсету керек Қ.Нұрланова. Ж.Қ.Қаракөзова.
Р.М.Мустафина, М.Ш.Хасанов және басқалар Ж.Қ.Қаракөзова мен М.Ш.Хасанов
жанұя үшін бала туу, үйлену, өлім сияқты оқиғалардың маңыздылығын
атайды.. Авторлардың ойынша, некеге тұрғаннан кейін ... өмірдің
үйлесімдік кезеңі басталады.
Қазақтардың ХІХ ғасырдағы жанұядағы әдет – ғұрыптардың діни
аспектілерін зерттей келе, Р.М.Мустафина жанұя патриархалдық және
жанұя-тұрмыстық дәстүрлерді сақтаушы болып табылады деген қорытынды
жасады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу-ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті ашық көрсетілген. Қазақстан 2030 бағдарламасында
балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керек екендігі айтылды.
Сонымен бірге, жанұя туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында
әрбір жанұяға өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Сөйтіп, жанұяның әуел бастан-ақ өзіне тән киелі міндетін орындау
қажеттілігі бекімделе түсті.Яғни,баланы жеке тұлға етіп қалыптастырудағы
Мен тұжырымын бекітудегі – негізгі күш – жанұя.
Ол жеке тұлғалық Мен компонентімен негізделеді.Сондықтан да диплом
жұмысымдағы зерттелетін мәселе - МЕН ұғымын жан жақты қарастыру
және жанұяның ықпалы жайында болғандықтан МЕН тұжырымдамасына
қысқаша тоқталғанды жөн көрдім.
Мен тұжырымдамасы (Концепция – Я) - әркімнің өзін басқалардан
ажырата алуынан көрінетін,өзінің жеке тұлға екенін білдіретін ұғым.Мендік
қасиет іс әрекет пен адамның айналамен қарым қатынас жасауы барысында
қалыптасып отырады.Адамның өз менін айыра алуы - тұлғалық қасиеттің
өзекті белгісі. Мен тұжырымдамасы – адамның өзі туралы түсініктерінің
жүйесі;ол басқа адамдармен өзара әрекеттестігін осы жүйеге негіздеп құрады
және өзіне -өзі сол тұрғыдан қарайды.
Осы жағдайларға байланысты оны одан әрі тереңірек түсініп, зерттеу
мақсатында дипломдық жұмысымның тақырыбын Балаларда өзіндік Мен
ерекшелігінің қалыптасуына жанұяның әсер ықпалы - деп алдым.
Мақсаты:Баланың Мен ерекшелігінің оқыту мен тәрбие үрдісінде
қалыптасуында жанұя мен педагогтардың іс әрекетін жетілдіру.
Міндеттері:
1. Баламен психологиялық үйлесімді байланыс құрып, жағымды Мен
қалыптастыруға ықпал тигізу.
2. Мен тұжырымының өзіндік тәжірибесін жан- жақты талдап және барлық
танымал әдістердің психологиялық механизмдерін түсіну.
3. Жанұяға жас өспірім мен жеткіншек тәрбиесінің тиімді
жолдарын ұсыну.
Зерттеу нысаны: Жанұяда тәрбиеленуші жеткіншектер мен жасөспірімдер.
Зерттеу пәні: Жеткіншек пен жас өспірімдік кезеңдегі Мен ұғымының
қалыптасу барысы
Ғылыми болжам: егер жанұя тәрбиесінде жеке тұлға болып қалыптасып
келе жатқан жеткіншек пен жасөспірімнің тұлғалық ерекшелігімен санаса
отырып, тәрбие беру үрдісін педагогикалық және психологиялық тиімді
жолдарын пайдалана білсе,онда біз болашақта әлеуметтік ортаға тез бейімделе
алатын, жан- жақты, өзінің әлеуметтік құнылылқтары бар тұлға дамыта аламыз.
Зерттеу әдістері: Байқау,бақылау, диагностикалық зерттеу, коррекциялық
сабақтар мен жаттығулар, тест, сауалнамалар.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады. Кіріспеде мәселенің мақсаты,
міндеттері, ғылыми болжамы көрсетілген. Бірінші бөлімде Мен тұжырымы
жайлы қалыптасқан ой пікірлер көрсетілген. Екінші бөлімде жанұя
тәрбиесінің ықпалы болса ал, қорытындыда ғылыми болжамның дәлелдену,
әдебиеттер тізімі беріліп, қосымшада тәжірибелік бөлімде қамтылған түрлі
сызбалар мен кестелер берілген.
І. Психологияның негізгі бағыт- бағдарындағы Мен концепциясы құрылымы:
1. Мен - Басқа жүйесіндегі арақатынас.Ортақтасу барысында пайда
болатын тұлғааралық қатынастарды танып білу, адамдардың бір- бірін
тану мен түсіну механизмін зерттеу,олардың ортақ қызметін ұйымдастыру
тәсілін анықтау,бір адамның екінші адамға ықпал етуінің жолдары мен
мүмкіндіктерін айқындау.
2. Топ- Мен - жүйесіндегі арақатынас.Әртүрлі әлеуметтік жағдайлардың
адамның мінез құлқы мен тұлғалық ерекшеліктеріне ықпал етуін
зерттеу.Адамның әлеуметтік ұстанымдары ,әлеуметтік көзқарастары, топ
және қоғам адамның тұлғасын қандай жолдармен қалыптастырады және
өзгертеді.Әлеуметтену- даму барысында әлеуметтік
құндылықтарды,нормаларды әр адамның өз бойына сіңіру үрдісі.
3. Мен- Топ - жүйесіндегі арақатынас.Жеке адамның әлеуметтік
жағдайларға,қоршаған ортаға жасаған белсенді ықпалы.Әрбір адам- өз
өмірінің,өз әлеуметтік байланыстарының қожасы,басқа адамдармен қарым-
қатынастағы рөлдері мен орындарының жасаушысы ретінде қарастырылады.
4. Ортақтасу барысында пайда болатын тұлғааралық қатынастарды танып білу,
адамдардың бір- бірін тану мен түсіну механизмін зерттеу,олардың
ортақ қызметін ұйымдастыру тәсілін анықтау,бір адамның екінші адамға
ықпал етуінің жолдары мен мүмкіндіктерін айқындау.
5. Ортақтасу барысында пайда болатын тұлғааралық қатынастарды танып білу,
адамдардың бір- бірін тану мен түсіну механизмін зерттеу,олардың
ортақ қызметін ұйымдастыру тәсілін анықтау,бір адамның екінші адамға
ықпал етуінің жолдары мен мүмкіндіктерін айқындау.
Мен сөзі психоанализде тұлғаның бір бөлігі немесе оның бір
бөлігінің мінездемесін, адам психикасының өрісін білдіретінiн байқадық.Яғни
Мен тұжырымдамасы - әркімнің өзін басқалардан ажырата алуынан
көрінетін,өзінің жеке тұлға екенін білдіретін ұғым.Мендік қасиет іс әрекет
пен адамның айналамен қарым қатынас жасауы барысында қалыптасып
отырады.Адамның өз менін айыра алуы - тұлғалық қасиеттің өзекті белгісі.
Мен тұжырымдамасы – адамның өзі туралы түсініктерінің жүйесі;ол басқа
адамдармен өзара әрекеттестігін осы жүйеге негіздеп құрады және өзіне -өзі
сол тұрғыдан қарайды.
1.1. Бастауыш мектеп оқушысының жеке басына тән МЕН қасиеттері.
Жеке бас ұғымына мен деген сөз кіреді. Бала алғашқы сыныпқа келген
соң өз құрбыларын білгісі келеді. Егер бала өзін басқарудан жоғары
сезінсе мұндай баланы мақтаншақ деп атайды. Керісінше өзі жөніндегі бағасы
төмен болып келсе басқаларға көмек көрсеткісі келіп тұрса ондай баланы
кішіпейіл деп атайды. Бастауыш мектеп оқушысы өзінің ісіне немесе
мінезіне әлі сын көзбен қарай алмағандықтан өзін өзі бағалауы жоғары
дәрежеде емес. Бұл жастағы балалар өте сыпайы ақ көніл болып келеді.
Бастауыш мектеп оқушысы жеке басына тән қасиеттер сондай ақ ерік жігері
қандай ашуланшанғышына әлде сабырлы ма әсемдікті ажыратудағы талғамы
қандай және құрбы құрдастарымен қарым – қатнасы қандай осы жөнінде
анықтап алу қажет. Ол үшін мөлшер ұғымын түсініп алу қажет. Мөлшер деп
балаға қойылатын талапты айтады. Бала мектепке келмей тұрып нені істеуге
болатының не болмайтының жақсы біледі. Мектептен келгеннен кейін
бұрын орындап көрмеген міндеттерді игере білуі тиіс. Мысалы: Сабаққа
кешігіп немесе тапсырманы орындамай келуге болмайды. Онда мұғалім мен
құрбылары алдыңда ұялу қасиеті оянады. Сол сияқты мектепке таза киініп
келмесе немесе тәртіп бұзса , бұл норманы бұзу болып есептеледі.
Бастауыш мектер оқушысы үшін бұл нормаларға бағыну өте қиын. Ол біртіндеп
үйренеді. Бастауыш мектеп оқушысының мінезіне қиыншылыққа төзімділігі
берген үәдесінде тұра алуы өзгелерге сүйкімді көрінеді. Бір нәрсеге әуес
қоюшылығы жатады. Қыздар мен ұлдардың мінезі бірдей болып келмейді.
Мысалы: Табандылық, айтқанынан қайтпау, қиыншылыққа төзу ұл балаларда көп
кездеседі, ал қыздарға тән қасиет басқаларға сыпайы біреуге көмек
жасағысы келіп тұрғанымен анықталады. Мұндай болып келуі тәрбиеге және
қандай жынысқа жататынына байланысты. Бастауыш мектеп оқушысының негізгі
қасиетті: әуес қой, ақ көніл, өзгелерге көмек бергісі келіп тұрады және
бұл жастағы балалар не деген сұрақтың орнына ол неліктен деген сұрақты
көп қояды. Сұрақты бұлай қоюдың үлкен маңызы бар, өйткені ол нәрсенің сырын
да, себебін де түсінгісі келеді. Бұл жастағы оқушыға ашуланшақтық
қасиет тән. Баланы үйдің ішіндегілер көп еркелетеді онда ол болмашы нәрсеге
тез ашуланып айғай салып жылайды. Егер көптеген жағдайда 4 – 5 деген баға
алса құрбыларының көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды.Ерік жігер
қасиеттері қалыптасқанымен кейде өзін өзі меңгере алмай қалады.Яғни,
импульсивтік іс әрекет жасайды. Импульстік іс әрекет дегеніміз – ойланбай
не болса соған қызып бірдеңені бүлдіріп алуды айтады.Бұл жағдай баланың
тәртіпсіздігігінен емес өзін-өзі меңгере алмаушылықтан болып келеді.
Бастауыш мектеп оқушысында әсемдікті ажырату қасиеті жақсы дамыған. Бұл
қасиетке сурет салу, ән айту, музыка тыңдау арқылы іс әрекеттер
жатады.Әрекеттердің бұл түрлері бала қолының шеберлігін музыканы естіп
оны ажырата алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар 2-3 -нші сынып балалар
көркем әдеби шығармаларды оқып табиғаттану пәндері арқылы сұлулықты
түсінеді. Әр түрлі мәдени хабарлар арқылы әсемдікті жаман істерден
ажыратады. Бұл жастағы оқушының құрбыларымен қарым – қатынас әр түрлі
болып келеді. 1 -нші сыныпта олар бір – біріне көмектесуді білмейді, тек
мұғалімнің көмегімен бұл қасиеттер біртіндеп жойылып өз ара достаса
бастайды және бір біріне бауыр басып мейірімді болып келеді. Мектепке
жаңа келген бала сыныптағы құрбыларымен қарым-қатынас жасау нәтижесінде
психикалық қасиеттері жақсы дамып жетіледі. Мектептегі жаңа жағдайға
үйрене алғандықтан бала сабақ үстінде мынадай қиыншылықтарға кездеседі.
Біріншіден, бала мектептегі жағдайға бейімделе алмайды, яғни белгілі бір
уақытта тұрып, белгілі бір ұйқыға жатуға, сабаққа кешігіп келмеуге және
сабақ үстінде үндемей тыныш отыруға үйрене алмайды. Осының нәтижесінде бала
психологиясы тез шаршайды, екiншiден мұғалім және құрбы құрдастарымен қалай
қарым-қатнас жасауды білмейді. Мұғалімнен түсінбеген нәрсесін сұрауға
ұялады. Қасында бірге отырған оқушымен ойнауға болама және сыр айтуға
болама, яғни қалай қарым-қатнас жасауды түсінбейді. Бірақ бұл қысқа
уақытқа созылады. Сонымен қатар бала сабаққа барғанына мәз болып әке
шешесіне еркелеп үлкен бір қызмет атқарып жүргендей өзіне ерекшге көніл
бөлуді талап етеді. Осы жағдай да әке шеше оны көп еркелетпесе баланы
сабақты одан әрі оқуына қиыншылықтарды өз бетімен шешуге ықпал тигізеді.
Ушiншiден бірінші сыныпқа қойылатын талаптар өте жеңіл болып келеді,
сондықтан бала жалығып кетуі мүмкін. Егер мұғалім оқуды қызықты
ұйымдастырса баланың оқуға деген қызығушылығы артады. Ал егер тапсырманы
қиындатып жіберсе бала бұны орындай алмаймын деп нем құрайлық танытады. Осы
3 түрлі қиыншылық бала психикасына кері әсер етпес үшін мұғалім көп ізденіп
жұмыстар жүргізу керек.
Оқушыға жасалатын психологиялық мінездеменің құрастыру үлгісі.
1. Оқушы туралы мағлұмат:
а) Оқушының толық аты – жөні, туған жылы, айы, күні, сыныбы, мектебі,
тұратын мекені.
ә) Тұрмыс жағдайы, отбасы құрамы, оқушының күн тәртібі, денсаулығы, және
бұрынғы сыныптағы қазіргі сабақ үлгерімі.
2. Оқушыға мінездеме:
а) Сабақ үлгерімі
ә) Оқушының сабаққа және жеке пәндерге ынтасы.
Б) Сабақта және сабақтан тыс кездегі тәртібі.
3. Оқушының психикалық дамуы.
А) Ой өрісінің даму деңгейі
ә) Оқуға зейінділігі, оның тұрақтылығы, алаңдаушылығы, көлемі,
бөлінілушілігі.
Б) Оқу материалдарының есінде қалдыру тәсілдері.
В) Оқу материалына байланысты оқушы қиялының дамуы
Г) Сөйлеу жүйесі оқушының тапқырлығы және алғырлығы
Д) Оқушының өзіндік темпераментті мінезі, оқуға ынтасы мен ықыласы мен
бейімділігі.
Е) Оқушының құрбыларымен арасындағы беделі.
4) Оқушының қоғам жұмысына қатысы.
А) Үйірме жұмысына қатысу.
ә) Қоғамдық пайдалы еңбекке және үй шаруашылығына қолғабыс етуі.
5. Оқушыға қатысты мінездеме берушінің ұсыныс пікірлерімен тіліктері.
1.2.Жеткіншек жасының дағдарысы – Мен құрылымының қалыптасуы.
Жеткіншекте Мен құрылымының қалыптасу компоненттері төмендегідей:
- жеткіншек дағдарысы, жеткіншек жасының дағдарысы мәселесін шет ел
және кеңес психологиясында зерттеу;
- жеткіншек жасына өтудің анатомиялық – физиологиялық және
технологиялық алғы шарттары;
- жеткіншектердің ақыл – ой, физикалық, әлеуметтік дамуындағы дара
және жыныстық айырмашылықтар;
- ересектік сезімі жеткіншектік жастың негізгі психологиялық
құрылымы ;
- жеткіншек жасындағы жетекші іс - әрекет, құрбы – құрдастар ұжымы
және ондағы өзара әрекет қоғамның ересек мүшелерінің
қатынастарын үлгілеуі ретінде;
- жасөспірімдердегі достық, оның даму ерекшеліктері, ересектермен
өзара қатынастың жаңа типінің қалыптасуы;
- жеткіншектердің оқу іс - әрекеті;
- танымдық, қоғамдық қызығулардың, мінез – құлық мотивінің
қалыптасуы;
- оқу әрекетіне деген таңдамалы қатынас.
- кәсіби бағдарлану мәселесі – сияқты жағдайлар Мен ерекшелігінің
қалыптасуындағы басты факторлар болып табылады.
- Еңбек іс - әрекеті, оның жасөспірімнің жеке басының қалыптасуындағы
рольі. Аффектілік – қажеттіліктер сферасының дамуы. Қарым–қатынастағы
қажеттіліктердің, өзін танытудың, мойындатудың өршуі. Мінездің даму
сипаты, еріктің дамуы, өзін тәрбиелеуге, өзін жетілдіруге ұмтылуы.
Сезімдердің дамуы. Мотивациялық сфералардың құрылымдардың
қалыптасуы.
Жеткіншектің жеке басының қалыптасуы. Өнегелік сенімдер, олардың
қалыптасуы. Негативті ішкі ыңғайлану, оның пайда болу себептері. Сана –
сезімдердің дамуының басталуы, оның негізгі заңдылықтары. Талпыну деңгейі.
Жеткіншек жасына өтудің алғы шарттары.
1. Жеткіншек жастағыларды Қиын және ауысу жастағылар деп атайды.
Жеткіншек басқа жастағыларға қарағанда педагогикалық психология мен
әдебиеттерде негізгі тақырып болып есептеледі. Себебі бұл кезенде
жеткіншектің психикалық даму ерекшелігі басқаларға қарағанда өзгеше
болады. Жеткіншек жастағылар барлық нәрсені өз бетімен орындап үлкен
адамдардың қамқорлығы мен ақыл кеңесін тыңдағысы келмейді. Бастауыш
сыныптағы үйге берілген тапсырманы тез жаттап алатын болса, жеткіншек
жасында үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті етіп айтуға тырысады.
Кейбір жеткіншектер үлкен адамдар мен қарым қатнастарда болғанда
мейірімді сыпайы келсе, кейбіреулері өрескел түрде тәртіп бұзуға
бейімделеді. Жеткіншек бәрін өзім істей аламын, сендер мені әлі бала
деп ойлайсындар деп назарылық білдірсе, соның өзінде қолынан әліде көп
нәрселер келе бермейді. Ересек сияқты жұмыс істегісі келгенмен солардай
істей алмайлды, яғни жеткіншек істі игеру жағынан бала да ал талап қою
жағынан ересек . Жеткіншектің осы сияқты қасиеті қазіргі заман да да
өткен дәуірдің жеткіншектеріне бірдей. Мұнымен қатар бүгінгі заманның
жеткіншектері үлкен адамның талабына оңай көңбейді. Себебі 1-ші қазіргі
кезде оқушының көпшілігі үлкендерді тыңдамайды, ал өткен дәуірде бала
кішкентай кезінен материалдық игіліктерін өндіруге, яғни мал бағуға отын,
шөп шабуға көмектеседі. Ал қазіргі жеткіншектің ата-аналары оқу
тапсырмасының орындай алмайды деп жұмыстан босатады. 2-ден өткен дәуірге
қарағанда қазіргі кездегі жеткіншек телефондар, компютерлер, интернет
арқылы ересектерге арналған хабарларды естіп филімдерді көріп, соларға
еліктейді. 3-ден қалалық жерде жеткіншек өз құрбыларымен немесе үлкен
балалармен бірге жаман ортаға көп кездеседі. Жеткіншекті бала кезде
ересек кезенге ауысуы психологияда жаңа сапа деп атайды. Осыған ауысуының
себебі жеткіншектің психологиялық өзгешілікке ұшырағаннан үлкендер
жеткіншектерді бала деп, ал жеткіншектер өздерін үлкенмін деп есептейді.
Жеткіншектердің үлкен болуға тырысатын қасиеті олардың көмегінен және
күні-түні ақыл айтудан босануға тырысады. Олар фантастикалық кітап оқып,
компютер ойындарын ойнап, солардың кейіпкерлеріне еліктейді. Түннің
ортасына дейін кино көріп, кітап оқып сабақтан қалып қоюы жиi кездеседі.
Жеткіншектер арасында радио телефон мен интернет технологиясымен
әуестенушілік көптеп кездеседі. Олар радио қабылдағыш , магнитофон
техникаларды жөндеп, қайтып құрастыра алады. Бұл жаста кейбір балалық
қылықтарда кездеседі. Мысалы: қыздардың шашың тартып, мазалау, мектепте
жүгіру, бірақ олар таныс емес үлкен адамның алдында өзін мәдениетті
ұстауға тырысады. Жеткіншектерді тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп
сипаттайды. Себебі: 1. Бұрынғы кездегі психикасы мінез құлқы өзгеріп соның
негізінде жаңа қасиеттер пайда болады.
2. Жаңа қасиеттер пайда болу нәтижесінен бала қиналысқа ұшырайды, яғни
тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды. Мұндай өзгешеліктерді психологтар әртүрлі
дәрежеді тұжырымдарды. XIX ғасырдың бас кезінде психолог З. Фрейд
жеткіншектің үлкендердің қамқорлығына көнбейтіндігін өзін бәрін
орындаймын дейтін қасиеттін пайда болу қызығушылығы дейді. Бұл пікірге
кейбір психологтар қарсы шықты. Олар мынадай тұжырым жасайды: жеткіншектің
тәрбиеге келмеуі уақытша нәрсе қоғамдық ортаның жеткіншекті тәрбиелеуде
ролі үлкен. Қоғам дамуының ерекшелігіне қарай жастарға қойылатын талапта
өзгеріп отырады. Сол талапқа сай жеткіншек кішкентай жасынан бастап
үлкен жасқа өтер де қоғамдағы жағдай оған түрлі әсер етеді. Уақытына
келіспеушілікпен күресу мектептегі және үй тәрбиесіндегі үй жұмысқа
байланысты. Егер тәрбие немесе оқу жұмысы қызықты ұымдастырылмаса, олар
жаман әдеттерден аулақ болып осы қиын жас кезенінен жаман қасиетерді
бойына сіңірмей саналы азамат болып өседі.
Жеткіншек жасында дене және физиологиялық жағынан бала үлкен
өзгерістерге ұшырайды, яғни бастауыш сыныпта бала денесі белгілі бір
мөлшерде ақырындап өсетін болса, жеткіншек кезде өте тез өседі. Мұндай
өсу 11-16 жасқа дейін созылады да. одан кейін баяулап қалады. Қыздың
денесінің өсуі 13 жаста кездеседі. Бұл кезде сүйектері нығайып бұлшық
еттері күшейеді. Осының нәтижесінде 13 жастағы қыз шешесімен қарайлас.
Ал 15 жаста дене күші әкесімен қарайлас болады. Бірақта жеткіншектің дене
құрылысы әліде толық жетілмейді, себебі дене мүшелері бір келкі
дамымайды. Мысалы: аяқтары, қолы, белі мойыны тез өседі де кеудесінің өсуі
ақырындап қалады. Осының нәтижесінде дене пропорциясы сәйкес келмейді.
Сонымен қатар жеткіншектің қан айналу системасы үлкен өзгеріске
ұшырайды. Жүрегінің көлемі тез өсіп салмағы артады. Артериялық қан
айналымының диаметірі баяу дамиды. Осының нәтижесінде жүректе қан көп
айналады. Артерия қан тамырының диаметірі кішкентай болғандықтан
жеткіншек қанының қысымы көбейеді. Осының нәтижесінде жеткіншектің нерв
қызметі бұзылып ол ашуланшақ, ыза қор болады. Сондықтан да бұл
жағдайда дене шынықтыру сабағы көп жүргізілу тиіс. Жеткіншектің жыныстық
даму системасы жағынан үлкен өзгеріске ұшырайды. Жыныс гормондары
бездерінің жұмысы жақсы дамиды. Қыздар 12-13 жаста, ұлдар 13-14 жаста
жыныстық жағынан жетіледі. Жыныс бездері ішкі және сыртқы секреция
бездерімен тығыз байланысты. Кейбір утопиялық психологтар бұл жастың өзіне
тән ерекшелік , яғни тәрбиеге көнгісі келмейтінің жыныс өміріне
жеткіншектің даяр болуынан деп дәлелдейді. Бұл қате пікір, бірақта
жеткіншектің дамуына жыныс факторлары ықпал тигізеді. Жыныстық өмірде
даяр болуды жер бетіндегі ауа райының өзгешелігімен және ұлттық
этнографиямен байланысты болады. Оңтүстік елдің қыздарымен ұлдары жыныс
жағынан солтүстік балаларға қарағанда ерте жетіледі.
Ми қабығы клеткаларының тітіркендіргіштерге үлкен әсер береді. Соның
нәтижесінде жеткіншек тез қуанады, тез ренжиді. Жалпы алғанда
жеткіншектің дене құрылысымен физиологиялық ерекшелігі көптеген
өзгерістерге ұшырайды. Бірақта бұлардың тәртіп бұзуға немесе үлкендердің
сөзің тыңдамауға әсер ететін ешқандай фактор жоқ. Жеткіншектің өміріне
әлеуметтік фактор және биологиялық фактор әсер етеді. Бұл екі процесс
бір бірімен тығыз байлданысты. XX ғасырдың бас кезінде Америка психологы
Холи және француз психологы З. Фрейд биогенетикалық универсиализм деген
ұғымын енгізеді. Бұл термин бойынша жеткіншектің өзіне тән психикалық
ерекшеліктері ата тегінен берілген қасиет дейді. Сондықтанда осы
заңдылықтың кейбір жақтары жеткіңшектің мінез құлқына әсер етеді деген.
Бұл пікірді дәлелдеу үшін АҚШ антрополоктары Мит және Бинедет үнді
елінің бір тайпасына барып, сонда тұрып жеткіншектерді зерттеген. Зерттеу
барысында тек бақылау әдісі қолданылды. Соның нәтижесінде олар мынадай
қорытындыға келді. Тайпадағы өмір сүретін 11-16 жастағы балаларда дамыған
біздің елдің жеткіншектерге тән ұнамсыз әдет ғұрыптардың бірде бір
кездеспейді. Ал қыздардың жыныс жағынан есейгені олардың мінез құлқынан
байқай алмайсын. Зерттеудің тұжырымдамасы сондай үлкен жаңалық еңгізген
жоқ. Себебі қазақ елінің алатын болсақ жеткіншектер тәрбиесі жөнінде
бұрынғы ата бабаларымыз оларды жастайынан еңбекке араластырып
жеткіншектің мінез құлқында пайда болған өзгерістерге биологиялық
факторлар ғана емес әлеуметтік фактор да әсе етеді.
1.3. Жеткіншектің мен деген қасиеті, үлкендермен қарым – қатынасы және
олардың арасындағы қайшылықтардың пайда болуы.
Жеткіншектің өзін үлкен сезіну себебінен жеткіншек дағдарысқа
ұшырайды. Дағдарыс дегеніміз сөздің мағынасы жеткіншек қиын жағдайда тап
болған кезде одан қалай шығуды білмейді. Психолог Ковалев дағдарыс кезені
жеткіншектердің үлкендермен қарым – қатнасының бұзылуынан пайда болады
дейді. Яғни жеткіншектің үлкендермен қарым – қатынасы жақсы болса онда
олар дағдарысқа ұшырамайды. Бұл пікірді басқа психологтар дұрыс емес
дейді. Себебі:
1. Дағдарысқа ұшырайтын үлкен емес жеткіншектің өзі.
2. Дағдарыс үлкендердің оған қатнасына риза болмаудан пайда болады.
Сондықтанда дағдарыс кезені 11-16 жас аралығында болады. Қорытындысында
жеткіншек өзінің үлкейгенің өзінің қойған талаптарын орындалуын сұрайды.
Қыздар киім киюіне, өздерін күтеді. Ұл бала тиісті міндеттерді өз бетімен
орындағысы келеді. Бұған үлкен туысқандар қарсы шығады. Себебі үлкен оны
бала деп есептегендіктен бір нәрсеге ұрынып қалады деп ойлайды. Егер
осындай қарым – қатынас ұзаққа созылатын болса, жеткіншек ызаланып
ерегiсуге, үлкен не айтса да соны орындауға тырысады. Екі арадағы
қатынасты кім женеді деген сұраққа жеткіншектің талабы жаңа болғандықтан
жеткіншек женеді деуге болады. Себебі диалектиканың заңы бойынша жаңа
нәрсе екені біледі. Жеткіншек үлкен адамдармен қарсыласып оның сөзін
тыңдамайды. Үлкендер оны тәртіпке шақыру үшін жазалауды мүмкін. Бірақ
осыған жеткіншектің кейбіреулері көнбейді. Аяғында үлкендер шаршап сенің
айтқаның болсын деген жағдайда кездеседі. Бұндай жағдайды Неміс психологы
Левин ойлық бөгет деп атайды. Себебі жеткіншек пен үлкендер арасында
түсініспеушілік кедергі болған соң үлкендердің сөзін тыңдамайды. Соның
нәтижесінде жан – жалға апарып соғады. Жалпы алғанда жеткіншектің
үлкендерге қоятын талабының бүкілін қате деуге болмайды. Себебі :
1. Үкендер өздерінің өмір баянын мысалга келтіріп біз жас кезімізде
мынадай болып едік деген тағыда басқа себептерін айтады. Өзі жеткіншек
кезде қалай бола баласында сондай болуы тиіс деген қате пікір ойлайды,
себебі үлкендердің жас кезендерімен қазіргі жеткіншектің талаптары бірдей
емес.
2. Бір кісінің үйренген қиыншылықты жеңуге қолданған тәсілдері әр түрлі.
Егер біреулер өзгені қолданған амал тәсілдерін. Бұл сол адам сияқты
істесе оның өмір сүру жағдайы жеңіл болып өмірдің қиыншылығын
түсінбейді. Жеткіншектің мен деген қасиеті өзінің кім екенін біліп өз
күшіне сеніп өз мүмкіншілігін дұрыс бағалауға пайдасын тигізеді. Мұны
психологияда өзін өзін бағалай алуын сапаның өзіне тән қасиеті деп атайды.
Яғни жеткіншек өзінің мүмкіншіліктерін дұрыс бағалап өзгелермен қарым –
қатынас жасауға үйренеді. Қандай әрекеті жақсы-жаман екенің ажыратады.
Жеткіншек кездегі қажеттліктің бір түрі өзін - өзі білгісі келуi.
Қажеттіліктің бұл түрінің пайда болу үлкендердің немесе құрбылардың
жеткіншекке қоятын талабы қате мен дұрыс па соны білуге арналады. Өз
қолынан бір нәрсенің келетінiн не келмейтінін білуге ұмтылады. Яғни
өзін-өзі бағалап қандай нәрсеге қабілетті екенін анықтайды. Өзін
үлкендердің қатарына қосқысы келгендіктен мінезінің іс-әрекетінің жаман
жақтарын одан әрі дамытып басқалардың алдыңда жақсы көрінгісі келеді.
Жеткіншек үлкен адам болуға асығатын себебінің бірі өзінің кемшілік
жақтарын байқай алуы. Өзінің қатесіне талдау жасап оны жоюға тырысады.
Себебі достары мен үлкендер арасында жақсы көрініп және өзіне ұнайтын
нағыз сырлас дос табу. Жеткіншектің идеалы әр түрлі болады. Көркем
әдебиеттегі кейіпкерлер өзінің жақсы білетін, жақсы көрінетін адамы
болуы мүмкін. Егер идеалы кейіпкерлер болса, бір ғана кеіпкерлердің емес
жинақты бейне түрінде жүзеге асады. Еліктейтін бейне өзінің ұнататын
адамы болса, сол сияқты сөйлеп, сол сияқты жұмыс істеуге
тырысады.Жеткіншектің өзін бағалай алуы әр түрлі болып келеді, өзінің
мүмкіншілігін объекті түрде бағалай алмайтынды мақтаншақ деп атайды.
Бірақта бұл қасиет біртіндеп жойыла бастайды. Құрбылары мен әңгіме пікір
таласу арқылы не нәрсенің жаман, не жақсы екенін үйретеді. Қорытындылай
келе жеткіншектің өз мүмкіншіліктерін бағалай алуына тәрбие және оқыту
жұмысы көп әсерін тигізеді.
Есею және үлкендердің ісіне талаптану. Жеткіншек
үлкендердің талабына көп жағдайда көнбейді, себебі өзі үлкен кісі
болғысы келеді. Осы мақсатқа жету үшін жеткіншек үлкен ісіне талдау
жасап үлкен адамдардың несі ұнайды несі ұнамайды сол жөнінде ойланады.
Ондай жағдай болмағанда өзінің үлкен болу мақсатына жете алмайтының
түсінеді. Қазіргі заман жеткіншектің есеуімен өткен дәуірдегі
жеткіншектің есеуі арасында үлкен айырмашылық бар. Өткен заманның
жеткіншектері атқа мініп үлкендерге қосылып серілік құрса, ал қазіргі
заман жеткіншектері бұндай нәрсені есею деген ұғымға жатқызбайды.
Жеткіншек жастағы ұлдар есею деген ұғымды былай түсінеді: қалалық жердегі
жеткіншектер жеткіншектер ұялмай үлкендердің көзінше темекі тартып
немесе карта ойнағанды есейгендіктiн белгісі деп санайды. Бұл есеюдің
мағынасы дұрыс түсінбеуден болады. Жеткіншектің көпшілігі есеюдің бұл
түрінің жаман екенін түсініп пайдалы істермен айналысуға тырысады. Өзін
болашақтағы қиындықтарды өзі жеңуге даярлап есею терминін екі мағынада
түсінеді. Біреулері болашақта ірі қайраткер болсам екен деп армандап,
былай түсінедіреді есеюі деген білімді ақылды азамат деп ойлайды.
Физикалық күштің мықты және шыдамды болуын айтады. Жеткіншектің кейбір
тобы есею деген мағынасын фантастикалық кітаптардан, кинодағы
кейіпкерлермен және ғылым мен техникалық ғажайыптарын білсем деп
армандайды. Мұндай жеткіншектердің компютерлер, интернеттер туралы
білімдері болашақта оларға көп көмегін тигізетін психологтар дәлелдеп
отыр. Жеткіншектің кейбіреуі өзіне аспаптар жасау үшін құрал саймандар
сатып алып өз шеберханаларын ашып жатады. Жеткіншектің қыздардың есеюі әр
түрлі болып келді. Олардың талғамына байланысты. Сәнді киініп өзгелерге
ұнауды негізгі мақсат етіп санайды. Музыкалық аспаптарда ойнайды. Атақты
әнші, бишілердің өнеріне еліктегендi ұнатады. Тәтті, дәмдi тамақ істеу
түрлі киім киюіне, бояну, шашын тарау есейгендіктін белгісі деп санайды.
Қорыта келгенде жеткіншектер үлкендердің ісіне еліктеп сол кісілердей
болуға тырысады.
Жеткіншектің құрбыларымен қарым – қатынасы.
Жеткіншектің үлкендердің қамқорлығынан құтылғысы келуі өз құрбылары мен
қарым – қатынас жасап достар табуға итермелейді. Жеткіншек 1 жасқа дейін
өзінің алға қойған мақсат тілегін ата аналарына айтып келсе, енді ол
өзінің ішкі сырын тек жақсы досына айтады. Себебі жеткіншектің мұның
қойылымын туысқандарынан көрі жақын досы жақсы түсінеді. Бірақта кейбір
жеткіншектер мысалы, ұл балалар әкесімен,қыздар анасы мен жақсы қарым –
қатынаста болады. Достық қарым – қатынас болса, ал басқа баламен жолдастық
қарым – қатынас болады. Достық қарым – қатынас бірнеше жағдайда болады.
Жеткіншектің достарының ішінен өзінің ішкі сырын айтатын нағыз жақын
достары болады. Бұндай достардың с1-2 баладан аспайды. Әлеуметтік
психологияда микро топ деп атайды. Достық қатынас екі жақты процесс:
Жеткіншек кім болса сонымен дос болады. Дос болу үшін оның құрбысын ұнату
тиіс. Жеткіншеншек біреумен достасқанда уақытын бос өткізбек үшін ғана
достаспайды. Одан бірдене үйреніп мәдени байлығын дамытқысы келеді.
Жеткіншектер арасында беделді біреуге ақыл айтқысы келіп тұратындарда
кездеседі. Мұндай жеткіншек мысалы, екі бала ренжіссе кім кіналі соны
анықтайтын роль атқарады. Мұндай жеткіншекті лидер деп атайды. Жеткіншектің
арасында моральдық кодекс топ деген топ кездеседі. Яғни жеткіншек
досының ұнамсыз қылықтарын немесе біреудің жасаған іс әрекетінің үлкендерге
айтып қою кодекске сай емес деп есептейді. Жеткіншек достықты терең
бағалайды, егер бір біріне ренжісіп сөйлеспей қалатын болса көпке дейін
уайымдап жүреді. Бұл сабағына да кедергі тигізеді. Психолог Рагунова
жеткіншекке оның психикалық дамуына достық қарым қатнас үлкен әсерін
тигізеді деген.
Жеткіншектің оқуы және таным процесінің дамуы.
Жеткіншек бастауыш мектеп оқушысына оқуға үйреніп қалады Бұлардың арасында
сабаққа жақсы үлгеретін оқушыда кездеседі, бірақта олар сабақ оқу барысында
көптеген қиыншылықтарға кездеседі.
1. уақытқа дейін бастауыш сынып бір мұғалім оқытып келсе және олар үшін
мұғалім беделді болса, ал жеткіншек сыныпта аз дегенде 5-6 мұғағалім
оқытады.
2. Бастауыш сыныпта оқу тәрбиесі қызықты болып өтсе, жеткіншек сыныпта
сабақтың тапсырмасы қиындай түседі.
3. Жеткіншек жаста оқушы мұғалім сабақты қалай түсіндіреді деген сын
көзбен қарайды.
4. Құрбылары мен достығы сабақ оқуға үлкен кедергі келтіреді. Осы
қиындықтың нәтижесінде жеткіншектің сабақ үлгерімі төмендеп кетуі мүмкін.
Психолог Рагуновтың зерттеуі бойынша бастауыш сыныптан орта сыныпқа көшкен
(4-8) кезде жеткіншектің бір бірінен мынадай айырмашылығы болады.
1. Жеткіншектің кейбіреуі жақсы оқиды кейбіреуі нашар оқиды.
2. Ойлау қасиетінің әр түрлі болады.
3. Ерік жігер әр түрлі болады.
4. Есте сақтау қабілеті әр түрлі болады. Жеткіншек арасындағы осындай
айырмашылықтың нәтижесінде: 1. қоятын талаптарға шыдай алмауы, 2. Сабақты
негізгі міндет санауы. Жеткіншектің оқуға деген мотивациясы мұғалімге
байланысты. Егер оқушының мұғалімге деген көзқарасы дұрыс болмаса, онда
сол мұғалімнің дұрыс даярланбауы.
1.4. Жас өспірімнің азаматтылығы және мен деген қасиеті
15-18 жас жас өспірім кезең деп есептелген мен оларды үлкендермен
салыстырғанда әліде кішкеньай, ал жеткіншектен үлкен болып есептелінеді.
Яғни бала мен үлкендердің екі арасында. Себебі осы жастағылар куәлік
алып кәмелетке толғанымен де өзінің қажеттілігін қамтамасыз ете алмайды.
Есеу деген түсінікке дене күш ақыл ой байлығы ғана жатпайды. Бұған жас
өспірім өзгелермен қарым қатнасы қиын жағдайда өз бетімен шешім қабылдау
қиыншылықтардан бас тартпау жатады. Бұл қасиеттер әлеуметтер ортаның
нәтижесінде пайда болып. Бұрынғы ескі дәуірде қазіргі жеткіншек
жастағыларды осы жас қатарына жатқызған, яғни есеудің өзі баланың жасына
ғана тәуелді емес, қоғам дәуірінің талабына да байланысты. Осыған
байланысты жігіт не бойжеткен қыз жасы жөнінде елдер арасында түрлі
аңыз әңгімелер жырлар кең тараған. Ауыз әдебиетінің негізгі тақырыбы жас
өспірімнің батырлығы, жаумен күресе алуы, махаббатқа беріктігі сияқты
қасиеті жатады. Қазіргі дәуірде жас өспірім үлкендердің қатарына толық
жетпегенімен жеткіншек жастағы балалық әдетін қойып яғни бір нәрсеге тез
өкпелеудегі тәртіп бұзудан көбінесе аулақ болады және үлкендермен туған
туысқандарын дұрыс қатнаста болады. Сырттай қарағанда өздерін мәдениетті
ұстайды. Үлкендермен кездескенде алдымен амандасады. Жеткіншек кезенде
жолдастаарымен ойнап, берген тапсырманы ұмытып кетсе, ал жас өспірім
кезде оқуға салмақты қарап, болашақта қандай мамандыққа ие болғысы
келетіні туралы ойлана бастайды. Осының нәтижесінде оқуға деген ынта
жігері бұрынғысынан да өзгереді. Жақсы оқымасы кейін қалаған оқу орнына
түсе алмайтының сезініп сабаққа үнемі қатысуға және тапсырманы дұрыс
орындауға тырысады. Ақыл ой қабілеті дами бастайды, өзінің пікірін
дәлелдей алады. Өзінің жасаған іс әрекетіне талдау жасай алады. Жас
өспірімнің негізгі әрекеті оқу мен еңбек. Еңбектің неше түрлері мен соның
ішінде мектептің жұмысымен айналысады. Жас өспірімнің көпшілігі 11
жылдық мектепте оқыса кей біреулері техникумдарда оқиды. Бұндай оқу
орындарын да оқитын жас өспірім мектептердің жас өспірімдеріне
қарағанда ерте есейеді. Себебі мұнда оқитындардың негізгі мақсаты
белгілі маман иесі болу. Олар осы жөнінде үнемі ойланып өз бетімен туған
туысқандардың көмегісіз өмір сүру, ешкімге бағынышты болғысы келмейді.
Жас өспірім жеткіншекке қарағанда жауапкершілік қасиеті көбейеді.
1. Қоғамдық мәні бар ірі тапсырмаларды орындап осының нәтижесінде өзінің
кім екенің біліп өздерінің жағдайымен де санасуға үйренеді.
2. Жас өспірім мектеп тарапынан жауапты тапсырмаларды орындауға қатысып
және төменгі сыныптарға көмектесіп отырады.
Жас өспірімнің денесінің дамуы жеткіншек жастағыдай бойының тез өсуін
тоқтата бастайды. Бірақ кеудесі, қолы, аяғының бұлшық еттері мойының
өсуі тоқтамайды. Қыздардың бойы 17 жасқа дейін, ұлдардың 18 жасқа дейін
өседі. Егер жеткіншек кезде қыздардың салмағының бойы ұлдардан басым
келсе, ал жоғары сыныпта ұлдар қыздардың бойын қуып жетеді. Жас
өспірімнің физиологиялық дамуы әр организімде әр түрлі жүреді. Жас өспірім
жаста пситхиканың дамуының негізгі ерекшелігі - ашулану, өкпелеу,
баланың жыныс процесінің дамуына байланысты. Психологтар осы жыныс мәселе
жөнінде әр түрлі пікірлерде. Сондықтанда жыныс факторының жас өспірімнің
психикасына тигізетін ықпалы көп.
Азамат деген термин личность деген мағынада қолданылады. Бұл
терминді бастауыш сыныптарға қолдануға болмайды. Сондықтанда бұл ұғым
жеткіншек жастағыларды ерекше тән азамат деген терминнің психология
ғылымындағы өзіндік сипаты ерекше мағнада айтылады. Мысалы: психология
жағынан мүгедектерді немесе өз бетілігі жоқ жағымпаз адамдарды психолог
личность деген ұғымға жатқызбайды. Сондықтанда осы ұғымның азамат
деген термин мен байланыста болады. Яғни өзінің көзқарасы бар, біреудің
нұсқауынсыз шешімге келетін адамды жатқызуға болады. Азамат дегеніміз
қоғам қатнасының жемісі, яғни өз мақсаты қиыншылықты жеңе алуы, берген
уәдесінде тұруы қиын сәттерінде біреуге көмектесуі азаматтық деп
есептелінеді. Азамат деген ұғым адамның жекелігі, яғни әр адамның өзіне
тән ерекшелігі, өзіне тән қасиеттері, әр адамда әр түрлі болады. Себебі
жеке тәрбие мен тұқым қуалаушылық белгілері арқылы беріліп отырады.
Азаматтық қасиетке жас өспірім тек өзі жөнінде ойланып қоймай басқалардың
да яғни ұжымның мүдесін ойлай білуде жатады. Егер тәрбие жұмысының
нашарлығынан жас өспірім өзін көмектесетін жоғары қоятын болса мұндай
оқушыны азамат қатарына жатқызуға болмайды.
Азаматтық белгісінің бір белгісі жас өспірім мінез құлқының және іс
әрекетінің моральдық нормаға сай келуі. моральдық сөзінің мағнасы ұят
немесе ар дегенді білдіреді. Егер бала жастайынан ары ұяты болып өзінің
жеке басын көпшілік алдында өзін жақсы жағынан көрсетіп ой мен пікірінің
дұрыс екенің дәлелдей алса баланың азамат дәрежесіне жеткенінің белгісі.
Осы қасиетінің моральға жас өспірімнің өзбеттілігі. Бұл қасиетке ұмтылу
жеткіншек жастан басталады. Қиыншылықтан бас тартпау қасиеті жақсы дамиды.
Себебі осы жаста еңбек және оқу қиыншылығынан қорықпай алға ұмтылып
мақтаншақтық немесе өзін көрсету деп аталады. Азаматтық қасиетін негізгісі
жас өспірім берген уәдесінде тұрды. Егер жас өспірім біреуді алдап
кеттіп берген уәдесінде тұрмаса бұл азаматтық қасиетке жатпайды. Себбі
біреуді алдап кетсен онда екінші рет ешкім сезбейтін болады. Сондықтанда
жас өспірім уәдесінде тұруы оның азаматтық қатарына қосылғаның белгісі.
Мен деген мағынаны кейбір психологтар адам өзімен өзі тең екенің білу
деп анықтама береді. Жас өспірім айнаның алдыңда өзінің бет әлпетін көріп
мынау мен бе ? деген ойда қалады. Бұл адамның өзінің баға беруінің
қарапайым түрі. Жас өспірім жастағы кейбір қыздар айнадан өзін ажарын
көріп бұрынғысынан өзгергенің сезіп қатты ойланады. Бұл ойлану бет
әлпетінің өзгергенінде емес, өзінің денесінің өзгеше болғанына риза болмай
қапалануы. Мысалға қыздың бойшан келсе, бұны үлкен кемістік деп көпке
дейін уаымдап жүреді, ал ұлдардың бойы тым биік болса, бұл жақсы қасиет
болып саналады. Жас өспірімнің осы туралы ойлануы жас ерекшелігіне тән
қасиет. Өйткені әр бір жас өспірім өзіне дос таңдап өзінен ұнағандармен
жүргісі келеді. Олар өзінің және басқалардың түрінің әдемі болып дамуын
адамның ішкі жан дүниесі әсем деп байлауының белгісі. Бұл жасөспірімнің
жасына талабына түсінігі. Олар өзіне құрбы дос іздеп қана қоймай жұбайлық
өмір жөнінде де ойланады. Осының нәтижесінде өзінің денесін және бет
әлпетінің әдемі болып дамуына күш салады. Жас өспірімнің өзінің мен деген
қасиетін іс әрекетімен мінез құлқымен байланысады. Кішкентай бала кезінде
өз іс әрекетіне баға бере алмайды. Себебі өзі жөнінде бірдене айту
ыңғайсыз деп санайды. Ол әлі жас болғандықтан өз денесін бет әлпетін
және іс әрекетінің болашақта жақсартам деп ойлайды. Жасөспірім өзөзінің
бағалауының мынадай екі тәсілі бар.1) олар өзі туралы алдың ала көздеген
мақсатын жүзеге асырған мен оны салыстырғанда осы мақсаты туралы ойлары
басқалардың қойған бағасы мен дәл келсе оны үлкен жетістіктеп ойлайды,
ал егерде оны мақсаты жөнінде пікірлерді дұрыс емес деп басқа адам баға
берсе жасөспірім бұны көніліне қатты алады.Соның нәтижесінде уаымға
салынуы мүмкін бірақта ол өз қатесін түзеуге тырысады. 2) жас өспірім өзі
жөнінде басқалардың пікірін жинап салыстыру арқылы өзінің жіберген
қателіктерін түсінеді. Мұнадай жағдайда жасөспірімнің достық, жолдастық
деген терминге үлкен мән береді. Мысалы: жасөспірім жиналыста өзінің
досының кемшілігін сынға алмай жасырып қалса оны жақсы қасиет деп
есептейді. Ал үлкен адамдар бұл қасиетті жағымсыз деп жасөспірім ескерту
жасау керек. Алдағы іс әрекетіне мінез құлқына дұрыс көзқараста кеңес беру
керек. мен деген ұғым әр адамда біреу ақ болғаны мен ол тиісті
жағдайда байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы: 1) мен шынында кіммін
? 2) мен өзімді басқа адамдар қалай бағаласын деп ойлар едім ? 3) мен
тілегім бойынша қандай болғым келеді ? 4) мен кеклешекте кім болғым
келеді?
Меннің әр жағдайға байланысты түрлері жөнінде жасөспірім қатты ойланып
іс әрекет үстінде өзін көпшілік алдыңда қандай баға алатының бағалап
және оны басқалардың берген бағасымен салыстырып мен деген қасиетін
одан әрі дамиды. Өйткені адамға өзі ісіне баға беру қиын басқа бір бар
келесі адам біір үшін ойына қызмет ету атқарады, яғни өзінің кемшілігін
басқа адамға қарап бағады. Мен деген қасиет әлеуметтік ортамызда
қалыптасады. Жас өспірім өзіне тән негізгі ерекшелігі оның бұрын болып
келген бірінші меніне екінші менің қосылуы. Екінші мен дегеніміз
оның ойында айтысып отыратын екінші адамның бейнесі. Осы екінші мен
жасөспірімнің өзіне баға беріп, ақыл кеңес беріп отырады. Егер біз үлкен
дауға ұшырасақ жатарда ұйықтай алмай екінші менмен әңгімелесеміз.
Қалай істесем дұрыс болады деген сұраққа жауап іздейміз. Бұны психология
ғылымында үнсіз айтыс деп атайды. Осы айтыстың жас өспірім үшін пайдасы
өте үлкен. Себебі бір істі бастамас бұрын соған талдау жасап, дұрыс па
қате ме соны анықтайды. Үнсіз айтыс арқылы мен деген қасиетін күшті
жағын немесе осал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ____ _________ 2008 ж.
Кафедра меңгерушісі : ____________ Р.Р.Бирюшев
КАППАСОВА ИНДИРА
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Балаларда өзіндік Мен ерекшелігінің қалыптасуына жанұяның әсер
ықпалы.
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы Шоңова.Б.А.
Көкшетау 2008 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Психологияның негізгі бағыт- бағдарындағы Мен концепциясы құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Бастауыш мектеп оқушысының жеке басына тән МЕН қасиеттері... 10
1.2.Жеткіншек жасының дағдарысы – Мен құрылымының
қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.3. Жеткіншектің мен деген қасиеті, үлкендермен қарым – қатынасы
және олардың арасындағы қайшылықтардың пайда болуы
... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4. Жас өспірімнің азаматтылығы және мен деген қасиеті
... ... ... ... ... 24 ІІ Жанұя тәрбиесі туралы ой пікірлерге бағдарлы
шолу ... ... ... ... ...30
2.1.Балада Мен тұжырымының қалыптасуындағы жанұяның
рөлі ... ... 34
2.2. Балада Мен тұжырымын қалыптастырудағы ата-аналардың
түрткілерінен туындайтын кемшіліктер жайында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Жанұядағы ата-ананың балаға деген қарым-қатынасы
... ... ... ... ... ... ..42
2.4. Балаларда өзіндік Мен ерекшелігінің
қалыптасуына жанұяның
әсер ету жолдары мен іс тәжірибелік жұмыстар барысы
... ... ... ... ... ... ... .47
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 66
Қосымша
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі уақытта білімді,әлеуметті және жан-
жақты мобильді,бастамашыл, конструктивті жағдайға қабілетті және әлеуметке
белсенді араласа алатын бала тұлғасын қалыптастыру өзекті мәселе болып
табылады. Ол тұлға өзінің әлеуметтік ұстанымын, құндылығын ,өмірдегі өз
орнын Менін айқындауға құқылы. Яғни осы Мен құндылығын қалыптастыратын
әлеуметтік тұлға құрылады. Мен концепциясының әлеуметтік даму процесінде
Мен құрылымы және жанұялық тәрбие мен қарым қатынас үрдісі маңызды орын
алатындығы белгілі.
Мен концепциясы түсінiгі жайлы түрлі ортақ пікірлер мен ұстанымдар
қалыптасқан. Мысалы шет елдік психология әлеміндегі әдебеттерде Мен
концепциясы индивидтің барлық жиынтығын білдіреді. Өзіндік сана сезім
құрылымы үш компоненттен тұрады: когнитивті,аффективті ( эмоционалды) және
мінез құлықтық.
Сондай- ақ Фрейдтің психодинамикалық бағытындағы теориясында тұлға
құрылымы негізгі үш жағдайдан тұратын концепция енгізді (қосымша1):
1. Ид- латын сөзі, қазақша баламасы ол немесе олар. Фрейд
көзқарасынша ид- қараңғы,заңдылықты түсінбейтін,ережеге бағынбайтын
нәрсе.Ид-тің бағынатын принципі – қанағаттану. Ид - организмдегі
психикалық процестермен соматикалық процедуралар арсындағы байланысты
қасиет.
2. Эго - латын сөзі мен деген мағына. Эго- өз мінез құлқын,қызметін
Ид арқылы алады.Әлеуметтік шынайы бейімділік қажет.Эго- организмнің
атқарушысы.Ол интеллектуалдық процестерді,проблемаларды шешуде
көрінеді.
3. Супер эго латын сөзі супер – жоғары, эго – мен. Тұлға дамуының
соңғы компоненті.
Фрейд көзқарасы бойынша адам организмі супер эго болып тумайды.Оны бала
ата аналармен, мұғалімдермен және басқа да фигуралармен өзара қарым
қатынаста меңгереді.
Мен сөзі психоанализде тұлғаның бір бөлігі немесе оның бір
бөлігінің мінездемесін, адам психикасының өрісін білдіреді.Бұл бөлік
Үстем,. Мен,. Идтан ерекше.
Біздің қоғамымызда жеке адамның алатын орны мен атқаратын
қызметі орасан зор. Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында Адам ресурстарын дамытуға баса назар аудара
отырып, Ана,бала, аға ұрпақ мәселесіне жете көңіл бөлген.
Біздің стратегиямыздың маңызды мәселесі – қоғамның ең бір
әлсіз қорғалған мүшелерінің: балалардың, олардың аналарының және аға
ұрпақтың өмірін лайықты қамтамасыз ету. Мемлекет бұл мәселелелерді
шешу үшін қаражатты аямайтын болады.
Еліміздің өсіп келе жатқан бітімгершілік әлеуметі алдағы уақытта
да мұқият сақталып, дамытыла берілуі тиіс. Жеке адам деп көп жағдайда
дербес, нақты адамды айтады . Өйткені жеке адам қоғамда белгілі бір
жағдайға ие және белгілі бір қоғамдық роль атқарады. Роль жеке адамның
қызметі. Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы
тек айналасындағылармен қарым – қатынас жасау процесінде қалыптасады.
Қоғамнан, әлеуметтен тыс адам өмірінің болуы мүмкін емес. Кез – келген адам
қандай да болмасын белгілі бір топқа кіреді.
Баланың жанұядан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалауының
психикасына әсерін Т.В.Лодкина, А.И.Захаров, В.С.Мухина, З.Матейчик,
Е.О.Смирновалар атап көрсеткен. А.Н.Леонтьев, С.А.Козлова, балаға отбасы
жылулығының ықпалын атап өткен. Жақын адамдардың ықпалын баланың алдымен
сезіп, түйсінуі және сөз түрінде бейнелеуінің маңызын А.В.Запарожец,
А.Д.Кошелева, Е.И.Негнивитцкая және т.б. белгілеген. Жанұя тәрбиесінің
терең эмоциялы сипатын, қаны бір адамдар арасындағы сүйіспеншілік қарым-
қатынасын ата-ана мен баланы жақындатуының маңызын Ю.П.Азарова,
И.В.Гребинников, Т.А.Маркова, А.Г.Харчев т.б. белгілеген.
Жеке тұлғаның әлеуметтену барысында жанұядағы
әдеттердің, дәстүрлердің, ғұрыптардың мәнін зерттейтін қазақстандық
философтардың жұмыстарын атап көрсету керек Қ.Нұрланова. Ж.Қ.Қаракөзова.
Р.М.Мустафина, М.Ш.Хасанов және басқалар Ж.Қ.Қаракөзова мен М.Ш.Хасанов
жанұя үшін бала туу, үйлену, өлім сияқты оқиғалардың маңыздылығын
атайды.. Авторлардың ойынша, некеге тұрғаннан кейін ... өмірдің
үйлесімдік кезеңі басталады.
Қазақтардың ХІХ ғасырдағы жанұядағы әдет – ғұрыптардың діни
аспектілерін зерттей келе, Р.М.Мустафина жанұя патриархалдық және
жанұя-тұрмыстық дәстүрлерді сақтаушы болып табылады деген қорытынды
жасады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу-ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті ашық көрсетілген. Қазақстан 2030 бағдарламасында
балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керек екендігі айтылды.
Сонымен бірге, жанұя туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында
әрбір жанұяға өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Сөйтіп, жанұяның әуел бастан-ақ өзіне тән киелі міндетін орындау
қажеттілігі бекімделе түсті.Яғни,баланы жеке тұлға етіп қалыптастырудағы
Мен тұжырымын бекітудегі – негізгі күш – жанұя.
Ол жеке тұлғалық Мен компонентімен негізделеді.Сондықтан да диплом
жұмысымдағы зерттелетін мәселе - МЕН ұғымын жан жақты қарастыру
және жанұяның ықпалы жайында болғандықтан МЕН тұжырымдамасына
қысқаша тоқталғанды жөн көрдім.
Мен тұжырымдамасы (Концепция – Я) - әркімнің өзін басқалардан
ажырата алуынан көрінетін,өзінің жеке тұлға екенін білдіретін ұғым.Мендік
қасиет іс әрекет пен адамның айналамен қарым қатынас жасауы барысында
қалыптасып отырады.Адамның өз менін айыра алуы - тұлғалық қасиеттің
өзекті белгісі. Мен тұжырымдамасы – адамның өзі туралы түсініктерінің
жүйесі;ол басқа адамдармен өзара әрекеттестігін осы жүйеге негіздеп құрады
және өзіне -өзі сол тұрғыдан қарайды.
Осы жағдайларға байланысты оны одан әрі тереңірек түсініп, зерттеу
мақсатында дипломдық жұмысымның тақырыбын Балаларда өзіндік Мен
ерекшелігінің қалыптасуына жанұяның әсер ықпалы - деп алдым.
Мақсаты:Баланың Мен ерекшелігінің оқыту мен тәрбие үрдісінде
қалыптасуында жанұя мен педагогтардың іс әрекетін жетілдіру.
Міндеттері:
1. Баламен психологиялық үйлесімді байланыс құрып, жағымды Мен
қалыптастыруға ықпал тигізу.
2. Мен тұжырымының өзіндік тәжірибесін жан- жақты талдап және барлық
танымал әдістердің психологиялық механизмдерін түсіну.
3. Жанұяға жас өспірім мен жеткіншек тәрбиесінің тиімді
жолдарын ұсыну.
Зерттеу нысаны: Жанұяда тәрбиеленуші жеткіншектер мен жасөспірімдер.
Зерттеу пәні: Жеткіншек пен жас өспірімдік кезеңдегі Мен ұғымының
қалыптасу барысы
Ғылыми болжам: егер жанұя тәрбиесінде жеке тұлға болып қалыптасып
келе жатқан жеткіншек пен жасөспірімнің тұлғалық ерекшелігімен санаса
отырып, тәрбие беру үрдісін педагогикалық және психологиялық тиімді
жолдарын пайдалана білсе,онда біз болашақта әлеуметтік ортаға тез бейімделе
алатын, жан- жақты, өзінің әлеуметтік құнылылқтары бар тұлға дамыта аламыз.
Зерттеу әдістері: Байқау,бақылау, диагностикалық зерттеу, коррекциялық
сабақтар мен жаттығулар, тест, сауалнамалар.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады. Кіріспеде мәселенің мақсаты,
міндеттері, ғылыми болжамы көрсетілген. Бірінші бөлімде Мен тұжырымы
жайлы қалыптасқан ой пікірлер көрсетілген. Екінші бөлімде жанұя
тәрбиесінің ықпалы болса ал, қорытындыда ғылыми болжамның дәлелдену,
әдебиеттер тізімі беріліп, қосымшада тәжірибелік бөлімде қамтылған түрлі
сызбалар мен кестелер берілген.
І. Психологияның негізгі бағыт- бағдарындағы Мен концепциясы құрылымы:
1. Мен - Басқа жүйесіндегі арақатынас.Ортақтасу барысында пайда
болатын тұлғааралық қатынастарды танып білу, адамдардың бір- бірін
тану мен түсіну механизмін зерттеу,олардың ортақ қызметін ұйымдастыру
тәсілін анықтау,бір адамның екінші адамға ықпал етуінің жолдары мен
мүмкіндіктерін айқындау.
2. Топ- Мен - жүйесіндегі арақатынас.Әртүрлі әлеуметтік жағдайлардың
адамның мінез құлқы мен тұлғалық ерекшеліктеріне ықпал етуін
зерттеу.Адамның әлеуметтік ұстанымдары ,әлеуметтік көзқарастары, топ
және қоғам адамның тұлғасын қандай жолдармен қалыптастырады және
өзгертеді.Әлеуметтену- даму барысында әлеуметтік
құндылықтарды,нормаларды әр адамның өз бойына сіңіру үрдісі.
3. Мен- Топ - жүйесіндегі арақатынас.Жеке адамның әлеуметтік
жағдайларға,қоршаған ортаға жасаған белсенді ықпалы.Әрбір адам- өз
өмірінің,өз әлеуметтік байланыстарының қожасы,басқа адамдармен қарым-
қатынастағы рөлдері мен орындарының жасаушысы ретінде қарастырылады.
4. Ортақтасу барысында пайда болатын тұлғааралық қатынастарды танып білу,
адамдардың бір- бірін тану мен түсіну механизмін зерттеу,олардың
ортақ қызметін ұйымдастыру тәсілін анықтау,бір адамның екінші адамға
ықпал етуінің жолдары мен мүмкіндіктерін айқындау.
5. Ортақтасу барысында пайда болатын тұлғааралық қатынастарды танып білу,
адамдардың бір- бірін тану мен түсіну механизмін зерттеу,олардың
ортақ қызметін ұйымдастыру тәсілін анықтау,бір адамның екінші адамға
ықпал етуінің жолдары мен мүмкіндіктерін айқындау.
Мен сөзі психоанализде тұлғаның бір бөлігі немесе оның бір
бөлігінің мінездемесін, адам психикасының өрісін білдіретінiн байқадық.Яғни
Мен тұжырымдамасы - әркімнің өзін басқалардан ажырата алуынан
көрінетін,өзінің жеке тұлға екенін білдіретін ұғым.Мендік қасиет іс әрекет
пен адамның айналамен қарым қатынас жасауы барысында қалыптасып
отырады.Адамның өз менін айыра алуы - тұлғалық қасиеттің өзекті белгісі.
Мен тұжырымдамасы – адамның өзі туралы түсініктерінің жүйесі;ол басқа
адамдармен өзара әрекеттестігін осы жүйеге негіздеп құрады және өзіне -өзі
сол тұрғыдан қарайды.
1.1. Бастауыш мектеп оқушысының жеке басына тән МЕН қасиеттері.
Жеке бас ұғымына мен деген сөз кіреді. Бала алғашқы сыныпқа келген
соң өз құрбыларын білгісі келеді. Егер бала өзін басқарудан жоғары
сезінсе мұндай баланы мақтаншақ деп атайды. Керісінше өзі жөніндегі бағасы
төмен болып келсе басқаларға көмек көрсеткісі келіп тұрса ондай баланы
кішіпейіл деп атайды. Бастауыш мектеп оқушысы өзінің ісіне немесе
мінезіне әлі сын көзбен қарай алмағандықтан өзін өзі бағалауы жоғары
дәрежеде емес. Бұл жастағы балалар өте сыпайы ақ көніл болып келеді.
Бастауыш мектеп оқушысы жеке басына тән қасиеттер сондай ақ ерік жігері
қандай ашуланшанғышына әлде сабырлы ма әсемдікті ажыратудағы талғамы
қандай және құрбы құрдастарымен қарым – қатнасы қандай осы жөнінде
анықтап алу қажет. Ол үшін мөлшер ұғымын түсініп алу қажет. Мөлшер деп
балаға қойылатын талапты айтады. Бала мектепке келмей тұрып нені істеуге
болатының не болмайтының жақсы біледі. Мектептен келгеннен кейін
бұрын орындап көрмеген міндеттерді игере білуі тиіс. Мысалы: Сабаққа
кешігіп немесе тапсырманы орындамай келуге болмайды. Онда мұғалім мен
құрбылары алдыңда ұялу қасиеті оянады. Сол сияқты мектепке таза киініп
келмесе немесе тәртіп бұзса , бұл норманы бұзу болып есептеледі.
Бастауыш мектер оқушысы үшін бұл нормаларға бағыну өте қиын. Ол біртіндеп
үйренеді. Бастауыш мектеп оқушысының мінезіне қиыншылыққа төзімділігі
берген үәдесінде тұра алуы өзгелерге сүйкімді көрінеді. Бір нәрсеге әуес
қоюшылығы жатады. Қыздар мен ұлдардың мінезі бірдей болып келмейді.
Мысалы: Табандылық, айтқанынан қайтпау, қиыншылыққа төзу ұл балаларда көп
кездеседі, ал қыздарға тән қасиет басқаларға сыпайы біреуге көмек
жасағысы келіп тұрғанымен анықталады. Мұндай болып келуі тәрбиеге және
қандай жынысқа жататынына байланысты. Бастауыш мектеп оқушысының негізгі
қасиетті: әуес қой, ақ көніл, өзгелерге көмек бергісі келіп тұрады және
бұл жастағы балалар не деген сұрақтың орнына ол неліктен деген сұрақты
көп қояды. Сұрақты бұлай қоюдың үлкен маңызы бар, өйткені ол нәрсенің сырын
да, себебін де түсінгісі келеді. Бұл жастағы оқушыға ашуланшақтық
қасиет тән. Баланы үйдің ішіндегілер көп еркелетеді онда ол болмашы нәрсеге
тез ашуланып айғай салып жылайды. Егер көптеген жағдайда 4 – 5 деген баға
алса құрбыларының көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды.Ерік жігер
қасиеттері қалыптасқанымен кейде өзін өзі меңгере алмай қалады.Яғни,
импульсивтік іс әрекет жасайды. Импульстік іс әрекет дегеніміз – ойланбай
не болса соған қызып бірдеңені бүлдіріп алуды айтады.Бұл жағдай баланың
тәртіпсіздігігінен емес өзін-өзі меңгере алмаушылықтан болып келеді.
Бастауыш мектеп оқушысында әсемдікті ажырату қасиеті жақсы дамыған. Бұл
қасиетке сурет салу, ән айту, музыка тыңдау арқылы іс әрекеттер
жатады.Әрекеттердің бұл түрлері бала қолының шеберлігін музыканы естіп
оны ажырата алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар 2-3 -нші сынып балалар
көркем әдеби шығармаларды оқып табиғаттану пәндері арқылы сұлулықты
түсінеді. Әр түрлі мәдени хабарлар арқылы әсемдікті жаман істерден
ажыратады. Бұл жастағы оқушының құрбыларымен қарым – қатынас әр түрлі
болып келеді. 1 -нші сыныпта олар бір – біріне көмектесуді білмейді, тек
мұғалімнің көмегімен бұл қасиеттер біртіндеп жойылып өз ара достаса
бастайды және бір біріне бауыр басып мейірімді болып келеді. Мектепке
жаңа келген бала сыныптағы құрбыларымен қарым-қатынас жасау нәтижесінде
психикалық қасиеттері жақсы дамып жетіледі. Мектептегі жаңа жағдайға
үйрене алғандықтан бала сабақ үстінде мынадай қиыншылықтарға кездеседі.
Біріншіден, бала мектептегі жағдайға бейімделе алмайды, яғни белгілі бір
уақытта тұрып, белгілі бір ұйқыға жатуға, сабаққа кешігіп келмеуге және
сабақ үстінде үндемей тыныш отыруға үйрене алмайды. Осының нәтижесінде бала
психологиясы тез шаршайды, екiншiден мұғалім және құрбы құрдастарымен қалай
қарым-қатнас жасауды білмейді. Мұғалімнен түсінбеген нәрсесін сұрауға
ұялады. Қасында бірге отырған оқушымен ойнауға болама және сыр айтуға
болама, яғни қалай қарым-қатнас жасауды түсінбейді. Бірақ бұл қысқа
уақытқа созылады. Сонымен қатар бала сабаққа барғанына мәз болып әке
шешесіне еркелеп үлкен бір қызмет атқарып жүргендей өзіне ерекшге көніл
бөлуді талап етеді. Осы жағдай да әке шеше оны көп еркелетпесе баланы
сабақты одан әрі оқуына қиыншылықтарды өз бетімен шешуге ықпал тигізеді.
Ушiншiден бірінші сыныпқа қойылатын талаптар өте жеңіл болып келеді,
сондықтан бала жалығып кетуі мүмкін. Егер мұғалім оқуды қызықты
ұйымдастырса баланың оқуға деген қызығушылығы артады. Ал егер тапсырманы
қиындатып жіберсе бала бұны орындай алмаймын деп нем құрайлық танытады. Осы
3 түрлі қиыншылық бала психикасына кері әсер етпес үшін мұғалім көп ізденіп
жұмыстар жүргізу керек.
Оқушыға жасалатын психологиялық мінездеменің құрастыру үлгісі.
1. Оқушы туралы мағлұмат:
а) Оқушының толық аты – жөні, туған жылы, айы, күні, сыныбы, мектебі,
тұратын мекені.
ә) Тұрмыс жағдайы, отбасы құрамы, оқушының күн тәртібі, денсаулығы, және
бұрынғы сыныптағы қазіргі сабақ үлгерімі.
2. Оқушыға мінездеме:
а) Сабақ үлгерімі
ә) Оқушының сабаққа және жеке пәндерге ынтасы.
Б) Сабақта және сабақтан тыс кездегі тәртібі.
3. Оқушының психикалық дамуы.
А) Ой өрісінің даму деңгейі
ә) Оқуға зейінділігі, оның тұрақтылығы, алаңдаушылығы, көлемі,
бөлінілушілігі.
Б) Оқу материалдарының есінде қалдыру тәсілдері.
В) Оқу материалына байланысты оқушы қиялының дамуы
Г) Сөйлеу жүйесі оқушының тапқырлығы және алғырлығы
Д) Оқушының өзіндік темпераментті мінезі, оқуға ынтасы мен ықыласы мен
бейімділігі.
Е) Оқушының құрбыларымен арасындағы беделі.
4) Оқушының қоғам жұмысына қатысы.
А) Үйірме жұмысына қатысу.
ә) Қоғамдық пайдалы еңбекке және үй шаруашылығына қолғабыс етуі.
5. Оқушыға қатысты мінездеме берушінің ұсыныс пікірлерімен тіліктері.
1.2.Жеткіншек жасының дағдарысы – Мен құрылымының қалыптасуы.
Жеткіншекте Мен құрылымының қалыптасу компоненттері төмендегідей:
- жеткіншек дағдарысы, жеткіншек жасының дағдарысы мәселесін шет ел
және кеңес психологиясында зерттеу;
- жеткіншек жасына өтудің анатомиялық – физиологиялық және
технологиялық алғы шарттары;
- жеткіншектердің ақыл – ой, физикалық, әлеуметтік дамуындағы дара
және жыныстық айырмашылықтар;
- ересектік сезімі жеткіншектік жастың негізгі психологиялық
құрылымы ;
- жеткіншек жасындағы жетекші іс - әрекет, құрбы – құрдастар ұжымы
және ондағы өзара әрекет қоғамның ересек мүшелерінің
қатынастарын үлгілеуі ретінде;
- жасөспірімдердегі достық, оның даму ерекшеліктері, ересектермен
өзара қатынастың жаңа типінің қалыптасуы;
- жеткіншектердің оқу іс - әрекеті;
- танымдық, қоғамдық қызығулардың, мінез – құлық мотивінің
қалыптасуы;
- оқу әрекетіне деген таңдамалы қатынас.
- кәсіби бағдарлану мәселесі – сияқты жағдайлар Мен ерекшелігінің
қалыптасуындағы басты факторлар болып табылады.
- Еңбек іс - әрекеті, оның жасөспірімнің жеке басының қалыптасуындағы
рольі. Аффектілік – қажеттіліктер сферасының дамуы. Қарым–қатынастағы
қажеттіліктердің, өзін танытудың, мойындатудың өршуі. Мінездің даму
сипаты, еріктің дамуы, өзін тәрбиелеуге, өзін жетілдіруге ұмтылуы.
Сезімдердің дамуы. Мотивациялық сфералардың құрылымдардың
қалыптасуы.
Жеткіншектің жеке басының қалыптасуы. Өнегелік сенімдер, олардың
қалыптасуы. Негативті ішкі ыңғайлану, оның пайда болу себептері. Сана –
сезімдердің дамуының басталуы, оның негізгі заңдылықтары. Талпыну деңгейі.
Жеткіншек жасына өтудің алғы шарттары.
1. Жеткіншек жастағыларды Қиын және ауысу жастағылар деп атайды.
Жеткіншек басқа жастағыларға қарағанда педагогикалық психология мен
әдебиеттерде негізгі тақырып болып есептеледі. Себебі бұл кезенде
жеткіншектің психикалық даму ерекшелігі басқаларға қарағанда өзгеше
болады. Жеткіншек жастағылар барлық нәрсені өз бетімен орындап үлкен
адамдардың қамқорлығы мен ақыл кеңесін тыңдағысы келмейді. Бастауыш
сыныптағы үйге берілген тапсырманы тез жаттап алатын болса, жеткіншек
жасында үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті етіп айтуға тырысады.
Кейбір жеткіншектер үлкен адамдар мен қарым қатнастарда болғанда
мейірімді сыпайы келсе, кейбіреулері өрескел түрде тәртіп бұзуға
бейімделеді. Жеткіншек бәрін өзім істей аламын, сендер мені әлі бала
деп ойлайсындар деп назарылық білдірсе, соның өзінде қолынан әліде көп
нәрселер келе бермейді. Ересек сияқты жұмыс істегісі келгенмен солардай
істей алмайлды, яғни жеткіншек істі игеру жағынан бала да ал талап қою
жағынан ересек . Жеткіншектің осы сияқты қасиеті қазіргі заман да да
өткен дәуірдің жеткіншектеріне бірдей. Мұнымен қатар бүгінгі заманның
жеткіншектері үлкен адамның талабына оңай көңбейді. Себебі 1-ші қазіргі
кезде оқушының көпшілігі үлкендерді тыңдамайды, ал өткен дәуірде бала
кішкентай кезінен материалдық игіліктерін өндіруге, яғни мал бағуға отын,
шөп шабуға көмектеседі. Ал қазіргі жеткіншектің ата-аналары оқу
тапсырмасының орындай алмайды деп жұмыстан босатады. 2-ден өткен дәуірге
қарағанда қазіргі кездегі жеткіншек телефондар, компютерлер, интернет
арқылы ересектерге арналған хабарларды естіп филімдерді көріп, соларға
еліктейді. 3-ден қалалық жерде жеткіншек өз құрбыларымен немесе үлкен
балалармен бірге жаман ортаға көп кездеседі. Жеткіншекті бала кезде
ересек кезенге ауысуы психологияда жаңа сапа деп атайды. Осыған ауысуының
себебі жеткіншектің психологиялық өзгешілікке ұшырағаннан үлкендер
жеткіншектерді бала деп, ал жеткіншектер өздерін үлкенмін деп есептейді.
Жеткіншектердің үлкен болуға тырысатын қасиеті олардың көмегінен және
күні-түні ақыл айтудан босануға тырысады. Олар фантастикалық кітап оқып,
компютер ойындарын ойнап, солардың кейіпкерлеріне еліктейді. Түннің
ортасына дейін кино көріп, кітап оқып сабақтан қалып қоюы жиi кездеседі.
Жеткіншектер арасында радио телефон мен интернет технологиясымен
әуестенушілік көптеп кездеседі. Олар радио қабылдағыш , магнитофон
техникаларды жөндеп, қайтып құрастыра алады. Бұл жаста кейбір балалық
қылықтарда кездеседі. Мысалы: қыздардың шашың тартып, мазалау, мектепте
жүгіру, бірақ олар таныс емес үлкен адамның алдында өзін мәдениетті
ұстауға тырысады. Жеткіншектерді тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп
сипаттайды. Себебі: 1. Бұрынғы кездегі психикасы мінез құлқы өзгеріп соның
негізінде жаңа қасиеттер пайда болады.
2. Жаңа қасиеттер пайда болу нәтижесінен бала қиналысқа ұшырайды, яғни
тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды. Мұндай өзгешеліктерді психологтар әртүрлі
дәрежеді тұжырымдарды. XIX ғасырдың бас кезінде психолог З. Фрейд
жеткіншектің үлкендердің қамқорлығына көнбейтіндігін өзін бәрін
орындаймын дейтін қасиеттін пайда болу қызығушылығы дейді. Бұл пікірге
кейбір психологтар қарсы шықты. Олар мынадай тұжырым жасайды: жеткіншектің
тәрбиеге келмеуі уақытша нәрсе қоғамдық ортаның жеткіншекті тәрбиелеуде
ролі үлкен. Қоғам дамуының ерекшелігіне қарай жастарға қойылатын талапта
өзгеріп отырады. Сол талапқа сай жеткіншек кішкентай жасынан бастап
үлкен жасқа өтер де қоғамдағы жағдай оған түрлі әсер етеді. Уақытына
келіспеушілікпен күресу мектептегі және үй тәрбиесіндегі үй жұмысқа
байланысты. Егер тәрбие немесе оқу жұмысы қызықты ұымдастырылмаса, олар
жаман әдеттерден аулақ болып осы қиын жас кезенінен жаман қасиетерді
бойына сіңірмей саналы азамат болып өседі.
Жеткіншек жасында дене және физиологиялық жағынан бала үлкен
өзгерістерге ұшырайды, яғни бастауыш сыныпта бала денесі белгілі бір
мөлшерде ақырындап өсетін болса, жеткіншек кезде өте тез өседі. Мұндай
өсу 11-16 жасқа дейін созылады да. одан кейін баяулап қалады. Қыздың
денесінің өсуі 13 жаста кездеседі. Бұл кезде сүйектері нығайып бұлшық
еттері күшейеді. Осының нәтижесінде 13 жастағы қыз шешесімен қарайлас.
Ал 15 жаста дене күші әкесімен қарайлас болады. Бірақта жеткіншектің дене
құрылысы әліде толық жетілмейді, себебі дене мүшелері бір келкі
дамымайды. Мысалы: аяқтары, қолы, белі мойыны тез өседі де кеудесінің өсуі
ақырындап қалады. Осының нәтижесінде дене пропорциясы сәйкес келмейді.
Сонымен қатар жеткіншектің қан айналу системасы үлкен өзгеріске
ұшырайды. Жүрегінің көлемі тез өсіп салмағы артады. Артериялық қан
айналымының диаметірі баяу дамиды. Осының нәтижесінде жүректе қан көп
айналады. Артерия қан тамырының диаметірі кішкентай болғандықтан
жеткіншек қанының қысымы көбейеді. Осының нәтижесінде жеткіншектің нерв
қызметі бұзылып ол ашуланшақ, ыза қор болады. Сондықтан да бұл
жағдайда дене шынықтыру сабағы көп жүргізілу тиіс. Жеткіншектің жыныстық
даму системасы жағынан үлкен өзгеріске ұшырайды. Жыныс гормондары
бездерінің жұмысы жақсы дамиды. Қыздар 12-13 жаста, ұлдар 13-14 жаста
жыныстық жағынан жетіледі. Жыныс бездері ішкі және сыртқы секреция
бездерімен тығыз байланысты. Кейбір утопиялық психологтар бұл жастың өзіне
тән ерекшелік , яғни тәрбиеге көнгісі келмейтінің жыныс өміріне
жеткіншектің даяр болуынан деп дәлелдейді. Бұл қате пікір, бірақта
жеткіншектің дамуына жыныс факторлары ықпал тигізеді. Жыныстық өмірде
даяр болуды жер бетіндегі ауа райының өзгешелігімен және ұлттық
этнографиямен байланысты болады. Оңтүстік елдің қыздарымен ұлдары жыныс
жағынан солтүстік балаларға қарағанда ерте жетіледі.
Ми қабығы клеткаларының тітіркендіргіштерге үлкен әсер береді. Соның
нәтижесінде жеткіншек тез қуанады, тез ренжиді. Жалпы алғанда
жеткіншектің дене құрылысымен физиологиялық ерекшелігі көптеген
өзгерістерге ұшырайды. Бірақта бұлардың тәртіп бұзуға немесе үлкендердің
сөзің тыңдамауға әсер ететін ешқандай фактор жоқ. Жеткіншектің өміріне
әлеуметтік фактор және биологиялық фактор әсер етеді. Бұл екі процесс
бір бірімен тығыз байлданысты. XX ғасырдың бас кезінде Америка психологы
Холи және француз психологы З. Фрейд биогенетикалық универсиализм деген
ұғымын енгізеді. Бұл термин бойынша жеткіншектің өзіне тән психикалық
ерекшеліктері ата тегінен берілген қасиет дейді. Сондықтанда осы
заңдылықтың кейбір жақтары жеткіңшектің мінез құлқына әсер етеді деген.
Бұл пікірді дәлелдеу үшін АҚШ антрополоктары Мит және Бинедет үнді
елінің бір тайпасына барып, сонда тұрып жеткіншектерді зерттеген. Зерттеу
барысында тек бақылау әдісі қолданылды. Соның нәтижесінде олар мынадай
қорытындыға келді. Тайпадағы өмір сүретін 11-16 жастағы балаларда дамыған
біздің елдің жеткіншектерге тән ұнамсыз әдет ғұрыптардың бірде бір
кездеспейді. Ал қыздардың жыныс жағынан есейгені олардың мінез құлқынан
байқай алмайсын. Зерттеудің тұжырымдамасы сондай үлкен жаңалық еңгізген
жоқ. Себебі қазақ елінің алатын болсақ жеткіншектер тәрбиесі жөнінде
бұрынғы ата бабаларымыз оларды жастайынан еңбекке араластырып
жеткіншектің мінез құлқында пайда болған өзгерістерге биологиялық
факторлар ғана емес әлеуметтік фактор да әсе етеді.
1.3. Жеткіншектің мен деген қасиеті, үлкендермен қарым – қатынасы және
олардың арасындағы қайшылықтардың пайда болуы.
Жеткіншектің өзін үлкен сезіну себебінен жеткіншек дағдарысқа
ұшырайды. Дағдарыс дегеніміз сөздің мағынасы жеткіншек қиын жағдайда тап
болған кезде одан қалай шығуды білмейді. Психолог Ковалев дағдарыс кезені
жеткіншектердің үлкендермен қарым – қатнасының бұзылуынан пайда болады
дейді. Яғни жеткіншектің үлкендермен қарым – қатынасы жақсы болса онда
олар дағдарысқа ұшырамайды. Бұл пікірді басқа психологтар дұрыс емес
дейді. Себебі:
1. Дағдарысқа ұшырайтын үлкен емес жеткіншектің өзі.
2. Дағдарыс үлкендердің оған қатнасына риза болмаудан пайда болады.
Сондықтанда дағдарыс кезені 11-16 жас аралығында болады. Қорытындысында
жеткіншек өзінің үлкейгенің өзінің қойған талаптарын орындалуын сұрайды.
Қыздар киім киюіне, өздерін күтеді. Ұл бала тиісті міндеттерді өз бетімен
орындағысы келеді. Бұған үлкен туысқандар қарсы шығады. Себебі үлкен оны
бала деп есептегендіктен бір нәрсеге ұрынып қалады деп ойлайды. Егер
осындай қарым – қатынас ұзаққа созылатын болса, жеткіншек ызаланып
ерегiсуге, үлкен не айтса да соны орындауға тырысады. Екі арадағы
қатынасты кім женеді деген сұраққа жеткіншектің талабы жаңа болғандықтан
жеткіншек женеді деуге болады. Себебі диалектиканың заңы бойынша жаңа
нәрсе екені біледі. Жеткіншек үлкен адамдармен қарсыласып оның сөзін
тыңдамайды. Үлкендер оны тәртіпке шақыру үшін жазалауды мүмкін. Бірақ
осыған жеткіншектің кейбіреулері көнбейді. Аяғында үлкендер шаршап сенің
айтқаның болсын деген жағдайда кездеседі. Бұндай жағдайды Неміс психологы
Левин ойлық бөгет деп атайды. Себебі жеткіншек пен үлкендер арасында
түсініспеушілік кедергі болған соң үлкендердің сөзін тыңдамайды. Соның
нәтижесінде жан – жалға апарып соғады. Жалпы алғанда жеткіншектің
үлкендерге қоятын талабының бүкілін қате деуге болмайды. Себебі :
1. Үкендер өздерінің өмір баянын мысалга келтіріп біз жас кезімізде
мынадай болып едік деген тағыда басқа себептерін айтады. Өзі жеткіншек
кезде қалай бола баласында сондай болуы тиіс деген қате пікір ойлайды,
себебі үлкендердің жас кезендерімен қазіргі жеткіншектің талаптары бірдей
емес.
2. Бір кісінің үйренген қиыншылықты жеңуге қолданған тәсілдері әр түрлі.
Егер біреулер өзгені қолданған амал тәсілдерін. Бұл сол адам сияқты
істесе оның өмір сүру жағдайы жеңіл болып өмірдің қиыншылығын
түсінбейді. Жеткіншектің мен деген қасиеті өзінің кім екенін біліп өз
күшіне сеніп өз мүмкіншілігін дұрыс бағалауға пайдасын тигізеді. Мұны
психологияда өзін өзін бағалай алуын сапаның өзіне тән қасиеті деп атайды.
Яғни жеткіншек өзінің мүмкіншіліктерін дұрыс бағалап өзгелермен қарым –
қатынас жасауға үйренеді. Қандай әрекеті жақсы-жаман екенің ажыратады.
Жеткіншек кездегі қажеттліктің бір түрі өзін - өзі білгісі келуi.
Қажеттіліктің бұл түрінің пайда болу үлкендердің немесе құрбылардың
жеткіншекке қоятын талабы қате мен дұрыс па соны білуге арналады. Өз
қолынан бір нәрсенің келетінiн не келмейтінін білуге ұмтылады. Яғни
өзін-өзі бағалап қандай нәрсеге қабілетті екенін анықтайды. Өзін
үлкендердің қатарына қосқысы келгендіктен мінезінің іс-әрекетінің жаман
жақтарын одан әрі дамытып басқалардың алдыңда жақсы көрінгісі келеді.
Жеткіншек үлкен адам болуға асығатын себебінің бірі өзінің кемшілік
жақтарын байқай алуы. Өзінің қатесіне талдау жасап оны жоюға тырысады.
Себебі достары мен үлкендер арасында жақсы көрініп және өзіне ұнайтын
нағыз сырлас дос табу. Жеткіншектің идеалы әр түрлі болады. Көркем
әдебиеттегі кейіпкерлер өзінің жақсы білетін, жақсы көрінетін адамы
болуы мүмкін. Егер идеалы кейіпкерлер болса, бір ғана кеіпкерлердің емес
жинақты бейне түрінде жүзеге асады. Еліктейтін бейне өзінің ұнататын
адамы болса, сол сияқты сөйлеп, сол сияқты жұмыс істеуге
тырысады.Жеткіншектің өзін бағалай алуы әр түрлі болып келеді, өзінің
мүмкіншілігін объекті түрде бағалай алмайтынды мақтаншақ деп атайды.
Бірақта бұл қасиет біртіндеп жойыла бастайды. Құрбылары мен әңгіме пікір
таласу арқылы не нәрсенің жаман, не жақсы екенін үйретеді. Қорытындылай
келе жеткіншектің өз мүмкіншіліктерін бағалай алуына тәрбие және оқыту
жұмысы көп әсерін тигізеді.
Есею және үлкендердің ісіне талаптану. Жеткіншек
үлкендердің талабына көп жағдайда көнбейді, себебі өзі үлкен кісі
болғысы келеді. Осы мақсатқа жету үшін жеткіншек үлкен ісіне талдау
жасап үлкен адамдардың несі ұнайды несі ұнамайды сол жөнінде ойланады.
Ондай жағдай болмағанда өзінің үлкен болу мақсатына жете алмайтының
түсінеді. Қазіргі заман жеткіншектің есеуімен өткен дәуірдегі
жеткіншектің есеуі арасында үлкен айырмашылық бар. Өткен заманның
жеткіншектері атқа мініп үлкендерге қосылып серілік құрса, ал қазіргі
заман жеткіншектері бұндай нәрсені есею деген ұғымға жатқызбайды.
Жеткіншек жастағы ұлдар есею деген ұғымды былай түсінеді: қалалық жердегі
жеткіншектер жеткіншектер ұялмай үлкендердің көзінше темекі тартып
немесе карта ойнағанды есейгендіктiн белгісі деп санайды. Бұл есеюдің
мағынасы дұрыс түсінбеуден болады. Жеткіншектің көпшілігі есеюдің бұл
түрінің жаман екенін түсініп пайдалы істермен айналысуға тырысады. Өзін
болашақтағы қиындықтарды өзі жеңуге даярлап есею терминін екі мағынада
түсінеді. Біреулері болашақта ірі қайраткер болсам екен деп армандап,
былай түсінедіреді есеюі деген білімді ақылды азамат деп ойлайды.
Физикалық күштің мықты және шыдамды болуын айтады. Жеткіншектің кейбір
тобы есею деген мағынасын фантастикалық кітаптардан, кинодағы
кейіпкерлермен және ғылым мен техникалық ғажайыптарын білсем деп
армандайды. Мұндай жеткіншектердің компютерлер, интернеттер туралы
білімдері болашақта оларға көп көмегін тигізетін психологтар дәлелдеп
отыр. Жеткіншектің кейбіреуі өзіне аспаптар жасау үшін құрал саймандар
сатып алып өз шеберханаларын ашып жатады. Жеткіншектің қыздардың есеюі әр
түрлі болып келді. Олардың талғамына байланысты. Сәнді киініп өзгелерге
ұнауды негізгі мақсат етіп санайды. Музыкалық аспаптарда ойнайды. Атақты
әнші, бишілердің өнеріне еліктегендi ұнатады. Тәтті, дәмдi тамақ істеу
түрлі киім киюіне, бояну, шашын тарау есейгендіктін белгісі деп санайды.
Қорыта келгенде жеткіншектер үлкендердің ісіне еліктеп сол кісілердей
болуға тырысады.
Жеткіншектің құрбыларымен қарым – қатынасы.
Жеткіншектің үлкендердің қамқорлығынан құтылғысы келуі өз құрбылары мен
қарым – қатынас жасап достар табуға итермелейді. Жеткіншек 1 жасқа дейін
өзінің алға қойған мақсат тілегін ата аналарына айтып келсе, енді ол
өзінің ішкі сырын тек жақсы досына айтады. Себебі жеткіншектің мұның
қойылымын туысқандарынан көрі жақын досы жақсы түсінеді. Бірақта кейбір
жеткіншектер мысалы, ұл балалар әкесімен,қыздар анасы мен жақсы қарым –
қатынаста болады. Достық қарым – қатынас болса, ал басқа баламен жолдастық
қарым – қатынас болады. Достық қарым – қатынас бірнеше жағдайда болады.
Жеткіншектің достарының ішінен өзінің ішкі сырын айтатын нағыз жақын
достары болады. Бұндай достардың с1-2 баладан аспайды. Әлеуметтік
психологияда микро топ деп атайды. Достық қатынас екі жақты процесс:
Жеткіншек кім болса сонымен дос болады. Дос болу үшін оның құрбысын ұнату
тиіс. Жеткіншеншек біреумен достасқанда уақытын бос өткізбек үшін ғана
достаспайды. Одан бірдене үйреніп мәдени байлығын дамытқысы келеді.
Жеткіншектер арасында беделді біреуге ақыл айтқысы келіп тұратындарда
кездеседі. Мұндай жеткіншек мысалы, екі бала ренжіссе кім кіналі соны
анықтайтын роль атқарады. Мұндай жеткіншекті лидер деп атайды. Жеткіншектің
арасында моральдық кодекс топ деген топ кездеседі. Яғни жеткіншек
досының ұнамсыз қылықтарын немесе біреудің жасаған іс әрекетінің үлкендерге
айтып қою кодекске сай емес деп есептейді. Жеткіншек достықты терең
бағалайды, егер бір біріне ренжісіп сөйлеспей қалатын болса көпке дейін
уайымдап жүреді. Бұл сабағына да кедергі тигізеді. Психолог Рагунова
жеткіншекке оның психикалық дамуына достық қарым қатнас үлкен әсерін
тигізеді деген.
Жеткіншектің оқуы және таным процесінің дамуы.
Жеткіншек бастауыш мектеп оқушысына оқуға үйреніп қалады Бұлардың арасында
сабаққа жақсы үлгеретін оқушыда кездеседі, бірақта олар сабақ оқу барысында
көптеген қиыншылықтарға кездеседі.
1. уақытқа дейін бастауыш сынып бір мұғалім оқытып келсе және олар үшін
мұғалім беделді болса, ал жеткіншек сыныпта аз дегенде 5-6 мұғағалім
оқытады.
2. Бастауыш сыныпта оқу тәрбиесі қызықты болып өтсе, жеткіншек сыныпта
сабақтың тапсырмасы қиындай түседі.
3. Жеткіншек жаста оқушы мұғалім сабақты қалай түсіндіреді деген сын
көзбен қарайды.
4. Құрбылары мен достығы сабақ оқуға үлкен кедергі келтіреді. Осы
қиындықтың нәтижесінде жеткіншектің сабақ үлгерімі төмендеп кетуі мүмкін.
Психолог Рагуновтың зерттеуі бойынша бастауыш сыныптан орта сыныпқа көшкен
(4-8) кезде жеткіншектің бір бірінен мынадай айырмашылығы болады.
1. Жеткіншектің кейбіреуі жақсы оқиды кейбіреуі нашар оқиды.
2. Ойлау қасиетінің әр түрлі болады.
3. Ерік жігер әр түрлі болады.
4. Есте сақтау қабілеті әр түрлі болады. Жеткіншек арасындағы осындай
айырмашылықтың нәтижесінде: 1. қоятын талаптарға шыдай алмауы, 2. Сабақты
негізгі міндет санауы. Жеткіншектің оқуға деген мотивациясы мұғалімге
байланысты. Егер оқушының мұғалімге деген көзқарасы дұрыс болмаса, онда
сол мұғалімнің дұрыс даярланбауы.
1.4. Жас өспірімнің азаматтылығы және мен деген қасиеті
15-18 жас жас өспірім кезең деп есептелген мен оларды үлкендермен
салыстырғанда әліде кішкеньай, ал жеткіншектен үлкен болып есептелінеді.
Яғни бала мен үлкендердің екі арасында. Себебі осы жастағылар куәлік
алып кәмелетке толғанымен де өзінің қажеттілігін қамтамасыз ете алмайды.
Есеу деген түсінікке дене күш ақыл ой байлығы ғана жатпайды. Бұған жас
өспірім өзгелермен қарым қатнасы қиын жағдайда өз бетімен шешім қабылдау
қиыншылықтардан бас тартпау жатады. Бұл қасиеттер әлеуметтер ортаның
нәтижесінде пайда болып. Бұрынғы ескі дәуірде қазіргі жеткіншек
жастағыларды осы жас қатарына жатқызған, яғни есеудің өзі баланың жасына
ғана тәуелді емес, қоғам дәуірінің талабына да байланысты. Осыған
байланысты жігіт не бойжеткен қыз жасы жөнінде елдер арасында түрлі
аңыз әңгімелер жырлар кең тараған. Ауыз әдебиетінің негізгі тақырыбы жас
өспірімнің батырлығы, жаумен күресе алуы, махаббатқа беріктігі сияқты
қасиеті жатады. Қазіргі дәуірде жас өспірім үлкендердің қатарына толық
жетпегенімен жеткіншек жастағы балалық әдетін қойып яғни бір нәрсеге тез
өкпелеудегі тәртіп бұзудан көбінесе аулақ болады және үлкендермен туған
туысқандарын дұрыс қатнаста болады. Сырттай қарағанда өздерін мәдениетті
ұстайды. Үлкендермен кездескенде алдымен амандасады. Жеткіншек кезенде
жолдастаарымен ойнап, берген тапсырманы ұмытып кетсе, ал жас өспірім
кезде оқуға салмақты қарап, болашақта қандай мамандыққа ие болғысы
келетіні туралы ойлана бастайды. Осының нәтижесінде оқуға деген ынта
жігері бұрынғысынан да өзгереді. Жақсы оқымасы кейін қалаған оқу орнына
түсе алмайтының сезініп сабаққа үнемі қатысуға және тапсырманы дұрыс
орындауға тырысады. Ақыл ой қабілеті дами бастайды, өзінің пікірін
дәлелдей алады. Өзінің жасаған іс әрекетіне талдау жасай алады. Жас
өспірімнің негізгі әрекеті оқу мен еңбек. Еңбектің неше түрлері мен соның
ішінде мектептің жұмысымен айналысады. Жас өспірімнің көпшілігі 11
жылдық мектепте оқыса кей біреулері техникумдарда оқиды. Бұндай оқу
орындарын да оқитын жас өспірім мектептердің жас өспірімдеріне
қарағанда ерте есейеді. Себебі мұнда оқитындардың негізгі мақсаты
белгілі маман иесі болу. Олар осы жөнінде үнемі ойланып өз бетімен туған
туысқандардың көмегісіз өмір сүру, ешкімге бағынышты болғысы келмейді.
Жас өспірім жеткіншекке қарағанда жауапкершілік қасиеті көбейеді.
1. Қоғамдық мәні бар ірі тапсырмаларды орындап осының нәтижесінде өзінің
кім екенің біліп өздерінің жағдайымен де санасуға үйренеді.
2. Жас өспірім мектеп тарапынан жауапты тапсырмаларды орындауға қатысып
және төменгі сыныптарға көмектесіп отырады.
Жас өспірімнің денесінің дамуы жеткіншек жастағыдай бойының тез өсуін
тоқтата бастайды. Бірақ кеудесі, қолы, аяғының бұлшық еттері мойының
өсуі тоқтамайды. Қыздардың бойы 17 жасқа дейін, ұлдардың 18 жасқа дейін
өседі. Егер жеткіншек кезде қыздардың салмағының бойы ұлдардан басым
келсе, ал жоғары сыныпта ұлдар қыздардың бойын қуып жетеді. Жас
өспірімнің физиологиялық дамуы әр организімде әр түрлі жүреді. Жас өспірім
жаста пситхиканың дамуының негізгі ерекшелігі - ашулану, өкпелеу,
баланың жыныс процесінің дамуына байланысты. Психологтар осы жыныс мәселе
жөнінде әр түрлі пікірлерде. Сондықтанда жыныс факторының жас өспірімнің
психикасына тигізетін ықпалы көп.
Азамат деген термин личность деген мағынада қолданылады. Бұл
терминді бастауыш сыныптарға қолдануға болмайды. Сондықтанда бұл ұғым
жеткіншек жастағыларды ерекше тән азамат деген терминнің психология
ғылымындағы өзіндік сипаты ерекше мағнада айтылады. Мысалы: психология
жағынан мүгедектерді немесе өз бетілігі жоқ жағымпаз адамдарды психолог
личность деген ұғымға жатқызбайды. Сондықтанда осы ұғымның азамат
деген термин мен байланыста болады. Яғни өзінің көзқарасы бар, біреудің
нұсқауынсыз шешімге келетін адамды жатқызуға болады. Азамат дегеніміз
қоғам қатнасының жемісі, яғни өз мақсаты қиыншылықты жеңе алуы, берген
уәдесінде тұруы қиын сәттерінде біреуге көмектесуі азаматтық деп
есептелінеді. Азамат деген ұғым адамның жекелігі, яғни әр адамның өзіне
тән ерекшелігі, өзіне тән қасиеттері, әр адамда әр түрлі болады. Себебі
жеке тәрбие мен тұқым қуалаушылық белгілері арқылы беріліп отырады.
Азаматтық қасиетке жас өспірім тек өзі жөнінде ойланып қоймай басқалардың
да яғни ұжымның мүдесін ойлай білуде жатады. Егер тәрбие жұмысының
нашарлығынан жас өспірім өзін көмектесетін жоғары қоятын болса мұндай
оқушыны азамат қатарына жатқызуға болмайды.
Азаматтық белгісінің бір белгісі жас өспірім мінез құлқының және іс
әрекетінің моральдық нормаға сай келуі. моральдық сөзінің мағнасы ұят
немесе ар дегенді білдіреді. Егер бала жастайынан ары ұяты болып өзінің
жеке басын көпшілік алдында өзін жақсы жағынан көрсетіп ой мен пікірінің
дұрыс екенің дәлелдей алса баланың азамат дәрежесіне жеткенінің белгісі.
Осы қасиетінің моральға жас өспірімнің өзбеттілігі. Бұл қасиетке ұмтылу
жеткіншек жастан басталады. Қиыншылықтан бас тартпау қасиеті жақсы дамиды.
Себебі осы жаста еңбек және оқу қиыншылығынан қорықпай алға ұмтылып
мақтаншақтық немесе өзін көрсету деп аталады. Азаматтық қасиетін негізгісі
жас өспірім берген уәдесінде тұрды. Егер жас өспірім біреуді алдап
кеттіп берген уәдесінде тұрмаса бұл азаматтық қасиетке жатпайды. Себбі
біреуді алдап кетсен онда екінші рет ешкім сезбейтін болады. Сондықтанда
жас өспірім уәдесінде тұруы оның азаматтық қатарына қосылғаның белгісі.
Мен деген мағынаны кейбір психологтар адам өзімен өзі тең екенің білу
деп анықтама береді. Жас өспірім айнаның алдыңда өзінің бет әлпетін көріп
мынау мен бе ? деген ойда қалады. Бұл адамның өзінің баға беруінің
қарапайым түрі. Жас өспірім жастағы кейбір қыздар айнадан өзін ажарын
көріп бұрынғысынан өзгергенің сезіп қатты ойланады. Бұл ойлану бет
әлпетінің өзгергенінде емес, өзінің денесінің өзгеше болғанына риза болмай
қапалануы. Мысалға қыздың бойшан келсе, бұны үлкен кемістік деп көпке
дейін уаымдап жүреді, ал ұлдардың бойы тым биік болса, бұл жақсы қасиет
болып саналады. Жас өспірімнің осы туралы ойлануы жас ерекшелігіне тән
қасиет. Өйткені әр бір жас өспірім өзіне дос таңдап өзінен ұнағандармен
жүргісі келеді. Олар өзінің және басқалардың түрінің әдемі болып дамуын
адамның ішкі жан дүниесі әсем деп байлауының белгісі. Бұл жасөспірімнің
жасына талабына түсінігі. Олар өзіне құрбы дос іздеп қана қоймай жұбайлық
өмір жөнінде де ойланады. Осының нәтижесінде өзінің денесін және бет
әлпетінің әдемі болып дамуына күш салады. Жас өспірімнің өзінің мен деген
қасиетін іс әрекетімен мінез құлқымен байланысады. Кішкентай бала кезінде
өз іс әрекетіне баға бере алмайды. Себебі өзі жөнінде бірдене айту
ыңғайсыз деп санайды. Ол әлі жас болғандықтан өз денесін бет әлпетін
және іс әрекетінің болашақта жақсартам деп ойлайды. Жасөспірім өзөзінің
бағалауының мынадай екі тәсілі бар.1) олар өзі туралы алдың ала көздеген
мақсатын жүзеге асырған мен оны салыстырғанда осы мақсаты туралы ойлары
басқалардың қойған бағасы мен дәл келсе оны үлкен жетістіктеп ойлайды,
ал егерде оны мақсаты жөнінде пікірлерді дұрыс емес деп басқа адам баға
берсе жасөспірім бұны көніліне қатты алады.Соның нәтижесінде уаымға
салынуы мүмкін бірақта ол өз қатесін түзеуге тырысады. 2) жас өспірім өзі
жөнінде басқалардың пікірін жинап салыстыру арқылы өзінің жіберген
қателіктерін түсінеді. Мұнадай жағдайда жасөспірімнің достық, жолдастық
деген терминге үлкен мән береді. Мысалы: жасөспірім жиналыста өзінің
досының кемшілігін сынға алмай жасырып қалса оны жақсы қасиет деп
есептейді. Ал үлкен адамдар бұл қасиетті жағымсыз деп жасөспірім ескерту
жасау керек. Алдағы іс әрекетіне мінез құлқына дұрыс көзқараста кеңес беру
керек. мен деген ұғым әр адамда біреу ақ болғаны мен ол тиісті
жағдайда байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы: 1) мен шынында кіммін
? 2) мен өзімді басқа адамдар қалай бағаласын деп ойлар едім ? 3) мен
тілегім бойынша қандай болғым келеді ? 4) мен кеклешекте кім болғым
келеді?
Меннің әр жағдайға байланысты түрлері жөнінде жасөспірім қатты ойланып
іс әрекет үстінде өзін көпшілік алдыңда қандай баға алатының бағалап
және оны басқалардың берген бағасымен салыстырып мен деген қасиетін
одан әрі дамиды. Өйткені адамға өзі ісіне баға беру қиын басқа бір бар
келесі адам біір үшін ойына қызмет ету атқарады, яғни өзінің кемшілігін
басқа адамға қарап бағады. Мен деген қасиет әлеуметтік ортамызда
қалыптасады. Жас өспірім өзіне тән негізгі ерекшелігі оның бұрын болып
келген бірінші меніне екінші менің қосылуы. Екінші мен дегеніміз
оның ойында айтысып отыратын екінші адамның бейнесі. Осы екінші мен
жасөспірімнің өзіне баға беріп, ақыл кеңес беріп отырады. Егер біз үлкен
дауға ұшырасақ жатарда ұйықтай алмай екінші менмен әңгімелесеміз.
Қалай істесем дұрыс болады деген сұраққа жауап іздейміз. Бұны психология
ғылымында үнсіз айтыс деп атайды. Осы айтыстың жас өспірім үшін пайдасы
өте үлкен. Себебі бір істі бастамас бұрын соған талдау жасап, дұрыс па
қате ме соны анықтайды. Үнсіз айтыс арқылы мен деген қасиетін күшті
жағын немесе осал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz