Бастауыш сынып оқушыларының ата - аналарына психологиялық кеңес беру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
п.ғ.д.,профессор
Досанова С.С.
_________________________
____ _______ 2009ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Бастауыш сынып оқушыларының ата- аналарына психологиялық кеңес
беру мәселелерінің теориялық зерттелуі
Мамандық шифрі Оқу формасы
050103 Педагогика және психология Сырттай
ОРЫНДАҒАН Халелова.Г.А. ________________
СТУДЕНТ
ҒЫЛЫМИ
ЖЕТЕКШІ Болатбекова. Н.Ж.
________________
аға оқытушы
КӨКШЕТАУ, 2009
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру
мәселесінің теориялық зерттелуі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының ата-наларына психологиялық кеңес беру
мәселесі
8
2. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық аймағы мен оқу іс-әрекетінің
ерекшеліктері
27
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық дамуының
ерекшеліктері
43
2 Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру
мәселесінің эксперименталдық жағынан зерттелуі
48
1. Зерттеуге әдістемелерді таңдау және негіздеу
50
2. 2 Шыққан нәтижелерді талдау және өңдеу
54
Қорытынды
56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 58
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі кезеңдегі психология ғылымы адамдардың практикалық іс-
әрекетіне түрлі жолдармен әсер ететіндігі зерттеуіміздің мәселесі болып
табылады. Бұндай жолдардың бірі – тұрғылықты халықтың түрлі категорияларына
психологиялық көмек көрсету.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Білім беру
жүйесіндегі істің жайын түбегейлі өзгертуді стратегиялық міндет деп
санайды. Ең алдымен мұғалім мәртебесін арттыру ең алдымен ауылдық жерді
арттыру ең бір өзекті мәселе - деп атап көрсетті.
Бүгінгі таңда егеменді еліміздегі білім мекемелерінің алдына
оқушыларға беретін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері
қойылады. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген
түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мәдени этикалық білім беру,
тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани құндылықтарды игеруге,
ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, үздіксіз білім берудегі
сабақтастыққа кең жол ашу талап етіледі.
Психологиялық қызмет деген ұғым-осы заманғы жантану
ғылымының алға қойған мәселелерінің бірі. Психологиялық қызметтің
өмір тәжірибесінде қаншалықты маңызды екендігін жете түсіндіріп, оны
іс жүзінде қолданудың нақты шаралары мен әдіс-тәсілдерін
іздестіретін психологиялық сипаттағы күрделі мәселе болып
саналады.Психологиялық кеңес беру психологиялық практикадағы ерекше
тақырып. Ол маман психологтың адамдарға психологиялық көмек беруімен
байланысты, яғни олар қажет жағдайда ақыл кеңес немесе ұсыныс береді.
Бұндай кеңестер психологтар тарапынан алдын ала зерттеген тақырып бойынша
әңгіме өткізу немесе туындаған проблемаларды бұрынғы тәжірбиелер арқылы
шешу арқылы жүзеге асады.Мұндай әңгімелесулер әдетте арнайы белгіленген
орында келісілген уақытта өткізіледі.Әңгіме уақытында кедергі болатын
жағдайларға жол берілмеуі керек. Психологтың кеңес беру сеансы клиентпен
жеке әңгімесі ретінде 10 минуттан 2 сағатқа дейін созылуы мүмкін.Осы
әңгімелесу кезінде клиент психологқа өзі туралы, басында туындап отырған
проблемалар жайында әңгіме қозғайды.Ал психолог болса әңгімені мұқият
тыңдап, түйінді проблемаларды шешудің жолын қарастырады. Кеңес кезінде
клиенттің жеке тұлға ретінде қасиеттері бағаланады.Бағаланып қана қоймай,
клиентке ғылыми анықтама беріледі.Сөйте келе психолог оның басындағы ірлі
ұсақты проблемаларды шешуді жан жақты қарастырып, оның ішіндегі ең
маңыздысын таңдайды.Психологиялық қызметтің алдына қойтын мақсат-
міндеттерінің бірі-өскелең ұрпаққа гуманистік тұрғыдан тәлім-тәрбие
беру, олардың жан-дүниесінің сырын терең біліп күнделікті тіршілікте
ойтағыдай жүзеге асырудың қажеттілігі. Психология дейтін ғылыми пән-
адамның жан-дүниесінің сырын бейнелеумен бірге оның келешекте
қоғамда алатын орнын да анықтауға тікелей ықпал ететін тәжірибелік
қолданбалы ғылым. Психологиялық қызметті дәл осы атау мағынасында
қолданбағанымен, адамтанудағы рөлі жайында көрнекті орын алатынын
психолог-мамандар дер кезінде өздерінің пікірлерінде ашып айтты.
Кеңес кезінде психолог арнайы әдіс тәсілдер қолданады. Бұл тәсілдер
барынша қысқа мерзімде (кеңес өткізе отырып) клиенттің проблемасын шешуді
көздеуі керек.Сондай-ақ, психологтың шешімі клиентке әрі түсінікті әрі
ыңғайлы болғаны дұрыс.Психологтың кеңес әңгімесі клиентпен бір екі рет
өткізумен шектеліп қалмайды.Көп жағдайда ұзақ мерзімді кеңес беру әдісі
қолданылып, үш немесе оданда көп кездесу ұйымдастырады.Мұндай кездесу
ұйымдастырудың қажеттілігі төмендігі жағдайларға байланысты.Клиенттің
басына түсіп отырған проблемасы қиын болған жағдайда, оны бір екі
кездесуде түбегейлі шешу мүмкін емес.Берілген кеңес клиенттің проблемасын
түбегейлі шеше алмай, кеңесшінің қосымша көмегі қажет болады.Психолог
кеңесші өз клиентінің мінезіне жеке тұлғасына қарап оның берілген
кеңестерімен проблемасын өз бетінше шешетініне күмән қарайтын жағдайлар
болады. Мұндай жағдайлар өз өзіне сенбейтін, өз сезіміне берік емес
адамдарда жиі кездеседі. Көп жағдайда психологқа орта деңгейдегі физикалық
психологиялық тәуекелге баратын адамдар көмек сұрай келеді.Өмірдің әр түрлі
кезеңінде өте сезімтал адамдар психикалық, физикалық ауруларға шалдығады.
Ал кейбір адамдар бұндай жағдайда өзін өзі жақсы сезінбейді немесе
шаршайды, яғни олар психологиялық ауруға шалдықпайды. Психологиялық
кеңеске жүгінетіндер өмір сүруге тым бейім емес және жұмыстан қолы бос
адамдар, өйткені психологқа бару үшін де көп уақыт кетеді. Психологқа көп
баратындардың бірі көбіне көп жолы болмайтын адамдар. Дәл осы жол болғыштық
олардың мамандардан кеңес сұрауына итермелейді. Сондай-ақ клиенттердің
ішінде сезімі жағынан осал жандар да кездеседі. Бұл адамдар қандай жағдайда
психологқа көп барады. Олар бастарында проблема туындағанда бірден
келмейді, өмірлерінің қиын сәттерінде психологқа баруға мәжбүр болады.
Адамдар өз проблемасын қалай және қайтіп шешуді білмей басы қатқанда
жоғарыдағы жолды таңдайды. Тіпті олардың ойынша жан дүниелнріне жарықшақ
түскендей , айналасындағы адамадармен аралары алшақтап кеткендей күй
кешеді.
Адамдар психолог кеңесшіден не күтеді олар не үшін көмек сұрайды?
Бұл сұрақтарға төмендегідей жауап беруге болады:
- кейбір клиенттер өз проблемаларын қалай шешу керек екенін жақсы біледі
, тек олар психолог кеңесшілерден көңіл күйлеріне демеу күтеді.
- енді біреулері проблемаларын қалай шешу керек екенін білмей,
психологтың көмегіне жүгінеді.
- үшінші бір топтағы адамдар өзіне не керек екенін, қандай жолмен
жүретінін білмейді немесе өздеріне тым сенімділер тобынан құрылады.
Оларға тек дұрыс бағытты көрсетіп жіберсе болды .
- төртінші , рухани жалғыз адамдар, оларға әлдебіреумен әңгімелессе
болды.Олардың көкейін тескен проблема жоқ , бірақ уақыт өткен сайын
олар жақсы әңгімешілерге зәру болады .
- психолог кеңесшілердің алдына не істерлерін білмей жүрген , мамандарды
сынау үшін келетін клиенттер де болады.
- біреулер шын көңілімен психологтың қандай болатынын көргісі келеді
- енді біреулері психологтың қызықты жұмысын тамашалап, оларды ыңғайсыз
жағдайға қалдырғысы келетін де жағдайлар болады .
Кәсіби психологтар алдына келген клиентті таңдамайды.Мейлі ол
қандай мақсатпен келседе әңгімесін мұқият тыңдап, дұрыс көз қараспен,
адамгершілік қасиетпен қарсы алуы керек. Бұл тек психологтың беделін
жоғалтпау үшін ғана керек емес, ол сондай-ақ кәсіби психолог маман
ретінде алдына келген адамның барлығына көмек қолын созуға міндетті. Тіпті,
алдына келген клиент анайлыққа барса да психолог өз жұмысын дұрыс атқаруы
керек.Психологиялық кеңес беру басқада психологиялық практикалық көмек
көрсетуден мынадай белгілермен ерекшеленеді. Мысалы жекелеген және топтық
психотерапиядан ерекшелігі, психологиялық кеңес беру қысқа мерзім ішінде
психолог пен клиенттің қарым қатынасы негізінде өрбиді. Әртүрлі жекелеген
және топтық психологиялық терапия клиентпен ұзақ мерзімде апталап,айлап,
тіпті жылдап кең көлемде зерттеу нәтежиесінде жүзеге асады.
Психологиялық қызмет жұмыстының негізгі мазмұны мектептің
ішкі проблемаларынан туындап отырады. Осы анықтауға тиісті
мәселелермен бұдан әрі педагогикалық кеңістікте диагностикалық,
коррекциялық жұмыстар, психологиялық ойындар, тренингтер жүргізіледі.
Мектепке психолог керек пе? Бұл сұраққа жауап беру үшін,
мектептерде әр түрлі сауалнамалар алынды, психолог керек болса,
одан мұғалімдер, оқушылар және ата-аналар қандай көмек күтеді.
Осыдан келіп, егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету
үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді, барлық іс-әрекетіндегі шығармашылық бағыт ұстанатын
тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Белгіленген мәселенің төңірегінде біздің зерттеуіміздің тақырыбы
анықталды. Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес
беру.
Арнайы дайындыққа ие болған психолог маман ата-аналарға баланы
тәрбиелеуде, олармен дұрыс, тиімді қарым-қатынас жасай білулеріне,
отбасылық шиеленіске тап болған жұбайларға, қалыпты тұлғалық дамуында
бұзылыстарды пайда болған балаларға, басқару стилі мен қарым-қатынасты
қалыптастыруда басшыларға кеңестік психологиялық көмек көрсете алады.
Психологиялық кеңес беру – психологтың тек талдау талқылау пәнін
білуге ғана емес, сонымен қатар кеңес беру процесінің өзіндік
заңдылықтарын, оның стратегиясы мен тактикасын білуіне негізделеді.
Психологиялық көмек тек обьективтік түрде болған қиындық жағдайында
ғана емес, ол көбіне субьективті бастан көшірілетін қиындық жағдайында
өнімді болады. Бұл күйзеліс өте күшті болуы мүмкін, адам өзіне, қоршаған
адамдарға, тіпті өмірдің өзіне де қанағат болмайды. Бұндай жағдайда жай
ғана кеңес беру емес, психотерапиялық жәрдем қажет болады. Жалпы
психологиялық қызмет деген ұғым – осы заманғы жантану ғылымының алға қойған
өзекті мәселелерінің бірі.
Психологиялық қызметтің өмір тәжірибесінде қаншалықты маңызды
екендігін жете түсіндіріп, оны іс-жүзінде қолданудың нақты шаралары мен
әдіс-тәсілдерін іздестіретін психологиялық сипаттағы күрделі мәселе болып
табылады. Психологиялық қызметтің іске асырылу сипаттары түрліше мазмұнда
және әр қилы формада болуы мүмкін. Бұл мәселенің гносеологиялық негізі жеке
адамның дара тұлғаның жан-дүниесін белгілі бағытта дамыту мақсат-мүдделерін
көздейді.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ата-аналарына кеңес беру мәселесі
қазіргі кезде, тәжірибелік психологияда өзекті мәселелердің бірі болып
табылады, өйткені бастауыш мектеп кезіндегі баланың жеке басының әрі қарай
қалыптасуы үшін маңызды роль атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын
алғаш аттаған күннен бастап, айтарлықтай өзгерістер пайда болады да,
дамуының әлеуметтік жағдайы түп нұсқасымен өзгереді. Сонымен қатар бастауыш
сынып оқушыларында іс-әрекеттің жаңа түріне ауысуына байланысты, олардың
жалпы психологиялық өзгерістері мен бірге танымдық аймағында және оқу іс-
әрекетінде көптеген өзгерістер бола бастайды.
Бала мектеп табалдырығын аттаған кезде тек мұғалімдер үшін ғана емес,
сол сияқты ата-аналарының алдында да үлкен міндеттер тұрады. Ал ата-
аналарды өздерінің балаларының сабақ үлгерімінің төмендеуі, мінез-
құлқындағы келеңсіздіктер, психикалық дамудағы кейбір өзгерістер
алаңдатады. Олар бала мен жанұядағы қарым-қатынастың тиімді жолдарын
іздетіріп, жанұя мүшелері мен баланың, ұстаз бен ата-ананың, ұстаз бен
оқушының арасындағы үйлесімді қалыптастыру үшін, психологтан көптеген
көмек, ұсыныс, кеңестер күтеді.
Мектеп оқушылары да өздерінде дұрыс оқу дағдыларының қалыптасуы үшін,
өзінің құрбыларымен, ұстаздарымен, ата-аналарымен арадағы түсінбеушілікті
шешудің жолдарын анықтау үшін, алғашқы сезімдерінің сырларын ұғыну, болашақ
мамандығы туралы мәліметтер алу үшін психологтың көмегіне сүйенеді.
Мектептегі психологиялық қызметтің негізгі мақсаты – мектеп
оқушыларының жеке тұлға ретінде қалыптасуына, олардың шығармашылық
мүмкіндіктерінің дамуына, психологиялық ерекшеліктерін зерттеу мен
оқушылардың психикалық дамуындағы ауытқушылықты болдырмаудың жолдарын
іздестіруін, мұғалімдер ұжымында жағымды психологиялық сауаттандыру, білім
беру сабақтарын ұйымдастыруға көмектесу.
Балалар үздіксіз дамиды, олардың танымдылық белсенділігі артқан сайын
негізгі үлгіні ата-анасынан, мұғалімнен алады. Мектеп психологы бастауыш
сынып оқушыларының дамуындағы қиыншылықтарды жеңу барысында психогигиеналық
шаралардың арнайы жүйесін құрастырып, оларды қолдануда және іске асыруда
басшылық жасауы тиіс.
Сонымен мектеп психологы бастауыш сынып оқушыларының дамуындағы
қиыншылықтарды жеңу барысында психологиялық шаралардың арнайы жүйесін
құрастырып, оларды қолдануда және іске асыруда басшылық жасауы тиіс.
Зерттеу обьектісі: Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына
психологиялық кеңес берудің мәні.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық
кеңес беруді іске асыру жолдары.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына
психологиялық кеңес берудің қажеттілігін көрсету.
Қойған мақсатымызды жүзеге асыру үшін алдымызға келесі міндеттерді
қойдық:
1. Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына кеңес беру мәселесін
теориялық жағынан қарастыру.
2. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық дамуын қарастыру.
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық деңгейі мен оқу іс-әрекетін
бақылау.
Зерттеудің болжамы: Егер де қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларының
ата-аналарына психологиялық кеңес беру мәселелері жоғары деңгейде
ұйымдастырылса, онда отбасына психологиялық кеңес, көмек көрсетуге болады.
Жоғарыдағы болжамды қалыптастыру үшін, біз бұл мәселенің төңірегіндегі
авторлардың теориялық талдауларын негізге алдық: Р.С.Немов, Д.Б.Эльконин,
В.В.Васильев, Б.Т.Ананьев, В.В.Давыдов, В.С.Мухина, Н.С.Лейтес,
А.И.Захарова т.б.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады. Кіріспеде мәселенің
мақсаты, міндеттері, ғылыми болжамы көрсетілген. Бірінші бөлімде бастауыш
сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру мәселесінің
теориялық зерттелуі көрсетілген. Екінші бөлімде бастауыш сынып
оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру мәселесінің
эксперименталдық жағынан зерттелуі болса ал, қорытындыда ғылыми болжамның
дәлелдену, әдебиеттер тізімі беріліп, қосымшада тәжірибелік бөлімде
қамтылған түрлі сызбалар мен кестелер берілген.
1 Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру
мәселесінің теориялық зерттелуі
1. Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына кеңес беру
Егемен еліміздің тірегі – білімді ұрпақ. Білім бастауы – бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып,
оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға үлесін қосады. Баламен тіл
табысып, шәкірттер нағыз тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абайдың айтқанындай, біліммен теңессе ғана ұлттар теңесе алады.
Психологиялық кеңес беру–оқу үрдісінде кездесетін дамыту‚ тәрбиелеу
және оқыту мәселеріне байланысты‚ педагогикалық қызметкерлерге‚ оқушыларға‚
тәрбиеленушілерге‚ олардың ата-аналарына заңды өкілдеріне және басқа да
оқу үрдісіне қатысушыларға‚ психологиялық кеңес беру арқылы көмек көрсету.
В.В.Васильев психологиялық кеңес берудің мақсаты –перспективалық
сезімі бар‚ саналы түрде әрекеттенетін, жүріс-тұрыстың әртүрлі
стратегияларын құрастыра алу қабілеті бар және жағдайды әртүрлі көзқараспен
талдай алатын мәдени-пайдалы жеке адамды қалыптастыру деген [3].
Мектеп әкімшілігі және мұғалімдердің ойынша психолог жеке
оқушылардың сабаққа үлгермеушілігі мен тәптіпсіздік себептері,
“Қиын сыныптарға” жеке бағдарлама құру, әсіресе жас өспірім
балалармен жұмыс істеуге көмек көрсетуге керек деп санайды. Олар
әлеуметтік тұрмысы нашар отбасынан шыққан балалармен, ата-ана мен
бала арасындағы кикілжіңді шешу жолдары, отбасы мен мектеп
арасында жақсы қарым-қатынас орнату, оқушылардың оқуға және
қоғамдық жұмыстараға деген жауапкершіліктерін дамытуды қажетсінеді.
Жас мұғалімдер педагогтарға қажетті кәсіпкелерін шеберлікті және
жеке тұлғалық сапалылықты игеруіне көмектесуін қалайды.
Ата-аналарды балаларының сабаққа үлгермеушілігі, мінез-құлықтағы
қиындықтары алаңдатады. Осы қиыншылықтарды шешу үшін психолог-
маманнан өз балаларымен қарым-қатынасты жақсарту, отбасы мүшелердің
бір-біріне деген көз қарастарын реттеуге көмек көрсетуді күтеді. Ал
оқушылар болса психолог-маманнан мыналарды күтеді:
• Оқуға деген шеберлік пен іскерлікті игеру.
• Өз қатарындағы балалар арасындағы қиындықтарды жену.
• Мұғалімдер мен ата-аналармен жақсы қарым-қатынаста болу.
• Тұлға ретінде өз-өзін дамыту.
• Өз-өзін тәрбиелеу бағдарламасын құру.
• Болашақта қандай мамандықты таңдау.
Педагог-психолог, мұғалімдер, оқушылар және ата-аналар
қозғаған көптеген мәселелерді талдау барысында мынадай үш байламға
тоқталады.
1) Әртүрлі жастағы оқушылардың оқу-тәрбие жұмысында кездесетін
қиыншылықтардың болу себептерін көрсету.
2) Оқушылардың интеллектуальдық және тұлғалық дамуындағы
ауытқушылықтарының алдын алу, жеңу.
3) Қилы сұрақтар мен кикілжің жағдайларды шешуге көмектесу.
Мектептің психологиялық қызметі қазіргі кезеңге байланысты екі
түрлі бағытпен жүзеге асырылады: өзекті және болашақтағы қызмет.
Өзікті қазіргі кездегі мәселелерді яғни оқушыларды оқытудағы
және тәрбиелеудегі қиындықтарды, тәртибіндегі, қарым-қатынастағы
сәйкессіздікті, жеке тұлға болып қалыптасуындағы кемістіктерді
шешуге бағытталған.
Болашақтағы бағыт әр баланың жеке қабілетін дамытуға, оның
қоғамдағы жасампаз өміріне психологиялық дайындықты қалып-тастыруды
көздеген.
Педагог-психолог ұмымның психологиялық кызметіне негізгі
психологиялық идеяны әр оқушының жеке тұлға болып даму үндестігін
және онық практика жүзінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуіне
ықпал жасайды.
Осының негізінде оның негізгі мақсаты оқушылардың барлығының
және әрқай сысының өзіндік қабілеттерін дамытуға психологиялық
жағдай туғызу. Әрине, әр оқушының даму кабілеттерінің
көрсеткіштері әр түрлі, соған орай, шешу жолдары да әр түрлі,
сондықтан педагог-психолог әр балаға лайықты шара қолданады. Бұл
екі бағыт бір-бірімен тығыз байланыста: психолог, болашақтағы
мәселелерді шеше отырып, көмек керек еткен оқушыларға, ата-
аналарға, мұғалімдерге нақты көмек көрсетеді.
Сол себепті мектептің психологиялық қызметінің негізгі
мақсаты—оның қызметінің болашақтағы бағыты мен байланыста болады.
Бұл мақсат жүзеге асырылуы үшін балаға байланысты практикалық
психология мен бастапқы және соңғы қызметтің тоғысқан жерінде
жүзеге асады.
Мектеп психолог әлеуметтік тіршілік кесінің ата-анамен,
оқушылармен, мұғалімдермен қарым-қатынас үстінде өң және теріс
жақтарынан көрінуіне байланысты оның ішкі сезіміне тікелей
араласады. Ол әр бала мен мұғалімнің қарым-қатынасын ғана емсе,
сонымен бірге қарым-қатынастың қиын жүйесін де көреді. Бұл өзіндік
“жүйеде” практик психолог баланың жеке тұлға болып қалыптасуын
басшылыққа ала отырып, әр жастағы бала мен оның мұғалімдері және
ата-аналары қарым-қатынасты қамтамасыз етеді. Әр кезеңде педагог-
психолог осы балағы әсер етуші топпен жұмыс жүргізеді. Мектеп
психологының қызметі жұмысының негізгі түріне мыналар жатады:
педагогикалық, ұжым, оқушы мен ата-ананың психологиялық біліміне
алғашқы ұғымдар беру, психологиялық профилактикада психолог
оқушының психологиялық және жеке тұлғалық дамуындағы жүргізу
керек; психологиялық кеңес беруде, өз бойындағы психологиялық
мәселелерін шешуге келген оқушыға (әңгімеге мұғалім, ата-ана
оемесе оқушылар әкелуі мүмкін) көмек береді. Көбінесе олар
алдын—ала ағартушылық жұмыстарадан кейін өз қателіктерін түсінеді.
Педагог-психолог психодиагностика жүргізгенде оқушының ішкі жан
дүниесіне терең үңіледі.
Жұмыстың бірніші бағыты—психологиялық диагностика —баланы
психологиялық зерттеу тәсілдерін, оның ішінде тестілеу, кәсіби
игеруді білдіреді. Психологиялық диагностика бойынша жұмыс істейтін
психологтың негізгі міндеті білім беру жүйесіндегі балалар мен
ересек білім беру жүйесіндегі балалар мен ересек адамдардың
психологиясы, мінез-құлқын бағалауға, психологиялық зерттеу
процесінде (үрдісінде) алынған дұрыс және сенімді көрсеткіштерге
сүйеніп оларға мамандандырылған психологиялық сипаттама беруге
келіп тіреледі. Кәсіби қызметтің осы түрімен айналысатын психолог
тәжірибеде психологиялықболжам тәсілдерінің кайсібірін қолднау пайда
болған және әрі қарай жетілдірілген шектерін білу керек. Болжам
бойынша психолог-маман қажет кезде тәсілдерді құруға, тексеруді,
оның ішінде бағыт беруді, олардың сенімділіген ғылыми бағалау
тәсілдерін игере білу керек. Жүргізілетін психологиялық болжам
зерттеу нәтижелерін кезекті тәртіпсіздікті балдырмайтын ғылыми
негізделген өңдеу психологтан талап етіледі.
Тәжірибелі психологтың жұмысындағы мамандықтың екінші
бағыты—психологиялық кеңес беру. Оған жұмыстын келесі жеке түрлері
жатады:Жүргізелген психологиялықболжам зерттеу нәтижелерінен шыққан
психологиялық—педагогикалық ұсыныстарды өңдеу және нақты құрастыру,
бұл жағдайда осы ұсыныстар балалар мен ересектерге тәжірибе
жүзеге асыру үшін түсінікті және қолайлы нысанда берілу керек.
Кеңес беру көмеген қажет ететіндермен әңгіме жүргізу. Бұл
әңгімелер балалар мен ересектер психологиялық-педагогикалық кеңес
алуымен аяқталады.Психологиялық оқыту және біліктілікті жетілдіру
жүйесінің шегінде орындалатын мұғалімдермен және ата-аналармен
жұмыс.
Жұмыстың ұшінші бағыты—психопрофилактикалық бағыты—бала дамуының
жағымсыз психологиялық салдарын, мысалы, дамуында қалып қою, білім
алуында, тәрбие алуында артта қалу, мінезенің жағымсыз
білгелерінің әдептерін пайда болуын алдын алатын сипаттағы
міндеттерді орындаумен байланысты. Профилактикалық жұмыспен
айналысатын психолог дамудағы қайсібір ауытқулардың пайда болу
себептерін, оларды уақытында танып және болдырмауды білу керек.
Мұғалімдерді, тәрбиешілерді және ата-аналарды психологиялық дайындық
осы мақсатта жүргізіліп, бұл жұмыс кезінде оларды баланы
бақылауға және психикалық дамуының ауытқуына әкелетін себептерді
уақытында анықтауға үйретеді.
Жұмыстың төртінші бағыты—психологиялық коррекция деп аталатын,
психологтың балаға немесе ересекке жетіспеушіліктерді тузету,
олардың психологиясы мен мінез-құлқын өзгерту мақсатында әсер
етуді білдіреді. Бұл жерде психолог психотүзетудің келесі
тәсілдерін кәсібі игеру керек: психотерапия, әлеуметтік-
психологиялық тренинг, аутотренинг, гипноздық әсер ету техникасында
қолданылатын кейбір амалдар, сондай-ақ клиентке ықпал ететін
мүмкіндегі болу керек.
Тәжірибеде психолог, көп жағдайда, барлық төрт бағытпен
байланысты әртүрлі деңгейде айналысады, бірақ жеткілікті үлкен
арнайы мамандықты, уақытты және кәсіби тәжірибені талап етеді,
сондықтан тәжірибелі психолог жұмысының дамуы мен жетілдірілуі
және психологиялық қызмет бірігіп жұмыстың қаралған төрт бағытының
біреуін немесе екеуін мамандандыруды білдіреді. Бұл сәйкесінше
психологиялық қызметке төрт әртүрлі саланың мамандарын: психо
диагностикашылар, кеңесшілер, психопрофилактиктер, психотүзетушілерді
енгізуді міндет қояды. Психологиялық жәрдем қандай формасында
(психологиялық кеңес беру немесе медициналық емес психотерапия)
жүзеге асса да, ол ортақ сипатымен, яғни жеке даралығымен
ерекшелінеді. Адам тұлғасына, оның сезімдеріне, күйзелістеріне,
нұсқаулары мен дүние бейнесіне, қоршағандармен өзара қатынастырының
құрылымына терең унілуіне негізделеді. Бұндай үңілу үшін тек
психологиялық сезімталдылық жеткілікті болмайды, ол үшін арнайы
психодиагностикалық әдістер қажет. Психодиагностикалық міндеттер әр
түрлі жолдармен шешілуі мүмкін. Зерттеу жұмысының мақсаты-
психодиагностикалық ақпараттың зерттелушілердің тұлғалық өзгеруіне
тигізетін әсерін зерттеу.Ата-ана ең алдымен мектептегі оқуға даярлықты
қалыптастыру үшін келешекте балалардың оқу бағдарламасын ойдағыдай
меңгеруге және ұжымға оңай бейімделуіне алғы шарт жасау қажет екендігін
терең түсінуге тиіс деп Божович Л.И. Личность и ее формирование в
детском возрасте М‚1969г.(формирование личности в младшем школьном
возрасте) деген еңбегінде жазған [18]. Сонда отбасында баланы мектепке
дайындауда оның қызығушылығы мен қабілетін дамыту‚ отбасындағы
ересектердің өмірлік тәжірибелері арқылы жүзеге асырылады. Баланың оқуға
деген ынтасын төмендетуші себеп – оның білімі мен дағдысында кемшіліктің
болуы. Бірінші күннен үйге берілген тапсырманы өз бетінше орындап
үйренбеген бала дербес жұмыстан бас тартады.Ынталы оқушыда шыдамдылық пен
төзімділік арқылы тәрбиеленіп жетіледі. Балалардың мектепке алғаш баруына
байланысты олардың дамуының әлеуметтік жағдайы өзгереді‚ оқу іс - әрекеті
қалыптасады. Сол іс - әрекет негізінде бастауыш сынып балаларында
психологиялық жаңа құрлымдар пайда болып дами бастайда. Осы тұрғыдан Л.С.
Выготский Оқу – ойлауды бала санасының ортасына қарай жылжытады деп
тұжырымдаған [34].
Психологиялық дайындықты анықтаудағы ең тиімді әдісің бірі-
Д.Б.Элькониннің Графикалық диктант диогностикасы. Бастауыш сынып
оқушыларына мектепке бейімделу кезеңі үлкен қиындықтар туғызады. Бейімделу
кезінде кейбір балалар шулайды‚ айқайлайды‚ сабақта алаңдап ойлары бөліне
береді‚ ал енді кейбіреулері жасқаншақ болып көзге
түседі.Егер оларға бір ескерту жасаса‚ бала бірден жылайды‚ тіпті ұйқылары
бұзылады‚ жаман мінез пайда болады‚ аура бастайды.
Б.Т.Ананьевтің зерттеулеріне қарағанда‚ бастауыш сынып оқушыларының
негізгі қасиеттері – есте сақтау‚ қимыл әрекеттері‚ әсіресе сөйлеу өнері
айтарлықтай белсенді түрде дамиды. Мысалы: оперативтік іс‚ зейінің
аударылуы‚ есеп шығару т. б. психикалық жүйелердің қалыптасып дамуының
шапшаңдығы артады.
Біздің қазақ балалары аталар сөзін біліп‚ солардың айтқанын есіне
сақтап‚ өз бойына‚ жан дүниесіне сіңіре білсе үлгілі‚ білімді адамдар болар
еді. Енді Абай атамыздың айтқан мына төмендегі ой түйіндеріне зер қойсақ:
Адам ата – анадан туғанда есті болмайды: естіп‚ көріп‚ ұстап‚ татып
ескерсе‚ дүниедегі жақсы – жаманды таниды дағы сондайдан білгені‚ көргені
көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген
кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жарамайды. Сол
естілерден естіп-білген жақсы нәрселерді ескерсе‚ жаман дегеннен сақтанса‚
сонда іске жарайды, адам десе болады . (19-сөз)
Абай балаларға имандылық – инабаттылық дағдыларын әрбір тәлім-тәрбие
барысында ескеріп отыру керектігіне көп көңіл бөлген. Үйде, қоғамда,
балабақшада, мектепте үлкендерді сыйлауға, кішіге қамқорлық жасауға,
үлкендердің айтқаның тындау, достарымен санаса, келісе білуге әдеттендіру.
Туған еліне, отанға, салт – дәстүріне деген сүйіспеншілікке баулу, оқуға
білімге деген қызығушылықтарын арттыру. Асық ойнаған азар, доп ойнаған
тозар... - деп Абай бекер айтпаған.
И.П.Павлов бастауыш сынып балаларының төрт түрлі жүйке жүйесіне көп
назар аударған:
1. Меланхолик балаларға сабаққа дайындалуда көп уақыт қажет етеді. Сондай
балада өзіне сенбеушілік, мен оны орындай алмаймын деген ойда болады
да, өзінің сәтсіздіктерін қатты уайымдап, бала ауру, қиын мінезді
болады.
2. Холерик балалар не істерін ойлап жасауға тырысады, көбінесе өзінің
ойын мимикамен, қимылмен, сөзбен жеткізеді.Ондай балалар көп
қимылдауды ұнатады.Өзінің қызыққан дүниелерді білуге тырысады.
3. Сангвиник бала салмақты, көп қимылды болып келеді. Бұндай балалар
еңбексүйгіш, бір сабақтан келесі сабаққа аусуы тез және ұғыну қасиеті
жақсы. Достарының арасында сыйлы, әрдайым көңіл күйі көтерінкі.
4. Флегматик бала барлығын іште ұстайды, жасырынды болса да,мейрімі мол,
жауапты, өзінің айтқанын істейтін бала. Сабақта қимылы, жүрісі жылдам
емес, бір материалдан екіншіге көшуі қиыға түсіп, уақыт керек
Бала жанының зергері Ы.Алтынсарин әңгімелерінің бәрі – бәрі де
балалардың жас ерекшелігіне орай‚ тілі жеңіл‚ мазмұны тартымды‚ балалардың
жан дүниесіне әсер етерліктей етіп іріктелініп алынған. Осы әңгімелерде
мұғалімдер мен ата – аналардың балаларды әртүрлі ізгі қасиеттерге тәрбиелеу
мақсатты көздейді. Оның бастауыш сынып балаларына қосқан үлесі көп. Қазақ
балалары білімді‚ жан – жақты болуға шақырған. Ата – аналардың бұл істе
рөлі зор екенін жеткізген.
Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың бастапқы тұлғалық
қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін айқындау және дамыту. Бұл
сатыда оқыту мен тәрбиелеу оқушылардың оқу, жазу, есептеу сияқты алғашқы
іскерлік пен біліктіліктерін қалыптастыру, бір-бірімен қарым-қатынас жасай
білу дағдыларын меңгеруге бағыттайды. Балаларды оқуға қалай үйрету керек
екндігі, баланың тәрбиелеуіне байланысты.(А.И.Захаров)
Баланың бастапқы еңбек жолы өзіне және өзін қоршаған адамдарға қажет,
кез келген істі өзі жасай алатының ұғындыру, өзін-өзі басқару, көздеген
нәтижеге жету үшін одан нақты күш-жігерді талап етеді деген ойды Р.С.Немов
жеткізген. Оқушыларға және олардың ата-аналарына нақты психологикалық көмек
көрсету. Оқушыларды өздігінен еңбектенуіне бағыттау, әртүрлі жұмыс түрлерін
жүргізу, кездескен қиындықтарды шешуге үйрету барысында ата-аналар
үлестерін қосуға тиіс деген.
Сухомлинскийдің сөзімен өрбітейік: балалық дүниесі - өзгеше дүние.
Балалар ізгілік пен зұлымдық, ар-намыс пен намыссыздық, адамгершілік қадір-
қасиет туралы өз түсініктерімен өмір сүреді,олардың әсемдік туралы өз
өлшемі болады, сабақты ойын түрінде болғанды ұнатады, қызығушылықтарыкүн
сайын артып отырады. Осының бәріне жауапкершілік ететін отбасындағы,
мектептегі тәлім-тәрбие.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың құмарлық көрінісі анық, ұзақ
уақытқа созылады.Ол әрқашан белгілі бір затқа бағытталады. Құмарлық –
баланың белсенді іс - әрекеттерін оятатын күшті сезім. Оның ұнамды және
ұнамсыз жақтары бар. Оқуға деген құмарлық адам қабілетін тәрбиелейді.
Баланың өзінің ұнатып оқитын сабағы болады, сол пәнге ол жанын салады. Ал
ұнатпайтын сабақты оқиды, бірақ ешқандай қызықсыз деген ойда П.М.Якобсон
“Эмоциональная жизнь школьника.” М. 1966г.
Шоқан Уәлихановтың еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты
әртүрлі сипаттағы деректер баршылық. Осылардың ішінде – психологиялық кеңес
беру мәселелеріне ерекше көңіл бөлген. Ол бастауыш жасындағы балаларына
отбасындағы барлық ахуалды, бір-бірін сыйлауды, көп қызықты әңгімелер мен
ертегілерді айтып, жақсы мен жаманды ажыратуға, сабақтарын қадағалауға ата-
аналар міндетті екеніне көз жеткізеді.
Бастауыш сынып оқушының жүйелі білімі болмауы‚ ұғымдардың толық
қалыптаспауы баланың ойлауында қабылдау логикасының жетекші ролді атқаруына
әкеліп соғады. Нақтырақ айтқанда‚ баланың су‚ құм‚ ермексаз және т.б.
заттардың белгілі бір көлемінде бірдей дәрежеде баға беруі қиын‚ өйткені
оның көз алдында ыдыстың пішініне немесе жаңадан пайда болтын тұрақты
қалыптық пішінге орай сол заттардың көлемі де өзгеріске ұшырап отырады.
Бала заттардың әр сәт сайын жаңа қырының өзгеруін өз көзімен мәжбүр
боларлық жағдайды бастан кешеді деген оймен Давыдов В.В. Проблемы
развивающего обучения М‚1986г (Психологическое развитие младших школьников
в процессе учебной деятельности).
Лейтес Н.С. бастауыш сынып оқушылары мұғалімінің айтқанын бұлжытпай
орындайды‚ ұстазына қарсы шықпауға тырысады. Олардың арасында қиын мінезді,
ойлау қабілеттері төмендеу балалар да кездеседі. Сондай оқушыларды оқыту
барысында‚ олар неге бейім‚ қандай жағымды және жағымсыз жақтары бар екені
байқалады. Сондықтан бастауыш сынып балаларының ата – аналарымен үнемі
байланыста болып‚ психологиялық кеңес беру қажет екендігін Умственные
способности и возраст М‚ 1971г еңбегінде жазған.
Балалардың ойлауы туралы М.Жұмабаев: Ойлауды өркендету жолдары. Ойлау
жанның өте бір қиын ісі. Жас балаға ойлау өте қиын. Сондықтан тәрбиеші
баланың ойлауын өркендеткенде сақтықпен іс істеу керек. Қазақтың тағдыры
келешекте, сондықтан мектебіміз таза, берік һәм өз қазақ жанымызға
қабысатын, үйлесетін негізге құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ
серттесуге болады - деп жазған.
Қабілет пен іс-әрекет арасындағы қатынасты сөз ете отырып, егер бала
іс-әрекетке байланысты талаптарды орындай алмаса, оның қабілетінің
жетімсіздігін атап өткен жөн.Мұндай бала қажетті білім қорын жинақтап,
ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыруы үшін талай күш салып, ұзақ уақыт
жаттығуы тиіс, ал мұғалім оны оқытып, үйрету үшін үлкен шеберлік падалануы
лазым, ата-аналар да көмектерін тигізуге тиіс. (Венчер Л.А.)
Н.К.Крупская: Педагог ең алдымен‚ адам организімінің құрлысы мен
қызмет – анатомиясы мен физиологиясын және оның дамуын білу керек. Бұл
ерекшеліктерді білмейінше педагог болып‚ бала тәрбиелеуге болмайды. – деп
жазған. Бастауыш мектеп жасы бала дамуының аса бір маңызды кезеңі. Организм
түзілісінің ә дегеннен дұрыс қалыптасып өсіп - жетілуі‚ нерв жүйесінің
қалыпты дамуы – болашақ азамат денсаулығының кепілі.
Бастауыш сынып оқушыларының тыныс алу мүшесі үнемі даму сатысында
болады. 8-9 жастағы ұл баланың сыртқы тыныс алу белгілері айқындалып‚ тыныс
алу жиілігі‚ тереңдігі қыз балаға қарағанда жоғары болып келеді. Бала
жүрегінің құрлысы 8 жасқа келгенде ғана ересек адамдардікіне ұқсайды.
Жүректің соғу жиілігі ересек адамнан жиі және ол түрлі факторлардың
әсерінен артуы да баяулауы да мүмкін.
А.А.Люблинскаяның зерттеуі бойынша бастауыш сынып оқушылары оқу және
тәрбие алу барысында көп қиындықтар кездеседі, өйткені олар жаңа өмірлік
жағдайға ұшырайды, яғни оқушы немесе субъект болады. Мектептің тәртібі
бойынша балада көптеген жаңа қарым-қатынастар пайда болады. Олар: мұғалім
мен оқушы, оқушы мен кластастары, оқушы мен ата-ана арасындағы қатынастар.
Осы кезеңдегі балалар өздерінің жақсы нәтижелеріне қуанады, егер берілген
тапсырманы орындай алмаса балада өзіне сенімсіздігін білдіреді де менің
қолынан келмейді немесе білмеймін дейді. Сондықтан мұғалімдер мен ата-
аналар балаларды әрдайым мадақтап, көтермелеп отыру керек.
Бастауыш жасындағы балалары үздіксіз дамиды, олардың оқуға деген
белсенділігі көбейген сайын олар үлгіні ата-анадан және мұғалімнен алады.
Мектеп психологы осы жастағы балалардың дамуындағы қиыншылықтарды жеңу
барысында психогигиеналық шаралардың арнайы жоспарын құрып, оларды
қолдануда және іске асыруда басшылық жасауы тиіс. Бұл жұмыстар жүзеге асу
үшін оқушылардың жас кезеңдеріндегі дамуын дұрыс білу керек, сабақты
үлгермеу себептерін анықтау және мінезіндегі өзгерістерді анықтау үшін
психолог мұғаліммен, ата-аналармен тығыз байланыста болуы керек деген
В.С.Мухина.
А.И.Захаров бала мектепке келген кезден дамуы нашар, сабақты үлгермеу,
жоғары психикалық функциаларының қалыптасуы төмендеуіне байланысты
мектеп бағдарламасын игере алмайды. Осындай жағдайда әр ата-ана баласын
психологпен бірнеше ай жұмыс жүргізуі тиіс. Балада іскерлік қасиеттері
болмаса, бала қиындықты жеңе алмайды. Психолог онда баланың жеке
қасиеттерімен жұмыс жасап, нәтижесін жүзеге асыру керек.
Психологиялық кеңес берудің мәні – арнайы ұйымдасқан өзара
әрекеттестік (әңгімелесу) процесінде тұлғааралық және ішкі қиыншылықтарда
өзін өзі ұстауға адамдарға психологиялық көмек беру.Психологиялық кеңес
беру кезіндегі қойылатын талаптар.Психологиялық кеңестер өз мақсатына
жетіп, жақсы нәтиже беру үшін мынандай талаптар орындалуы тиіс.Енді осы
талаптардың маңызы мен мәнін ашып , қарастырып көрейік :
1 талап - Психологтың кеңесіне зәрулік танытқан адам ойдан
құрастырылмаған, кәдімгі басына туындап отырған проблемамен келуі тиіс
Сондай –ақ ол осы проблеманы шын шешкісі келіп , асығыстық танытқаны жөн.
Біз бұдан бұрын әңгіме еткендей , кейбір клиенттер психологты сынау үшін
немесе әлдебір оқиғаларды ойлап тауып мазақ ету үшін де келуі мүмкін
2 талап - Клиенттер көмек сұрап келіп отырған психолог кеңесшінің
тәжірибелі болғаны жөн.Сонымен қатар оның дәрігерлік біліміде болғаны жөн
3 талап - Психологиялық кеңнс барынша ұзақ уақытқа созылғаны жөн .
Осы уақыт ішінде психолог клиенттің проблемасы неден туындағанын тауып
,оны клиенттің өзімен бірге шешуге ұмтылуы керек .
4 талап - Клиент психолог кеңесшіден алған ұсыныстарын дұрыс
қабылдап , дұрыс орындауы керек .
5 талап - Психологиялық кеңес екі жаққада тиімді әрі ыңғайлы орында
өткізілуі жөн .
Сондықтан да мектеп жағдайындағы психологиялық кеңес беру барысын
Уалихан ауданы кішкенекөл орта мектебінің ұжымымен өткіздім. Көп жағдайда
топтық психотерапиялық жұмыстар жүргізілді. Топтық психотерапиянының
қосалқы формалары болып- жағдайды рольды атқару, психогимнастика, сурет
және музыкотерапия болады.Төменде оларға тереңірек сипаттама берілген:
Жағдайды рольды атқару топ үшін әр қатысушылардың проблемаларын
түсінуге мәлімет береді. Бұл форма, егерде топ қатысушылардың арасында
эмоциялары мен проблемаларын вербалдау киын болған жағдайда өте құндылы.
Жағдайды рольдық атқару бөлек сабақ ретінде немее пікір талас барысына
да кіреді. Егерде бөлек сабақ болса бір тақырып беріледі, тақырып әр түрлі
болуы мүмкін. Мысалы,
1 тақырып Қиын әңгіме (жағымсыз адаммен немесе жағымсыз тақырыпқа
сөйлесу);
2 тақырып Өтініш (өтінішіңізді қанаттандырмайтын адамнан бір нәрсе
сұрау);
3 тақырып Талап (талабыңызды орындағысы келмейтін адамнан
талаптану);
4 тақырып Татуласу (өкпелі адаммен татуласу);
5 тақырып Өкпе (адамға өкпесін айту, ол адам өкпелеудін орынды
екенін біледі);
6 тақырып жақтыртпау ( өзін дұрыс ұстаймын деп санайтын жақын адамға
қылығы жөнінде жақтыртпаушылығын білдіру).
Психогимнастикада қозғалыс экспрессиясы, мимикасы, пантомимикасы
негізінде өзара байланыс құрылатын психотерапия формасы.
Психогимнастикадағы жаттығулар екі бағыттағы мақсатты көздейді:
қысымды азайту, топтың қатысушыларының эмоциялық қашықтықтарын қысқарту,
өзінің және басқа адамның тілегін, ойын, сезімін білдіру іскерлігін
қалыптастыру жатады.
Психогимнастиканы зейінге байланысты жаттығулардан бастайды:
1) Кешігу жаттығуы: барлық топ мүшелері бір жаттығу қозғалысынан
қалып отырып қайталау. Жаттығулардың темпі біртіндеп жылдамдатылады.
2) Ритмді шеңбермен жіберу. Бір қатысушы мүшесінің сонынан кезекпен
қозғалыстарын қайталау, ритмге байланысты жпалактап отырып.
3) Шеңбер бойынша қозғалыстары жіберу. Бір қатысушының сонынан
бейнелей жасаған қимылдарын кезекпен жалғастыру.
4) Айна. Топ қатысушылары екі екіден бөлініп партнерының қимыл
қозғалыстарын қайталайды.
Қысымды түсіру үшін қарапайым қозғалыстар жеткілікті келеді.
Эмоциялық қашықтықты жақындату үшін тар көпірде кездесу, бір орындыққа
отыру, сезімін шеңбер бойымен жеткізу деген жаттығуларды қолдануға
болады. Вербалды емес
қылықтар, басқа адамның сезім-күйін түсіну үшін қолданылады:
1) Шыны арқылы сөйлесу: ым-ишара, қимыл-қозғалыс арқылы келісімге
келу.
2) Адамның жағдайын көрсету, мысалы, куаныш, қайғы, реніш т.б.
3) Басқа адам қандай сезім білдіргісі келгенін көрсету.
4) Топтың өзіне назарын аударту.
Міне осындай жаттығулар топтық терапияның дайындық кезеңінде
өткізіледі.
Біздің егеменді еліміздің мәртебесін көкке көтеріп, экономикасын, сыртқы
саясатын дамытатан тек қана жастар. Жан-жақты сауатты жеке адамның дамуы
үшін теориялық білімді тәрбиеде тиімді пайдаланумен үйлестіру үшін кең
мүмкіндіктер берілді. Мектеп өмірі балаларға жаңа өмірді ашып береді. Бұл
тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері – баланың жеке басының
алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту, оқуға
деген іскерлігін қалыптастыру.
Оқу – мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті. Баланың жалпы
психикалық дамуы мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз байланысты.
Баланың оқу әрекеті – күрделі жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық әрекетін,
рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді әрекет болуға
тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне, әрекеттеріне,
оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен ерік сияқты басқа психикалық
үрдістерімен байланысты іске асырылып отырады.
Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін, ақыл-ой еңбегінің
дағдыларын қалыптастыру керек. Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен
жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл адарған жөн. Ең
алдымен баланың өз жұмысының мақсат, міндеттерін анықтауға үйрету керек. Ең
алдымен баланың өз жұмысын не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол
қалай жаңа нәтиже беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады.
Оқу жұмысының мақсат, міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын жоспарлай
білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, өз әрекетін қадағалауға, бағалауға,
қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы зор. Оқу
материалдары бала психикасына зор талап қояды.
Бастауыш сынып оқушылары оқу материалдарының мәнісіне тереңдеп бара
бермейді. Оларды жай жаттап алады да, өз бетінше пікір айтуға тырысады.
Бұдан анализ, синтез процестерінің балада онша дамымағаны көрінеді.
Баланың білім меңгеруі, сабақ оқытуы да инемен құдық қазғандай аса
қиын нәрсе. Мәселен, бастауыш сынып оқушыларының зердесінде де, бәрін
білуге құштарлықтан туындайтын тамаша қасиет бар. Олар: қоянның аяқтары
неге ұзын?, шалқайып тұрған шыбындар неге құлап кетпейді? т.б. осындай
сұрақтар қояды. Кейбір ата-аналар балалардың осындай үйреншікті, мәнісі бар
сұрақтарына жауап бермейді, сен мұны бәрібір түсіне алмайсын, жоғарғы
сыныпқа барғанда оқисын деп ұзын арқау, кең тұсауға салып кете береді.
Бірақ мұндай жағдай әр уақытта есте болуы тиіс. Егер бала мүмкіндіктері
жете бағаланбаса, тілектері қанағаттандырылмаса, оның бұл дүниені танып
білуге құштарлығының болмауына әкелуі ықтимал. Балалардың ақыл-ойын дұрыс
дамыту үшін, оқытуды тым жеңілдетудің де қажеті жоқ.
Баланың жасы өскен сайын психикасы да дамитындықтан, оның оқуға деген
қатынасы да өзгеріп отырады. Мектеп оқушыларының оқуға саналы қатынасуын
тәрбиелеп, дамытуда мұғалімдер ұжымының алатын орны ерекше. Мәселен, ол
бастапқыда оқып жазғанына ғана, алған бағасының жалпы санына ғана мәз
болады.
Ата - анасынан қорқып жақсы оқуға тырысатын, не жолдас баласымен
бәсекелесіп жақсы оқуға тырысатын балалар да болады. Баланың жасы өскен
сайын оның оқу мотивтерінің мазмұны да өзгереді. Оқу әрекетінің
психологиялық табиғаты жайында, кейбір оқушылардың не себептен үлгерімі
төмен болып, екінші жылға қалып қоятыны жайлы сөз болғанда, төмендегідей
себептер анықталады.
Мәселен, оқыту тәсілдері мен бағдарламалардың, оқушыға берілетін білім
мөлшерінің нақты белгіленбеуінен туса, енді бір жағынан, балалардың өзіндік
психологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Соңғы кезде психологиялық тұрғыдан жүргізілген зерттеулер балалардың
өзіне байланасты болатын үлгермеушіліктің бес тобын ашып отыр. Мәселен, 5-6
апта бойы ауырып сабаққа бара алмаған оқушыға мұғалім тарапынан жәрдем
көрсетілмесе, оқушыға оқуға деген енжарлық пайда болады. Екінші топқа ақыл-
ойы кем балалар жатады. Үшінші топқа туысымен мүкіс еститін, не естуі
кейіннен нашарлаған балалар жатады. Түрлі аурулармен ауырып, организмі
әлсіреген балалар төртінші топқа жатады. Бесінші топқа нашар мінезді
балалар жатады. Осы топтағы балалар жетілдірілген әдістермен оқытылса,
олардың оқу керенаулығы жойылып, ақыл-ойының белсенділігі артады. Мектепке
келген күннен бастап баланың өзін-өзі дұрыс ұстауын, мінез-құлқын белгілі
ережелерге бағындыруды талап етеді. Осы айтылған талаптарды жеті жасар
балаға ұдайы орындап жүру оңай түспейді, және керекті дағды өзінен-өзі
қалыптаспайды, ол тәрбиелеу арқылы орындалады.
Баланың оқуға деген ынтасын төмендетуші себеп – оның білімі мен
дағдысында кемшіліктің болуы. Бірінші күннен үйге берілген тапсырманы өз
бетінше орындап үйренбеген бала дербес жұмыстан бас тартады. Ынталы оқушыда
шыдамдылық пен табандылық тәрбиеленіп жетіледі. Балалардың мектепке алғаш
баруына байланысты олардың дамуының әлеуметтік жағдайы өзгереді, оқу іс-
әрекеті қалыптасады. Сол іс-әрекет негізінде бастауыш сынып балаларында
психологиялық жаңа құрылымдар пайда болып дами бастайды. Осы тұрғыдан
Л.С.Выготский Оқу – ойлауды бала санасының ортасына қарай жылжытады деп
тұжырымдаған [48].
Психологиялық дайындықты анықтаудағы ең тиімді әдістің бірі
–Д.Б.Элькониннің Графикалық диктант диагностикасы. Бастауыш сынып
оқушыларына мектепке бейімделу кезеңі үлкен қиындықтар туғызады. Бейімделу
кезінде кейбір балалар шулайды, айқайлайды, сабақта алаңдап ойлары бөліне
береді, ал енді кейбіреулері жасқаншақ болып көзге түспейді. Егер оларға
бір ескерту жасалса, бірден жылайды, тіпті ұйқылары бұзылады, жаман мінез
пайда болады, ауыра бастайды.
Мектеп психологының бастауыш сыныптарымен жұмысындағы маңызды орын,
көбінесе бағдарламасын меңгере алмайтын, үлгерімі нашар балаларға бөлінеді.
Үлгермеушілік себептері әр түрлі болады:
1) Ақыл-ойы кем, психикалық дамуы тежелген балалар кез келген сыныпта
кездеседі.
2) Балалардың орталық жүйке жүйесінің зақымдануы, сөйлеудің, санауды,
ақыл-ойдың бұзылуына әкеп соқтырады.
3) Ақыл-ой енжарлығына ұшыраған балаларға да психологтың зейінін бөлуін
қажет етеді.
4) Денсаулығы нашар балалар тез шаршайды, ұйқылары бұзылады, осының бәрі
оқу үрдісіне кері әсер тигізеді.
Оқудағы қиындық төменгі сынып оқушыларына еркіндік дамуының
жетіспеушілігінен оқу іс-әрекеттің, қажетті элементтерінің
қалыптаспағандығынан болуы мүмкін.
Балалар үздіксіз дамиды, олардың танымдылық белсенділігі артқан сайын
негізгі үлгіні ата-анасынан, мұғалімнен алады. Мектеп психологы бастауыш
сынып оқушыларының дамуындағы қиыншылықтарды жеңу барысында психогигиеналық
шаралардың арнайы жүйесін құрастырып, оларды қолдануда және іске асыруда
басшылық жасауы тиіс.
Жоғарыда аталып кеткен барлық мәселелер бойынша мектеп әкімшілігі,
мектеп мұғалімдері және ата-аналар мектеп оқушыларының әрбір жас
кезеңдеріндегі даму заңдылықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
п.ғ.д.,профессор
Досанова С.С.
_________________________
____ _______ 2009ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Бастауыш сынып оқушыларының ата- аналарына психологиялық кеңес
беру мәселелерінің теориялық зерттелуі
Мамандық шифрі Оқу формасы
050103 Педагогика және психология Сырттай
ОРЫНДАҒАН Халелова.Г.А. ________________
СТУДЕНТ
ҒЫЛЫМИ
ЖЕТЕКШІ Болатбекова. Н.Ж.
________________
аға оқытушы
КӨКШЕТАУ, 2009
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру
мәселесінің теориялық зерттелуі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының ата-наларына психологиялық кеңес беру
мәселесі
8
2. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық аймағы мен оқу іс-әрекетінің
ерекшеліктері
27
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық дамуының
ерекшеліктері
43
2 Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру
мәселесінің эксперименталдық жағынан зерттелуі
48
1. Зерттеуге әдістемелерді таңдау және негіздеу
50
2. 2 Шыққан нәтижелерді талдау және өңдеу
54
Қорытынды
56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 58
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі кезеңдегі психология ғылымы адамдардың практикалық іс-
әрекетіне түрлі жолдармен әсер ететіндігі зерттеуіміздің мәселесі болып
табылады. Бұндай жолдардың бірі – тұрғылықты халықтың түрлі категорияларына
психологиялық көмек көрсету.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Білім беру
жүйесіндегі істің жайын түбегейлі өзгертуді стратегиялық міндет деп
санайды. Ең алдымен мұғалім мәртебесін арттыру ең алдымен ауылдық жерді
арттыру ең бір өзекті мәселе - деп атап көрсетті.
Бүгінгі таңда егеменді еліміздегі білім мекемелерінің алдына
оқушыларға беретін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері
қойылады. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген
түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мәдени этикалық білім беру,
тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани құндылықтарды игеруге,
ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, үздіксіз білім берудегі
сабақтастыққа кең жол ашу талап етіледі.
Психологиялық қызмет деген ұғым-осы заманғы жантану
ғылымының алға қойған мәселелерінің бірі. Психологиялық қызметтің
өмір тәжірибесінде қаншалықты маңызды екендігін жете түсіндіріп, оны
іс жүзінде қолданудың нақты шаралары мен әдіс-тәсілдерін
іздестіретін психологиялық сипаттағы күрделі мәселе болып
саналады.Психологиялық кеңес беру психологиялық практикадағы ерекше
тақырып. Ол маман психологтың адамдарға психологиялық көмек беруімен
байланысты, яғни олар қажет жағдайда ақыл кеңес немесе ұсыныс береді.
Бұндай кеңестер психологтар тарапынан алдын ала зерттеген тақырып бойынша
әңгіме өткізу немесе туындаған проблемаларды бұрынғы тәжірбиелер арқылы
шешу арқылы жүзеге асады.Мұндай әңгімелесулер әдетте арнайы белгіленген
орында келісілген уақытта өткізіледі.Әңгіме уақытында кедергі болатын
жағдайларға жол берілмеуі керек. Психологтың кеңес беру сеансы клиентпен
жеке әңгімесі ретінде 10 минуттан 2 сағатқа дейін созылуы мүмкін.Осы
әңгімелесу кезінде клиент психологқа өзі туралы, басында туындап отырған
проблемалар жайында әңгіме қозғайды.Ал психолог болса әңгімені мұқият
тыңдап, түйінді проблемаларды шешудің жолын қарастырады. Кеңес кезінде
клиенттің жеке тұлға ретінде қасиеттері бағаланады.Бағаланып қана қоймай,
клиентке ғылыми анықтама беріледі.Сөйте келе психолог оның басындағы ірлі
ұсақты проблемаларды шешуді жан жақты қарастырып, оның ішіндегі ең
маңыздысын таңдайды.Психологиялық қызметтің алдына қойтын мақсат-
міндеттерінің бірі-өскелең ұрпаққа гуманистік тұрғыдан тәлім-тәрбие
беру, олардың жан-дүниесінің сырын терең біліп күнделікті тіршілікте
ойтағыдай жүзеге асырудың қажеттілігі. Психология дейтін ғылыми пән-
адамның жан-дүниесінің сырын бейнелеумен бірге оның келешекте
қоғамда алатын орнын да анықтауға тікелей ықпал ететін тәжірибелік
қолданбалы ғылым. Психологиялық қызметті дәл осы атау мағынасында
қолданбағанымен, адамтанудағы рөлі жайында көрнекті орын алатынын
психолог-мамандар дер кезінде өздерінің пікірлерінде ашып айтты.
Кеңес кезінде психолог арнайы әдіс тәсілдер қолданады. Бұл тәсілдер
барынша қысқа мерзімде (кеңес өткізе отырып) клиенттің проблемасын шешуді
көздеуі керек.Сондай-ақ, психологтың шешімі клиентке әрі түсінікті әрі
ыңғайлы болғаны дұрыс.Психологтың кеңес әңгімесі клиентпен бір екі рет
өткізумен шектеліп қалмайды.Көп жағдайда ұзақ мерзімді кеңес беру әдісі
қолданылып, үш немесе оданда көп кездесу ұйымдастырады.Мұндай кездесу
ұйымдастырудың қажеттілігі төмендігі жағдайларға байланысты.Клиенттің
басына түсіп отырған проблемасы қиын болған жағдайда, оны бір екі
кездесуде түбегейлі шешу мүмкін емес.Берілген кеңес клиенттің проблемасын
түбегейлі шеше алмай, кеңесшінің қосымша көмегі қажет болады.Психолог
кеңесші өз клиентінің мінезіне жеке тұлғасына қарап оның берілген
кеңестерімен проблемасын өз бетінше шешетініне күмән қарайтын жағдайлар
болады. Мұндай жағдайлар өз өзіне сенбейтін, өз сезіміне берік емес
адамдарда жиі кездеседі. Көп жағдайда психологқа орта деңгейдегі физикалық
психологиялық тәуекелге баратын адамдар көмек сұрай келеді.Өмірдің әр түрлі
кезеңінде өте сезімтал адамдар психикалық, физикалық ауруларға шалдығады.
Ал кейбір адамдар бұндай жағдайда өзін өзі жақсы сезінбейді немесе
шаршайды, яғни олар психологиялық ауруға шалдықпайды. Психологиялық
кеңеске жүгінетіндер өмір сүруге тым бейім емес және жұмыстан қолы бос
адамдар, өйткені психологқа бару үшін де көп уақыт кетеді. Психологқа көп
баратындардың бірі көбіне көп жолы болмайтын адамдар. Дәл осы жол болғыштық
олардың мамандардан кеңес сұрауына итермелейді. Сондай-ақ клиенттердің
ішінде сезімі жағынан осал жандар да кездеседі. Бұл адамдар қандай жағдайда
психологқа көп барады. Олар бастарында проблема туындағанда бірден
келмейді, өмірлерінің қиын сәттерінде психологқа баруға мәжбүр болады.
Адамдар өз проблемасын қалай және қайтіп шешуді білмей басы қатқанда
жоғарыдағы жолды таңдайды. Тіпті олардың ойынша жан дүниелнріне жарықшақ
түскендей , айналасындағы адамадармен аралары алшақтап кеткендей күй
кешеді.
Адамдар психолог кеңесшіден не күтеді олар не үшін көмек сұрайды?
Бұл сұрақтарға төмендегідей жауап беруге болады:
- кейбір клиенттер өз проблемаларын қалай шешу керек екенін жақсы біледі
, тек олар психолог кеңесшілерден көңіл күйлеріне демеу күтеді.
- енді біреулері проблемаларын қалай шешу керек екенін білмей,
психологтың көмегіне жүгінеді.
- үшінші бір топтағы адамдар өзіне не керек екенін, қандай жолмен
жүретінін білмейді немесе өздеріне тым сенімділер тобынан құрылады.
Оларға тек дұрыс бағытты көрсетіп жіберсе болды .
- төртінші , рухани жалғыз адамдар, оларға әлдебіреумен әңгімелессе
болды.Олардың көкейін тескен проблема жоқ , бірақ уақыт өткен сайын
олар жақсы әңгімешілерге зәру болады .
- психолог кеңесшілердің алдына не істерлерін білмей жүрген , мамандарды
сынау үшін келетін клиенттер де болады.
- біреулер шын көңілімен психологтың қандай болатынын көргісі келеді
- енді біреулері психологтың қызықты жұмысын тамашалап, оларды ыңғайсыз
жағдайға қалдырғысы келетін де жағдайлар болады .
Кәсіби психологтар алдына келген клиентті таңдамайды.Мейлі ол
қандай мақсатпен келседе әңгімесін мұқият тыңдап, дұрыс көз қараспен,
адамгершілік қасиетпен қарсы алуы керек. Бұл тек психологтың беделін
жоғалтпау үшін ғана керек емес, ол сондай-ақ кәсіби психолог маман
ретінде алдына келген адамның барлығына көмек қолын созуға міндетті. Тіпті,
алдына келген клиент анайлыққа барса да психолог өз жұмысын дұрыс атқаруы
керек.Психологиялық кеңес беру басқада психологиялық практикалық көмек
көрсетуден мынадай белгілермен ерекшеленеді. Мысалы жекелеген және топтық
психотерапиядан ерекшелігі, психологиялық кеңес беру қысқа мерзім ішінде
психолог пен клиенттің қарым қатынасы негізінде өрбиді. Әртүрлі жекелеген
және топтық психологиялық терапия клиентпен ұзақ мерзімде апталап,айлап,
тіпті жылдап кең көлемде зерттеу нәтежиесінде жүзеге асады.
Психологиялық қызмет жұмыстының негізгі мазмұны мектептің
ішкі проблемаларынан туындап отырады. Осы анықтауға тиісті
мәселелермен бұдан әрі педагогикалық кеңістікте диагностикалық,
коррекциялық жұмыстар, психологиялық ойындар, тренингтер жүргізіледі.
Мектепке психолог керек пе? Бұл сұраққа жауап беру үшін,
мектептерде әр түрлі сауалнамалар алынды, психолог керек болса,
одан мұғалімдер, оқушылар және ата-аналар қандай көмек күтеді.
Осыдан келіп, егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету
үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді, барлық іс-әрекетіндегі шығармашылық бағыт ұстанатын
тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Белгіленген мәселенің төңірегінде біздің зерттеуіміздің тақырыбы
анықталды. Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес
беру.
Арнайы дайындыққа ие болған психолог маман ата-аналарға баланы
тәрбиелеуде, олармен дұрыс, тиімді қарым-қатынас жасай білулеріне,
отбасылық шиеленіске тап болған жұбайларға, қалыпты тұлғалық дамуында
бұзылыстарды пайда болған балаларға, басқару стилі мен қарым-қатынасты
қалыптастыруда басшыларға кеңестік психологиялық көмек көрсете алады.
Психологиялық кеңес беру – психологтың тек талдау талқылау пәнін
білуге ғана емес, сонымен қатар кеңес беру процесінің өзіндік
заңдылықтарын, оның стратегиясы мен тактикасын білуіне негізделеді.
Психологиялық көмек тек обьективтік түрде болған қиындық жағдайында
ғана емес, ол көбіне субьективті бастан көшірілетін қиындық жағдайында
өнімді болады. Бұл күйзеліс өте күшті болуы мүмкін, адам өзіне, қоршаған
адамдарға, тіпті өмірдің өзіне де қанағат болмайды. Бұндай жағдайда жай
ғана кеңес беру емес, психотерапиялық жәрдем қажет болады. Жалпы
психологиялық қызмет деген ұғым – осы заманғы жантану ғылымының алға қойған
өзекті мәселелерінің бірі.
Психологиялық қызметтің өмір тәжірибесінде қаншалықты маңызды
екендігін жете түсіндіріп, оны іс-жүзінде қолданудың нақты шаралары мен
әдіс-тәсілдерін іздестіретін психологиялық сипаттағы күрделі мәселе болып
табылады. Психологиялық қызметтің іске асырылу сипаттары түрліше мазмұнда
және әр қилы формада болуы мүмкін. Бұл мәселенің гносеологиялық негізі жеке
адамның дара тұлғаның жан-дүниесін белгілі бағытта дамыту мақсат-мүдделерін
көздейді.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ата-аналарына кеңес беру мәселесі
қазіргі кезде, тәжірибелік психологияда өзекті мәселелердің бірі болып
табылады, өйткені бастауыш мектеп кезіндегі баланың жеке басының әрі қарай
қалыптасуы үшін маңызды роль атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын
алғаш аттаған күннен бастап, айтарлықтай өзгерістер пайда болады да,
дамуының әлеуметтік жағдайы түп нұсқасымен өзгереді. Сонымен қатар бастауыш
сынып оқушыларында іс-әрекеттің жаңа түріне ауысуына байланысты, олардың
жалпы психологиялық өзгерістері мен бірге танымдық аймағында және оқу іс-
әрекетінде көптеген өзгерістер бола бастайды.
Бала мектеп табалдырығын аттаған кезде тек мұғалімдер үшін ғана емес,
сол сияқты ата-аналарының алдында да үлкен міндеттер тұрады. Ал ата-
аналарды өздерінің балаларының сабақ үлгерімінің төмендеуі, мінез-
құлқындағы келеңсіздіктер, психикалық дамудағы кейбір өзгерістер
алаңдатады. Олар бала мен жанұядағы қарым-қатынастың тиімді жолдарын
іздетіріп, жанұя мүшелері мен баланың, ұстаз бен ата-ананың, ұстаз бен
оқушының арасындағы үйлесімді қалыптастыру үшін, психологтан көптеген
көмек, ұсыныс, кеңестер күтеді.
Мектеп оқушылары да өздерінде дұрыс оқу дағдыларының қалыптасуы үшін,
өзінің құрбыларымен, ұстаздарымен, ата-аналарымен арадағы түсінбеушілікті
шешудің жолдарын анықтау үшін, алғашқы сезімдерінің сырларын ұғыну, болашақ
мамандығы туралы мәліметтер алу үшін психологтың көмегіне сүйенеді.
Мектептегі психологиялық қызметтің негізгі мақсаты – мектеп
оқушыларының жеке тұлға ретінде қалыптасуына, олардың шығармашылық
мүмкіндіктерінің дамуына, психологиялық ерекшеліктерін зерттеу мен
оқушылардың психикалық дамуындағы ауытқушылықты болдырмаудың жолдарын
іздестіруін, мұғалімдер ұжымында жағымды психологиялық сауаттандыру, білім
беру сабақтарын ұйымдастыруға көмектесу.
Балалар үздіксіз дамиды, олардың танымдылық белсенділігі артқан сайын
негізгі үлгіні ата-анасынан, мұғалімнен алады. Мектеп психологы бастауыш
сынып оқушыларының дамуындағы қиыншылықтарды жеңу барысында психогигиеналық
шаралардың арнайы жүйесін құрастырып, оларды қолдануда және іске асыруда
басшылық жасауы тиіс.
Сонымен мектеп психологы бастауыш сынып оқушыларының дамуындағы
қиыншылықтарды жеңу барысында психологиялық шаралардың арнайы жүйесін
құрастырып, оларды қолдануда және іске асыруда басшылық жасауы тиіс.
Зерттеу обьектісі: Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына
психологиялық кеңес берудің мәні.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық
кеңес беруді іске асыру жолдары.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына
психологиялық кеңес берудің қажеттілігін көрсету.
Қойған мақсатымызды жүзеге асыру үшін алдымызға келесі міндеттерді
қойдық:
1. Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына кеңес беру мәселесін
теориялық жағынан қарастыру.
2. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық дамуын қарастыру.
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық деңгейі мен оқу іс-әрекетін
бақылау.
Зерттеудің болжамы: Егер де қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларының
ата-аналарына психологиялық кеңес беру мәселелері жоғары деңгейде
ұйымдастырылса, онда отбасына психологиялық кеңес, көмек көрсетуге болады.
Жоғарыдағы болжамды қалыптастыру үшін, біз бұл мәселенің төңірегіндегі
авторлардың теориялық талдауларын негізге алдық: Р.С.Немов, Д.Б.Эльконин,
В.В.Васильев, Б.Т.Ананьев, В.В.Давыдов, В.С.Мухина, Н.С.Лейтес,
А.И.Захарова т.б.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады. Кіріспеде мәселенің
мақсаты, міндеттері, ғылыми болжамы көрсетілген. Бірінші бөлімде бастауыш
сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру мәселесінің
теориялық зерттелуі көрсетілген. Екінші бөлімде бастауыш сынып
оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру мәселесінің
эксперименталдық жағынан зерттелуі болса ал, қорытындыда ғылыми болжамның
дәлелдену, әдебиеттер тізімі беріліп, қосымшада тәжірибелік бөлімде
қамтылған түрлі сызбалар мен кестелер берілген.
1 Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру
мәселесінің теориялық зерттелуі
1. Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына кеңес беру
Егемен еліміздің тірегі – білімді ұрпақ. Білім бастауы – бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып,
оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға үлесін қосады. Баламен тіл
табысып, шәкірттер нағыз тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абайдың айтқанындай, біліммен теңессе ғана ұлттар теңесе алады.
Психологиялық кеңес беру–оқу үрдісінде кездесетін дамыту‚ тәрбиелеу
және оқыту мәселеріне байланысты‚ педагогикалық қызметкерлерге‚ оқушыларға‚
тәрбиеленушілерге‚ олардың ата-аналарына заңды өкілдеріне және басқа да
оқу үрдісіне қатысушыларға‚ психологиялық кеңес беру арқылы көмек көрсету.
В.В.Васильев психологиялық кеңес берудің мақсаты –перспективалық
сезімі бар‚ саналы түрде әрекеттенетін, жүріс-тұрыстың әртүрлі
стратегияларын құрастыра алу қабілеті бар және жағдайды әртүрлі көзқараспен
талдай алатын мәдени-пайдалы жеке адамды қалыптастыру деген [3].
Мектеп әкімшілігі және мұғалімдердің ойынша психолог жеке
оқушылардың сабаққа үлгермеушілігі мен тәптіпсіздік себептері,
“Қиын сыныптарға” жеке бағдарлама құру, әсіресе жас өспірім
балалармен жұмыс істеуге көмек көрсетуге керек деп санайды. Олар
әлеуметтік тұрмысы нашар отбасынан шыққан балалармен, ата-ана мен
бала арасындағы кикілжіңді шешу жолдары, отбасы мен мектеп
арасында жақсы қарым-қатынас орнату, оқушылардың оқуға және
қоғамдық жұмыстараға деген жауапкершіліктерін дамытуды қажетсінеді.
Жас мұғалімдер педагогтарға қажетті кәсіпкелерін шеберлікті және
жеке тұлғалық сапалылықты игеруіне көмектесуін қалайды.
Ата-аналарды балаларының сабаққа үлгермеушілігі, мінез-құлықтағы
қиындықтары алаңдатады. Осы қиыншылықтарды шешу үшін психолог-
маманнан өз балаларымен қарым-қатынасты жақсарту, отбасы мүшелердің
бір-біріне деген көз қарастарын реттеуге көмек көрсетуді күтеді. Ал
оқушылар болса психолог-маманнан мыналарды күтеді:
• Оқуға деген шеберлік пен іскерлікті игеру.
• Өз қатарындағы балалар арасындағы қиындықтарды жену.
• Мұғалімдер мен ата-аналармен жақсы қарым-қатынаста болу.
• Тұлға ретінде өз-өзін дамыту.
• Өз-өзін тәрбиелеу бағдарламасын құру.
• Болашақта қандай мамандықты таңдау.
Педагог-психолог, мұғалімдер, оқушылар және ата-аналар
қозғаған көптеген мәселелерді талдау барысында мынадай үш байламға
тоқталады.
1) Әртүрлі жастағы оқушылардың оқу-тәрбие жұмысында кездесетін
қиыншылықтардың болу себептерін көрсету.
2) Оқушылардың интеллектуальдық және тұлғалық дамуындағы
ауытқушылықтарының алдын алу, жеңу.
3) Қилы сұрақтар мен кикілжің жағдайларды шешуге көмектесу.
Мектептің психологиялық қызметі қазіргі кезеңге байланысты екі
түрлі бағытпен жүзеге асырылады: өзекті және болашақтағы қызмет.
Өзікті қазіргі кездегі мәселелерді яғни оқушыларды оқытудағы
және тәрбиелеудегі қиындықтарды, тәртибіндегі, қарым-қатынастағы
сәйкессіздікті, жеке тұлға болып қалыптасуындағы кемістіктерді
шешуге бағытталған.
Болашақтағы бағыт әр баланың жеке қабілетін дамытуға, оның
қоғамдағы жасампаз өміріне психологиялық дайындықты қалып-тастыруды
көздеген.
Педагог-психолог ұмымның психологиялық кызметіне негізгі
психологиялық идеяны әр оқушының жеке тұлға болып даму үндестігін
және онық практика жүзінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуіне
ықпал жасайды.
Осының негізінде оның негізгі мақсаты оқушылардың барлығының
және әрқай сысының өзіндік қабілеттерін дамытуға психологиялық
жағдай туғызу. Әрине, әр оқушының даму кабілеттерінің
көрсеткіштері әр түрлі, соған орай, шешу жолдары да әр түрлі,
сондықтан педагог-психолог әр балаға лайықты шара қолданады. Бұл
екі бағыт бір-бірімен тығыз байланыста: психолог, болашақтағы
мәселелерді шеше отырып, көмек керек еткен оқушыларға, ата-
аналарға, мұғалімдерге нақты көмек көрсетеді.
Сол себепті мектептің психологиялық қызметінің негізгі
мақсаты—оның қызметінің болашақтағы бағыты мен байланыста болады.
Бұл мақсат жүзеге асырылуы үшін балаға байланысты практикалық
психология мен бастапқы және соңғы қызметтің тоғысқан жерінде
жүзеге асады.
Мектеп психолог әлеуметтік тіршілік кесінің ата-анамен,
оқушылармен, мұғалімдермен қарым-қатынас үстінде өң және теріс
жақтарынан көрінуіне байланысты оның ішкі сезіміне тікелей
араласады. Ол әр бала мен мұғалімнің қарым-қатынасын ғана емсе,
сонымен бірге қарым-қатынастың қиын жүйесін де көреді. Бұл өзіндік
“жүйеде” практик психолог баланың жеке тұлға болып қалыптасуын
басшылыққа ала отырып, әр жастағы бала мен оның мұғалімдері және
ата-аналары қарым-қатынасты қамтамасыз етеді. Әр кезеңде педагог-
психолог осы балағы әсер етуші топпен жұмыс жүргізеді. Мектеп
психологының қызметі жұмысының негізгі түріне мыналар жатады:
педагогикалық, ұжым, оқушы мен ата-ананың психологиялық біліміне
алғашқы ұғымдар беру, психологиялық профилактикада психолог
оқушының психологиялық және жеке тұлғалық дамуындағы жүргізу
керек; психологиялық кеңес беруде, өз бойындағы психологиялық
мәселелерін шешуге келген оқушыға (әңгімеге мұғалім, ата-ана
оемесе оқушылар әкелуі мүмкін) көмек береді. Көбінесе олар
алдын—ала ағартушылық жұмыстарадан кейін өз қателіктерін түсінеді.
Педагог-психолог психодиагностика жүргізгенде оқушының ішкі жан
дүниесіне терең үңіледі.
Жұмыстың бірніші бағыты—психологиялық диагностика —баланы
психологиялық зерттеу тәсілдерін, оның ішінде тестілеу, кәсіби
игеруді білдіреді. Психологиялық диагностика бойынша жұмыс істейтін
психологтың негізгі міндеті білім беру жүйесіндегі балалар мен
ересек білім беру жүйесіндегі балалар мен ересек адамдардың
психологиясы, мінез-құлқын бағалауға, психологиялық зерттеу
процесінде (үрдісінде) алынған дұрыс және сенімді көрсеткіштерге
сүйеніп оларға мамандандырылған психологиялық сипаттама беруге
келіп тіреледі. Кәсіби қызметтің осы түрімен айналысатын психолог
тәжірибеде психологиялықболжам тәсілдерінің кайсібірін қолднау пайда
болған және әрі қарай жетілдірілген шектерін білу керек. Болжам
бойынша психолог-маман қажет кезде тәсілдерді құруға, тексеруді,
оның ішінде бағыт беруді, олардың сенімділіген ғылыми бағалау
тәсілдерін игере білу керек. Жүргізілетін психологиялық болжам
зерттеу нәтижелерін кезекті тәртіпсіздікті балдырмайтын ғылыми
негізделген өңдеу психологтан талап етіледі.
Тәжірибелі психологтың жұмысындағы мамандықтың екінші
бағыты—психологиялық кеңес беру. Оған жұмыстын келесі жеке түрлері
жатады:Жүргізелген психологиялықболжам зерттеу нәтижелерінен шыққан
психологиялық—педагогикалық ұсыныстарды өңдеу және нақты құрастыру,
бұл жағдайда осы ұсыныстар балалар мен ересектерге тәжірибе
жүзеге асыру үшін түсінікті және қолайлы нысанда берілу керек.
Кеңес беру көмеген қажет ететіндермен әңгіме жүргізу. Бұл
әңгімелер балалар мен ересектер психологиялық-педагогикалық кеңес
алуымен аяқталады.Психологиялық оқыту және біліктілікті жетілдіру
жүйесінің шегінде орындалатын мұғалімдермен және ата-аналармен
жұмыс.
Жұмыстың ұшінші бағыты—психопрофилактикалық бағыты—бала дамуының
жағымсыз психологиялық салдарын, мысалы, дамуында қалып қою, білім
алуында, тәрбие алуында артта қалу, мінезенің жағымсыз
білгелерінің әдептерін пайда болуын алдын алатын сипаттағы
міндеттерді орындаумен байланысты. Профилактикалық жұмыспен
айналысатын психолог дамудағы қайсібір ауытқулардың пайда болу
себептерін, оларды уақытында танып және болдырмауды білу керек.
Мұғалімдерді, тәрбиешілерді және ата-аналарды психологиялық дайындық
осы мақсатта жүргізіліп, бұл жұмыс кезінде оларды баланы
бақылауға және психикалық дамуының ауытқуына әкелетін себептерді
уақытында анықтауға үйретеді.
Жұмыстың төртінші бағыты—психологиялық коррекция деп аталатын,
психологтың балаға немесе ересекке жетіспеушіліктерді тузету,
олардың психологиясы мен мінез-құлқын өзгерту мақсатында әсер
етуді білдіреді. Бұл жерде психолог психотүзетудің келесі
тәсілдерін кәсібі игеру керек: психотерапия, әлеуметтік-
психологиялық тренинг, аутотренинг, гипноздық әсер ету техникасында
қолданылатын кейбір амалдар, сондай-ақ клиентке ықпал ететін
мүмкіндегі болу керек.
Тәжірибеде психолог, көп жағдайда, барлық төрт бағытпен
байланысты әртүрлі деңгейде айналысады, бірақ жеткілікті үлкен
арнайы мамандықты, уақытты және кәсіби тәжірибені талап етеді,
сондықтан тәжірибелі психолог жұмысының дамуы мен жетілдірілуі
және психологиялық қызмет бірігіп жұмыстың қаралған төрт бағытының
біреуін немесе екеуін мамандандыруды білдіреді. Бұл сәйкесінше
психологиялық қызметке төрт әртүрлі саланың мамандарын: психо
диагностикашылар, кеңесшілер, психопрофилактиктер, психотүзетушілерді
енгізуді міндет қояды. Психологиялық жәрдем қандай формасында
(психологиялық кеңес беру немесе медициналық емес психотерапия)
жүзеге асса да, ол ортақ сипатымен, яғни жеке даралығымен
ерекшелінеді. Адам тұлғасына, оның сезімдеріне, күйзелістеріне,
нұсқаулары мен дүние бейнесіне, қоршағандармен өзара қатынастырының
құрылымына терең унілуіне негізделеді. Бұндай үңілу үшін тек
психологиялық сезімталдылық жеткілікті болмайды, ол үшін арнайы
психодиагностикалық әдістер қажет. Психодиагностикалық міндеттер әр
түрлі жолдармен шешілуі мүмкін. Зерттеу жұмысының мақсаты-
психодиагностикалық ақпараттың зерттелушілердің тұлғалық өзгеруіне
тигізетін әсерін зерттеу.Ата-ана ең алдымен мектептегі оқуға даярлықты
қалыптастыру үшін келешекте балалардың оқу бағдарламасын ойдағыдай
меңгеруге және ұжымға оңай бейімделуіне алғы шарт жасау қажет екендігін
терең түсінуге тиіс деп Божович Л.И. Личность и ее формирование в
детском возрасте М‚1969г.(формирование личности в младшем школьном
возрасте) деген еңбегінде жазған [18]. Сонда отбасында баланы мектепке
дайындауда оның қызығушылығы мен қабілетін дамыту‚ отбасындағы
ересектердің өмірлік тәжірибелері арқылы жүзеге асырылады. Баланың оқуға
деген ынтасын төмендетуші себеп – оның білімі мен дағдысында кемшіліктің
болуы. Бірінші күннен үйге берілген тапсырманы өз бетінше орындап
үйренбеген бала дербес жұмыстан бас тартады.Ынталы оқушыда шыдамдылық пен
төзімділік арқылы тәрбиеленіп жетіледі. Балалардың мектепке алғаш баруына
байланысты олардың дамуының әлеуметтік жағдайы өзгереді‚ оқу іс - әрекеті
қалыптасады. Сол іс - әрекет негізінде бастауыш сынып балаларында
психологиялық жаңа құрлымдар пайда болып дами бастайда. Осы тұрғыдан Л.С.
Выготский Оқу – ойлауды бала санасының ортасына қарай жылжытады деп
тұжырымдаған [34].
Психологиялық дайындықты анықтаудағы ең тиімді әдісің бірі-
Д.Б.Элькониннің Графикалық диктант диогностикасы. Бастауыш сынып
оқушыларына мектепке бейімделу кезеңі үлкен қиындықтар туғызады. Бейімделу
кезінде кейбір балалар шулайды‚ айқайлайды‚ сабақта алаңдап ойлары бөліне
береді‚ ал енді кейбіреулері жасқаншақ болып көзге
түседі.Егер оларға бір ескерту жасаса‚ бала бірден жылайды‚ тіпті ұйқылары
бұзылады‚ жаман мінез пайда болады‚ аура бастайды.
Б.Т.Ананьевтің зерттеулеріне қарағанда‚ бастауыш сынып оқушыларының
негізгі қасиеттері – есте сақтау‚ қимыл әрекеттері‚ әсіресе сөйлеу өнері
айтарлықтай белсенді түрде дамиды. Мысалы: оперативтік іс‚ зейінің
аударылуы‚ есеп шығару т. б. психикалық жүйелердің қалыптасып дамуының
шапшаңдығы артады.
Біздің қазақ балалары аталар сөзін біліп‚ солардың айтқанын есіне
сақтап‚ өз бойына‚ жан дүниесіне сіңіре білсе үлгілі‚ білімді адамдар болар
еді. Енді Абай атамыздың айтқан мына төмендегі ой түйіндеріне зер қойсақ:
Адам ата – анадан туғанда есті болмайды: естіп‚ көріп‚ ұстап‚ татып
ескерсе‚ дүниедегі жақсы – жаманды таниды дағы сондайдан білгені‚ көргені
көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген
кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жарамайды. Сол
естілерден естіп-білген жақсы нәрселерді ескерсе‚ жаман дегеннен сақтанса‚
сонда іске жарайды, адам десе болады . (19-сөз)
Абай балаларға имандылық – инабаттылық дағдыларын әрбір тәлім-тәрбие
барысында ескеріп отыру керектігіне көп көңіл бөлген. Үйде, қоғамда,
балабақшада, мектепте үлкендерді сыйлауға, кішіге қамқорлық жасауға,
үлкендердің айтқаның тындау, достарымен санаса, келісе білуге әдеттендіру.
Туған еліне, отанға, салт – дәстүріне деген сүйіспеншілікке баулу, оқуға
білімге деген қызығушылықтарын арттыру. Асық ойнаған азар, доп ойнаған
тозар... - деп Абай бекер айтпаған.
И.П.Павлов бастауыш сынып балаларының төрт түрлі жүйке жүйесіне көп
назар аударған:
1. Меланхолик балаларға сабаққа дайындалуда көп уақыт қажет етеді. Сондай
балада өзіне сенбеушілік, мен оны орындай алмаймын деген ойда болады
да, өзінің сәтсіздіктерін қатты уайымдап, бала ауру, қиын мінезді
болады.
2. Холерик балалар не істерін ойлап жасауға тырысады, көбінесе өзінің
ойын мимикамен, қимылмен, сөзбен жеткізеді.Ондай балалар көп
қимылдауды ұнатады.Өзінің қызыққан дүниелерді білуге тырысады.
3. Сангвиник бала салмақты, көп қимылды болып келеді. Бұндай балалар
еңбексүйгіш, бір сабақтан келесі сабаққа аусуы тез және ұғыну қасиеті
жақсы. Достарының арасында сыйлы, әрдайым көңіл күйі көтерінкі.
4. Флегматик бала барлығын іште ұстайды, жасырынды болса да,мейрімі мол,
жауапты, өзінің айтқанын істейтін бала. Сабақта қимылы, жүрісі жылдам
емес, бір материалдан екіншіге көшуі қиыға түсіп, уақыт керек
Бала жанының зергері Ы.Алтынсарин әңгімелерінің бәрі – бәрі де
балалардың жас ерекшелігіне орай‚ тілі жеңіл‚ мазмұны тартымды‚ балалардың
жан дүниесіне әсер етерліктей етіп іріктелініп алынған. Осы әңгімелерде
мұғалімдер мен ата – аналардың балаларды әртүрлі ізгі қасиеттерге тәрбиелеу
мақсатты көздейді. Оның бастауыш сынып балаларына қосқан үлесі көп. Қазақ
балалары білімді‚ жан – жақты болуға шақырған. Ата – аналардың бұл істе
рөлі зор екенін жеткізген.
Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың бастапқы тұлғалық
қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін айқындау және дамыту. Бұл
сатыда оқыту мен тәрбиелеу оқушылардың оқу, жазу, есептеу сияқты алғашқы
іскерлік пен біліктіліктерін қалыптастыру, бір-бірімен қарым-қатынас жасай
білу дағдыларын меңгеруге бағыттайды. Балаларды оқуға қалай үйрету керек
екндігі, баланың тәрбиелеуіне байланысты.(А.И.Захаров)
Баланың бастапқы еңбек жолы өзіне және өзін қоршаған адамдарға қажет,
кез келген істі өзі жасай алатының ұғындыру, өзін-өзі басқару, көздеген
нәтижеге жету үшін одан нақты күш-жігерді талап етеді деген ойды Р.С.Немов
жеткізген. Оқушыларға және олардың ата-аналарына нақты психологикалық көмек
көрсету. Оқушыларды өздігінен еңбектенуіне бағыттау, әртүрлі жұмыс түрлерін
жүргізу, кездескен қиындықтарды шешуге үйрету барысында ата-аналар
үлестерін қосуға тиіс деген.
Сухомлинскийдің сөзімен өрбітейік: балалық дүниесі - өзгеше дүние.
Балалар ізгілік пен зұлымдық, ар-намыс пен намыссыздық, адамгершілік қадір-
қасиет туралы өз түсініктерімен өмір сүреді,олардың әсемдік туралы өз
өлшемі болады, сабақты ойын түрінде болғанды ұнатады, қызығушылықтарыкүн
сайын артып отырады. Осының бәріне жауапкершілік ететін отбасындағы,
мектептегі тәлім-тәрбие.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың құмарлық көрінісі анық, ұзақ
уақытқа созылады.Ол әрқашан белгілі бір затқа бағытталады. Құмарлық –
баланың белсенді іс - әрекеттерін оятатын күшті сезім. Оның ұнамды және
ұнамсыз жақтары бар. Оқуға деген құмарлық адам қабілетін тәрбиелейді.
Баланың өзінің ұнатып оқитын сабағы болады, сол пәнге ол жанын салады. Ал
ұнатпайтын сабақты оқиды, бірақ ешқандай қызықсыз деген ойда П.М.Якобсон
“Эмоциональная жизнь школьника.” М. 1966г.
Шоқан Уәлихановтың еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты
әртүрлі сипаттағы деректер баршылық. Осылардың ішінде – психологиялық кеңес
беру мәселелеріне ерекше көңіл бөлген. Ол бастауыш жасындағы балаларына
отбасындағы барлық ахуалды, бір-бірін сыйлауды, көп қызықты әңгімелер мен
ертегілерді айтып, жақсы мен жаманды ажыратуға, сабақтарын қадағалауға ата-
аналар міндетті екеніне көз жеткізеді.
Бастауыш сынып оқушының жүйелі білімі болмауы‚ ұғымдардың толық
қалыптаспауы баланың ойлауында қабылдау логикасының жетекші ролді атқаруына
әкеліп соғады. Нақтырақ айтқанда‚ баланың су‚ құм‚ ермексаз және т.б.
заттардың белгілі бір көлемінде бірдей дәрежеде баға беруі қиын‚ өйткені
оның көз алдында ыдыстың пішініне немесе жаңадан пайда болтын тұрақты
қалыптық пішінге орай сол заттардың көлемі де өзгеріске ұшырап отырады.
Бала заттардың әр сәт сайын жаңа қырының өзгеруін өз көзімен мәжбүр
боларлық жағдайды бастан кешеді деген оймен Давыдов В.В. Проблемы
развивающего обучения М‚1986г (Психологическое развитие младших школьников
в процессе учебной деятельности).
Лейтес Н.С. бастауыш сынып оқушылары мұғалімінің айтқанын бұлжытпай
орындайды‚ ұстазына қарсы шықпауға тырысады. Олардың арасында қиын мінезді,
ойлау қабілеттері төмендеу балалар да кездеседі. Сондай оқушыларды оқыту
барысында‚ олар неге бейім‚ қандай жағымды және жағымсыз жақтары бар екені
байқалады. Сондықтан бастауыш сынып балаларының ата – аналарымен үнемі
байланыста болып‚ психологиялық кеңес беру қажет екендігін Умственные
способности и возраст М‚ 1971г еңбегінде жазған.
Балалардың ойлауы туралы М.Жұмабаев: Ойлауды өркендету жолдары. Ойлау
жанның өте бір қиын ісі. Жас балаға ойлау өте қиын. Сондықтан тәрбиеші
баланың ойлауын өркендеткенде сақтықпен іс істеу керек. Қазақтың тағдыры
келешекте, сондықтан мектебіміз таза, берік һәм өз қазақ жанымызға
қабысатын, үйлесетін негізге құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ
серттесуге болады - деп жазған.
Қабілет пен іс-әрекет арасындағы қатынасты сөз ете отырып, егер бала
іс-әрекетке байланысты талаптарды орындай алмаса, оның қабілетінің
жетімсіздігін атап өткен жөн.Мұндай бала қажетті білім қорын жинақтап,
ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыруы үшін талай күш салып, ұзақ уақыт
жаттығуы тиіс, ал мұғалім оны оқытып, үйрету үшін үлкен шеберлік падалануы
лазым, ата-аналар да көмектерін тигізуге тиіс. (Венчер Л.А.)
Н.К.Крупская: Педагог ең алдымен‚ адам организімінің құрлысы мен
қызмет – анатомиясы мен физиологиясын және оның дамуын білу керек. Бұл
ерекшеліктерді білмейінше педагог болып‚ бала тәрбиелеуге болмайды. – деп
жазған. Бастауыш мектеп жасы бала дамуының аса бір маңызды кезеңі. Организм
түзілісінің ә дегеннен дұрыс қалыптасып өсіп - жетілуі‚ нерв жүйесінің
қалыпты дамуы – болашақ азамат денсаулығының кепілі.
Бастауыш сынып оқушыларының тыныс алу мүшесі үнемі даму сатысында
болады. 8-9 жастағы ұл баланың сыртқы тыныс алу белгілері айқындалып‚ тыныс
алу жиілігі‚ тереңдігі қыз балаға қарағанда жоғары болып келеді. Бала
жүрегінің құрлысы 8 жасқа келгенде ғана ересек адамдардікіне ұқсайды.
Жүректің соғу жиілігі ересек адамнан жиі және ол түрлі факторлардың
әсерінен артуы да баяулауы да мүмкін.
А.А.Люблинскаяның зерттеуі бойынша бастауыш сынып оқушылары оқу және
тәрбие алу барысында көп қиындықтар кездеседі, өйткені олар жаңа өмірлік
жағдайға ұшырайды, яғни оқушы немесе субъект болады. Мектептің тәртібі
бойынша балада көптеген жаңа қарым-қатынастар пайда болады. Олар: мұғалім
мен оқушы, оқушы мен кластастары, оқушы мен ата-ана арасындағы қатынастар.
Осы кезеңдегі балалар өздерінің жақсы нәтижелеріне қуанады, егер берілген
тапсырманы орындай алмаса балада өзіне сенімсіздігін білдіреді де менің
қолынан келмейді немесе білмеймін дейді. Сондықтан мұғалімдер мен ата-
аналар балаларды әрдайым мадақтап, көтермелеп отыру керек.
Бастауыш жасындағы балалары үздіксіз дамиды, олардың оқуға деген
белсенділігі көбейген сайын олар үлгіні ата-анадан және мұғалімнен алады.
Мектеп психологы осы жастағы балалардың дамуындағы қиыншылықтарды жеңу
барысында психогигиеналық шаралардың арнайы жоспарын құрып, оларды
қолдануда және іске асыруда басшылық жасауы тиіс. Бұл жұмыстар жүзеге асу
үшін оқушылардың жас кезеңдеріндегі дамуын дұрыс білу керек, сабақты
үлгермеу себептерін анықтау және мінезіндегі өзгерістерді анықтау үшін
психолог мұғаліммен, ата-аналармен тығыз байланыста болуы керек деген
В.С.Мухина.
А.И.Захаров бала мектепке келген кезден дамуы нашар, сабақты үлгермеу,
жоғары психикалық функциаларының қалыптасуы төмендеуіне байланысты
мектеп бағдарламасын игере алмайды. Осындай жағдайда әр ата-ана баласын
психологпен бірнеше ай жұмыс жүргізуі тиіс. Балада іскерлік қасиеттері
болмаса, бала қиындықты жеңе алмайды. Психолог онда баланың жеке
қасиеттерімен жұмыс жасап, нәтижесін жүзеге асыру керек.
Психологиялық кеңес берудің мәні – арнайы ұйымдасқан өзара
әрекеттестік (әңгімелесу) процесінде тұлғааралық және ішкі қиыншылықтарда
өзін өзі ұстауға адамдарға психологиялық көмек беру.Психологиялық кеңес
беру кезіндегі қойылатын талаптар.Психологиялық кеңестер өз мақсатына
жетіп, жақсы нәтиже беру үшін мынандай талаптар орындалуы тиіс.Енді осы
талаптардың маңызы мен мәнін ашып , қарастырып көрейік :
1 талап - Психологтың кеңесіне зәрулік танытқан адам ойдан
құрастырылмаған, кәдімгі басына туындап отырған проблемамен келуі тиіс
Сондай –ақ ол осы проблеманы шын шешкісі келіп , асығыстық танытқаны жөн.
Біз бұдан бұрын әңгіме еткендей , кейбір клиенттер психологты сынау үшін
немесе әлдебір оқиғаларды ойлап тауып мазақ ету үшін де келуі мүмкін
2 талап - Клиенттер көмек сұрап келіп отырған психолог кеңесшінің
тәжірибелі болғаны жөн.Сонымен қатар оның дәрігерлік біліміде болғаны жөн
3 талап - Психологиялық кеңнс барынша ұзақ уақытқа созылғаны жөн .
Осы уақыт ішінде психолог клиенттің проблемасы неден туындағанын тауып
,оны клиенттің өзімен бірге шешуге ұмтылуы керек .
4 талап - Клиент психолог кеңесшіден алған ұсыныстарын дұрыс
қабылдап , дұрыс орындауы керек .
5 талап - Психологиялық кеңес екі жаққада тиімді әрі ыңғайлы орында
өткізілуі жөн .
Сондықтан да мектеп жағдайындағы психологиялық кеңес беру барысын
Уалихан ауданы кішкенекөл орта мектебінің ұжымымен өткіздім. Көп жағдайда
топтық психотерапиялық жұмыстар жүргізілді. Топтық психотерапиянының
қосалқы формалары болып- жағдайды рольды атқару, психогимнастика, сурет
және музыкотерапия болады.Төменде оларға тереңірек сипаттама берілген:
Жағдайды рольды атқару топ үшін әр қатысушылардың проблемаларын
түсінуге мәлімет береді. Бұл форма, егерде топ қатысушылардың арасында
эмоциялары мен проблемаларын вербалдау киын болған жағдайда өте құндылы.
Жағдайды рольдық атқару бөлек сабақ ретінде немее пікір талас барысына
да кіреді. Егерде бөлек сабақ болса бір тақырып беріледі, тақырып әр түрлі
болуы мүмкін. Мысалы,
1 тақырып Қиын әңгіме (жағымсыз адаммен немесе жағымсыз тақырыпқа
сөйлесу);
2 тақырып Өтініш (өтінішіңізді қанаттандырмайтын адамнан бір нәрсе
сұрау);
3 тақырып Талап (талабыңызды орындағысы келмейтін адамнан
талаптану);
4 тақырып Татуласу (өкпелі адаммен татуласу);
5 тақырып Өкпе (адамға өкпесін айту, ол адам өкпелеудін орынды
екенін біледі);
6 тақырып жақтыртпау ( өзін дұрыс ұстаймын деп санайтын жақын адамға
қылығы жөнінде жақтыртпаушылығын білдіру).
Психогимнастикада қозғалыс экспрессиясы, мимикасы, пантомимикасы
негізінде өзара байланыс құрылатын психотерапия формасы.
Психогимнастикадағы жаттығулар екі бағыттағы мақсатты көздейді:
қысымды азайту, топтың қатысушыларының эмоциялық қашықтықтарын қысқарту,
өзінің және басқа адамның тілегін, ойын, сезімін білдіру іскерлігін
қалыптастыру жатады.
Психогимнастиканы зейінге байланысты жаттығулардан бастайды:
1) Кешігу жаттығуы: барлық топ мүшелері бір жаттығу қозғалысынан
қалып отырып қайталау. Жаттығулардың темпі біртіндеп жылдамдатылады.
2) Ритмді шеңбермен жіберу. Бір қатысушы мүшесінің сонынан кезекпен
қозғалыстарын қайталау, ритмге байланысты жпалактап отырып.
3) Шеңбер бойынша қозғалыстары жіберу. Бір қатысушының сонынан
бейнелей жасаған қимылдарын кезекпен жалғастыру.
4) Айна. Топ қатысушылары екі екіден бөлініп партнерының қимыл
қозғалыстарын қайталайды.
Қысымды түсіру үшін қарапайым қозғалыстар жеткілікті келеді.
Эмоциялық қашықтықты жақындату үшін тар көпірде кездесу, бір орындыққа
отыру, сезімін шеңбер бойымен жеткізу деген жаттығуларды қолдануға
болады. Вербалды емес
қылықтар, басқа адамның сезім-күйін түсіну үшін қолданылады:
1) Шыны арқылы сөйлесу: ым-ишара, қимыл-қозғалыс арқылы келісімге
келу.
2) Адамның жағдайын көрсету, мысалы, куаныш, қайғы, реніш т.б.
3) Басқа адам қандай сезім білдіргісі келгенін көрсету.
4) Топтың өзіне назарын аударту.
Міне осындай жаттығулар топтық терапияның дайындық кезеңінде
өткізіледі.
Біздің егеменді еліміздің мәртебесін көкке көтеріп, экономикасын, сыртқы
саясатын дамытатан тек қана жастар. Жан-жақты сауатты жеке адамның дамуы
үшін теориялық білімді тәрбиеде тиімді пайдаланумен үйлестіру үшін кең
мүмкіндіктер берілді. Мектеп өмірі балаларға жаңа өмірді ашып береді. Бұл
тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері – баланың жеке басының
алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту, оқуға
деген іскерлігін қалыптастыру.
Оқу – мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті. Баланың жалпы
психикалық дамуы мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз байланысты.
Баланың оқу әрекеті – күрделі жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық әрекетін,
рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді әрекет болуға
тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне, әрекеттеріне,
оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен ерік сияқты басқа психикалық
үрдістерімен байланысты іске асырылып отырады.
Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін, ақыл-ой еңбегінің
дағдыларын қалыптастыру керек. Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен
жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл адарған жөн. Ең
алдымен баланың өз жұмысының мақсат, міндеттерін анықтауға үйрету керек. Ең
алдымен баланың өз жұмысын не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол
қалай жаңа нәтиже беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады.
Оқу жұмысының мақсат, міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын жоспарлай
білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, өз әрекетін қадағалауға, бағалауға,
қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы зор. Оқу
материалдары бала психикасына зор талап қояды.
Бастауыш сынып оқушылары оқу материалдарының мәнісіне тереңдеп бара
бермейді. Оларды жай жаттап алады да, өз бетінше пікір айтуға тырысады.
Бұдан анализ, синтез процестерінің балада онша дамымағаны көрінеді.
Баланың білім меңгеруі, сабақ оқытуы да инемен құдық қазғандай аса
қиын нәрсе. Мәселен, бастауыш сынып оқушыларының зердесінде де, бәрін
білуге құштарлықтан туындайтын тамаша қасиет бар. Олар: қоянның аяқтары
неге ұзын?, шалқайып тұрған шыбындар неге құлап кетпейді? т.б. осындай
сұрақтар қояды. Кейбір ата-аналар балалардың осындай үйреншікті, мәнісі бар
сұрақтарына жауап бермейді, сен мұны бәрібір түсіне алмайсын, жоғарғы
сыныпқа барғанда оқисын деп ұзын арқау, кең тұсауға салып кете береді.
Бірақ мұндай жағдай әр уақытта есте болуы тиіс. Егер бала мүмкіндіктері
жете бағаланбаса, тілектері қанағаттандырылмаса, оның бұл дүниені танып
білуге құштарлығының болмауына әкелуі ықтимал. Балалардың ақыл-ойын дұрыс
дамыту үшін, оқытуды тым жеңілдетудің де қажеті жоқ.
Баланың жасы өскен сайын психикасы да дамитындықтан, оның оқуға деген
қатынасы да өзгеріп отырады. Мектеп оқушыларының оқуға саналы қатынасуын
тәрбиелеп, дамытуда мұғалімдер ұжымының алатын орны ерекше. Мәселен, ол
бастапқыда оқып жазғанына ғана, алған бағасының жалпы санына ғана мәз
болады.
Ата - анасынан қорқып жақсы оқуға тырысатын, не жолдас баласымен
бәсекелесіп жақсы оқуға тырысатын балалар да болады. Баланың жасы өскен
сайын оның оқу мотивтерінің мазмұны да өзгереді. Оқу әрекетінің
психологиялық табиғаты жайында, кейбір оқушылардың не себептен үлгерімі
төмен болып, екінші жылға қалып қоятыны жайлы сөз болғанда, төмендегідей
себептер анықталады.
Мәселен, оқыту тәсілдері мен бағдарламалардың, оқушыға берілетін білім
мөлшерінің нақты белгіленбеуінен туса, енді бір жағынан, балалардың өзіндік
психологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Соңғы кезде психологиялық тұрғыдан жүргізілген зерттеулер балалардың
өзіне байланасты болатын үлгермеушіліктің бес тобын ашып отыр. Мәселен, 5-6
апта бойы ауырып сабаққа бара алмаған оқушыға мұғалім тарапынан жәрдем
көрсетілмесе, оқушыға оқуға деген енжарлық пайда болады. Екінші топқа ақыл-
ойы кем балалар жатады. Үшінші топқа туысымен мүкіс еститін, не естуі
кейіннен нашарлаған балалар жатады. Түрлі аурулармен ауырып, организмі
әлсіреген балалар төртінші топқа жатады. Бесінші топқа нашар мінезді
балалар жатады. Осы топтағы балалар жетілдірілген әдістермен оқытылса,
олардың оқу керенаулығы жойылып, ақыл-ойының белсенділігі артады. Мектепке
келген күннен бастап баланың өзін-өзі дұрыс ұстауын, мінез-құлқын белгілі
ережелерге бағындыруды талап етеді. Осы айтылған талаптарды жеті жасар
балаға ұдайы орындап жүру оңай түспейді, және керекті дағды өзінен-өзі
қалыптаспайды, ол тәрбиелеу арқылы орындалады.
Баланың оқуға деген ынтасын төмендетуші себеп – оның білімі мен
дағдысында кемшіліктің болуы. Бірінші күннен үйге берілген тапсырманы өз
бетінше орындап үйренбеген бала дербес жұмыстан бас тартады. Ынталы оқушыда
шыдамдылық пен табандылық тәрбиеленіп жетіледі. Балалардың мектепке алғаш
баруына байланысты олардың дамуының әлеуметтік жағдайы өзгереді, оқу іс-
әрекеті қалыптасады. Сол іс-әрекет негізінде бастауыш сынып балаларында
психологиялық жаңа құрылымдар пайда болып дами бастайды. Осы тұрғыдан
Л.С.Выготский Оқу – ойлауды бала санасының ортасына қарай жылжытады деп
тұжырымдаған [48].
Психологиялық дайындықты анықтаудағы ең тиімді әдістің бірі
–Д.Б.Элькониннің Графикалық диктант диагностикасы. Бастауыш сынып
оқушыларына мектепке бейімделу кезеңі үлкен қиындықтар туғызады. Бейімделу
кезінде кейбір балалар шулайды, айқайлайды, сабақта алаңдап ойлары бөліне
береді, ал енді кейбіреулері жасқаншақ болып көзге түспейді. Егер оларға
бір ескерту жасалса, бірден жылайды, тіпті ұйқылары бұзылады, жаман мінез
пайда болады, ауыра бастайды.
Мектеп психологының бастауыш сыныптарымен жұмысындағы маңызды орын,
көбінесе бағдарламасын меңгере алмайтын, үлгерімі нашар балаларға бөлінеді.
Үлгермеушілік себептері әр түрлі болады:
1) Ақыл-ойы кем, психикалық дамуы тежелген балалар кез келген сыныпта
кездеседі.
2) Балалардың орталық жүйке жүйесінің зақымдануы, сөйлеудің, санауды,
ақыл-ойдың бұзылуына әкеп соқтырады.
3) Ақыл-ой енжарлығына ұшыраған балаларға да психологтың зейінін бөлуін
қажет етеді.
4) Денсаулығы нашар балалар тез шаршайды, ұйқылары бұзылады, осының бәрі
оқу үрдісіне кері әсер тигізеді.
Оқудағы қиындық төменгі сынып оқушыларына еркіндік дамуының
жетіспеушілігінен оқу іс-әрекеттің, қажетті элементтерінің
қалыптаспағандығынан болуы мүмкін.
Балалар үздіксіз дамиды, олардың танымдылық белсенділігі артқан сайын
негізгі үлгіні ата-анасынан, мұғалімнен алады. Мектеп психологы бастауыш
сынып оқушыларының дамуындағы қиыншылықтарды жеңу барысында психогигиеналық
шаралардың арнайы жүйесін құрастырып, оларды қолдануда және іске асыруда
басшылық жасауы тиіс.
Жоғарыда аталып кеткен барлық мәселелер бойынша мектеп әкімшілігі,
мектеп мұғалімдері және ата-аналар мектеп оқушыларының әрбір жас
кезеңдеріндегі даму заңдылықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz