Атмосфералық ауаны ластаушы заттар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
1.1 Көкшетау қаласына қысқаша физико-географиялық сипаттама
... ... ... ... 5
1.2 Атмосфералық ауаны ластаушы
заттар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Атмосфералық ауаның антропогенді
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.4 Ластандырушы заттардың таралуына жер бедерінің
әсері ... ... ... ... ... ...14
1.5 Автокөлік шығарындылары атмосфералық ауаны ластаудың
негізгі
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 15
ΙΙ ЗЕРТТЕУДІҢ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1. Көкшетау қаласы көшелерінде автокөліктен бөлінген газдан
атмосфералық ауаның ластану деңгейін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2. Атмосфералық ауа ластануының анықтаудың нәтижелерінің
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ΙΙΙ ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ..27
3.1 Ақмола облысының ауасының экологиялық жағдайына
талдау ... ... ... ...27
3.2 Автокөліктермен атмосфералық ауа ластануын анықтаудың
нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..33
3.3 Бензин және дизельді жанармай оларға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ...37
3.4 Қала көшелерінің шу мен ластануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.5. Автокөлік шығаруларының кері әсерін азайту бойынша атқарылатын
іс-шаралар және атмосфералық ауаны құқықтық
қорғау ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ӘДЕБИЕТТЕР...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...60
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
XXI ғасырда жағдай өзгерді қоршаған орта параметрінің мәндерінің
қайтымсыз өзгерістері дәлелденді, ол жиірек экологиялық күйзелістерге және
локальді деңгейдегі (фотохимиялық смог, қышқылды жауын – шашындар, судың
биогендермен ластануы және глобальді масштабта парниктік эффектілерінің
түзілуі, стротосферадағы озон қабатының бұзылуына) катастрофаларға әкеп
соғады. Мұның бәрі, сондай – ақ, адамның генетикалық бағдарламаларының
ыдырауының білінуі, экологиялық кризистің басқа білінулері әлемнің көптеген
елдерінде экологиялық тұрғыдан жақсы болуын қамтамасыз ету сұрақтары нақты
инженерлік – техникалық бағдарламалар мен шешімдерді қабылдаудың шектерінің
сыртына әкеп соғады да одан сайын әлеументтік- экологиялық тұрғыдан шығады,
іс әрекеттің жаңа стериотиптерін жасақтайды. Мұндай қоғамда көліктік жүйе
қандай талаптарға жауап беру керек? Оларды шешу жолында қандай проблемалар
туындайды? Осы және т.б. сұрақтарға жауап іздеуіміз қажет.
Қазіргі кезде экологиялық тұрғыдан баға беру жеке заттардың
валдық шығарындыларын есептумен ғана шектеліп қоймайды, атмосферада
территорияның едәуір ауданында жеке заттардың трансформациясын, адамдардың
ауруға шалдығу қауіпін ескере отырып қосындылар концентрациясын анықтау
және есептеу мәселесі қойылады.
Қоршаған ортаға жағымсыз әсерін газ қалдықтарымен қатар ондаған
ластандырушы заттарды шығаратын автомобиль көлігі тигізеді. Есепті кезең
аралығында облыс бойынша “ Таза ауа ” операциясы жұргізілді, мұндай
тексерістен 364 автокөлік өткізілді, олардың ішінде 47-сі улылықтың рауалы
нормаларына сәйкес келмейді. Тексеріс көліктік өнеркәсіптерде жүргізілді,
мұнда улылықты асыру фактісі анықталған соң бұзылуды жойғанға дейін жұмысқа
шығарылған жоқ.[1]
2005 жылдың 1 кварталымен салыстырғанда 2004 жылдың 1
кварталында шығарындылардың жалпы көлемдерінің көрсеткіші екі еседен көп
артты, яғни тұрақты көздердің шығартуылар көлемі 52 %-ке, ал жылжымалы
көздерден 363 %-ке артты. Іс жүзінде мұндай күрт өзгеріс жоқ, себебі,
жұмысты жаңаша көп рет қайталап және жақсылап есептеу жұмыстарын жүргізу
нәтижесінде басқарушылық мамандарының атмосфера шығарындылардың көмегімен
тексеру және салыстыру жұмыстарын көп рет қайталап, жақсылап есептеу
нәтижесінде іс жүзінде мұндай күрт өзгерістер жоқ екені көрсетілді.
Әсіресе бұл бұрында аудандық мамандар дұрыс есепке алмаған, автокөлік
шығарындыларына тиісті болып келеді. Облыстық басқарушылық аудандарда
жағылатын жанар май мөлшерін және автокөлік құралдарының санын дұрыс есепке
алу бойынша жұмыс жүргізілді. Автокөліктердің шығарындыларын есепке алу
әлде қайда жақсартылды.[1]
Жалпы Көкшетау қаласы бойынша бақылауды орынша өткізетін құралдар (газ
анализаторы, түтін өлшегіш және т. б.) және облыстың қоршаған ортаны қорғау
аналитикалық зертхананың болмауынан атмосфераның автомобильдік көліктен жыл
сайын нақты (дұрыс) мәліметтер алынбайды.
Зерттеу объектісі: Көкшетау қаласының көшелері мен мөлтек аудандарының
ауасы.
Зерттеу жаңашылдығы: Автокөлік шығарындыларының қарқындылығын анықтау
әдістерін жасау және дифференцияциялау.
Зерттеу мақсаты: Автомобильдік көліктің Көкшетау қаласының
атмосферасына және адам денсаулығына тигізетін әсерін зерттеу.
Міндеттері:
1. Атмосферадағы зиянды заттардың құрамын анықтау
2. Атмосфераның жылжымалы көздерден ластанудың қарқындылығын бағалауды
әдістемелік тұрғыдан қарастыру.
3. Көкшетау қаласының көшелері мен мөлтек аудандарының жол бойында
автокөліктен ауаға қанша мгм3 шаң және газдардың бөліп шығаруын зерттеу.
Ι ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1. Көкшетау қаласының географиялық сипаттамасы
Көкшетау-қаласы Ақмола облысының әкімшілік орталығы (1999 жылдан,
1944 - 97 жылдар аралығында Көкшетау облысының орталығы болған). Астана
қаласынан солтүстік-батысқа қарай 276 км жерде, Көкшетау қыратының
солтүстігінде, Қопа көлінің оңтүстік жағалауындағы көрікті жерде
орналасқан. Тұрғыны 143,1 мың адам. Қаланың аумағы 420,0 км2. Көкшетау
қаласының климаты айқын континенттік, жазы жылы, қысы ұзақ және аязды.
Жылдық орташа температура 0°С шамасында. Жылдық жауын-шашынның орташа
мөлшері 300 — 350 мм. Жауын-шашын негізінен жаз айларында жауады. Көкшетау
— Қазақстанның тарихы бай қалаларының бірі. Қазіргі қала орналасқан аумаққа
жергілікті халық ежелгі замандарда-ақ қоныс салып, қорғандар тұрғызған.
1824 жылы 30 сәуірде Бұқпаның бөктері, Шағалалының сол қапталындағы Шат
шатқалының ішінен (қазіргі Көкшетау-Қостанай тас жолымен қаладан шыға
берістегі Шағалалы өзені үстінен өтетін көпірдің тұсы) Ресей империясының
шығыстағы шекаралық әскери бекінісінің құрылысы басталды. 1824 жылы 17
қыркүйекте (жаңа күн санауы бойынша 30 қыркүйекте) Ресей империясы
Сенатының шешімімен Көкшетау бекінісі ресми тізімге енгізілді. 1839 жылы
Көкшетауға әскери гарнизоны әкелініп, казактар станицасы құрылды. 1868 жылы
Көкшетау бекінісі әскери маңызын жойып, қатардағы елді мекендердің бірі
болып қалды. [2]
Әуежай ғимараты, темір жол және автовокзалдар салынды. 1999 жылдың 8
сәуірінен бастап Көкшетау қаласы Ақмола облысының әкімшілік орталығы болды.
Көкшетау қаласында тамақ және жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, металл өңдеу,
химия өндірісі, металл емес бұйымдар өндіру, картон мен қағаз өндіру
кәсіпорындары, жылу-электр энергиясын, газ жөне су тарату мекемелері бар.
Көкшетау қаласындағы ірі өнеркәсіп кәсіпорындары: алтын өндіретін
"Васильков алтын" бірлескен кәсіпорны, оттектік тыныс алу аппараты, салмақ
өлшеу техникасы, су шығынын есептеуіш аспабы, авиация техникасы агрегаттары
мен тораптарын жасайтын "Тыныс" акционерлік қоғамы, әуе-ғарыш
техникасындағы тіршілікті қамтамасыз ету жүйесіне арналған агрегаттарды
өндіретін "Наука-Восток" акционерлік қоғамы. Қалада ауыл шаруашылығы
шикізаттарын өңдейтін кәсіпорындар желісі жақсы дамыған. Қалада 4,5 мың
шағын кәсіпорын бар. Шағын бизнес 19,5 мың адамды жұмыспен қамтыған.
Көкшетау қаласындағы автомобиль жолдарының ұзындығы 267 км. Жүк тасымалының
басым бөлігін автомобиль көлігі атқарады. Қала маңында ұшып-қону жолдары
бар әуежай кешені орналасқан. Көкшетаудың телекоммуникациялық жүйесінің
негізін жалпы сыйымдылығы 30 мың нөмірлі АТС-тер құрайды. Қаладағы
денсаулық сақтау мекемелерінің жалпы саны 34. Білім жүйесі саласында
мемлекеттік және жеке университеттер, 13 арнайы орта оқу орындарының
бесеуі мемлекеттік колледж, жалпы білім беретін 23 мектеп т.б. бар. [2]
1.2.Атмосфералық ауаны ластаушы заттар
Ластанған ауа адамдардың ішкі мүшелеріне өтіп денсаулыққа зиянын
тигізеді, ал уытты заттар денені улайды. Атмосфера табиғи және жасанды
(антропогендік) жолмен ластанады. Атмосферада үнемі белгілі мөлшерде шаң
болады. Шаң табиғатта жүретін табиғи процестер нәтижесінде түзіледі.[3]
Шаңның үш түрі болады: минералдық (органикалық емес), органикалық және
космостық. Тау жыныстарының үгітілуі мен бұзылуы, вулкандар атқылауы,
орман, дала, торфтардың өртенуі, теңіз беттерінен судың булануы минералдық
шаңның түзілуіне себеп болады. Космостық шаң жанған метеориттердің
қалдықтарынан түзіледі. Оның мөлшері 2-5 млн тоннаға дейін жетеді. Табиғи
шаң жер атмосферасының негізгі құрам бөлігі болып табылады. Табиғи шаң
бөлшектері органикалық немесе бейорганикалық болуы мүмкін.
Атмосфералық шаң Жер бетінде жүретін кейбір процестер үшін белгілі роль
атқарады. Ол су буларының конденсациялануы үшін, олай болса жауын-шашынның
түзілуіне әсер етеді. Бұнымен қатар күн радияциясын сіңіріп тірі
организмдерді күннің зиянды сәулелерінен қорғайды. Академик В.И, Вернадский
атмосфералық ауа планетамыздың химиясында маңызды роль атқарады деп жазды.
Ауада органикалық қалдықтардың да шаң-тозаңы болады. Оларға бактерия, ұсақ
саңырауқүлақ т.б. өсімдік және жануарлар қалдықтарының шірінділері жатады.
Атмосфераға шығарылатын химиялық заттардың ішінен бірінші орында
көмірқышқыл газы тұр. Бұл қосылыс ұзақ өмір сүреді және атмосферада
жиналуға қабілетті.(Кесте-1.2.1)
1.2.1-кесте
Жер атмосферасына шығарылатын техногенді табиғаты бар қалдықтардың
әлемдік мөлшері (Т.А. Акимова, В.В. Хаскин)
Ластаушы заттар Млн. т. жылына
Көмірқышқыл газы 6000
Түтіннің қатты бөлшектері мен өнеркәсіптік 580
шаң
Көміртегі (II) оксиді 360
Ұшқыш көмірсулар және т.б. органикалық 320
заттар
Күкірт тотығы 160
Азот тотықтары 110
Фосфор қосылыстары 18
Күкірт сутек 10
Аммиак 8
Фторлы сутек 1
Хлор I
Көміртегі (II) оксидінің көп мөлшері өте қауіпті бірақ ол тұрақсыз және
жылдам СО2 мен басқада да қосылыстарға айналады.
Химиялық белсенділігінің жоғары және тұрақты көп мөлшерде 150—200 млн. т
(жылына) шығарылуына байланысты күкірт диоксиді (SО2) немесе күкіртті
ангидридтің қауіптілігі зор. Ол өткір иісі бар, түссіз газ. Оның сумен
қосылыстары адам мен жануарлардың тыныс алу жолдарын тітіркендіріп,
зақымдайды. Ұзақ уақытқа созылған улану қан айналымның бұзылуы мен өлімге
әкеліп соқтыруы мүмкін
Күкіртті газ әсіресе өсімдіктер үшін қауіпті. Олар жануарлар мен адамға
қарағанда бұл газга өте сезімтал. Өсімдіктер газдың олардың бетіне құрғақ
қону немесе қышқыл жауын-шашынмен келіп түсуі нәтижесінде зақымданады. Бұл
газ қазіргі кездегі қоршаған ортаның әр түрлі элементтері мен биотикалық
әсеріне байланысты бірінші орында тұрған әлемдік ластаушы.
Күкіртті ангидридтен басқа атмосфераға күкірттің басқа да зиянды
қосылыстары келіп түседі. Оларға күкіртсутек (Н2S ) жатады. Бұл газдың
жоғары концентрацияларымен улану өкпенің ісінуіне, тыныс алу параличіне
және өлімге әкеліп соқтырады. Табиғатта ол көбінесе су қоймаларында,
шайынды суларда, ақуыздардың бактериалды ластану өнімі ретінде минералдық
бұлақтарда кездеседі.[3]
вулкандардың қызметінің нәтижесінде. Бұл кезде күкіртті
ангидрид, күкіртсутек немесе бос күйде бөлініп шығады;
мұхиттардың бетінен су тамшыларының булануы нәтижесінде. Бұл кезде
күкірт негізінен салыстырмалы түрде зиянсыз сульфаттар түрінде болады.
Атмосфераға антропогенді күкірттің келіп түсуі отынды жағумен
байланысты. Қоңыр көмірде SО2 өте көп (10—15%-ға дейін), жоғары калориялы
көмірде кем, мұнай мен табиғи газда одан да кем.
Күкіртті газдың біраз мөлшері атмосфераға күкіртті кендерді өндеу
нәтижесінде шығарылады (темір, никель, мыс және т.б.). Мысалы ФРГ-де
күкіртті ангридтің 63%-ға жуығы қоршаған ортаға энергетикадан, 23%-ы —
өнеркәсіптен, 10%-ы — тұрмыстық және ұсақ тұтынушылар қалдығы, шамамен 5%-ы
— транспорт есебінен шығарылады.
Ауа бассейнінің мөлдірлігінің өзгеруіне атмосферадағы көмірқышқыл газының
үлкен әсері бар. Жыл сайын атмосферадагы оның мөлшері 0,4 % артып отыр,
қазіргі кездегі атмосферадағы көмірқышқыл газының мөлшері 0,032 %. Кейбір
есептеулер бойынша атмосферадағы көмірқышқыл газының мөлшері әр 23 жыл
сайын 2 еселеніп отырады. Көмірқышқыл газы инфрақызыл сәулені — жылу
сәулесін сіңіреді, оның мөлшері белгілі бір концентрацияға жеткенде
қоршаған ортадағы жалпы температураның жоғарылауына әкеліп соғуы мүмкін.
Атмосферадағы озонның мөлшері (көлем бойынша) 2 х 10 %, бірақ ол Жер бетін
күн радиациясынан қорғап тұрады және бактерицидтік қасиеті бар.[4]
Күкірт оксидтері өсімдіктерге, жануарлар мен адам организміне зиянды әсер
етеді. Атмосферада күкірт (IV) оксиді күкірт (VI) оксидіне дейін тотығады
да, су буларымен қосылып, күкірт қышқылына айналады. Күкірт қышқылы
атмосфералық жауын шашынмен бірге қышқыл жаңбыр түрінде жерге жауады.
Қышқыл жаңбырлар су экожүйелеріне зиянды әсерін тигізеді, ағаштар мен ауыл
шаруашылық дақылдарының өсуін тежейді, сөйтіп үлкен экономикалық шығын
келтіреді. Атмосфераға бөлінген ауыр металдар заттардың табиғи айналымына
қосылады, Олардың су мен топырақта көп мөлшерде жинақталуы тіршілікке
үлкен зиян келтіреді. Мышьяк пен хром рак ауруларының тууына себеп
болады. Ал селенмен уланған организм өлімге ұшырайды. [4]
Атмосфераның радиоактивті заттармен ластануы. Атмосфераның
радиоактивті ластануы нәтижесінде радиациялық әсер ету байқалатын
болғандықтан өте қауіпті болып саналады. Радиациялық әсер — радиоактивті
заттардан бөлінетін. радиоактивті сәулелердің әсері. Бұл сәулелер кейбір
химиялық элементтердің атом ядроларының ыдырауы кезінде сыртқы ортаға
бөлінеді, Бөлінген радиоактивті сәулелер адам организмінің тірі тканьдері
арқылы өтіп, биологиялық процестерді бұзып, организмде түрліше физикалық,
химиялық және физиологиялық, ең соңында патологиялық өзгерістер
туғызады.Радиациялық әсерлердің шығу көздері баршаға мәлім, қарапайым
космостық сәулелерден бастап, экологиялық катастрофалар болып табылатын
ядролық қаруларды сынау, атом ядролық станциялардағы авариялар, т.с.с.
Радиоактивті заттар атмосферада тозаң, не аэрозоль түрінде болады,
олардың азғантай дозасының өзі адамның нерв системасы, жыныс бездері,
асқорыту, тыныс алу органдары, қалқанша без бен гипофиз қызметіне зиянды
әсер етеді.Атмосфера радиоактивті заттармен әсіресе, атом және су
бомбалардың жарылуы кезінде ластанады. Атом жарылысы кезінде түзілген
изотоптардың жартылай ыдырау кезеңдері түрліше. Әсіресе, стронций-90
(жартылай ыдырау кезеңі -25жыл) мен цезий-137 (жартылай ыдырау кезеңі 33
жыл) өте қауіпті.
Радиоактивті изотоптар өсімдіктердің қалдықтары, жануарлардың қалдық
өнімдері арқылы да таралады. Олардың тасымалдануында қоректік тізбектер де
біршама роль атқарады. Судағы изотоптар өсімдіктерге сіңіріліп, олармен
балықтар қоректеніп, балықтарды жыртқыш балықтар не құстар қорекке
пайдаланады, т.с.с.
1.3.Атмосфералық ауаның антропогенді ластануы
Атмосфераның антропогенді ластану жолдары жылу энергетикасы, мұнай, газ
өңдеу өнеркәсіптері, транспорт, термоядролық қаруларды сынау, т.б. арқылы
жүреді. (кесте-1.3.1)
1.3.1-кесте
Антропогенді факторлардың атмосфераны ластау жолдары.
Бұлардың әрқайсысы құрамы ондаған мың компоненттерден тұратын түрлі
қоспаларды атмосфераға бөліп шығарады. Ауа кеңістігін ластайтын қосылыстар
көміртек оксидтері, күкірт пен азот қосылыстары, көмірсутектер мен
өндірістік шаң тозаң. 1 жыл ішінде атмосфераға 200 млн тонна көміртек
оксиді (СО), 20 млрд тонна көмірқышқыл газы , 150 млн тонна күкірт оксиді,
53 млн тонна азот оксидтері, 50 млн тонна түрлі көмірсутектер бөлінеді.
Адамдардың іс-әрекетінен болатын ластануға өнеркәсіп, көлік, ауыл
шаруашылық, құрылыс кәсіпорындарының, коммуналды-тұрмыстық мекемелердің шаң-
тозаңы мен қалдықтары жатады.
Жыл сайын атмосфералық ауаға шамамен алғанда мына мөлшерде ластаушы
қалдықтар қосылады:(Кесте-1.3.2)
1.3.2-кесте
Ауаны ластаушы қалдықтар көздері.
Ластаушы қалдықтар млн. тонна
есебімен
теңіз сулары тұздары 550
топырақ беті шаңы 250
жанартау атқындылары 80
өрт күлі мен түтіні, шаңы 70
жаққан отын күл-түтіні, шаңы 30
өнеркәсіп қалдықтары, түтіні, шаңы 15
ауылшаруашылық шаңы мен түтіні 5
Бұл мәліметтерден адамдардың іс-әрекетінен болатын ластану мөлшері тым аз
барлық ластаушы заттардың 5 процентінен аспайтынын көруге болады. Бірақ бұл
ешкімді де қуантпайды. Себебі адамдардың іс - әрекетінен пайда болған шаң-
тозаң, түтін, басқа қалдықтардың химиялық құрамы өте күрделі, адамдар мен
табиғат үшін аса қауіпті.
Өнеркәсіп пен көлік мекемелерінің ауаға шығаратын ластаушы заттарының
31,9 проценті иісті газ (СО), 27 проценті күкіртті газ (SО2), 1,1 проценті
азот тотығы (NО2), 28,3 проценті қалқып жүретін қатты түйіршіктер.
Өнеркәсіп салалары ішінен ауаны ластаушылар қатарына жылу
электрстанциялары, қара және түсті металлургия, мұнай өңдеумен мұнай -
химия өнеркәсібі мен құрылыс материалдар өндіру кәсіпорындары жатады.
Жылу электр станияларының қалдықтары жағатын отынға, оның химиялық
құрамына және жағу әдістеріне байланысты болады.
Отынның барлық түрінің химиялық құрамында көміртек, сутек, күкірт, азот
және оттек болады. Олардан бөлінген газдар адамдар мен қоршаған ортаға
зиянды. Отынды жағу әдісі де ауаның ластануына әсерін тигізеді. Шаң-тозаң,
газ қалдықтарын ұстайтын қондырғылары бар кәсіпорындардың атмосфераға зияны
аз, ал ондай қондырғылары жоқтардың келтіретін зияны көп болады. Өйткені
қондырғылардың көмегімен қалдықтардың 90-95 процентін ауаға жібермей,
ұстап қалуға болады.
Әр саладағы кәсіпорындардың ауаға тигізетін зияны әртүрлі. Металлургия
кәсіпорындары ауаны металдың қалдықтары және қосындыларымен ластайды,
олардың ішінде темір, қорғасын, мыс, мырыш, қалайы, никель, көмір, күкіргті
түтін, глинозем (алюминий тотығы) т.б. қалдықтар бар.
Ауа бассейнін күкіртті газбен және шаңмен ластаушы жылу электр станциялары.
Қуаты орташа жылу электр станциясы 1 сағаттта 80 т көмір жағып, атмосфераға
шамамен 5 т күкіртті ангидрид және 16-17 т күл бөледі. Атмосфералық ауаның
тазалығына үлкен әсер ететін жағылатын отынның сапасы, жағу әдістері,
газтазартқыш қондырғылар мен қалдық бөлетін трубалардың биіктігі. ЖЭС газға
көшіру зиянды калдықтар мөлшерін біршама азайтады.
Зиянды газдарды авиациялық транспорт та бөледі. Ж.Детридің есептеулері
бойынша, реактивті самолеттер ұшу кезінде I сағатта 0,7 кгм3 альдегидтер,
6,5 кг көміртек оксиді, 1,7 кг көмірсутектер, 4,3 кг азот оксидтері, 6,3
кгм3 қатты бөлшектер бөледі екен.[5].
Мысалы, цемент шығаратын зауыттар, әсіресе күйдіру және ұнтақтау
цехтары, әк псн цемент тозаңын көп шығарып, сол маңайдағы өсімдіктерді
күйдіріп жібереді. Зауыттан 2 км. қашықтықта 1 м3 ауада 20 мг. тозаң
болады, ал санитарлық норма бойынша ол 0.15 мг. аспауы керек. Асфальт
шығаратын зауыттардың шаң мен түтіні көп болғандықтан оларды қаладан тыс
жерлерге салу көзделген.
Құрылыс жұмыстарын жүргізгенде де ауа көп ластанады. Ірге тас қалау, су
қоймаларын салу үшін топырақтың үстіңгі қыртысын алғанда, құрылыс салу,
бояу, сылақ жүмыстарында айнала шаң - тозаң, иіс болып, қалдықтар үйіліп
жатады. Құрылыста қолданылатын полимерлі материалдар мен түрлі шайырлардың
ішінде уыттылары да бар. Сондықтан да ауаға формальдегид, фенол, шайыр
бөлетін фенолоформальдегидтер мен шайырлыларды пайдалануға тыйым салынған.
Коммуналды - тұрмыстық қызмет орындары да далада от жаққанда, пәтер үйлерде
пеш жағып жылытқанда ауаны ластайды. Қалдықтарды мезгілінде жинап, тасып,
белгілі бір орынға дұрыстап үймей қоршаған ортаны да ластап жатады. [5]
Ластандырушы заттардың таралуына жер бедерінің әсері
Көкшетау қаласы Ақмола облысының орталығы, өзінің географиялық орны
бойынша аласа таулар мен ұсақ төбелі жазықтардан тұратын Қазақстан аймағы.
Оны жан жағынан шоқылар қоршап жатыр, олар смогтың түзілу қаупін, сонымен
қатар адам ағзасына зиянды затардың ұзақ әсерінің қаупін туғызады [2]
Салыстырмалы түрде биік емес төбелер болғанның өзінде де жеке
аудандарда микроклиматты, сондай-ақ зиянды заттардың таралу сипатын едәуір
өзгертеді.
Эксперименталды зерттеулер жүргізген кезде улы қосындылардың жоғары
концентрациялары төбелердің желденген жағынан байқалған, оны төбелердің
артында төмен қысымды аймақтардың түзілуімен түсіндіріледі. Мұнда негізгі
ағымға қарсы бағытта ауаның жылжуы байқалады. Атмосфералық ауаның азот
тотықтарымен ластануын зерттеу нәтижелері қиылысқан аймақта улы
қосындылардың ластануы біртекті емес сипатқа ие болады да аймақтың
төмендеген жерлерінде зиянды заттардың концентрациялары жоғары болып
келетін тұрып қалған нашар желдетілетін аймақтар пайда болады. Атмосфераның
жерге жақын қабатынды төбелердегі аймақтағы жел ағындарының бағыты мен
тауларының үстіндегі бос атмосфера желдерінен едәуір ерекше болады
Жер бетінде жақын ауаның ластану дәрежесі шығарылатын ластандырушы
заттардың мөлшерлеріне ғана емес, сондай-ақ олардың кеңістікте және уақыт
бірлігіне таралуына және де шаң-газ-ауа қоспасының шығуының метеорологиялық
жағдайларына және параметрлеріне тәуелді болады [4]
Атмосферада шығарылған жеке бөлшектер немесе бөлшектердің топтар
молекулалары және турбулентті диффузия әсерінін жылжиды, ол жылу, зиянды
газдар, ұсақ аэрозольдардың, су буларының, қозғалу мөлшерінің және т.б.
тасымалдау процесінің бірдей жылжуын қамтамасыз етеді. Молекулалық диффузия
есебінен іске асырылатын газ ағымының таралу мөлшері маңызды емес.
Турбулетті диффузия бөлшектердің одан да қарқынды көшуіне ықпал жасайды.
Көшіру жоғары қысымнан төменгі қысым бағытына қарай өтеді. Жер бетінің
бойымен ауаның турбулентті қозғалысы болып табылатын жел, ластандырушы
заттардың таралуына әсер ететін негізгі метеорологиялық фактор болып
табылады. Жел тұрақты ағын емес. Желдің бағыты мен қозғалу жылдамдығы
тұрақты болып қалмайды. Жел қозғалысының бағытының үзіліссіз өзгеруі
нәтижесінде бақыланушы нүкте бірде шығарынды алауына түседі, бірде одан
шығады. Осыған байланысты ластану дәрежесі өзгереді.
Көкшетау қаласында оңтүстік батыс желі басым болады. Жел бағытының жыл
бойында ең көп қайталануы 33% , ең азы 4% – солтүстік шығысқа сәйкес
келеді .
1.4. Автокөлік шығарындылары атмосфералық ауаны ластаудың негізгі көзі
Өндірістің қарқындап дамуына және отын түрлерін кең масштабта жағуға
байланысты атмосферадағы бос оттектің қоры азайып, ал көміркышқыл газының
мөлшері жоғарылауда. Нәтижесінде табиғаттағы көміртектің айналымы бұзылды
деуге болады. Академик А.ІІ. Виноградов зерттеулер нәтижесінде көмірқышқыл
газының концентрациясы жыл сайын 0,2% ға ұлғайып отырғанын анықтады.
Адамзат қоғамында адам баласы отты ең алғаш рет қолданған күннен бастап осы
күнге дейін түрлі жану процестерінде 273 млрд. тонна оттегі жұмсаған болса,
соның 246 млрд. тоннасы, яғни (90% га жуығы) соңғы жарты ғасырда ғана
жұмсалған.
Көміртек айналымының бұзылуы мен атмосферада көмірқышқыл газының
концентрациясының жоғарылауы Жердегі барлық химиялық тепе-теңдікке үлкен
әсер етеді.
Ауаны ластаушылардың ішінде автомашиналардың алатын орны ерекше. Жыл
сайын олар 280 миллион тонна шамасында көміртек тотығын, 56 миллион тонна
көмірсутек, 28 миллион тонна азот тотығын ауаға қосады. Бұл газдар
құрамында 200-ден астам өте күрделі заттар қосындылары бар. Олардың ішінде
зиянсыздары - азот, оттек, сутек, судың булары, зияндылары -көміртек, азот
тотығы, этилен, бензол, этан, метан, толуол, бенз (а) пирен, күйе, күкіртті
түтін т.б.
Қазақстан Республикасындағы жүктердің өте көп мөлшері
автомобилкөліктерімен жүзеге асырылады. Автомобиль паркі үздіксіз кеңейіп
отырады. Масштабтарының едәуір үлкені және автомобилизация екпіндерінің
өсуі кезінде қоршаған орта және қоғам үшін зиянды салдарына байланысты
бірқатар күрделі проблемалар туындайды.
Автомобиль көлігі қалалық және қалалық емес жерлерде де негізінен
атмосфераны ластандырады. Ластану төрт бағам бойынша жүреді. 1) түтін
шығарушы құбыр арқылы шығарылатын қалдық газдармен. 2) кратерлі газдармен;
3) көмірсутектермен бактан, карбюратордан, құбырдан және т.б. булануы
нәтижесінде жанармайдың 4) автомобиль дөңгелектері мен жолдардың асфальт
жабыны тозған кезде түзілетін өлшенген бөлшектермен.
Автомобильдің механикалық бөліктері мен қақпақшаларының (покрышки)
сондай-ақ жолдың беткі қабатының тозу нәтижесінде түзілген өнімдер
антропогенді атмосфералық шығарындылардың жартысына жуық мөлшерін құрайды.
Ірі фракциялар (диаметрі 1мм-ден артық) жақын жерге қойып топырақты
ластандырады, ұсақ бөлшектер аэрозольдер түзеді де ауа массаларымен үлкен
қашықтықтарға таралады. Автомобильдердің қалдық
газдарының қатты шығарындыларының құрамына адам ағзасына өте зиянды әсерін
тигізетін күйе және қорғасын қосылыстары кіреді. Қалдық газдардың пайыздық
құрамы көрсетілген. Ішкі жану қозғалтқыштарының қалдық газдарының құрамына
200 ден астам зиянды компоненттер кіреді, оның ішінде 160- қозғалтқыштағы
жанармайдың толық жанбауы нәтижесінде түзілетін көмірсутек туындылары болып
табылады [6].
Автомобильдің қалдық газдарының компоненттеріне қатысты улы
компоненттерінің бөлшектік салмағына СО, NOx, альдегидтер, күйе және жанып
бітпеген көмірсутектер жатады. Автомобильдердің қалдық газының құрамы
қозғалтқыш типіне және оның техникалық ахуалына, қолданылатын жанармайдың
түріне, қалдырғыштар мен майларға, эксплуатация жағдайларына т.б. тәуелді
болады.
80-90 кмсағ жылдамдықпен жүріп келе жатқан автомобиль 300-500 адам
айналдыратындай көлем оттегіні көмірқышқыл газына айналдырады. Атмосфералық
ауа екі компоненттен: О2 оттегіден 20,95% және азоттан- 78,09 тұратыны
белгілі аз мөлшерде ауада инертті газдар (неон, криптон, ксенол) және
көмірқышқыл газы бар. Көмірқышқылының қазіргі көбею екпінің қалыптасқан
жағдайында оның атмосферадағы құрамы бірнеше онжылдықта өткен соң шекті
рауалы деңгейге жетуі мүмкін. Адам ағзасы үшін автомобиль қалдық газдарының
мынадай компоненттері көп зиян келтіреді: СО, NOx күкіртті қосылыстар және
жанбай қалған көмірсутектер. Бір автомобильдің жылдық шығарындылары-800кг
СО, 40 кг NOx және 20 кг-нан астам әртүрлі көмірсутектерді құрайды. Осы
жиынтықтың ішінде ең қауіптісі СО, қанмен химиялық реакцияға түскен кезде
ол О2 –нің бос иондарын тартып алады, нәтижесінде адамда оттекке ашығу
(оттегі жетіспеушілік) пайда болады [8].
Оксиданттар түзілуі барысында үлкен реакциялағыш қасиеттермен
ерекшеленетін бос радикалдар пайда болады. Одан басқа, химиялық
реакцияларда аз концентрацияларда тамақты ауыртатын, көздің зақымдануын
тудыратын альдегидтер деп аталатын улы заттар қатысады. Сөйтіп, ластанған
ауада фотохимиялық реакцияларда нәтижесінде фотохимиялық тұман – смог
түзіледі. Фотохимиялық тұман кезінде жағымсыз иіс пайда болады, көрініс
күрт нашарлайды, адамдардың көздері, мұрын және тамақтың кілегей қабаттары
қабынады, тұншығу, өкпе ауруларының белгілері білінеді. Фотохимиялық тұман
металл коррозиясын, бояулардың, резина және синтетикалық бұйымдардың
жарылуын тудырады, киімді бүлдіреді, автокөлік жұмысын бұзады, өсімдіктерге
жағымсыз әсер етеді [9].
Көмірсутектердің атмосфера ауасына келіп түсуі тек қана автомобиль
жұмысы кезінде ғана емес, бензин төгілген кезде де байқалады. Құю кезінде
төгілген 300г бензин 200 мың м3 ауаны ластайды [10].
Автомашиналардан бөлінген қалдық газдардың 75 проценті көміртек
тотығынан, 15 проценті көмірсутектен, 7 проценті азот тотығынан тұрады.
Автомашина қозғағышы 1 тонна бензинді жаққанда 12,3 кг; 1 т. дизель отынын
жаққанда -24,5 кг., азот тотығы бөлінеді.
Атмосфераны ластаушылардың ең негізгілері транспорт түрлері, әсіресе
автомобильдердін жанар-майларының жану өнімдері болып табылады.
Атмосфераға транспорттардан бөлінген газдардың құрамында 25-27% қорғасын
болатыны анықталған. Және оның 40% диаметрі 5 мкм-ге дейін болатындықтан
ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бірге адам организміне түсетіндігі
белгілі болды.
1.5. Атмосферадағы ластандырушылардың химиялық реакциялары
Улы химиялық қосылыстардың көпшілігі атмосфераға түскен кезде УК-радиация,
ылғалдылдылық, озон және ауа оттегісінің әсерінен күрделі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл реакциялардың өнімдері, сондай-ақ бастапқы қосылыстар
(бірінші реттік ластандырғыштар) өзара әрекеттесіп, кей кезде одан да улы
және қауіпті қосылыстар (екінші реттік ластандырғыштар) түзеді.
Фотохимиялық реакциялар атмосферадағы жалғыз реакциялар емес. Онда
көптеген он мыңдаған химиялық қосылыстардың қатысуымен өзгерістер болып
жатады, олардың өтуі радиациямен (күн радиациясы, ғарыштық сәулелену,
радиоактивті сәулелену), сонымен қатар ауада болатын қатты бөлшектер мен
ауыр металдардың іздерінің катализдік қасиеттерімен жылдамдатылады.
Негізгі өзгерістерге ауаға түскен күкірт диоксиді және күкіртсутек,
азот оксидтері және аммиак, галогендер жєне галоген аралық қосылыстар,
альдегидтер және аминдер, сульфидтер және меркаптандар, нитроқосылыстар
және олефиндер, полиядролы аромат көмірсутектері және пестицидтер. Кейде
бұл реакциялар Жердегі климаттың өзгеруіне әкеп соғатын планета
атмосферасының глобалды құрамыдағы тек қана сапалық емес, сондай-ақ сандық
өзерістердің себебі болуы мүмкін.
Атмосфераның бірінші жєне екінші реттік ластандырғыштары және олардың
білдіретін эффектілері (адам денсаулығына әсері, өсімдіктердің және
конструкциялы материалдардың бұзылуы, метеорологиялық жағдайдың өзгеруі
және т.б.) [12].
Атмосфера ауасыныњ радиоактивті ластануы Жердің көптеген тірі ағзалары
мен өсімдіктеріне қауіпті әсерін тигізеді де ауаның радиоактивті емес
ластандырғыштарына және құрамына көп мөлшерде әсерін тигізеді.
Ғарыштық және ядролық радиациялардан бастап оптикалық жиіліктердің
сәулеленулеріне дейін әр түрлі сәулеленулер атмосферада қозған күйдегі
молекулалар мен иондардың түзілуіне әкеп соғады. Бұл активті бөлшектердің
келесі химиялық реакциялары ауа ортасында және атмосфераны табиғи
ластандырушыларының арасында жаңа химиялық заттардың түзілуіне әкеп соғады.
Одан басқа, атмосферада радиация әсерінен өтетін процестер
метеорологиялық факторлардың өзгеруіне атмосфераның электор тогына радио
толқындардың таралуына байланысты процестердің өтуі және басқа геофизикалық
және метеорологиялық құбылыстар [13].
Атмосфералық ауа ластануының халық денсаулығына әсері
Аромат көмірсутектері, органикалық шаң аллергиялық ауруларға әкеп
соғуы мүмкін. Күйе таза күйінде улылығы аз зат болып табылады. Бірақ,
күйемен дем алған кезде оның бөлшектері адамның тыныс алу мүшелерінің
жүйесінде жағымсыз өзгерулер тудырады. Егер күйенің салыстырмалы, өлшемі 2-
10мкм болатын ірі бөлшектері ағзадан оңай шығарылатын болса онда өлшемі 0,5-
2 мкм болатын ұсақ бөлшектер өкпеде тұрып қалып аллергияны тудырады. Үлкен
адсорбциялы қабілеті бар күйе бөлшектері өзінің беткі жағында улы
заттардың, соның ішінде канцерогенді молекулаларды және бөлшектерді
тасымалдайды. Күйе көп уақыт бойы улы заттардың адамға әсерін арттыра
отырып өлшенген күйде бола алады [14].
СО қан гемоглабинімен қосылыса отырып адам үшін өте маңызды окси –
гемоглобиннің қандағы құрамын азайтады. СО – ның құрамы жоғары болып
келетін аймақта қауырт жұмыстарды жүргізген кезде ұстанатын мынадай
ережелер бекітілген: жұмыс аймағының атмосферасындағы СО – ның құрамы 50
мгм3 болғанда адам 1сағаттан, 50 – ден 100 мгм3 дейін 30 минуттен артық
емес, 100 ден 200мгм3 дейін 15 минуттен артық болмауы керек. СО құрамы
одан артық болатын болса арнайы газға қарсы киімсіз жұмыс істеу рұқсат
етілмейді.
Альдегидтер, әдетте тітіркендіруші және нашақорлық әсерге ие. Мысалы
акролеин бас айналымын, тыныс алу жолдарының және көздің кілегей
қабықшасының күшті тітіркенуін туғызады. Акролиннің концентрациясы 7мг м3
болатын бөлмеде адам бір минут бойы болатын болса ағза күшті уланады.
Азот тотықтары. Азот тотығы NO және азоттың қос тотығы NO2
атмосфераның улы ластандырушылары болып табылады. NO2 өткір тітіркендіргіш
ретінде әсер етеді және бірдей концентрацияда алған кезде NO- дан да
зиянды болады. Орталық қалалық аймақтарда табылатын концентрациялар
кезіндегі NO – ның негізгі қауіпі олардың фотохимиялық, смогтың түзілуіне
әкеп соғатын реакцияларда. Смог атмосферада көзді тамақты тітіркендіріп
өсімдіктерге зақым келтіретін оксиданттардың (озон және т.б.) салыстырмалы
түрде жоғары денгейінің болуымен түсіндіріледі. Смог үшін өзіне тән иіс
және көріну денгейінің төмен болуы тән .
NOх көздің, мұрынның кілегейлі қабаттарын тітіркендіреді, өкпеде
жоғары тыныс жолдарының ылғалымен әрекеттесу нәтижесінде алынатын азот
және азотты қышқылдары түрінде қалады. NO –ның әсер ету қаупі ағзаның
улануы лезде емес біріндеп өтетіндігінде, мұнда қандай –да бір
бейтараптандырушы заттар жоқ 30.
Формальдегид – өткір және жағымсыз иісі бар түссіз газ, көзді және
жоғары тыным жолдарын тітіркендіреді, орталық жүйке жүйесін, бауыр және
бүйректі зақымдандырады.
Хромды ангидрид – тыныс алу мүшелерінің ауруларын туғызады,
канцерогенді қасиетке ие.
Кислол, толуол, бензол, марганец жєне оныњ тотықтары – орталықжүйке
жүйесін зақымдайды.
Тетраэтилқорғасын және қорғасын – түгел мүшелерді және ағзаның барлық
жүйелерін зақымдайды.
Барлық еріткіштер әртүрлі дәрежеде улы, себебі олар адам ағзасына
уландырғыш әсерін тигізеді. Еріткіш булары бар ауаны сіңірген кезде тыныс
алу жолдарының кілегей қабатының тітіркенуі, жүйке және қан-тамыр жүйесінің
жұмысындағы бұзылулар байқалады.
Барлық жанармай және жағар май түрлері улы болып келеді.
Концентрациясы 5-10 мгл бензин бар ауамен дем алған кезде, біренеше минут
өткен соң өткір улану байқалады: бас ауырып, тамақта жағымсыз дәм пайда
болады, жөтел, көздің, мұрынның кілегейлі қабатының тітіркенуі байқалады.
Мұндай атмосферада одан да көп уақыт бойы болу жүрістің тұрақты болмауын,
бас айналымын, қозуды туғызады. Бензин буларымен өткір уланудың алғашқы
белгілері дене температурасының және артериалды қысымның төмендеуі,
пульстің баяулауы, былжырау, бұлшық ет әлсіздігі болып табылады.
Көрсетілген концентрациялы бензин булары бар ауаны ұзақ уақыт бойы сіңіру
созылмалы улануға әкеп соғуы мүмкін, оның белгілері болып қаназдық, бастың
ауруы, былжырлық, қажу, тітіркенушілік, жүдеу, ұйқысыздық болып табылады.
Этилденген бензиндердің құрамында күшті улы зат болып табылатын
антидетонатор тетраэтилқорғасын бар.
Қозғалтқыш жұмысы кезінде қалдық газдармен бірге бензин
құрамындағы 50-75 % қорғасын тұздары – диаметрі бір мкм-нен кем болатын
қатты бөлшектер түрінде атмосфераға шығарылады.
Этилденген бензинде жұмыс істейтін қозғалтқыш бөліктеріндегі
қаптама және тұнбалар өте улы болып келеді [17].
ΙΙ ЗЕРТТЕУДІҢ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1. Көкшетау қаласы көшелерінде автокөліктен бөлінген газдан
атмосфералық ауаның ластану деңгейін анықтау
Көшелердің автотранспортпен толуының материалын жинауды бір реткі
практикалық сабақ түрінде өткізуге болады. Ал курстық , дипломдық жұмыс
үшін тереңдетіп, 8,13,18 және түнгі сағаттарда жүргізу керек және алынған
өлшемдер нәтижесінде ортақ деңгей анықталынады. Автотранспорт қозғалысының
қарқындылығы анықталады. Әр түрлі типтегі автомобильдерді санайды. Жұмысты
әрбір 20 минут сайын 3 рет жүргізу керек. Есептеуді нүктелеу немесе
квадрат сызу әдісімен жүргізуге болады.
Есептеуді кестеге жазу керек:
Уақыты Автомобиль түрі Саны
Жеңіл жүк машинасы
Орташа жүк машинасы
Ауыр дизельді жүк машинасы
Автобус
Жеңіл машина
Бақылаудың әрбір нүктесінде көшеге баға беріледі.
1. Көшенің типі: Бір жақты құрылысы бар қала көшесі (жағалаулар, ), екі
жақты құрылысы бар тұрғын үй көшелері, магистральдық көшелер және екі
жағында да көп қабатты құрылысы бар жолдар, транспорттық тоннелдер.
2. Ылди. Көз мөлшерімен немесе эклиметрмен өлшейді.
3. Желдің жылдамдығы. Анемометрмен өлшейді.
4. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы. Психрометрмен өлшейді.
5. Қорғаныш жолақтар т. б.
Жинақтаған материалдар аудиторияда немесе лабораториядағы тақтаға немесе
дәптерге жазылады.
Автомобильдер үш категорияға жіктелінеді:
• Карбюраторлы двигательді
• Дизельді
• Икарус автобустары
Транспорттың қозғалысын бағалау әр көше бойынша жүргізіледі. Жұмыстың
қорытындысында ГОСТ -17.2.2.03-77: сәйкес көшелердің автотранспортпен
толуының жалпы баға беріледі. : қозғалыстың төменгі қарқындылығы –
тәулігіне 2,7-3,6 мың автомашина, орташа-8-17 мың, жоғары-18-27 мың.
Қала көшелерінің машинаға толуынын автомобилдердің түрлеріне негіздей
отырып айырмашылығына түсініктеме беріледі.
2.2. Магистральдық көше бөлігінде (СО концентрациясы бойынша)
автотранспорттан бөлінген газдан атмосфералық ауаның ластану деңгейін
анықтау
Автомобильдерден бөлінген газдардан атмосфералық ауаның ластануын
көміртегі тотығы концентрациясы бойынша ,мгм3 бағалау ыңғайлы.Жұмысқа
керекті мәліметтерді алдыңғы жұмысты өткізу барысында жинақтаған
көрсеткіштерден аламыз.
Тек бұл жұмысты өз бетімен берілген мәліметтерді пайдалана
отырып жүргізуге болады. Мысалы; екі жағында да көп қабатты құрылысы бар
қаланың магистральды көшесі, Ұзынша ылдилығы -20, желдің жылдамдығы 4
мсек, ауаның салыстырмалығы ылғалдығы- 70%, температура-200С. Екі бағытта
да автомобильдер қозғалысының есептік қарқындылығы-сағатына 500 автомашина
(N). Автотранспорт құрамы: 10% аз жүк салғышы бар жүк машиналары,10% орташа
жүк салғышы бар жүк машиналары, 5% көп жүк салғышы бар, дизельдік
қозғалтқышты жүк машиналары, 5% автобус, 70% жеңіл машиналар.
Көміртек (ІІ) тотығының концентрациясын (Ксо) есептеу формуласы
(Бегма және т.б.,1984; Шаповалов, 1990):
Ксо = (0,5+0,01 N · Kу) · КА · КЕ · Кж · Кы · Кқ,
мұнда :
0,5 ( атмосфералық ауаның транспорттан басқалармен фондық ластануы,
мгм3,
N ( қала жолдарындағы автомобиль қозғалыс қарқындылығының жалпы
қосындысы, автом.сағ,
Ку ( автомобильдерден шығатын көміртек тотығының атмосфералық
ауаны улау коэффициенті,
КА ( жергілікті аэрацияны (сұйықтықтарды ауамен қанықтыру процесі)
есепке алғандағы коэффициент,
КЕ ( ұзынша ылдидың (уклон) мәніне байланысты атмосфералық ауаның
СО-мен ластануының өзгерісін есептегендегі коэффициент,
Кж ( СО концентрациясының желдің әсерінен өзгеруін есепке алатын
коэффициент,
Кы ( ауаның салыстырмалы ылғалдылығының әсерінен СО
концентрациясының өзгеруін есепке алатын коэффициент,
Кқ ( атмосфералық ауаның СО-мен ластануының көше қиылыстарында
арту коэффициенті.
Автомобильдердің уландыру коэффициенті мына формуламен анықталынады:
Ку = ті,
мұнда:
Рі ( бірлік бөлігіндегі автотранспорт құрамы,
Кті( 2.2.1-кесте бойынша анықталады.
2.2.1-кесте
Автотранспорт құрамы
Автомобиль түрі Коэффициент Ку
Жеңіл жүк 2,3
Орташа жүк 2,9
Ауыр жүк (дизельді) 0,2
Автобус 3,7
Жеңіл 1,0
Тапсырмаға сай мәндерді орнына қойып есептейміз:
Ку = 0,1·2,3+0,1·2,9+0,05·0,2+0,05·3,7+0 ,7·1 = 1,41
Коэффициенттердің сан мәндерін орындарына қойып, атмосфералық ауаның
көміртегі тотығы газымен ластану деңгейін анықтап, бағалаймыз:
Ксо = (0,5+0,01·500·1,4)·1·1,06·1,20·1,00 = 8,96 мгм3
Автотранспорттың СО газы бойынша ПДК =5 мгм4.
ΙΙΙ ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
3.1 Ақмола облысының ауасының экологиялық жағдайына талдау
Тұрақты даму әр мемлекеттің мәнді де маңызды мақсатына айналып отырған
қазіргі кезеңде экологиялық қауіпсіздік, адамзат тіршілігінің бесігі-
қоршаған орта мен табиғатты қорғау әрбір саналы адамның ойы мен ісінде,
күнделікті қызметінде басты нысана, қажеттілік ретінде қалыптасуы тиіс.
Оған ешкімнің де немқұрайды қарауға қақысы жоқ. Өйткені бүгінгі табиғат
тынысы, таза да қауіпсіз қоршаған орта ертеңгі ұрпағымызға аманат ретінде
қалуы керек. Сондықтан экология мәселелері мемлекеттік әр деңгейде
қарастырылып, жолға қойылып жүр. Біздің Ақмола облысында да оған тиісті
дәрежеде назар аударылуда.
Енді облысымыздағы соңғы үш жылда қалыптасқан экологиялық жағдайға, ауа
мен жердің қаншалықты ластанып жатқанының шынайы көлемдеріне көніл аударып
қаралық. Оны 2001-2005 жылдар аралығында ауаға шы-ғарылған зиянды заттар
мен қоқыс төгілетін орындарға тасталған өндірістік және тұрмыстық қатты
қалдықтар көлеміне көз жеткізу арқылы аңғаруға болады.(кесте 3.1.1)
3.1.1-кесте
Атмосфераға шығарылған ластаушы заттардың шығарындылары, мың тонна
2001ж 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж 2006ж
Облыс бойынша 84,9 69,1 67,7 60,78 88,38 87,35
барлығы
Көкшетау қ. 15,6 14,4 12,3 12,2 16,15 14
Щучье қ. 6,9 4,9 4,8 3,2 3 2,8
Степногорск қ. 25,9 22,2 24,6 17,1 26,86 23,46
Ақкөл қ. 5,6 3 3,1 3,2 2 1,7
Макинск қ. 2,4 1,2 1,3 1,2 2,6 2,1
Ерейментау қ. 5,6 2,3 2,6 2,9 2,6 2,1
Атбасар қ. 2,9 1,5 3,5 2,3 3,5 3,38
Басқа тұрғын 20,2 19,6 16,1 18,68 31,67 37,81
пункттері
Ақмола облысының аумағында да атмосфераға зиянды заттар негізінен
стационарлық (жылу қазандықтары, пештер, цехтар, станоктар,
дәнекерлегіштер, көмір қоймалары және жиналған күл) және көлік
(автомобильдер, әуе көлігі) көздерінен шығарылады.
Облыстағы ең ірі жылу қазандығы Степногорскідегі жылу- электр орталығы.
Ол ауаға жыл сайын 15 мың тоннадай зиянды зат шығарады. Бұл облыстағы
шығарындының 20 пайызы деген сөз.Сондай-ақ Көкшетаудағы РК-2 бу
қазандығынан да жылына 5 мың тоннадай зиянды зат атмосфераға шығарылады.
Егер 2001 жылы стационарлық көздерден 65,2 мың тонна зиянды зат шығарылса,
өткен 2004-2005 жылы бұл көрсеткіш 96,9 мың тоннаға жеткен. Ал
автокөліктерден шығарылған улы газ көлемі 2001 жылы 17,7 мың тоннаны
құраса, былтыр ол 92,2 мың тонна болып отыр. Сонымен соңғы үш жылда жалпы
447,7 мың тонна зиянды зат шығарылып, атмосфераны ластаған.
Көріп отырсыздар, жыл-жыл сайын ауамыздың ластануы азаймай, қайта көбейе
түскендей. Екі көздерден шығарылатын зиянды заттар көлемі теңесіп барады.
Яғни қазір қалада да , далада да автокөлік құжынап барады. Олардың улы газы
ауамызды шамадан тыс тұмшалап барады.
Ендігі әңгімені зиянды қалдықтарға арнайық. Қалдықтар үш топқа-
тұрмыстық, өнеркәсіптік және жылу- энергетикалық (күл) қалдықтарға
бөлінеді. Мұндай зиянды қалдықтарды біз өзіміз қолдан жасаймыз. Әсіресе
елді мекендер маңында орынды-орынсыз төгіле салатын тұрмыстық және
өнеркәсіптік қалдықтар, күл-шлактар тау-тау болып, ыбырсып жатады. Рұқсат
етілмеген орындар қаншама, Әрі қалдықтар ретімен үйілмейді, жарамды
жерлерді бостан-босқа басып жатады. Соларды біле тұра адамдардың өздері
солай жасайтынына қайран қаласың. Олар өз жерін, өз үйінің маңын өздері
пайдаланып отырған ауыл шаруашылығы жерлерін неге сонша бүлдіреді. Оған мән
бермейтініміз ағаттық-ау.
Дәлелге бару үшін бірді-екілі цифрларға жүгініп көрейікші. Мәселен, 2001
жылы-885,8, 2002 жылы-1018,49, 2003 жылы-979,5,2004 жылы- 907,88 мың тонна
тұрмыстық қатты қалдық жинақталған.
Мұның бәрі ауаны, жерді ластап жатыр. Қайта өңдеп, пайдаға жарату жоқ.
Қалдықтар биологиялық, химиялық өзгерістерге ұшырап, улы газ, ауыр металл
түрінде, не ауру тарататын микробтары мол шаң-тозаң түрінде ауаға тарап, не
жер астының су көздеріне араласып тіршілікке қауіп туғызады.
Ал өнеркәсіптік қалдықтар 2001 жылы- 843,2002 жылы-1477,16 мың тонна
болды. Осылардың көпшілік бөлігі бу қазандықтарынан, пештерден, тау-кен
кәсіпорындарынан, карьерлерден шығарылған. Степногорскідегі ТЭЦ пен
Көкшетаудағы РК-2 кәсіпорындарында ғана арнаулы күл төгетін орын бар.
Қалғандары жалпы қоқыс төгетін орындарға шығарады. Сонымен үш жылда қоқыс
төгілетін орындарға барлығы 8050,08 мың тонна тұрмыстық қатты қалдық
шығарылыпты.
Дегенмен облыс аудандарында төгілетін қалдықтардың жылдық көлемін ешкім
нақтылап айта алмайды. Оның есебі жүргізіле бермейді. Үйінділер
қоршаулардан әлдеқайда биік. Жабдықталып, реттелген полигондар саны облыста
небары-4-ақ. Оның екеуі Степногорск қаласында, біреуі Көкшетауда, енді
біреуі Щучье қаласында. Шлакты күл төгетін орын бесеу. Облыста 8 өнеркәсіп
қалдықтарын сақтайтын орын бар. Соның бесеуі "Казақалтын" ААҚ-ның
иелігінде. Соңғы деректер бойынша тұрмыстық қатты қалдықтар төгетін рұксат
етілген 650 орын бар екен. Осының 158-і кәсіпорындар, ал 492-і жергілікті
әкімшіліктер балансында. Облыста қоршаған ортаны ластайтын 3669 табиғат
пайдаланушы, 2423 стационарлық көздер, 98305 автокөлік бар. Ал Көкшетау
қаласы бойынша атмосфераға соңғы жылдары шығарылған ластаушы заттардың
шығарындылары төменде көрсетілген. ( кесте-3.1.2 )
3.1.2-кесте
Тұрақты көздерден атмосфераға шығарылған ластаушы заттардың динамикасы
Көкшетау қаласы 2003-2006жж.
Радиоактивті қалдықтар негізінен" Степногорск тау-кен комбинаты ЖШС-нің
қоймаларында. Оны рекультивациялау, қауіпсіз ету мәселелері талай мәрте
айтылып келеді. Ол алдағы жылдары жүзеге асса облысымыздың экологиялық
жағдайы бұрынғыдан әлдеқайда жақсара түсері сөзсіз.
Қорыта айтқанда ауаны, жерді ластау-ауыр қылмыс. Өйткені ол жер бетіндегі
тіршілік атаулыға орны толмас нұқсан келтіреді. Сондықтан басталған бұл
жылда да, одан арғы жылдарда да экономикамызды экологияландыруға, бұл
жөніндегі сана- сезімді, жаңаша экологиялық ойлауды қалыптастыруға бет
бұруымыз қажет.
Осындағы гидрометаллургия заводының қалдықтар сақтайтын қоймасының
құрғап кеткен карталарынан атмосфералық ауаға аса зиянды радиоактивті шаң-
тозаң ұшып жатыр. Карталардың осынау радиоактивті шаңын жою үшін оны бос
породалармен қымтап жабудың арнаулы жобасьі әзірленді. Қазір бұл жоба
мемлекеттік сараптаудан өткізілуде.
Ақмола облысындағы 13 кәсіпорында ионды сәулелердің 373 көзі бар. Мұның 20-
ы залалсыздандырып, көмуді қажет етеді.
Облыс аумағының радиациялық орташа гаммафоны 0,25 микрозиверт-сағатқа тең.
Бұл көрсеткіш гранитті интрузий жер бетіне шығарылатын солтүстік аймақта
сәл көбірек, 0,35 микрозиверт-сағатқа жетеді.
2004 жылдың 4-ші квартылымен өткен жылдары салыстырғанда көліктердің
атмосфераға шығарындыларының массасы 3-есеге дейін, ал жылдық кезендерде
салыстырғанда -3,5 есе артады. Бұл облыс бойынша автомобиль санының
тіркелген артуымен, (2004 ж. 98464, ал 2005 ж. 106971), сондай - ақ
қозғалмалы көздермен атмосфераның ластануы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Ι ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
1.1 Көкшетау қаласына қысқаша физико-географиялық сипаттама
... ... ... ... 5
1.2 Атмосфералық ауаны ластаушы
заттар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Атмосфералық ауаның антропогенді
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.4 Ластандырушы заттардың таралуына жер бедерінің
әсері ... ... ... ... ... ...14
1.5 Автокөлік шығарындылары атмосфералық ауаны ластаудың
негізгі
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 15
ΙΙ ЗЕРТТЕУДІҢ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1. Көкшетау қаласы көшелерінде автокөліктен бөлінген газдан
атмосфералық ауаның ластану деңгейін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2. Атмосфералық ауа ластануының анықтаудың нәтижелерінің
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ΙΙΙ ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ..27
3.1 Ақмола облысының ауасының экологиялық жағдайына
талдау ... ... ... ...27
3.2 Автокөліктермен атмосфералық ауа ластануын анықтаудың
нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..33
3.3 Бензин және дизельді жанармай оларға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ...37
3.4 Қала көшелерінің шу мен ластануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.5. Автокөлік шығаруларының кері әсерін азайту бойынша атқарылатын
іс-шаралар және атмосфералық ауаны құқықтық
қорғау ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ӘДЕБИЕТТЕР...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...60
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
XXI ғасырда жағдай өзгерді қоршаған орта параметрінің мәндерінің
қайтымсыз өзгерістері дәлелденді, ол жиірек экологиялық күйзелістерге және
локальді деңгейдегі (фотохимиялық смог, қышқылды жауын – шашындар, судың
биогендермен ластануы және глобальді масштабта парниктік эффектілерінің
түзілуі, стротосферадағы озон қабатының бұзылуына) катастрофаларға әкеп
соғады. Мұның бәрі, сондай – ақ, адамның генетикалық бағдарламаларының
ыдырауының білінуі, экологиялық кризистің басқа білінулері әлемнің көптеген
елдерінде экологиялық тұрғыдан жақсы болуын қамтамасыз ету сұрақтары нақты
инженерлік – техникалық бағдарламалар мен шешімдерді қабылдаудың шектерінің
сыртына әкеп соғады да одан сайын әлеументтік- экологиялық тұрғыдан шығады,
іс әрекеттің жаңа стериотиптерін жасақтайды. Мұндай қоғамда көліктік жүйе
қандай талаптарға жауап беру керек? Оларды шешу жолында қандай проблемалар
туындайды? Осы және т.б. сұрақтарға жауап іздеуіміз қажет.
Қазіргі кезде экологиялық тұрғыдан баға беру жеке заттардың
валдық шығарындыларын есептумен ғана шектеліп қоймайды, атмосферада
территорияның едәуір ауданында жеке заттардың трансформациясын, адамдардың
ауруға шалдығу қауіпін ескере отырып қосындылар концентрациясын анықтау
және есептеу мәселесі қойылады.
Қоршаған ортаға жағымсыз әсерін газ қалдықтарымен қатар ондаған
ластандырушы заттарды шығаратын автомобиль көлігі тигізеді. Есепті кезең
аралығында облыс бойынша “ Таза ауа ” операциясы жұргізілді, мұндай
тексерістен 364 автокөлік өткізілді, олардың ішінде 47-сі улылықтың рауалы
нормаларына сәйкес келмейді. Тексеріс көліктік өнеркәсіптерде жүргізілді,
мұнда улылықты асыру фактісі анықталған соң бұзылуды жойғанға дейін жұмысқа
шығарылған жоқ.[1]
2005 жылдың 1 кварталымен салыстырғанда 2004 жылдың 1
кварталында шығарындылардың жалпы көлемдерінің көрсеткіші екі еседен көп
артты, яғни тұрақты көздердің шығартуылар көлемі 52 %-ке, ал жылжымалы
көздерден 363 %-ке артты. Іс жүзінде мұндай күрт өзгеріс жоқ, себебі,
жұмысты жаңаша көп рет қайталап және жақсылап есептеу жұмыстарын жүргізу
нәтижесінде басқарушылық мамандарының атмосфера шығарындылардың көмегімен
тексеру және салыстыру жұмыстарын көп рет қайталап, жақсылап есептеу
нәтижесінде іс жүзінде мұндай күрт өзгерістер жоқ екені көрсетілді.
Әсіресе бұл бұрында аудандық мамандар дұрыс есепке алмаған, автокөлік
шығарындыларына тиісті болып келеді. Облыстық басқарушылық аудандарда
жағылатын жанар май мөлшерін және автокөлік құралдарының санын дұрыс есепке
алу бойынша жұмыс жүргізілді. Автокөліктердің шығарындыларын есепке алу
әлде қайда жақсартылды.[1]
Жалпы Көкшетау қаласы бойынша бақылауды орынша өткізетін құралдар (газ
анализаторы, түтін өлшегіш және т. б.) және облыстың қоршаған ортаны қорғау
аналитикалық зертхананың болмауынан атмосфераның автомобильдік көліктен жыл
сайын нақты (дұрыс) мәліметтер алынбайды.
Зерттеу объектісі: Көкшетау қаласының көшелері мен мөлтек аудандарының
ауасы.
Зерттеу жаңашылдығы: Автокөлік шығарындыларының қарқындылығын анықтау
әдістерін жасау және дифференцияциялау.
Зерттеу мақсаты: Автомобильдік көліктің Көкшетау қаласының
атмосферасына және адам денсаулығына тигізетін әсерін зерттеу.
Міндеттері:
1. Атмосферадағы зиянды заттардың құрамын анықтау
2. Атмосфераның жылжымалы көздерден ластанудың қарқындылығын бағалауды
әдістемелік тұрғыдан қарастыру.
3. Көкшетау қаласының көшелері мен мөлтек аудандарының жол бойында
автокөліктен ауаға қанша мгм3 шаң және газдардың бөліп шығаруын зерттеу.
Ι ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1. Көкшетау қаласының географиялық сипаттамасы
Көкшетау-қаласы Ақмола облысының әкімшілік орталығы (1999 жылдан,
1944 - 97 жылдар аралығында Көкшетау облысының орталығы болған). Астана
қаласынан солтүстік-батысқа қарай 276 км жерде, Көкшетау қыратының
солтүстігінде, Қопа көлінің оңтүстік жағалауындағы көрікті жерде
орналасқан. Тұрғыны 143,1 мың адам. Қаланың аумағы 420,0 км2. Көкшетау
қаласының климаты айқын континенттік, жазы жылы, қысы ұзақ және аязды.
Жылдық орташа температура 0°С шамасында. Жылдық жауын-шашынның орташа
мөлшері 300 — 350 мм. Жауын-шашын негізінен жаз айларында жауады. Көкшетау
— Қазақстанның тарихы бай қалаларының бірі. Қазіргі қала орналасқан аумаққа
жергілікті халық ежелгі замандарда-ақ қоныс салып, қорғандар тұрғызған.
1824 жылы 30 сәуірде Бұқпаның бөктері, Шағалалының сол қапталындағы Шат
шатқалының ішінен (қазіргі Көкшетау-Қостанай тас жолымен қаладан шыға
берістегі Шағалалы өзені үстінен өтетін көпірдің тұсы) Ресей империясының
шығыстағы шекаралық әскери бекінісінің құрылысы басталды. 1824 жылы 17
қыркүйекте (жаңа күн санауы бойынша 30 қыркүйекте) Ресей империясы
Сенатының шешімімен Көкшетау бекінісі ресми тізімге енгізілді. 1839 жылы
Көкшетауға әскери гарнизоны әкелініп, казактар станицасы құрылды. 1868 жылы
Көкшетау бекінісі әскери маңызын жойып, қатардағы елді мекендердің бірі
болып қалды. [2]
Әуежай ғимараты, темір жол және автовокзалдар салынды. 1999 жылдың 8
сәуірінен бастап Көкшетау қаласы Ақмола облысының әкімшілік орталығы болды.
Көкшетау қаласында тамақ және жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, металл өңдеу,
химия өндірісі, металл емес бұйымдар өндіру, картон мен қағаз өндіру
кәсіпорындары, жылу-электр энергиясын, газ жөне су тарату мекемелері бар.
Көкшетау қаласындағы ірі өнеркәсіп кәсіпорындары: алтын өндіретін
"Васильков алтын" бірлескен кәсіпорны, оттектік тыныс алу аппараты, салмақ
өлшеу техникасы, су шығынын есептеуіш аспабы, авиация техникасы агрегаттары
мен тораптарын жасайтын "Тыныс" акционерлік қоғамы, әуе-ғарыш
техникасындағы тіршілікті қамтамасыз ету жүйесіне арналған агрегаттарды
өндіретін "Наука-Восток" акционерлік қоғамы. Қалада ауыл шаруашылығы
шикізаттарын өңдейтін кәсіпорындар желісі жақсы дамыған. Қалада 4,5 мың
шағын кәсіпорын бар. Шағын бизнес 19,5 мың адамды жұмыспен қамтыған.
Көкшетау қаласындағы автомобиль жолдарының ұзындығы 267 км. Жүк тасымалының
басым бөлігін автомобиль көлігі атқарады. Қала маңында ұшып-қону жолдары
бар әуежай кешені орналасқан. Көкшетаудың телекоммуникациялық жүйесінің
негізін жалпы сыйымдылығы 30 мың нөмірлі АТС-тер құрайды. Қаладағы
денсаулық сақтау мекемелерінің жалпы саны 34. Білім жүйесі саласында
мемлекеттік және жеке университеттер, 13 арнайы орта оқу орындарының
бесеуі мемлекеттік колледж, жалпы білім беретін 23 мектеп т.б. бар. [2]
1.2.Атмосфералық ауаны ластаушы заттар
Ластанған ауа адамдардың ішкі мүшелеріне өтіп денсаулыққа зиянын
тигізеді, ал уытты заттар денені улайды. Атмосфера табиғи және жасанды
(антропогендік) жолмен ластанады. Атмосферада үнемі белгілі мөлшерде шаң
болады. Шаң табиғатта жүретін табиғи процестер нәтижесінде түзіледі.[3]
Шаңның үш түрі болады: минералдық (органикалық емес), органикалық және
космостық. Тау жыныстарының үгітілуі мен бұзылуы, вулкандар атқылауы,
орман, дала, торфтардың өртенуі, теңіз беттерінен судың булануы минералдық
шаңның түзілуіне себеп болады. Космостық шаң жанған метеориттердің
қалдықтарынан түзіледі. Оның мөлшері 2-5 млн тоннаға дейін жетеді. Табиғи
шаң жер атмосферасының негізгі құрам бөлігі болып табылады. Табиғи шаң
бөлшектері органикалық немесе бейорганикалық болуы мүмкін.
Атмосфералық шаң Жер бетінде жүретін кейбір процестер үшін белгілі роль
атқарады. Ол су буларының конденсациялануы үшін, олай болса жауын-шашынның
түзілуіне әсер етеді. Бұнымен қатар күн радияциясын сіңіріп тірі
организмдерді күннің зиянды сәулелерінен қорғайды. Академик В.И, Вернадский
атмосфералық ауа планетамыздың химиясында маңызды роль атқарады деп жазды.
Ауада органикалық қалдықтардың да шаң-тозаңы болады. Оларға бактерия, ұсақ
саңырауқүлақ т.б. өсімдік және жануарлар қалдықтарының шірінділері жатады.
Атмосфераға шығарылатын химиялық заттардың ішінен бірінші орында
көмірқышқыл газы тұр. Бұл қосылыс ұзақ өмір сүреді және атмосферада
жиналуға қабілетті.(Кесте-1.2.1)
1.2.1-кесте
Жер атмосферасына шығарылатын техногенді табиғаты бар қалдықтардың
әлемдік мөлшері (Т.А. Акимова, В.В. Хаскин)
Ластаушы заттар Млн. т. жылына
Көмірқышқыл газы 6000
Түтіннің қатты бөлшектері мен өнеркәсіптік 580
шаң
Көміртегі (II) оксиді 360
Ұшқыш көмірсулар және т.б. органикалық 320
заттар
Күкірт тотығы 160
Азот тотықтары 110
Фосфор қосылыстары 18
Күкірт сутек 10
Аммиак 8
Фторлы сутек 1
Хлор I
Көміртегі (II) оксидінің көп мөлшері өте қауіпті бірақ ол тұрақсыз және
жылдам СО2 мен басқада да қосылыстарға айналады.
Химиялық белсенділігінің жоғары және тұрақты көп мөлшерде 150—200 млн. т
(жылына) шығарылуына байланысты күкірт диоксиді (SО2) немесе күкіртті
ангидридтің қауіптілігі зор. Ол өткір иісі бар, түссіз газ. Оның сумен
қосылыстары адам мен жануарлардың тыныс алу жолдарын тітіркендіріп,
зақымдайды. Ұзақ уақытқа созылған улану қан айналымның бұзылуы мен өлімге
әкеліп соқтыруы мүмкін
Күкіртті газ әсіресе өсімдіктер үшін қауіпті. Олар жануарлар мен адамға
қарағанда бұл газга өте сезімтал. Өсімдіктер газдың олардың бетіне құрғақ
қону немесе қышқыл жауын-шашынмен келіп түсуі нәтижесінде зақымданады. Бұл
газ қазіргі кездегі қоршаған ортаның әр түрлі элементтері мен биотикалық
әсеріне байланысты бірінші орында тұрған әлемдік ластаушы.
Күкіртті ангидридтен басқа атмосфераға күкірттің басқа да зиянды
қосылыстары келіп түседі. Оларға күкіртсутек (Н2S ) жатады. Бұл газдың
жоғары концентрацияларымен улану өкпенің ісінуіне, тыныс алу параличіне
және өлімге әкеліп соқтырады. Табиғатта ол көбінесе су қоймаларында,
шайынды суларда, ақуыздардың бактериалды ластану өнімі ретінде минералдық
бұлақтарда кездеседі.[3]
вулкандардың қызметінің нәтижесінде. Бұл кезде күкіртті
ангидрид, күкіртсутек немесе бос күйде бөлініп шығады;
мұхиттардың бетінен су тамшыларының булануы нәтижесінде. Бұл кезде
күкірт негізінен салыстырмалы түрде зиянсыз сульфаттар түрінде болады.
Атмосфераға антропогенді күкірттің келіп түсуі отынды жағумен
байланысты. Қоңыр көмірде SО2 өте көп (10—15%-ға дейін), жоғары калориялы
көмірде кем, мұнай мен табиғи газда одан да кем.
Күкіртті газдың біраз мөлшері атмосфераға күкіртті кендерді өндеу
нәтижесінде шығарылады (темір, никель, мыс және т.б.). Мысалы ФРГ-де
күкіртті ангридтің 63%-ға жуығы қоршаған ортаға энергетикадан, 23%-ы —
өнеркәсіптен, 10%-ы — тұрмыстық және ұсақ тұтынушылар қалдығы, шамамен 5%-ы
— транспорт есебінен шығарылады.
Ауа бассейнінің мөлдірлігінің өзгеруіне атмосферадағы көмірқышқыл газының
үлкен әсері бар. Жыл сайын атмосферадагы оның мөлшері 0,4 % артып отыр,
қазіргі кездегі атмосферадағы көмірқышқыл газының мөлшері 0,032 %. Кейбір
есептеулер бойынша атмосферадағы көмірқышқыл газының мөлшері әр 23 жыл
сайын 2 еселеніп отырады. Көмірқышқыл газы инфрақызыл сәулені — жылу
сәулесін сіңіреді, оның мөлшері белгілі бір концентрацияға жеткенде
қоршаған ортадағы жалпы температураның жоғарылауына әкеліп соғуы мүмкін.
Атмосферадағы озонның мөлшері (көлем бойынша) 2 х 10 %, бірақ ол Жер бетін
күн радиациясынан қорғап тұрады және бактерицидтік қасиеті бар.[4]
Күкірт оксидтері өсімдіктерге, жануарлар мен адам организміне зиянды әсер
етеді. Атмосферада күкірт (IV) оксиді күкірт (VI) оксидіне дейін тотығады
да, су буларымен қосылып, күкірт қышқылына айналады. Күкірт қышқылы
атмосфералық жауын шашынмен бірге қышқыл жаңбыр түрінде жерге жауады.
Қышқыл жаңбырлар су экожүйелеріне зиянды әсерін тигізеді, ағаштар мен ауыл
шаруашылық дақылдарының өсуін тежейді, сөйтіп үлкен экономикалық шығын
келтіреді. Атмосфераға бөлінген ауыр металдар заттардың табиғи айналымына
қосылады, Олардың су мен топырақта көп мөлшерде жинақталуы тіршілікке
үлкен зиян келтіреді. Мышьяк пен хром рак ауруларының тууына себеп
болады. Ал селенмен уланған организм өлімге ұшырайды. [4]
Атмосфераның радиоактивті заттармен ластануы. Атмосфераның
радиоактивті ластануы нәтижесінде радиациялық әсер ету байқалатын
болғандықтан өте қауіпті болып саналады. Радиациялық әсер — радиоактивті
заттардан бөлінетін. радиоактивті сәулелердің әсері. Бұл сәулелер кейбір
химиялық элементтердің атом ядроларының ыдырауы кезінде сыртқы ортаға
бөлінеді, Бөлінген радиоактивті сәулелер адам организмінің тірі тканьдері
арқылы өтіп, биологиялық процестерді бұзып, организмде түрліше физикалық,
химиялық және физиологиялық, ең соңында патологиялық өзгерістер
туғызады.Радиациялық әсерлердің шығу көздері баршаға мәлім, қарапайым
космостық сәулелерден бастап, экологиялық катастрофалар болып табылатын
ядролық қаруларды сынау, атом ядролық станциялардағы авариялар, т.с.с.
Радиоактивті заттар атмосферада тозаң, не аэрозоль түрінде болады,
олардың азғантай дозасының өзі адамның нерв системасы, жыныс бездері,
асқорыту, тыныс алу органдары, қалқанша без бен гипофиз қызметіне зиянды
әсер етеді.Атмосфера радиоактивті заттармен әсіресе, атом және су
бомбалардың жарылуы кезінде ластанады. Атом жарылысы кезінде түзілген
изотоптардың жартылай ыдырау кезеңдері түрліше. Әсіресе, стронций-90
(жартылай ыдырау кезеңі -25жыл) мен цезий-137 (жартылай ыдырау кезеңі 33
жыл) өте қауіпті.
Радиоактивті изотоптар өсімдіктердің қалдықтары, жануарлардың қалдық
өнімдері арқылы да таралады. Олардың тасымалдануында қоректік тізбектер де
біршама роль атқарады. Судағы изотоптар өсімдіктерге сіңіріліп, олармен
балықтар қоректеніп, балықтарды жыртқыш балықтар не құстар қорекке
пайдаланады, т.с.с.
1.3.Атмосфералық ауаның антропогенді ластануы
Атмосфераның антропогенді ластану жолдары жылу энергетикасы, мұнай, газ
өңдеу өнеркәсіптері, транспорт, термоядролық қаруларды сынау, т.б. арқылы
жүреді. (кесте-1.3.1)
1.3.1-кесте
Антропогенді факторлардың атмосфераны ластау жолдары.
Бұлардың әрқайсысы құрамы ондаған мың компоненттерден тұратын түрлі
қоспаларды атмосфераға бөліп шығарады. Ауа кеңістігін ластайтын қосылыстар
көміртек оксидтері, күкірт пен азот қосылыстары, көмірсутектер мен
өндірістік шаң тозаң. 1 жыл ішінде атмосфераға 200 млн тонна көміртек
оксиді (СО), 20 млрд тонна көмірқышқыл газы , 150 млн тонна күкірт оксиді,
53 млн тонна азот оксидтері, 50 млн тонна түрлі көмірсутектер бөлінеді.
Адамдардың іс-әрекетінен болатын ластануға өнеркәсіп, көлік, ауыл
шаруашылық, құрылыс кәсіпорындарының, коммуналды-тұрмыстық мекемелердің шаң-
тозаңы мен қалдықтары жатады.
Жыл сайын атмосфералық ауаға шамамен алғанда мына мөлшерде ластаушы
қалдықтар қосылады:(Кесте-1.3.2)
1.3.2-кесте
Ауаны ластаушы қалдықтар көздері.
Ластаушы қалдықтар млн. тонна
есебімен
теңіз сулары тұздары 550
топырақ беті шаңы 250
жанартау атқындылары 80
өрт күлі мен түтіні, шаңы 70
жаққан отын күл-түтіні, шаңы 30
өнеркәсіп қалдықтары, түтіні, шаңы 15
ауылшаруашылық шаңы мен түтіні 5
Бұл мәліметтерден адамдардың іс-әрекетінен болатын ластану мөлшері тым аз
барлық ластаушы заттардың 5 процентінен аспайтынын көруге болады. Бірақ бұл
ешкімді де қуантпайды. Себебі адамдардың іс - әрекетінен пайда болған шаң-
тозаң, түтін, басқа қалдықтардың химиялық құрамы өте күрделі, адамдар мен
табиғат үшін аса қауіпті.
Өнеркәсіп пен көлік мекемелерінің ауаға шығаратын ластаушы заттарының
31,9 проценті иісті газ (СО), 27 проценті күкіртті газ (SО2), 1,1 проценті
азот тотығы (NО2), 28,3 проценті қалқып жүретін қатты түйіршіктер.
Өнеркәсіп салалары ішінен ауаны ластаушылар қатарына жылу
электрстанциялары, қара және түсті металлургия, мұнай өңдеумен мұнай -
химия өнеркәсібі мен құрылыс материалдар өндіру кәсіпорындары жатады.
Жылу электр станияларының қалдықтары жағатын отынға, оның химиялық
құрамына және жағу әдістеріне байланысты болады.
Отынның барлық түрінің химиялық құрамында көміртек, сутек, күкірт, азот
және оттек болады. Олардан бөлінген газдар адамдар мен қоршаған ортаға
зиянды. Отынды жағу әдісі де ауаның ластануына әсерін тигізеді. Шаң-тозаң,
газ қалдықтарын ұстайтын қондырғылары бар кәсіпорындардың атмосфераға зияны
аз, ал ондай қондырғылары жоқтардың келтіретін зияны көп болады. Өйткені
қондырғылардың көмегімен қалдықтардың 90-95 процентін ауаға жібермей,
ұстап қалуға болады.
Әр саладағы кәсіпорындардың ауаға тигізетін зияны әртүрлі. Металлургия
кәсіпорындары ауаны металдың қалдықтары және қосындыларымен ластайды,
олардың ішінде темір, қорғасын, мыс, мырыш, қалайы, никель, көмір, күкіргті
түтін, глинозем (алюминий тотығы) т.б. қалдықтар бар.
Ауа бассейнін күкіртті газбен және шаңмен ластаушы жылу электр станциялары.
Қуаты орташа жылу электр станциясы 1 сағаттта 80 т көмір жағып, атмосфераға
шамамен 5 т күкіртті ангидрид және 16-17 т күл бөледі. Атмосфералық ауаның
тазалығына үлкен әсер ететін жағылатын отынның сапасы, жағу әдістері,
газтазартқыш қондырғылар мен қалдық бөлетін трубалардың биіктігі. ЖЭС газға
көшіру зиянды калдықтар мөлшерін біршама азайтады.
Зиянды газдарды авиациялық транспорт та бөледі. Ж.Детридің есептеулері
бойынша, реактивті самолеттер ұшу кезінде I сағатта 0,7 кгм3 альдегидтер,
6,5 кг көміртек оксиді, 1,7 кг көмірсутектер, 4,3 кг азот оксидтері, 6,3
кгм3 қатты бөлшектер бөледі екен.[5].
Мысалы, цемент шығаратын зауыттар, әсіресе күйдіру және ұнтақтау
цехтары, әк псн цемент тозаңын көп шығарып, сол маңайдағы өсімдіктерді
күйдіріп жібереді. Зауыттан 2 км. қашықтықта 1 м3 ауада 20 мг. тозаң
болады, ал санитарлық норма бойынша ол 0.15 мг. аспауы керек. Асфальт
шығаратын зауыттардың шаң мен түтіні көп болғандықтан оларды қаладан тыс
жерлерге салу көзделген.
Құрылыс жұмыстарын жүргізгенде де ауа көп ластанады. Ірге тас қалау, су
қоймаларын салу үшін топырақтың үстіңгі қыртысын алғанда, құрылыс салу,
бояу, сылақ жүмыстарында айнала шаң - тозаң, иіс болып, қалдықтар үйіліп
жатады. Құрылыста қолданылатын полимерлі материалдар мен түрлі шайырлардың
ішінде уыттылары да бар. Сондықтан да ауаға формальдегид, фенол, шайыр
бөлетін фенолоформальдегидтер мен шайырлыларды пайдалануға тыйым салынған.
Коммуналды - тұрмыстық қызмет орындары да далада от жаққанда, пәтер үйлерде
пеш жағып жылытқанда ауаны ластайды. Қалдықтарды мезгілінде жинап, тасып,
белгілі бір орынға дұрыстап үймей қоршаған ортаны да ластап жатады. [5]
Ластандырушы заттардың таралуына жер бедерінің әсері
Көкшетау қаласы Ақмола облысының орталығы, өзінің географиялық орны
бойынша аласа таулар мен ұсақ төбелі жазықтардан тұратын Қазақстан аймағы.
Оны жан жағынан шоқылар қоршап жатыр, олар смогтың түзілу қаупін, сонымен
қатар адам ағзасына зиянды затардың ұзақ әсерінің қаупін туғызады [2]
Салыстырмалы түрде биік емес төбелер болғанның өзінде де жеке
аудандарда микроклиматты, сондай-ақ зиянды заттардың таралу сипатын едәуір
өзгертеді.
Эксперименталды зерттеулер жүргізген кезде улы қосындылардың жоғары
концентрациялары төбелердің желденген жағынан байқалған, оны төбелердің
артында төмен қысымды аймақтардың түзілуімен түсіндіріледі. Мұнда негізгі
ағымға қарсы бағытта ауаның жылжуы байқалады. Атмосфералық ауаның азот
тотықтарымен ластануын зерттеу нәтижелері қиылысқан аймақта улы
қосындылардың ластануы біртекті емес сипатқа ие болады да аймақтың
төмендеген жерлерінде зиянды заттардың концентрациялары жоғары болып
келетін тұрып қалған нашар желдетілетін аймақтар пайда болады. Атмосфераның
жерге жақын қабатынды төбелердегі аймақтағы жел ағындарының бағыты мен
тауларының үстіндегі бос атмосфера желдерінен едәуір ерекше болады
Жер бетінде жақын ауаның ластану дәрежесі шығарылатын ластандырушы
заттардың мөлшерлеріне ғана емес, сондай-ақ олардың кеңістікте және уақыт
бірлігіне таралуына және де шаң-газ-ауа қоспасының шығуының метеорологиялық
жағдайларына және параметрлеріне тәуелді болады [4]
Атмосферада шығарылған жеке бөлшектер немесе бөлшектердің топтар
молекулалары және турбулентті диффузия әсерінін жылжиды, ол жылу, зиянды
газдар, ұсақ аэрозольдардың, су буларының, қозғалу мөлшерінің және т.б.
тасымалдау процесінің бірдей жылжуын қамтамасыз етеді. Молекулалық диффузия
есебінен іске асырылатын газ ағымының таралу мөлшері маңызды емес.
Турбулетті диффузия бөлшектердің одан да қарқынды көшуіне ықпал жасайды.
Көшіру жоғары қысымнан төменгі қысым бағытына қарай өтеді. Жер бетінің
бойымен ауаның турбулентті қозғалысы болып табылатын жел, ластандырушы
заттардың таралуына әсер ететін негізгі метеорологиялық фактор болып
табылады. Жел тұрақты ағын емес. Желдің бағыты мен қозғалу жылдамдығы
тұрақты болып қалмайды. Жел қозғалысының бағытының үзіліссіз өзгеруі
нәтижесінде бақыланушы нүкте бірде шығарынды алауына түседі, бірде одан
шығады. Осыған байланысты ластану дәрежесі өзгереді.
Көкшетау қаласында оңтүстік батыс желі басым болады. Жел бағытының жыл
бойында ең көп қайталануы 33% , ең азы 4% – солтүстік шығысқа сәйкес
келеді .
1.4. Автокөлік шығарындылары атмосфералық ауаны ластаудың негізгі көзі
Өндірістің қарқындап дамуына және отын түрлерін кең масштабта жағуға
байланысты атмосферадағы бос оттектің қоры азайып, ал көміркышқыл газының
мөлшері жоғарылауда. Нәтижесінде табиғаттағы көміртектің айналымы бұзылды
деуге болады. Академик А.ІІ. Виноградов зерттеулер нәтижесінде көмірқышқыл
газының концентрациясы жыл сайын 0,2% ға ұлғайып отырғанын анықтады.
Адамзат қоғамында адам баласы отты ең алғаш рет қолданған күннен бастап осы
күнге дейін түрлі жану процестерінде 273 млрд. тонна оттегі жұмсаған болса,
соның 246 млрд. тоннасы, яғни (90% га жуығы) соңғы жарты ғасырда ғана
жұмсалған.
Көміртек айналымының бұзылуы мен атмосферада көмірқышқыл газының
концентрациясының жоғарылауы Жердегі барлық химиялық тепе-теңдікке үлкен
әсер етеді.
Ауаны ластаушылардың ішінде автомашиналардың алатын орны ерекше. Жыл
сайын олар 280 миллион тонна шамасында көміртек тотығын, 56 миллион тонна
көмірсутек, 28 миллион тонна азот тотығын ауаға қосады. Бұл газдар
құрамында 200-ден астам өте күрделі заттар қосындылары бар. Олардың ішінде
зиянсыздары - азот, оттек, сутек, судың булары, зияндылары -көміртек, азот
тотығы, этилен, бензол, этан, метан, толуол, бенз (а) пирен, күйе, күкіртті
түтін т.б.
Қазақстан Республикасындағы жүктердің өте көп мөлшері
автомобилкөліктерімен жүзеге асырылады. Автомобиль паркі үздіксіз кеңейіп
отырады. Масштабтарының едәуір үлкені және автомобилизация екпіндерінің
өсуі кезінде қоршаған орта және қоғам үшін зиянды салдарына байланысты
бірқатар күрделі проблемалар туындайды.
Автомобиль көлігі қалалық және қалалық емес жерлерде де негізінен
атмосфераны ластандырады. Ластану төрт бағам бойынша жүреді. 1) түтін
шығарушы құбыр арқылы шығарылатын қалдық газдармен. 2) кратерлі газдармен;
3) көмірсутектермен бактан, карбюратордан, құбырдан және т.б. булануы
нәтижесінде жанармайдың 4) автомобиль дөңгелектері мен жолдардың асфальт
жабыны тозған кезде түзілетін өлшенген бөлшектермен.
Автомобильдің механикалық бөліктері мен қақпақшаларының (покрышки)
сондай-ақ жолдың беткі қабатының тозу нәтижесінде түзілген өнімдер
антропогенді атмосфералық шығарындылардың жартысына жуық мөлшерін құрайды.
Ірі фракциялар (диаметрі 1мм-ден артық) жақын жерге қойып топырақты
ластандырады, ұсақ бөлшектер аэрозольдер түзеді де ауа массаларымен үлкен
қашықтықтарға таралады. Автомобильдердің қалдық
газдарының қатты шығарындыларының құрамына адам ағзасына өте зиянды әсерін
тигізетін күйе және қорғасын қосылыстары кіреді. Қалдық газдардың пайыздық
құрамы көрсетілген. Ішкі жану қозғалтқыштарының қалдық газдарының құрамына
200 ден астам зиянды компоненттер кіреді, оның ішінде 160- қозғалтқыштағы
жанармайдың толық жанбауы нәтижесінде түзілетін көмірсутек туындылары болып
табылады [6].
Автомобильдің қалдық газдарының компоненттеріне қатысты улы
компоненттерінің бөлшектік салмағына СО, NOx, альдегидтер, күйе және жанып
бітпеген көмірсутектер жатады. Автомобильдердің қалдық газының құрамы
қозғалтқыш типіне және оның техникалық ахуалына, қолданылатын жанармайдың
түріне, қалдырғыштар мен майларға, эксплуатация жағдайларына т.б. тәуелді
болады.
80-90 кмсағ жылдамдықпен жүріп келе жатқан автомобиль 300-500 адам
айналдыратындай көлем оттегіні көмірқышқыл газына айналдырады. Атмосфералық
ауа екі компоненттен: О2 оттегіден 20,95% және азоттан- 78,09 тұратыны
белгілі аз мөлшерде ауада инертті газдар (неон, криптон, ксенол) және
көмірқышқыл газы бар. Көмірқышқылының қазіргі көбею екпінің қалыптасқан
жағдайында оның атмосферадағы құрамы бірнеше онжылдықта өткен соң шекті
рауалы деңгейге жетуі мүмкін. Адам ағзасы үшін автомобиль қалдық газдарының
мынадай компоненттері көп зиян келтіреді: СО, NOx күкіртті қосылыстар және
жанбай қалған көмірсутектер. Бір автомобильдің жылдық шығарындылары-800кг
СО, 40 кг NOx және 20 кг-нан астам әртүрлі көмірсутектерді құрайды. Осы
жиынтықтың ішінде ең қауіптісі СО, қанмен химиялық реакцияға түскен кезде
ол О2 –нің бос иондарын тартып алады, нәтижесінде адамда оттекке ашығу
(оттегі жетіспеушілік) пайда болады [8].
Оксиданттар түзілуі барысында үлкен реакциялағыш қасиеттермен
ерекшеленетін бос радикалдар пайда болады. Одан басқа, химиялық
реакцияларда аз концентрацияларда тамақты ауыртатын, көздің зақымдануын
тудыратын альдегидтер деп аталатын улы заттар қатысады. Сөйтіп, ластанған
ауада фотохимиялық реакцияларда нәтижесінде фотохимиялық тұман – смог
түзіледі. Фотохимиялық тұман кезінде жағымсыз иіс пайда болады, көрініс
күрт нашарлайды, адамдардың көздері, мұрын және тамақтың кілегей қабаттары
қабынады, тұншығу, өкпе ауруларының белгілері білінеді. Фотохимиялық тұман
металл коррозиясын, бояулардың, резина және синтетикалық бұйымдардың
жарылуын тудырады, киімді бүлдіреді, автокөлік жұмысын бұзады, өсімдіктерге
жағымсыз әсер етеді [9].
Көмірсутектердің атмосфера ауасына келіп түсуі тек қана автомобиль
жұмысы кезінде ғана емес, бензин төгілген кезде де байқалады. Құю кезінде
төгілген 300г бензин 200 мың м3 ауаны ластайды [10].
Автомашиналардан бөлінген қалдық газдардың 75 проценті көміртек
тотығынан, 15 проценті көмірсутектен, 7 проценті азот тотығынан тұрады.
Автомашина қозғағышы 1 тонна бензинді жаққанда 12,3 кг; 1 т. дизель отынын
жаққанда -24,5 кг., азот тотығы бөлінеді.
Атмосфераны ластаушылардың ең негізгілері транспорт түрлері, әсіресе
автомобильдердін жанар-майларының жану өнімдері болып табылады.
Атмосфераға транспорттардан бөлінген газдардың құрамында 25-27% қорғасын
болатыны анықталған. Және оның 40% диаметрі 5 мкм-ге дейін болатындықтан
ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бірге адам организміне түсетіндігі
белгілі болды.
1.5. Атмосферадағы ластандырушылардың химиялық реакциялары
Улы химиялық қосылыстардың көпшілігі атмосфераға түскен кезде УК-радиация,
ылғалдылдылық, озон және ауа оттегісінің әсерінен күрделі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл реакциялардың өнімдері, сондай-ақ бастапқы қосылыстар
(бірінші реттік ластандырғыштар) өзара әрекеттесіп, кей кезде одан да улы
және қауіпті қосылыстар (екінші реттік ластандырғыштар) түзеді.
Фотохимиялық реакциялар атмосферадағы жалғыз реакциялар емес. Онда
көптеген он мыңдаған химиялық қосылыстардың қатысуымен өзгерістер болып
жатады, олардың өтуі радиациямен (күн радиациясы, ғарыштық сәулелену,
радиоактивті сәулелену), сонымен қатар ауада болатын қатты бөлшектер мен
ауыр металдардың іздерінің катализдік қасиеттерімен жылдамдатылады.
Негізгі өзгерістерге ауаға түскен күкірт диоксиді және күкіртсутек,
азот оксидтері және аммиак, галогендер жєне галоген аралық қосылыстар,
альдегидтер және аминдер, сульфидтер және меркаптандар, нитроқосылыстар
және олефиндер, полиядролы аромат көмірсутектері және пестицидтер. Кейде
бұл реакциялар Жердегі климаттың өзгеруіне әкеп соғатын планета
атмосферасының глобалды құрамыдағы тек қана сапалық емес, сондай-ақ сандық
өзерістердің себебі болуы мүмкін.
Атмосфераның бірінші жєне екінші реттік ластандырғыштары және олардың
білдіретін эффектілері (адам денсаулығына әсері, өсімдіктердің және
конструкциялы материалдардың бұзылуы, метеорологиялық жағдайдың өзгеруі
және т.б.) [12].
Атмосфера ауасыныњ радиоактивті ластануы Жердің көптеген тірі ағзалары
мен өсімдіктеріне қауіпті әсерін тигізеді де ауаның радиоактивті емес
ластандырғыштарына және құрамына көп мөлшерде әсерін тигізеді.
Ғарыштық және ядролық радиациялардан бастап оптикалық жиіліктердің
сәулеленулеріне дейін әр түрлі сәулеленулер атмосферада қозған күйдегі
молекулалар мен иондардың түзілуіне әкеп соғады. Бұл активті бөлшектердің
келесі химиялық реакциялары ауа ортасында және атмосфераны табиғи
ластандырушыларының арасында жаңа химиялық заттардың түзілуіне әкеп соғады.
Одан басқа, атмосферада радиация әсерінен өтетін процестер
метеорологиялық факторлардың өзгеруіне атмосфераның электор тогына радио
толқындардың таралуына байланысты процестердің өтуі және басқа геофизикалық
және метеорологиялық құбылыстар [13].
Атмосфералық ауа ластануының халық денсаулығына әсері
Аромат көмірсутектері, органикалық шаң аллергиялық ауруларға әкеп
соғуы мүмкін. Күйе таза күйінде улылығы аз зат болып табылады. Бірақ,
күйемен дем алған кезде оның бөлшектері адамның тыныс алу мүшелерінің
жүйесінде жағымсыз өзгерулер тудырады. Егер күйенің салыстырмалы, өлшемі 2-
10мкм болатын ірі бөлшектері ағзадан оңай шығарылатын болса онда өлшемі 0,5-
2 мкм болатын ұсақ бөлшектер өкпеде тұрып қалып аллергияны тудырады. Үлкен
адсорбциялы қабілеті бар күйе бөлшектері өзінің беткі жағында улы
заттардың, соның ішінде канцерогенді молекулаларды және бөлшектерді
тасымалдайды. Күйе көп уақыт бойы улы заттардың адамға әсерін арттыра
отырып өлшенген күйде бола алады [14].
СО қан гемоглабинімен қосылыса отырып адам үшін өте маңызды окси –
гемоглобиннің қандағы құрамын азайтады. СО – ның құрамы жоғары болып
келетін аймақта қауырт жұмыстарды жүргізген кезде ұстанатын мынадай
ережелер бекітілген: жұмыс аймағының атмосферасындағы СО – ның құрамы 50
мгм3 болғанда адам 1сағаттан, 50 – ден 100 мгм3 дейін 30 минуттен артық
емес, 100 ден 200мгм3 дейін 15 минуттен артық болмауы керек. СО құрамы
одан артық болатын болса арнайы газға қарсы киімсіз жұмыс істеу рұқсат
етілмейді.
Альдегидтер, әдетте тітіркендіруші және нашақорлық әсерге ие. Мысалы
акролеин бас айналымын, тыныс алу жолдарының және көздің кілегей
қабықшасының күшті тітіркенуін туғызады. Акролиннің концентрациясы 7мг м3
болатын бөлмеде адам бір минут бойы болатын болса ағза күшті уланады.
Азот тотықтары. Азот тотығы NO және азоттың қос тотығы NO2
атмосфераның улы ластандырушылары болып табылады. NO2 өткір тітіркендіргіш
ретінде әсер етеді және бірдей концентрацияда алған кезде NO- дан да
зиянды болады. Орталық қалалық аймақтарда табылатын концентрациялар
кезіндегі NO – ның негізгі қауіпі олардың фотохимиялық, смогтың түзілуіне
әкеп соғатын реакцияларда. Смог атмосферада көзді тамақты тітіркендіріп
өсімдіктерге зақым келтіретін оксиданттардың (озон және т.б.) салыстырмалы
түрде жоғары денгейінің болуымен түсіндіріледі. Смог үшін өзіне тән иіс
және көріну денгейінің төмен болуы тән .
NOх көздің, мұрынның кілегейлі қабаттарын тітіркендіреді, өкпеде
жоғары тыныс жолдарының ылғалымен әрекеттесу нәтижесінде алынатын азот
және азотты қышқылдары түрінде қалады. NO –ның әсер ету қаупі ағзаның
улануы лезде емес біріндеп өтетіндігінде, мұнда қандай –да бір
бейтараптандырушы заттар жоқ 30.
Формальдегид – өткір және жағымсыз иісі бар түссіз газ, көзді және
жоғары тыным жолдарын тітіркендіреді, орталық жүйке жүйесін, бауыр және
бүйректі зақымдандырады.
Хромды ангидрид – тыныс алу мүшелерінің ауруларын туғызады,
канцерогенді қасиетке ие.
Кислол, толуол, бензол, марганец жєне оныњ тотықтары – орталықжүйке
жүйесін зақымдайды.
Тетраэтилқорғасын және қорғасын – түгел мүшелерді және ағзаның барлық
жүйелерін зақымдайды.
Барлық еріткіштер әртүрлі дәрежеде улы, себебі олар адам ағзасына
уландырғыш әсерін тигізеді. Еріткіш булары бар ауаны сіңірген кезде тыныс
алу жолдарының кілегей қабатының тітіркенуі, жүйке және қан-тамыр жүйесінің
жұмысындағы бұзылулар байқалады.
Барлық жанармай және жағар май түрлері улы болып келеді.
Концентрациясы 5-10 мгл бензин бар ауамен дем алған кезде, біренеше минут
өткен соң өткір улану байқалады: бас ауырып, тамақта жағымсыз дәм пайда
болады, жөтел, көздің, мұрынның кілегейлі қабатының тітіркенуі байқалады.
Мұндай атмосферада одан да көп уақыт бойы болу жүрістің тұрақты болмауын,
бас айналымын, қозуды туғызады. Бензин буларымен өткір уланудың алғашқы
белгілері дене температурасының және артериалды қысымның төмендеуі,
пульстің баяулауы, былжырау, бұлшық ет әлсіздігі болып табылады.
Көрсетілген концентрациялы бензин булары бар ауаны ұзақ уақыт бойы сіңіру
созылмалы улануға әкеп соғуы мүмкін, оның белгілері болып қаназдық, бастың
ауруы, былжырлық, қажу, тітіркенушілік, жүдеу, ұйқысыздық болып табылады.
Этилденген бензиндердің құрамында күшті улы зат болып табылатын
антидетонатор тетраэтилқорғасын бар.
Қозғалтқыш жұмысы кезінде қалдық газдармен бірге бензин
құрамындағы 50-75 % қорғасын тұздары – диаметрі бір мкм-нен кем болатын
қатты бөлшектер түрінде атмосфераға шығарылады.
Этилденген бензинде жұмыс істейтін қозғалтқыш бөліктеріндегі
қаптама және тұнбалар өте улы болып келеді [17].
ΙΙ ЗЕРТТЕУДІҢ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1. Көкшетау қаласы көшелерінде автокөліктен бөлінген газдан
атмосфералық ауаның ластану деңгейін анықтау
Көшелердің автотранспортпен толуының материалын жинауды бір реткі
практикалық сабақ түрінде өткізуге болады. Ал курстық , дипломдық жұмыс
үшін тереңдетіп, 8,13,18 және түнгі сағаттарда жүргізу керек және алынған
өлшемдер нәтижесінде ортақ деңгей анықталынады. Автотранспорт қозғалысының
қарқындылығы анықталады. Әр түрлі типтегі автомобильдерді санайды. Жұмысты
әрбір 20 минут сайын 3 рет жүргізу керек. Есептеуді нүктелеу немесе
квадрат сызу әдісімен жүргізуге болады.
Есептеуді кестеге жазу керек:
Уақыты Автомобиль түрі Саны
Жеңіл жүк машинасы
Орташа жүк машинасы
Ауыр дизельді жүк машинасы
Автобус
Жеңіл машина
Бақылаудың әрбір нүктесінде көшеге баға беріледі.
1. Көшенің типі: Бір жақты құрылысы бар қала көшесі (жағалаулар, ), екі
жақты құрылысы бар тұрғын үй көшелері, магистральдық көшелер және екі
жағында да көп қабатты құрылысы бар жолдар, транспорттық тоннелдер.
2. Ылди. Көз мөлшерімен немесе эклиметрмен өлшейді.
3. Желдің жылдамдығы. Анемометрмен өлшейді.
4. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы. Психрометрмен өлшейді.
5. Қорғаныш жолақтар т. б.
Жинақтаған материалдар аудиторияда немесе лабораториядағы тақтаға немесе
дәптерге жазылады.
Автомобильдер үш категорияға жіктелінеді:
• Карбюраторлы двигательді
• Дизельді
• Икарус автобустары
Транспорттың қозғалысын бағалау әр көше бойынша жүргізіледі. Жұмыстың
қорытындысында ГОСТ -17.2.2.03-77: сәйкес көшелердің автотранспортпен
толуының жалпы баға беріледі. : қозғалыстың төменгі қарқындылығы –
тәулігіне 2,7-3,6 мың автомашина, орташа-8-17 мың, жоғары-18-27 мың.
Қала көшелерінің машинаға толуынын автомобилдердің түрлеріне негіздей
отырып айырмашылығына түсініктеме беріледі.
2.2. Магистральдық көше бөлігінде (СО концентрациясы бойынша)
автотранспорттан бөлінген газдан атмосфералық ауаның ластану деңгейін
анықтау
Автомобильдерден бөлінген газдардан атмосфералық ауаның ластануын
көміртегі тотығы концентрациясы бойынша ,мгм3 бағалау ыңғайлы.Жұмысқа
керекті мәліметтерді алдыңғы жұмысты өткізу барысында жинақтаған
көрсеткіштерден аламыз.
Тек бұл жұмысты өз бетімен берілген мәліметтерді пайдалана
отырып жүргізуге болады. Мысалы; екі жағында да көп қабатты құрылысы бар
қаланың магистральды көшесі, Ұзынша ылдилығы -20, желдің жылдамдығы 4
мсек, ауаның салыстырмалығы ылғалдығы- 70%, температура-200С. Екі бағытта
да автомобильдер қозғалысының есептік қарқындылығы-сағатына 500 автомашина
(N). Автотранспорт құрамы: 10% аз жүк салғышы бар жүк машиналары,10% орташа
жүк салғышы бар жүк машиналары, 5% көп жүк салғышы бар, дизельдік
қозғалтқышты жүк машиналары, 5% автобус, 70% жеңіл машиналар.
Көміртек (ІІ) тотығының концентрациясын (Ксо) есептеу формуласы
(Бегма және т.б.,1984; Шаповалов, 1990):
Ксо = (0,5+0,01 N · Kу) · КА · КЕ · Кж · Кы · Кқ,
мұнда :
0,5 ( атмосфералық ауаның транспорттан басқалармен фондық ластануы,
мгм3,
N ( қала жолдарындағы автомобиль қозғалыс қарқындылығының жалпы
қосындысы, автом.сағ,
Ку ( автомобильдерден шығатын көміртек тотығының атмосфералық
ауаны улау коэффициенті,
КА ( жергілікті аэрацияны (сұйықтықтарды ауамен қанықтыру процесі)
есепке алғандағы коэффициент,
КЕ ( ұзынша ылдидың (уклон) мәніне байланысты атмосфералық ауаның
СО-мен ластануының өзгерісін есептегендегі коэффициент,
Кж ( СО концентрациясының желдің әсерінен өзгеруін есепке алатын
коэффициент,
Кы ( ауаның салыстырмалы ылғалдылығының әсерінен СО
концентрациясының өзгеруін есепке алатын коэффициент,
Кқ ( атмосфералық ауаның СО-мен ластануының көше қиылыстарында
арту коэффициенті.
Автомобильдердің уландыру коэффициенті мына формуламен анықталынады:
Ку = ті,
мұнда:
Рі ( бірлік бөлігіндегі автотранспорт құрамы,
Кті( 2.2.1-кесте бойынша анықталады.
2.2.1-кесте
Автотранспорт құрамы
Автомобиль түрі Коэффициент Ку
Жеңіл жүк 2,3
Орташа жүк 2,9
Ауыр жүк (дизельді) 0,2
Автобус 3,7
Жеңіл 1,0
Тапсырмаға сай мәндерді орнына қойып есептейміз:
Ку = 0,1·2,3+0,1·2,9+0,05·0,2+0,05·3,7+0 ,7·1 = 1,41
Коэффициенттердің сан мәндерін орындарына қойып, атмосфералық ауаның
көміртегі тотығы газымен ластану деңгейін анықтап, бағалаймыз:
Ксо = (0,5+0,01·500·1,4)·1·1,06·1,20·1,00 = 8,96 мгм3
Автотранспорттың СО газы бойынша ПДК =5 мгм4.
ΙΙΙ ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
3.1 Ақмола облысының ауасының экологиялық жағдайына талдау
Тұрақты даму әр мемлекеттің мәнді де маңызды мақсатына айналып отырған
қазіргі кезеңде экологиялық қауіпсіздік, адамзат тіршілігінің бесігі-
қоршаған орта мен табиғатты қорғау әрбір саналы адамның ойы мен ісінде,
күнделікті қызметінде басты нысана, қажеттілік ретінде қалыптасуы тиіс.
Оған ешкімнің де немқұрайды қарауға қақысы жоқ. Өйткені бүгінгі табиғат
тынысы, таза да қауіпсіз қоршаған орта ертеңгі ұрпағымызға аманат ретінде
қалуы керек. Сондықтан экология мәселелері мемлекеттік әр деңгейде
қарастырылып, жолға қойылып жүр. Біздің Ақмола облысында да оған тиісті
дәрежеде назар аударылуда.
Енді облысымыздағы соңғы үш жылда қалыптасқан экологиялық жағдайға, ауа
мен жердің қаншалықты ластанып жатқанының шынайы көлемдеріне көніл аударып
қаралық. Оны 2001-2005 жылдар аралығында ауаға шы-ғарылған зиянды заттар
мен қоқыс төгілетін орындарға тасталған өндірістік және тұрмыстық қатты
қалдықтар көлеміне көз жеткізу арқылы аңғаруға болады.(кесте 3.1.1)
3.1.1-кесте
Атмосфераға шығарылған ластаушы заттардың шығарындылары, мың тонна
2001ж 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж 2006ж
Облыс бойынша 84,9 69,1 67,7 60,78 88,38 87,35
барлығы
Көкшетау қ. 15,6 14,4 12,3 12,2 16,15 14
Щучье қ. 6,9 4,9 4,8 3,2 3 2,8
Степногорск қ. 25,9 22,2 24,6 17,1 26,86 23,46
Ақкөл қ. 5,6 3 3,1 3,2 2 1,7
Макинск қ. 2,4 1,2 1,3 1,2 2,6 2,1
Ерейментау қ. 5,6 2,3 2,6 2,9 2,6 2,1
Атбасар қ. 2,9 1,5 3,5 2,3 3,5 3,38
Басқа тұрғын 20,2 19,6 16,1 18,68 31,67 37,81
пункттері
Ақмола облысының аумағында да атмосфераға зиянды заттар негізінен
стационарлық (жылу қазандықтары, пештер, цехтар, станоктар,
дәнекерлегіштер, көмір қоймалары және жиналған күл) және көлік
(автомобильдер, әуе көлігі) көздерінен шығарылады.
Облыстағы ең ірі жылу қазандығы Степногорскідегі жылу- электр орталығы.
Ол ауаға жыл сайын 15 мың тоннадай зиянды зат шығарады. Бұл облыстағы
шығарындының 20 пайызы деген сөз.Сондай-ақ Көкшетаудағы РК-2 бу
қазандығынан да жылына 5 мың тоннадай зиянды зат атмосфераға шығарылады.
Егер 2001 жылы стационарлық көздерден 65,2 мың тонна зиянды зат шығарылса,
өткен 2004-2005 жылы бұл көрсеткіш 96,9 мың тоннаға жеткен. Ал
автокөліктерден шығарылған улы газ көлемі 2001 жылы 17,7 мың тоннаны
құраса, былтыр ол 92,2 мың тонна болып отыр. Сонымен соңғы үш жылда жалпы
447,7 мың тонна зиянды зат шығарылып, атмосфераны ластаған.
Көріп отырсыздар, жыл-жыл сайын ауамыздың ластануы азаймай, қайта көбейе
түскендей. Екі көздерден шығарылатын зиянды заттар көлемі теңесіп барады.
Яғни қазір қалада да , далада да автокөлік құжынап барады. Олардың улы газы
ауамызды шамадан тыс тұмшалап барады.
Ендігі әңгімені зиянды қалдықтарға арнайық. Қалдықтар үш топқа-
тұрмыстық, өнеркәсіптік және жылу- энергетикалық (күл) қалдықтарға
бөлінеді. Мұндай зиянды қалдықтарды біз өзіміз қолдан жасаймыз. Әсіресе
елді мекендер маңында орынды-орынсыз төгіле салатын тұрмыстық және
өнеркәсіптік қалдықтар, күл-шлактар тау-тау болып, ыбырсып жатады. Рұқсат
етілмеген орындар қаншама, Әрі қалдықтар ретімен үйілмейді, жарамды
жерлерді бостан-босқа басып жатады. Соларды біле тұра адамдардың өздері
солай жасайтынына қайран қаласың. Олар өз жерін, өз үйінің маңын өздері
пайдаланып отырған ауыл шаруашылығы жерлерін неге сонша бүлдіреді. Оған мән
бермейтініміз ағаттық-ау.
Дәлелге бару үшін бірді-екілі цифрларға жүгініп көрейікші. Мәселен, 2001
жылы-885,8, 2002 жылы-1018,49, 2003 жылы-979,5,2004 жылы- 907,88 мың тонна
тұрмыстық қатты қалдық жинақталған.
Мұның бәрі ауаны, жерді ластап жатыр. Қайта өңдеп, пайдаға жарату жоқ.
Қалдықтар биологиялық, химиялық өзгерістерге ұшырап, улы газ, ауыр металл
түрінде, не ауру тарататын микробтары мол шаң-тозаң түрінде ауаға тарап, не
жер астының су көздеріне араласып тіршілікке қауіп туғызады.
Ал өнеркәсіптік қалдықтар 2001 жылы- 843,2002 жылы-1477,16 мың тонна
болды. Осылардың көпшілік бөлігі бу қазандықтарынан, пештерден, тау-кен
кәсіпорындарынан, карьерлерден шығарылған. Степногорскідегі ТЭЦ пен
Көкшетаудағы РК-2 кәсіпорындарында ғана арнаулы күл төгетін орын бар.
Қалғандары жалпы қоқыс төгетін орындарға шығарады. Сонымен үш жылда қоқыс
төгілетін орындарға барлығы 8050,08 мың тонна тұрмыстық қатты қалдық
шығарылыпты.
Дегенмен облыс аудандарында төгілетін қалдықтардың жылдық көлемін ешкім
нақтылап айта алмайды. Оның есебі жүргізіле бермейді. Үйінділер
қоршаулардан әлдеқайда биік. Жабдықталып, реттелген полигондар саны облыста
небары-4-ақ. Оның екеуі Степногорск қаласында, біреуі Көкшетауда, енді
біреуі Щучье қаласында. Шлакты күл төгетін орын бесеу. Облыста 8 өнеркәсіп
қалдықтарын сақтайтын орын бар. Соның бесеуі "Казақалтын" ААҚ-ның
иелігінде. Соңғы деректер бойынша тұрмыстық қатты қалдықтар төгетін рұксат
етілген 650 орын бар екен. Осының 158-і кәсіпорындар, ал 492-і жергілікті
әкімшіліктер балансында. Облыста қоршаған ортаны ластайтын 3669 табиғат
пайдаланушы, 2423 стационарлық көздер, 98305 автокөлік бар. Ал Көкшетау
қаласы бойынша атмосфераға соңғы жылдары шығарылған ластаушы заттардың
шығарындылары төменде көрсетілген. ( кесте-3.1.2 )
3.1.2-кесте
Тұрақты көздерден атмосфераға шығарылған ластаушы заттардың динамикасы
Көкшетау қаласы 2003-2006жж.
Радиоактивті қалдықтар негізінен" Степногорск тау-кен комбинаты ЖШС-нің
қоймаларында. Оны рекультивациялау, қауіпсіз ету мәселелері талай мәрте
айтылып келеді. Ол алдағы жылдары жүзеге асса облысымыздың экологиялық
жағдайы бұрынғыдан әлдеқайда жақсара түсері сөзсіз.
Қорыта айтқанда ауаны, жерді ластау-ауыр қылмыс. Өйткені ол жер бетіндегі
тіршілік атаулыға орны толмас нұқсан келтіреді. Сондықтан басталған бұл
жылда да, одан арғы жылдарда да экономикамызды экологияландыруға, бұл
жөніндегі сана- сезімді, жаңаша экологиялық ойлауды қалыптастыруға бет
бұруымыз қажет.
Осындағы гидрометаллургия заводының қалдықтар сақтайтын қоймасының
құрғап кеткен карталарынан атмосфералық ауаға аса зиянды радиоактивті шаң-
тозаң ұшып жатыр. Карталардың осынау радиоактивті шаңын жою үшін оны бос
породалармен қымтап жабудың арнаулы жобасьі әзірленді. Қазір бұл жоба
мемлекеттік сараптаудан өткізілуде.
Ақмола облысындағы 13 кәсіпорында ионды сәулелердің 373 көзі бар. Мұның 20-
ы залалсыздандырып, көмуді қажет етеді.
Облыс аумағының радиациялық орташа гаммафоны 0,25 микрозиверт-сағатқа тең.
Бұл көрсеткіш гранитті интрузий жер бетіне шығарылатын солтүстік аймақта
сәл көбірек, 0,35 микрозиверт-сағатқа жетеді.
2004 жылдың 4-ші квартылымен өткен жылдары салыстырғанда көліктердің
атмосфераға шығарындыларының массасы 3-есеге дейін, ал жылдық кезендерде
салыстырғанда -3,5 есе артады. Бұл облыс бойынша автомобиль санының
тіркелген артуымен, (2004 ж. 98464, ал 2005 ж. 106971), сондай - ақ
қозғалмалы көздермен атмосфераның ластануы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz