Ақмола облысының егін шаруашылығы
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану –педагогиқалық факультеті
География және экология кафедрасы
Қорғауға өткізуге рұқсат етіледі
География және экология
кафедрасының меңгерушісі
C.
О. Жетпісов
____ _______ 2009ж.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Ақмола обылысының егін шаруашылығы„
Мамандығы 050116 – География
Оқу формасы: күндізгі
Орындаған: ГрК - 42 тобының студенті Елубаева Р.К.
Ғылыми жетекші: аға оқытушы, э.ғ.к. Абдуллаева
Б.А.
КӨКШЕТАУ - 2009
ТҮЙІН
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі 3 бөлімнен, қорытынды және қосымшадан
тұратын 63 бетті құрайды. Жұмыста 7 кесте және 1 сурет көрсетілген.
Жұмысты орындау барысында қолданылған әдебиеттер саны 26.
Жұмыстың бірінші бөлімінде: Ақмола облысының орналасу аймағы физикалық
географиялық тұрғыдан сипатталды.
Жұмыстың екінші бөлімінде: Ақмола облысы бойынша егін шаруашылығының
соңғы жылдардағы даму деңгейі анықталды және оны жақсарту мәселелері
талқыланды.
Сонымен қатар, бірінші және екінші бөлімдерге сүйене отырып қорытынды
жасалды.
Жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеті: Ақмола облысы бойынша егін
шаруашылығының соңғы жылдардағы даму деңгейін анықтау және оны жақсарту
мәселелерін талқылау.
Тақырыптың өзектілігі: Ақмола облысында егін шаруашылығының өркендеуін
қадағалау және озық технологияны тиімді пайдалану.
Жұмысты орындау барысында мынадай талдаулар жасалынды:
1 Облыста әлемдік бәсекелестікке қаблетті өнім өндіру жағдайларын
талқылау;
2 Көктемгі дала жұмыстарын сапалы өткізу шараларын қарастыру;
3 Облыс бойынша егін өнімдерінің динамикасын анықтау;
4 Егін зиянкестеріне қарсы жүргізілетін іс шараларды қарастыру;
5 Егін орағын ойдағыдай өткізу және жақсарту мәселелерін талдау.
Енгізілген сөздер (терминдер): ЖШС, АӨК,ТНК, АҚ, БИГ және т.б.
Дипломдық жұмыстағы сандық көрсеткіштер (мәліметтер) Ақмола облыстық
статистикалық орталықтан және Көкшетау қалалық әкімшілік орталықтан, және
түрлі анықтамалардан қолданылды.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Ақмола облысының физикалық - географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ..4
1.1 Жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.4 Жер
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...12
1.5 Өсімдіктері мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 18
2.1 Егін шаруашылығының АӨК - де алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Ақмола облысы еліміздегі аса ірі өнеркәсіптік аграрлық аймақ
ретінде.21
2.3 Егін науқанын өткізу жөніндегі
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...27
3 Ақмола облысының егін шаруашылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 32
3.1 Облыста әлемдік бәсекелестікке қаблетті өнім
өндіру ... ... ... ... ... ... ... . .32
3.2 Көктемгі дала жұмыстарын сапалы өткізу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.3 Облыс бойынша егін өнімдерінің
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..42
3.4 Егін зиянкестеріне қарсы күрес
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.5 Егін орағын ойдағыдай өткізу және жақсарту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қысқартылған
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..59
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..60
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Ақмола облысының егін шаруашылығы.
Тақырыптың өзектілігі: Ақмола облысы бойынша егін шаруашылығының
негізгі сипатын ашу.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Ақмола облысы бойынша ерекшіліктерін
талдау,Олардың дамуындағы әсерлердің тиімді және тиімсіз жақтарын анықтау.
Ақмола облысы еліміздегі аса ірі өнеркәсіптік - аграрлық
аймақтардың бірі болып саналады. Ал, жағрафиялық орналасуы жағынан оны
тәуекелді егіншіншілік аймағына жатқызамыз.
Егін шаруашылығы саласының дамуы орналасуы табиғат және экономикалық
жағдайға тәуелді болса да, көптеген локальды жергілікті ерекшеліктер ауыл
шаруашылығы өнімдерін кәсіптік өңдеу жүйелерінің орналасуы, халықтың
тұтынуы мүмкіндігімен басқа факторлардың көпсалалық аграрлық өндірістік
кешеннің әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту,егін шаруашылығының индустриалдық
жолға көшу кезеңінде. 1999 – 2000 ж.ж аралығында 11,4% ұлғайды [1].
2001 - 2008 жылдар аралығында облыстық егін шаруашылығы саласына
мемлекеттік бюджет бағдарламасы бойынша қаржыландыру есебінен 23,4 миллиард
теңге қаржы бөлінді. Оның 7,8 миллиард теңгесі өткен жылдың үлесіне тиеді.
Егер 2001 - 2002 жылдар облыстық ауыл шаруашылығы өнімдерінің жылдық орташа
жалпы табыс көлемі 59,7 милард теңге болса, 2005 - 2008
жылы бұл көрсеткіш 85,8 миллиард теңгеге жетті. Ал, егін шаруашылығы
өнімдерін өңдеу саласының орташа жылдық жалпы өнім көлемі 7,8 миллиард
теңгені құрап, 2002 жылмен салыстырғанда 202 пайызға артты [1].
Елбасы халыққа жолдаған Жолдауында республикамыздың экономиясын, оның
ішінде ауыл шаруашылығы саласын одан әрі дамытудың таяу онжылдығы бағдарын
айқындатады. Ал, наурыз айында 2008 жылдың жұмыс қорытындылары шығарылып,
Жолдауда белгіленген міндеттерді орындау мәселесі сөз болды.
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру еліміздің алдынан үлкен мүмкіндіктер
ашатындығы анық. Халықаралық осы беделді ұйымға ену қарсаңында қиындық
келтіріп отырған жайлардың бірі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге өндіру
саласының әлемдік стандарттарға сай болмай отығандығы.
Егін шаруашылығында қолданып жүрген техниканың 70 пайыз бүгінде
ескірген. Осыған орай, Бүкіләлемдік сауда ұйымына енгелі отырған қазіргідей
жауапты кезеңде ауыл шаруашылығы саласына мемлекеттік үлкен қолдау қажет
болып отыр. Ең алдымен, ол ауыл шаруашылығы техникаларын және өңдеуші сала
кәсіпорындарының құрал - жабдықтарын жаңартуға бағытталуы керек.
Әлемдік бәсекелестікке қабілетті өнім өндірудің негізгі факторы болып
өңдеуші кәсіпорындарға халықаралық сапа стандартын енгізу болып табылады.
Осы міндет жүзеге асыру үшін республикалық бюджеттен Өндірісті және ауыл
шаруашылығы өнімдері нарығын басқару жүйесін дамытуды қаржыландыру
бағдарламасы бойынша қаржы бөлінуде.
Шетелдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, егін шаруашылығы саласы
дұрыс тиімділік беру үшін мемлекет тарапынан үлкен қолдау көрсетілуі қажет.
Жұмсалған шығындардың 70 пайызына дейін өтеліп, мемлекет тарапынан қолдау
көрсетіліп отырған Жапония фермерлері жыл сайын 70 пайыздан астам, Еуропа
елдері мен Канада АҚШ тиісінше 40 және 25 пайыз көлемінде табыс табады [2].
Бүкіләлемдік сауда ұйымдарына кірместен бұрын ең алдымен, егін
шаруашылығы тауар өндірушілердің жоғарыда айтқандай жағдайларын ескеріп
алсақ жөн болады.Сондықтан бұл тақырыптың актуалдылығы Ақмола облысының
егін шаруашылығын шетелдік тәжрибелер негізінде қалыптастыру.
1 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Жалпы, Ақмола облысы Қазақстан Республикасының солтүстігінің
орталығында, қазақтың ұсақ шоқысы мен Тенгіз жазықтығында орналасқан.
Ақмола болысының іргетасы 14.10.1939 ж. қаланған. Облыс территориясының
ауданы 121,7 мың км. Солтүстігінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар,
оңтүстігінде Қарағанды, батысында Қостанай аудандарымен шектеседі.14
ауылдық, 2 қалалық әкімшілік ауданға бөлінеді. 8 қала, 12 кент,183 ауылдық
әкімшілік округ бар. Әкімшілік орталығы – Астана қаласы. Сарыарқаның
солтүстік – батыс бөлігінде, Есіл өзенінің жоғарғы ағысында, дала
белдемінде орналасқан.
1. Жер бедері
Жер бедері әр түрлі: ұсақ шоқылы, аласа белесті, ұсақ төбелі жазық.,
өзенді, сулы аңғарлар.Рельефтің контрасты түрге келуі геологиялық
құрылымының ерекшелігі мен геологиялық тарихына байланысты.
Облысың геоморфологиялық жағдайына келсек, солтүстігінде Көкшетау
қыратының сілемдері – Сандықтау, Домбыралы т.б аласа таулар орналасқан.
Зеренді, Балкашино мен Макин аудандарының территориясында. Орташа таулардың
биіктігі 400 - 500метр оңтүстік бағытында ұсақ таулы аймақтар мен аңғарлар
шоғырланған. Солардың бірі Жабай өзенінің аңғары. Балкашино ауданының
аумағында ұсақ таулы өлкелердің тау басында кристалды жыныс жиі байқалды.
Оңтүстігінде кең көлемді территорияны Атбасар енді жазықтығы алып жатыр.
Ал, солтүстік-шығыс бөлігінде Сілеті жазықтығы. Абсолюттік биіктігі
Атбасардан (205 - 300 метр.) мен салыстырғанда кіші. Орталық оңтүстігінде
Теңіз көтермелі жазықтығы, ортасында Теңіз, Қорғалжын көлдері орналасқан.
Теңіз жазықтығының құламасының пішіні сопақтау және ені бойынша созылған.
Құламаның көп бөлігі кең акумулятивті жазықта жатқан өзендер. Терісаққан
мен Нұраның қойнауында абсолюттік ерекшелігі 250 – 400 метр. Терісаққан
бассейнінде және термелі иілім Есіл өзенінің үлкен аңғар мен ірілі -
ұсақтығы төбешіктерге айналады. Солтүстік - батысында Теңіз құламасы Есіл
өзенінің бассейндерімен, ал оңтүстік - шығысында нақты емес. Бұл бөлігінде
көптеген көлдер тоғандары шоғырланған. Солтүстігінен Орталық Қазақстанға
дейін, ұсақ таулы өлке, 2 үлкен жер бедерінің сатысынан тұрады. Орташа саты
денудатциялық жазықтық (500-600метр.) саты бұл да денужатциялық жазықтық
(250-300метр.) бұлардың орталарында изомирланған бөліктеген үстіріктер де
бар. Сарыарқаның биік емес шоғырлары Шортанды, Ақкөл мен Макин аудандарының
территориясында кездеседі. Жер бедері ұсақ шоқылы, ірілі ұсақты таулы,
мұның бәрі техникалық ерекшеліктері коленозей кезеңімен қалыптасқан.
Төбешіктер суайырықтары мен су жиынтықтарымен ерекшеленеді. Бірінші
кезектегі (жазықтық) үстірт немесе төбелер жазықтықтан көтеріледі және
палеозойлық жыныстардың түзілген. Көл аралық төбешіктер қазіргі кездегі жер
беті денудатциясына жатады. Мысал ретінде, Сілеті каньонін айтуға болады.
Облыс территориясында Ерейментау таулары көзге түседі. өз кезеңінде
палеозойлық жыныстармен шоғырланған. Орташа биіктігі 400 - 500 метр. аласа
таулы өлкелердің жер бедерін алдымен беткей экспозициясын сосын жыныстық
құрамына байланысты ажыратасыз. Жер бедерінің жыныстық ерекшеліктері,
әсіресе кварц, альбитефирами, гранит т.б. өзгеше ерекшеленеді. Жұмсақ
жыныстарға рельефке құмтасты конглометарі қиыршықтасты т.б. жатады.
Оңтүстік және оңтүстік - шығыс бөлігінде Сарыарқа тау тізбегі басталады.
Оларға жататын орташа таулар – Мұзбел және Ерейментау.
Сарыарқа Қазақтың ұсақ - шоқылы даласы Қазақстанның таулы өлкелерінің бірі.
Физикалық, географиялық және табиғаттық - климаттық жағдайынан ең үлкен
аймақ. Батысында Торғай үстіртімен, солтүстік - батысында Солтүстік
үстірті, ал Шығысында Шығыс - Тарбағатай таулары және Оңтүстігінде
Бетпақдала және Балқаш көлі, ұзындығы 1200, ені 900 километр. Жер бедері –
шекті жазықтықтар. Солтүстігінен жіктік аумақтарға Көкшетау облысы,
Қарағанды облысы, Жезқазған облыстары, ал оңтүстік батысынан Павлодар
бөлігі және Семей бөлігі алып жатыр. Солтүстік бөлігінен Ақмола облысы, жер
бедері негізінен, аласа таулы өлке, оларға: Ұлытау (1133метр), Ерейментау
(899метр), Жел адыр (601метр), Арғынат (575метр), Шығысында Теңіз –
Қорғалжын құламасы. Теңіз жазықтығымен Көкшетау үстірттің арасында Есіл
және Атбасар жазықтығы алып жатыр. Аумақтың геологиялық жағдайына қарасақ,
солтүстігінен Орал - Монгол геосинклиналды белдеулерінде голеозолық
метоморты қатты жыныстар. Кварцит, құмтас, әктас т.б. солтүстік Ақмолалық
аумақта табиғи байлықтардың мынадай түрлері кездеседі: алтын, боксит, мыс,
сурьма, каолин батпағы, квасты құмдар т.б.
Геологиясы. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцін
қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік
түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде
пайда болған таулы өлке мезазой дәуірінде бірте – бірте қыраттарға айналды.
Облыс жері, негізінен, палеозойдын метаморфтанған, кварциттеріне,
құмтастарынан, алвитофермелеріне, әктастарынан конгломераттарынан түзілген.
Солармен бірге интрузиялық (гранит, дерт, гоббра, т.б.) және эффузиалық
жыныстар тез таралған. Байырғы жыныстардың иген мен төрттік дәуірлерден
сарғылтым шөгінділерінің қалын қабаттары жауып жатыр. Кең байлықтарынан
алтын, уран, боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы,
кварц құмы, құрылыс материалдары т. б. өндіріледі .
Дүниежүзілік мұхит жаралғаннан кейін геологиялық кезең
басталды.Геологиялық кезең жер қыртысының алғашқы қалыптасуынан
басталып,казіргі кезезде дейінгі уақыт аралығынан қамтиді. Осы аралықта әр
түрлі тау жыныстары түзілді.Жер қыртысысы сан рет күшті қозғалысқа ұшырып,
жарылыстар пайда болып отырған, олар сыртқы күштердің әсерінен үгіліп,
үгінді затарды тасымалдап, жинала келе өз кезегінде шөгінді жыныстар
құрады. Жердің жарықтары мен магма жер бетіне лықсып, лава түрінде
жайылған.Сонымен бірге магма жер астында қатып, кристалды тау жыныстарына
айналған. Осылайша, жер қыртысының алғашқы құрамы біртіндеп күрделене
түседі.Бұл үрдіс тұрақты түрде байқалады. Материктегі ойыстар мен теңіз
түбінді өсімдік пен жануарлар қалдықтары шөгінді тау жыныстарының арасында
кездеседі.
1.2 Топырағы
Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара топырақ,
қоңыр және белдеулерге байланысты.
Аумақтың солтүстік бөлігін өлі - қуан дала ағып жатқандықтан жер
бедері ірісі - ұсақты таулы және төбелікті кедір-бұдыр болғанымен топырағы
қара топырақ. Оның ауданы 487,6 мың гектар. Олардың арасындағы ең кең
таралғаны қара топырақ. Құрамындағы қара шіріктің көлемі 50-70 сантиметрде
6 – 8 пайызын құрайды. Топырақ құрамы химиялық элементтерге де бай
кальцийдің 70 – 85 пайызы, сонымен қатар фосфор, кальций, т.б.
Оңтүстік белдемдегі қара топырақтың ауданы 2556,6 мың гектар.
Ерекшеліктері карбонатты қара топырақ, қара шіріктің құрамы 45 - 60
сантиметде, 4 – 5 пайызын құрайды. Карбонатты болғаны мен магний, иод,
натрий т.б. элементтерменде бай. Сондықтан топырақ эрозиясына ұшырамайды.
51º с.е. оңтүстікке қарай қара топырақты белдем, ауысады. Ауданы 7340,3 мың
гектар, 70пайызын, өңделген . белдемдердің арасындағы топырақтық ең жақсы
болып табылады. Қара шіріктің көлемі 35 – 40 сантиметр, 3 - 4 пайызын
құрайды.
Шығысында ұсақ шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы
біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей
жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі. Ауданның қалған
оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке кіретіндіктен, топырақ
жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың гектар. Қара шіріктің көлемі: 30
– 40 сантиметр, 2,5 - 3,5 пайызын құрайды. Белдемнің ең оңтүстігінің
топырағы ауданы 472,2 мың гектар. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол.
Сондықтан, топырақ құрамы табиғи минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар
болғандықтан, зерттей келе академик А.И. Баева, осы салада көптеген еңбек
сіңірген. Облыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық
қоңыр белдемелері бірін - бірі алмастырады. Олардың көпшілігі жыртылған.
3. Климаты
Облыстың климаты шұғыл континенталды. Қаңтардың орташа
температурасы: -14 – 18 ºС, шілденің орташа температурасы 20-24 ºС, қысы
қатал, аязы -40 ºС дейін жетеді, жазы ыстық + 35 ºС орташа температурасы,
ал оңтүстік батысында құрғақ және шаңды дауылдар жиі болады. Жылдың жауын-
шашын мөлшері 200 - 300милиметр. Ірі өзендері – Есіл, Нұра, көлдері –
Теңіз, Қарасор, Қорғалжын, Балықты көл, Қыпшақ. Далалық жазықтықтарда
Жазылым көгендері басым, оңтүстігі қара топырақты. Аумақтың көп бөлігі
Қорғалжын мемлекет қорығы орналасқан. Солтүстігінен Орталық Қазақстанға
дейін аласа таулы белдей де 2 үлкен жер бедері сатысы қалыптасқан. Орташа
сатыға денудациялық жазықтықтар жатады (500 - 600метр), төменгі сатыға да
денудациялық жазықтық (250 - 300метр).
Олардың орталарында изомеризатцияланған үстірттерде бой көтерген. Биік
емес Сарыарқа, Шортанды, Ақкөл және Бұланды аудандарын территориясында
қалыптасқан. Ауданның климаты шұғыл континентальді құрғақ. Негізгі климат
түзуші орақтары – күннің түсуі, оның түсу ұзақтығы 220 сағат, жылына, көбі
шілде айында болатын құбылыс. Жылдық радиацияның көлемі 112 ккалсм², ал
жарықтығы 52 ккалсм² жетеді. Ауданның аумағында ауа массасының 3 түрі бар:
арктикалық, полярлы, тропикалық.
Жылдың суық уақытында ауа райын бақылау батыс сілемдерімен, азиялық
антициклонмен байланысты. Қыста ауа райы тұнық болады. Көктемге дейін
антициклон сақталады, сондықтан ауа райы құбылмалы. Құрғақ жеңіл жел
болады. Күндізгі ыстық ауа температура және түнде қырау тартады. Жазғы
күндері далалы жазық жерлерде интенсивті жылу жүрудің негізінде аспан ашық,
бұлтсыз, ыстық немесе тымық ауа қалыптасады. Қаңтар айының орташа
температурасы 16º С, оңтүстік-шығыста 18,5 ºС дейін; абсолюттік минимум -49
– 54 ºС, әр облыстың аудандарында әр түрлі. Шілде айының орташа
температурасы 18,5 - 22,5 ºС. Ауаның максимум температурасы 44º С дейін
жетеді, ал жылдық температурасы 3,4 - 4,1º С. Жылы кезеңнің ұзақтығы 194-
202 күн, оның ішінде суық күндер 163 - 171, ал аязды кезең 105 - 130
күндей. Ауаның ылғалды қатыстық биіктігі, қысқы күндері байқалады.
Қараша - наурыз айларының орташа айлық мөлшері 80 – 82 пайызның көп
бөлігінде қалыптасқан. Жылдың жылы кезеңі мен ауаның ылғалдылығы облыс
территориясында солтүстіктен оңтүстікке дейін артады. Ауа ылғалдығының ең
төмен уақыты мамыр-шілде айларында 54 - 56 пайыз болады. Орташа жылдық
атмосфералық жауын - шашын солтүстікте 35,0 миллиметр, ал оңтүстікте 220 –
300 милиметр Жауын - шашынның максимумды 54 миллиметр. шілде айында; ақпан
айында – 23 миллиметр. орташа жылдық жел жылдамдығы 5,3мсек. және біршама
азырақ сәуір, қараша, желтоқсан айларында 5,8мсек. айлық минимум желдің
жылдамдығы тамыз айында 4,4мсек. қарша мен сәуір айларында желдің орташа
айлық мөлшері көбейтеді.
Ақмола облысындағы желдің тұрақты қалыптасқан мөлшері 3,6метрсекунд 20
жылда бір рет белгіленеді. Жылдық суық мерзімінде желдің бағыты батыс
солтүстік антициклон қысымында болады., ал жылы мерзімінде бағытын аңықтау
қиынға соғады, ол барикалық депрессия мен байланысты.
Облыс территориясында найзағайлы жаңбырлар жиі жаз айларында, көктем
және күз айларында сирек. Орташа найзағайлы бұршақты күндер 19 - 25. жаз
айларында найзағайдың күшті ойнайтын бұршақты айы шілдеде 6 - 9 күн. Орташа
ұзақтығы 2,4 сағат. Бұршақты бақылау негізінен жылы мезгілді уақытты
жүреді, оларда салыстыру қиын, кей кездерде жолақтары бірнеше км. Ұзындығын
және енінен болуы мүмкін.
Орташа бұршақты күндер 1 - 2, кей жағдайларда жылына 4 - 9 рет.
Бұрқасындар жиі болып тұрады. 20 - 50 күнге созылады. Далалы аудандарда
шаңды дауылдар басым болады, жылына 14 - 40 күн, тұманды күндер 24 - 70.
астанада тұманды күндер 61. тұманды кезеңдердің басым болатын мерзімдер
наурыз - сәуір және желтоқсан айларында.
Аудан климатының ерекше қасиеттерінің бірі – құрғақтығында. Ең құрғақ
жылдар: 1955, 1957, 1961 - 63, 1965, 1967, 1982, 1984 жылдары болған. Жалпы
мерзімді кезеңде сәуір, қыркүйек айларында болатын күндер саны 14 - 20.
кейбір жылдары Ақмола өңірінде қыс аяздығы қатты болады, ұзақтығы 5 - 5,5
ай, жер бетіне қардың түсуі қараша айында басталады. 120 - 150 күн жатады,
қаңтар айында аяз қысып, қатты қыс басталады. Аязды күндер - 25 ºС- тан
және кей аудандарда 10 - 14 ºС- дан, 38 - 45º - тан болып тұрады. Кейбір
жылдары айына 18 - 20 күн қатты аязда болады. Жер бетіндегі қардың биіктігі
қалыпты жағдайда 20 – 22 сантиметр болады. Қар қалың жылдары қар
жамылғысының жер бетінде жатуы 130 - 140 күн оңтүстікте, ал солтүстік
аудандарында 150 - 155 күндей жатады. Көктемі наурыз айының 2-ші жартысына
қарай болады. Ұзақтығы 1,5 - 2 ай, температураның 0 ºС - ден көтерілуі
сәуір айының басынан басталады.
Қар жамылғысының ең ерте еруі он сегізінші наурыздан бірінші сәуірге
дейін, ең кіші 25 - 26 мамырға дейін созылады.
Түңгі қатқақ суықтар 10 - 19 сәуірден 13 - 15 мамырға дейін созылады,
солтүстік аудандарда. Көктемгі ылғалдық жылдық мөлшердің 30 пайызын
құрайды.
Жазы ыстық және құрғақ ауамен 3 айға созылады маусым – шілде - тамыз.
Ең жоғарғы температура (30º С- ден жоғары) шілде айында 11 - 12 күн аптаған
ыстық болады. Жаздық кезеңде атмосфералық ылғал 140 миллиметр немесе 34
пайыз жылдық мөлшерді құрайды.
Жазғы жауын – шашын нөсерлі болып келеді. Күзгі уақыт қыркүйек айының
басынан басталып, қазан айының соңына дейін созылады, жазғы мерзімге
қарағанда біршама құрғақ тау болып келеді. Орташа температура батыстан
шығысқа қарай 13 – 10 ºС өзгереді. Қыркүйек айының бірінші жартысында ауа
райы күрт суытып, алғашқы қар жамылғысында түсуі мүмкін.
Қыркүйек айында 31миллиметр, ал қазан айында 41миллиметр ылғал түседі.
Аудан территориясы 4 климаттық аймаққа бөлінеді: шамалы құрғақ өлі жылы,
құрғақ жылы, өте құрғақ, құрғақ жылы аймақ.
Шамалы аймақ, өлі жылы аймақ ( гидро термиялық коэффицент, ГТК 1,0)
Белсенді температураның мөлшері 10 ºС – 2100 ºС жоғары болмауы керек. бұл
аймаққа Балкан мен Макин аудандарының солтүстік бөліктері мен Ақкөл
ауданының солтүстік бағыты кіреді. Жылы мерзімде бұл өңірде 10мм. ылғал
түседі. Орташа жылдық ылғалмен қатылудың арқасында бидай өнім 60 пайызын
құрайды, бұл өте жақсы көрсеткіш. 135 күннің ішінде 10 ºС жоғары
температура өсімдікке өте жақсы әсер етеді. Ашық участоктарда аязсыз кезең
105 күнге созылады. Аудан территориясында қолайлы температураның арқасында,
бидай, картоп, капуста т.б. мәдени өсімдіктерді өсіруге болады. Нақты қар
жамылғысының жер бетінде жатуы 140 күн, биіктігі 30 – 35 сантиметр, бұл
дегеніміз, қосымша су қорының 90 - 95 миллиметр.
Құрғақ, жылы аудан (ГТК= 0,7-1,0). Белсенді температураның мөлшері 10
ºС -2100 ºС – 2350 ºС аралығында. Бұл агро климатты аудан солтүстікпен -
батысқа, оңтүстіктен - шығысқа созылып, Балкан мен Бұланды аудандарының
оңтүстік бөлігіне жетер – жетпес , ал, Ақкөл, Шортанды, Вишневский,
Ерейментау ауданының батыс бөлігі, Ақмола болысының батыс және Атбасар
ауданының солтүстігін бүкіл территорияны алып жатыр.
Бірінше агро климатты ауданға қарағанда, мұнда ылғал азырақ түседі.
Бұл орташа көп жылдық бидай түсімінің 40 пайызын құрайды. 10 пайызға жоғары
ауа температурасы 135 - 140 күн аралығында, ал аязсыз кезең 105 - 120 күн.
Термикалық ресурстардың қалыптасуына байланысты аудан аймағында бидай,
жүгері, картоп т.б. мәдени өсімдіктер түрлерімен айналысу кең тараған. 125
- 140 күн аралығында қар жамылғысының биіктігі 15 – 35 сантиметр. бұл
дегеніміз қосымша су көзінің 40 – 95 миллиметр. өте құрғақ жылы аудан ГТК –
0,5 - 0,7. 10 ºС жоғары температура 2350 ºС – 2550 ºС. Бұл агро климаты
ауданға Атбасар ауданының оңтүстік көп бөлігімен Астрахань ауданының көп
бөлігімен, Ақмола ауданының оңтүстік батысы мен Қорғалжын ауданының
солтүстік батысы, Ерейментау ауданының солтүстік шығысы аралығында созылып
жатыр. Жоғарыда айтылған климаттық аудандарға қарағанда, мұнда ылғалдану
біршама төмен. Орташа көпжылдық өнім, яғни бидай, т.б. мәдени өсімдіктерді
қоса санағанда 40 пайыз төмен бұл тұрақты көрсеткіш. Сондықтан жақсы,
құнарлы өнім алу үшін, агротехникалық жаңартылған, мамандырылған салада
топырақтағы ылғалды көпте сақтау туралы бағытта, іс шаралар мен зерттеулер
жүргізілуде.
Жылы мерзімде 125 - 170 миллиметр. ылғал түседі, ал қар жамылғысының
жер бетінде жату уақыты 125 - 135 күн, биіктігі 16 – 23 сантиметр. бұл
дегеніміз, қосымша су қорының 45 – 90 миллиметр. құрайды. Құрғақ жылы аудан
ГТК 0,5, 10 ºС жоғары температура 2550º - 2700 ºС, жылы мерзімдегі орташа
жылдық ылғал 125 – 140 миллиметр аудан аймағының Қорғалжын ауданының
оңтүстік бөлігін алып жатыр.
Жылы кезең әдетте сәуір айынан басталады: ауаның 0 ºС - тан өтетін
орташа тәуліктік температурасының орта датасы сәуірдің 10 – 15 - тері
аралығында. + 5 ºC - тық температура 22 - 25, ал + 10 ºC-тан өтетін
температура мамыр айының 8 – 10 - дары аралығына келеді. Күзде бұл даталар
қазан айының 20 - 25 күндері, қараша айының 4 - 7 және 16 - 18 күндеріне
сәйкес келеді. Ауаның +5 ºC - тан жоғары орташа тәуліктік температура
жиынтығы 2400 ºC - ты құрайды, 10 ºC - тан жоғарғы температура – 2100, 0 ºC
- тан жоғары орташа тәуліктік температураның ұзақтығы 190-210 (ең азы 160),
+5 ºC-тан жоғарысы – 160 - 200 күн, (ең азы 140), 10 ºC - тан жоғарғы
температура 130 – 160 күндей (ең азы 110). Аязсыз кезең 80 - 140 тәулікті
құрайды. Кейбір жылдары 150 - ден 60 күнге дейін. Атмосфералық қуаңшылық 42
күнге дейін созылады, орташа мөлшері 6 - 13 күндей. Желдің орташа
жылдамдығы 3 - 5 метр секунд, ең күшті желдер 20 - 25 метр секунд, сирек
жағдайда дауыл соғады.
Агроклиматтық аудандарға байланысты (ҚазКСР атласы, 1982 1 – бөлім)
облыс 3 агро климаттық ауданға бөлінеді:
1. Қоңыржай – жылы сәл ылғалды аудан негізінен кәдімгі орманды – далалы
ландшафт және ГТК-ның мәні 1,0 - 1,1 болатын Көкшетау қыратының басым
бөлігі кіреді. Мұнда 10 ºC-тан жоғары тұрақты температура жиынтығы
2000 – 2100 ºC - қа жетеді.
2. Қоңыржай – жылы құрғақ аудан шоқ орманды – далалы және далалы
ландшафттан тұратын облыс аумағының басым бөлігі кіреді. Мұнда ГТК-
ның көрсеткіші 1,0-ден 0,8 аралығында және 10 ºC-тан жоғары тұрақты
температураның жылдық жиынтығы 2100 – 2200 ºС.
3. Жылы құрғақ аудан Есіл аңғарының батыс және шығыс бөлігін және
облыстың оңтүстік бөлігін алып жатыр. Мұнда ГТК 0,9 - дан 0,7 - ге
дейін ауытқиды. Ал 10 ºC - тан жоғары жылдық температураның жиынтығы
2200 – 2400 ºC. Кәдімгі және шоқ орманды – далалы ландшафт шекарасы
Транссібір темір жол магистралі бойымен дерлік өтеді.
Термикалық ресурстың вегетациялық кезең ылғалымен үйлесімділігі мұнда
ерте және орташа өсіп – жетілетін ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге
қолайлы. Олар: орташа және ерте пісіп – жетілетін жаздық бидай. (Иртышанка
10, Қазақстандық ерте пісіп – жетілетін), орта пісіп – жетілетін (Саратов
29, Омбы 19), орта және кеш пісіп – жетілетін (Омбы 9, Омбы 18, қатты
бидай – Алтайлық, Омбы рубині), күздік қара бидай, жаздық арпа, сұлы, тары,
бұршақ, қарақұмық, кендір, картоп, капуста, сәбіз, қызылша, т.б.
4. Жер сулары
Ауданның су ресурстарының көлемі орташа, көпжылдық ауданы өзендердің
жылдық ағыны, сумен уақытша су көздерін қосқанда 2130млн. ма, оның шамамен
350 млн. м³ су өзге аудандардан келеді, мысалы, Нұра, Құлан төбе, т.б.
жалпы коп жылдық ағынның ауданы көлдермен тұйық алаптарды қоса есептегенде
160 млн. м³. Жылдық ағын мен өзендер, ағын су және т.б. Су көздерінің
мөлшері жылдық ағынның 34 пйызын құрайды. Жылдық ағынмен көпжылдық ағынның
өзгеруіне ұзақ мерзімде уақыт қажет. Әрі өзендердің орташа жылдық ең көп
және аз шығыны 40 - 50 рет болады. Жалпы жылдық ағын мен өзендер және
уақытша су көздері ауданының 75 – 95 пайызын қамтиды, яғни 24 млн. м³ су.
Бір жыл ішінде ағынының қатты немесе жай ағуы сол жылғы ылғалдың немесе
т.б. табиғи құбылысына байланысты. Әсіресе көктемгі мерзімде 70 – 90 пайыз,
бұл дегеніміз, уақытша су көлемінің 100 пайыз құрайды.
Қаланы және өнеркәсіптерді сумен қамтамасыздандыруға Вячисляв су қоймасы
салынған. Бұлардың алғашқыларының бірі болып, толық көлемде 410,9 тиімді су
қайтарылуы 97,2 млн.м². Ақмола қаласының су мен қамтамасыздандыруын
құрайды. Екінші кезекте, толық кезең 250, тиімді су қайтарымы 75 млн.м²
Степногорск қаласының су мен қамтамасыздандыру Сілеті су қоймасының үлесіне
жатады. Су мен қамтудың көлемін арттыру мақсатында су қоймалары іске
қосылды. Толық көлемі 180,6 және тиімді су қайтарымы 41,8 млн.м³ қосымша 17
су қойманың құрылысы жаңа технологиямен жабдықталуға тиісті деп, белгіленіп
отыр. Қорғалжын су жүйесінің барысында кеңейтулермен, толықталулар енгізуде
және өнеркәсіп пен Ақмола қаласының Нұра арқылы Ертістік сумен
қамтамасыздандыруын құрайды. Тиімді су қайтар ымының көлемі 70 - 74 млн.
м³. Нұра өзенінің ластануына байланысты, Ақмола қаласының ауыз су мен
қамтамасыздандыруы Ертіс - Қарағанды каналынан Ешім арқылы, жылына 65,4 млн
м³.
Аудан территориясында әр түрлі 26 су қорларының түрі бар. Бұған
әсіресе жер асты сулары жатады. Оның 15 жергілікті елді мекендермен
кәсіпорындар және темір жол станцияларының (бекеттерінің) су мен
қамтамасыздандыруын құрайды. Атбасар, Балкан, Бұланды, Астрахань
аудандарында жер асты су көзінің 10 шақты түрлері бар төтенше жағдай.
Қосымша су қорының көзі аялювиальды аңғарларда Нұра, Сарқырама, Ешім
өзендеріне жатады. Ауыз су мен және су ресурстарымен бойынша әр түрлі.
Облыстық шығыс бөлігінде ауыз сумен қамтамасыз ету осалдау, әсіресе, Ақкөл
ауданының солтүстік шығысы және Шортанды ауданының оңтүстік бөлігі. Жер
асты суларын шаруашылықта тиімді пайдалану Қорғалжын, Красноколинка және
Атбасар, Ерейментау ауданының батыс бөлігінде жаңадан қолға алынып келеді.
Жер үсті сулары. Аудан территориясының гидро географиялық жағдайы
ерекше, ірілі-ұсақты көлдер, өзендер және уақытша су ағынды мен көзге
түседі. Гидро - географиялық тығыздығы (0,2-0,3 кмкм²). Терісаққан мен
Жабай өзендерінің үстіңгі бөліктерінің су жиыны Сілеті өзенінің оң жағалауы
және Ешім өзенінің оң жағалауының су жиыны жоғары ағынға жатады. Ешім
бассейінің орташа тығыздығы 0,1-0,2 кмкм² аралдығында, ал Нұра бассейнде
орташа тығыздық анықтау геоморфологиялық еркешеліктерге байланысты. Орталық
бөлігінің жазықтығы рельефі, шет аймақтары үстірті. Осы ерекшеліктерге
байланысты зерттеулердің қорытындысы көптеген өзендердің ағыны шеткі жақтан
орталыққа қарай. Шеті мен Өлеңді өзендерінде керісінше.
Ауданның ірі өзендері. Ешім және оның ірі тармақтары: Аршалы, Жабай,
Терісаққан, Нұра, Сілетінің тармақтары (Ақ мырза мен Кедей). Құланөтпес
өлеңі. Ірі өзендердің бірі Ешім, оның бассейінің ауданының территориясын
63% құрайды. Екінші Нұра бассейінің көп бөлігі Қарағанды ауданының
территориясында.
Барлық өзендердің бассейіндері көлдердің қазан шұңқырларында тұйықталған
немесе аудан территориясы бойынша (Нұра, Құланөтпес, Керей, Қыпшақ) аудан
шекарасы бойынша Ақмоламен Павлодар аудандары арасында (Өлеңді, Енеке) және
Сілеті. Уақытша су ағыны мен су жиынының ұзындығы және көлемі әр түрлі,
әсіресе 400 – 10 километр. Біршама ірі уақытша су ағыны соның ішінде
(Керей, Қыпшақ, Танеке) көлдерінің ұзындығы 80 – 100 километр, ал су жиыны
700 – 3500 километр². Аңғарларда уақытша су ағындарының ені 0,5 - 1,0
километр аралығында ғана өзгереді.
Уақытша су ағындарының ені кей жерлерде 2 - 3 километрге жетеді. Мұндай
аңғарлардың кеңеюіне байланысты көлтабандар яғни мамандар тұрғызады.
өзендер мен уақытша ағындардың қоректенуі көзі негізінен қар жамылғысы
арқылы. Өзендердің жылдық ағынының салмағы 9,0 пайызын құрайды, ал уақытша
су ағыны 0,7 – 100 пайызын құрайды.
Жауын - шашынмен қоректену сирек және қауіпті. Жекелеген өзендерге Жабай
(Сарқырама) Көлтон (Аршалы, Оқ сық) Сілеті ( Ақмырза , Кедей) салаларында
ішкі су мен қоректенеді. Көктемгі өзен және су көздерінен арнасынан дамуы
және ұзақтығы өзеннің ұзақтығымен, созылуына және орналасуына байланысты.
әр өзендерде 41 күннен 87 күнге дейін, ұсақ өзендер мен көлдерде 78 күннен
20 күнге дейін. Жалпы ағынының ұзақтығы ұсақ өзендерде 10 - 30 тәулік,
орташаларында 30 - 50, ірі өзендерде 230 - 250 тәулік. Өзен аңғармасын кең
көлемде тілімделген жыралар кездеседі. Участоктор бірен - сараң кездеседі,
әсіресе жыныстарда. Аңғарлардың ені (көлденеңі) ірі өзендерде (Нұра, Ешім)
өзендерінде 5 - 10км жетеді. Қатпарлардың қалыңдығы 10 - 15м. аралығында,
жекеленген бөліктерде 25 – 30 метрге дейін жетеді. Арналардың ені ірі
өзендерде 10 - нан 20 метр аралығында өзгереді. Аңғарлардың тереңдігі 3 - 6
метрден 10 – 12 метргедейін жетеді.
Көлдер. Аудан территориясында 4000 жуық көлдер бар. Олардың 92,5 пайыз
ауданы 1 километрден аспайды. 5,4 пйызының ауданы 4,1 - ден 5 километрге
дейін, ал, 1 пайызының ауданы 5,1 - ден 10 километрге дейін және 0,8
пайызының ауданы 10,1 - ден 50 км²-дей және де 0,2 пайызының ауданы және
0,8 пайызының ауданы 10,1 - ден 50 километрге дейін. Көлдердің басым
көпшілігі шығыс бөлігіне қарай орналасқан, олар Ерейментау, Ақкөл,
Астрахань, Қорғалжын аудандарының территориясында. Көлдердің жалпы санының
0,4 тұщы және аралас. Олардың 0,9 пйызының ауданы 1 километрге дейін. Тұзды
көлдердің ауданы 1 километр, - 66 пайызы кездеседі.
Көлдердің шығу тегі және түзілуіне байланысты судың тұщы және тұзды болу
мен байланыстырамыз. Бір аудан территориялардың, әр түрлі ауғынының суы, әр
түрлі болып кездеседі. Көлдердің суының тұздануы және тұщылануы көктем
кезінде жүреді, мұны судың минералдану десек артық болмайды. Қорғалжын Қожа
көл, Балықты көл, Ұлы алқар және ең ірі тұзды көлдер: Теңіз, Қыпшақ, Керей;
Ең ірі көлдердің қазаншұңқыры (Теңіз, Қорғалжын) техникалық жағдайда пайда
болған.
Ұсақ-шоқылы аудандарда көлдердің қазаншұңқырларының пайда болу,
техникалық және техникалық эрозиялы болып келеді, жазықты және ұзақ қыратты
аудандарда дефляция мен суффозиялы және суффоизомерлі процестердің
нәтижесінде. Керінен жағалаулары кең және биік болып қалыптасқан. Судың мол
көктем кезінде, жағалауларының толығымен су басып, кейінен жаздық ыстығында
кебіп қалады. Топырағы дегретацияға ұшырайды.
Табиғат суларының ауыл шаруашылығында маңызы өте зор. 324 көл негізгі
қоры болып табылады, 9 - 152 балық аулауға қолайлы және балыққа бай.
Көлдердің су айналымының белгілі тәртібі бар. Ғасырлық (негізгі) су
айналымының ұзақтығы 29 - 47 жыл, ал екілік су айналымы 6 - 8 жылды
құрайды. Көлдердің суы тартылуы және кеуіп қалуы 1937 - 40 жылдары жиі
байқалған. Ал 1950 жылдары көлдердің суы керісінше, молайды да, 1951 жылдан
1978 - 1979-ға дейін бұл процес созылады. 1986 - 87 жылдары көл
қойнауындағы судың тасу процесі жүреді. Кей-кезде максималдық жағдайға
жетеді.
Батпақты және суы мол көлдер: Ақкөл, Вишнев, Ақмола аудандарының
территориясында шоғырланған жергілікті жерлерде дәрілік мақсатта қолданады.
1989 жылы, Ақмола ауданының батпақты көлдерінің ең ірісі – Ақтамұлақ
көлінің батпағы медициналық тұрғыда зерттеліп, дәрілі, (медициналық) ем
ретінде қолданды. Бұл көлдің батпағының құрамы Украинаның Сак көлінің
батпағымен теңдес.
Жер асты сулары. Аудан территориясының жер асты сулар қорының орталық
Қазақстанның гидрогеологиялық жиындығының негіздеріне жатқызуға болады.
Орталық Қазақстанның гидрогеологиялық ерекшеліктеріне байланысты былай
топтастыруға болады. Көкшетау - Екібастұз, Теңіз - Қорғалжын және Сарысу -
Теңіз. Көкшетау - Екібастұз гидрогеологиялық ауданы территориялық солтүстік
бөлігін алып жатыр. Оған кіретін территориялар: Ерейментау, Вишнев, Сілеті,
Ақкөл, Бұланды, Шортанды, Астрахань ауданының солтүстік шығыс бөлігімен
Балкан ауданының солтүстігі және Атбасар әкімшілік аумағы.
Жер асты суларының қалыптасушыны табиғат жағдайының және геологиялық
шөгінде жыныстардың минералдардың тағы басқа жүріп жатқан әсері мол.
Аталмыш аумақ территорияларында 19 жер саты су қоймалы- кешенді түрде
белгілі.
Теңіз Қорғалжын гидрогеологиялық ауданына оңтүстік бөліктегі аймақтар
кіреді және оңтүстікте Сарысу Теңіз көтермелі мен шектеседі, біршама жер
асты сулары сирек кездеседі., не бары 6-ғана көзі белгілі.
Сарысу Теңіз гидрология ауданы бөлігіне Қорғалжын әкімшілік ауданының,
оңтүстік бөлігі кіреді. 12 жер асты су қоры белгілі. Жіңішке жолақты ені 30
- 40км, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Шекараның батысқа
қарай, яғни Торғай гидрологиялық ауданы алып жатыр. Оған Ертіс өзенінің
оңтүстік батысы кіреді. Негізінен тұрмыстық мақсатта ауыз суының рольі
ретінде қолданылады.
Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара топырақ,
қоңыр және белдеулерге байланысты.
Аумақтың солтүстік бөлігін өлі-қуаң дала ағып жатқандықтан жер бедері
ірісі-ұсақты таулы және төбелікті кедір-бұдыр болғанымен топырағы қара
топырақ. Оның ауданы 487,6 мың гектар. Олардың арасындағы ең кең таралғаны
орташа тығыздығы қара топырақ. Құрамындағы қара шіріктің көлемі 50 - 70см -
де 6 – 8 пайызын құрайды. Топырақ құрамы химиялық элементтерге де бай
кальцийдің 70 – 85 пайыз сонымен қатар фосфор, кальций, т.б.
Оңтүстік белдемдегі қара топырақтың ауданы 2556,6 мың гектар.
Ерекшеліктері карбонатты қара топырақ, қара шіріктің құрамы 45-60
сантиметр, 4 – 5 пайызын құрайды. Карбонатты болғаны мен магний, иод,
натрий т.б. элементтер менде бай. Сондықтан топырақ эрозиясына ұшырамайды.
51º - с.е. оңтүстікке қарай қара топырақты белдем ауысады. Ауданы 7340,3
мың гектар 70 пайыз , өңделген белдемдердің арасындағы топырақтық ең жақсы
болып табылады. Қарашіріктің көлемі 35 – 40 сантиметр, 3 – 4 пайызын
құрайды.
Шығысында ұсақ-шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы
біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей
жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі.
Ауданның қалған оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке
кіретіндіктен, топырақ жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың гектар.
Қара шіріктің көлемі: 30 – 40 сантиметр, 2,5 - 3,5 пайызын құрайды.
Белдемнің ең оңтүстігінің топырағы ауданы 472,2 мың гектар. Топырақ
жамылғысына климаттың әсері мол. Сондықтан, топырақ құрамы табиғи
минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар болғандықтан, зерттей келе
академик А.И. Бараев, осы салада көптеген еңбек сіңірген.
1.5 Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Ақмола облысының өсімдік түрлері сан алуан. Мұнда, негізінен 73
тұқымдасты, 830 гүлді өсімдіктер кездеседі. Аудан территориясын түгелімен
дала зонасында жатқандықтан. Обылыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара
қоныр, қоңыр, ашық қоңыртопырақ белдемері бірін-бірі алмастырады. Оның
көпшілігі жыртылған жерлер. Өсімдіктің 73 тұқымдасы, 800 - ден астам түрі
кездеседі. Негізінен, қылқан, селеу, бетеге, далалық жоңышқа, таспа шөп ,
жебіршөп, қазтабан, сәбіз шөп , жусан, т.б, өзен жайылмалар мен көл
жағалауында астық тұқымдас және әр түрлі шөп аралас шалғын, ұсақ шоқыларда
шоқ қарағай, қайың, көктерек, түрлі бұталар өседі.
Облыс табиғатына сәйкес мұнда сүтқоректілердің 55, құстың 80, бауырмен
жорғалаушылардың 8, қос мекенділердің 3, балықтың 30 түрі мекендейді.
Облыстың солтүстік ормандарында бұлан, Сібір елігі, сілеусін, ақ кіс, ақ
қоян, тиін, Еуропа кірпісі, орман құстары (құр, ақрұқ, тоқылдақ т.б.),
жыртқыш құстар (қарақұс, шаңқылдақ қыран, кезқұйрық, жаман сары, күйкентай,
жағалтай,), сауысқан, ала қарға, жау қараға, т.б. кездеседі.
Су құстарынан: қоқиқаз,қаз,үйрек, т.б., бауырымен жорғалаушылардан:
сарыбас, өрнекті қарашұар жылан, сұр жылан, секіргіш кесіртке,т.б,
мекендейді.
Суларда мөңке, оңғақ, лақа, алабұға, торта, шортан, аққайран өседі.
Қорғалжын, Ерейментау, Атбасар мемлекеттік қорықтар бар.
Қорғалжын қорығы 1968 жылы құрылған Ақмола болысында орналасқан
Қорғалжын, Теңіз көлдері кіреді.Сүт қоректілердің - 41, құстардың - 315,
балық – 14, өсімдіктің – 343 түрлері кездеседі. ЮНЕСКО-ның тізімінде ерекше
қорғалатын батпақты шөлді ландшафт ретінде енген.
Көкшетау паркі 1996 жылы құрылған Ақмола облысында орналасқан
ерекшелігі: аңдардың – 305, құстардың – 223,балықтың – 22, өсімдіктердің –
800 түрлері кездеседі.
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Егін шаруашылығының АӨК - де алатын орны
Аграрлық-өнеркәсіптік кешен – шаруашылықтың күрделі салааралық кешені.
Оның құрамына кіретін салалар әр түрлі технологиялық жұмыстар
атқаратындықтан, оларды үш сфераға бөлуге болады:
І сфера – аграрлық-өнеркәсіптік кешенге өндірістік құрал-жабдықтар
шығаратын өнеркәсіп салалары – трактор, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау
өнеркәсібі, мал және жем-шөп шаруашылығына, жеңіл және тамақ өнеркәсібіне
қажетті маманданған автокөлік шығару, құрал-жабдықтар жасау, мелиоративтік
техника, минералдық тыңайтқыш, ауыл шаруашылығы өсімдіктері, егінжай
зиянкестеріне және мал ауруларына қарсы күреске арналған әр түрлі химиялық
өнімдер, құрама жем-шөп және микробиология өнеркәсібіне керекті құрал-
жабдықтар енеді;
ІІ сфера - ауыл шаруашылығы (егін және мал шаруашылығы);
ІІІ сфера – ауыл шаруашылығы шикізатын өңдейтін өнеркәсіп салалары:
тамақ өнеркәсібі (ұн-жарма тарту, ет-сүт, балық, қалбыр, арақ-шарап,
кондитер өнеркәсіптер). Жеңілөнеркәсіп (мақта-мата, зығыр, жүн, тері және
аң терісін өңдеу, тоқыма, киім-кешек, трикотаж, теріден жасалған тауарлар,
аяқ-киім, аң терісінен жасалған киімдер т.б.) аграрлық - өнеркәсіптік
кешеннің басты звеносы – ауыл шаруашылығы, мысалы, 1990 жылы аграрлық-
өнеркәсіптік кшендегі жұмыскерлердің жартысынан астымы ауыл шаруашылығында
еңбек жасады, 75% өнімін өндірді. Мемелекеттік және кооперативтік саудада
азық-түлік және ауыл шаруашылығы шикізаты үлесі 70-77%-ға дейін жетті. 2
Кеңес үкіметі кезінде толық тхнологиялық стадиялары бар аграрлық
бірлестіктер толығымен құрылмаса да, аграрлық кешендерді екі топқа бөлуге
болады:
1. мал өнімдерін өндіру және өңдеу (ет, сүт, жүн және тері)
2. егін өнімдерін өндіру және өңдеу (дәнді, техниклық дақылдары, көкөніс,
жеміс-жидек, жем-шөп, мақта-мата, қант, май айырғыш, көкөніс пен жеміс
қалбыры, темекі, ұн-жарма, өнеркәсіптері т.б.) [15].
Егін шаруашылығы салаларының дамуы және орналасуы табиғат және
экономикалық жапғдайға тәуелді болса да, көптеген локальдік және жергілікті
ерекшеліктер ауыл шаруашылығы өнімдерін өнеркәсіптік өңдеу жүйелерінің
орналасуы, халықтың тұтыну мүмкіндігі т.б.факторлар көпсалалық аграрлық
өндірістік кешеннің құрылуына әсер етеді. Егін шаруашылығының басты өндіріс
құрал – жабдығы – жер ресурстары. Дегенмен мұнда индустриялық – техникалық
әдістерді кеңінен қолдану, экономикалық факторлардың ролі мен әсерінің
ұлғаюы, әсіресе техникалық жабдықтау (энергия және жылумен қамьамасыз ету,
прогрессивтік агротехника мен құрал – жабдықарды пайдалану, нарықтық
жүйелерді енгізу, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту) егін
шаруашылығын индустриалдық жолға көшіруге мүмкіндік жасайды. Қазақстандағы
егіндіктің алқабы соңғы 100 жылда: 1913 жылы – 4,1 млн.га; 1928 жылы –
4,2; 1953 жылы – 9,7; 1960 жылы – 28,5; 1970 жылы – 30,9; 1980 жылы – 36,4;
1990 жылы – 35,2; 1995 жылы – 25,6; 1999 жылы – 15,3; 2000 жылы – 16,2;
2003 жылы – 17,4 млн.га болды. Егістік алқабының жоғарғы шыңдау шегі 1980
жылы – 36,4 млн.га, реформалау жылдарында 1999 жылы егін алқабы 15,3 млн.га-
ға, яғни 53% - ға дейін, азайды, 1999 – 2003 жж.аралығында 11,4% - ға
ұлғайды.
Қазақстан егін шаруашылығының басты егетін дақылдарды: жаздық және
күздік бидай, күріш, арпа, тары, мақта, қант қызылшасы, күнбағыс, темекі,
картоп, көкөніс, бау – бақша және жем – шөп дақылдары. Олардың егістік
көлемі мен құрылымында 1991 – 2003 жж.аралығында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану –педагогиқалық факультеті
География және экология кафедрасы
Қорғауға өткізуге рұқсат етіледі
География және экология
кафедрасының меңгерушісі
C.
О. Жетпісов
____ _______ 2009ж.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “Ақмола обылысының егін шаруашылығы„
Мамандығы 050116 – География
Оқу формасы: күндізгі
Орындаған: ГрК - 42 тобының студенті Елубаева Р.К.
Ғылыми жетекші: аға оқытушы, э.ғ.к. Абдуллаева
Б.А.
КӨКШЕТАУ - 2009
ТҮЙІН
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі 3 бөлімнен, қорытынды және қосымшадан
тұратын 63 бетті құрайды. Жұмыста 7 кесте және 1 сурет көрсетілген.
Жұмысты орындау барысында қолданылған әдебиеттер саны 26.
Жұмыстың бірінші бөлімінде: Ақмола облысының орналасу аймағы физикалық
географиялық тұрғыдан сипатталды.
Жұмыстың екінші бөлімінде: Ақмола облысы бойынша егін шаруашылығының
соңғы жылдардағы даму деңгейі анықталды және оны жақсарту мәселелері
талқыланды.
Сонымен қатар, бірінші және екінші бөлімдерге сүйене отырып қорытынды
жасалды.
Жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеті: Ақмола облысы бойынша егін
шаруашылығының соңғы жылдардағы даму деңгейін анықтау және оны жақсарту
мәселелерін талқылау.
Тақырыптың өзектілігі: Ақмола облысында егін шаруашылығының өркендеуін
қадағалау және озық технологияны тиімді пайдалану.
Жұмысты орындау барысында мынадай талдаулар жасалынды:
1 Облыста әлемдік бәсекелестікке қаблетті өнім өндіру жағдайларын
талқылау;
2 Көктемгі дала жұмыстарын сапалы өткізу шараларын қарастыру;
3 Облыс бойынша егін өнімдерінің динамикасын анықтау;
4 Егін зиянкестеріне қарсы жүргізілетін іс шараларды қарастыру;
5 Егін орағын ойдағыдай өткізу және жақсарту мәселелерін талдау.
Енгізілген сөздер (терминдер): ЖШС, АӨК,ТНК, АҚ, БИГ және т.б.
Дипломдық жұмыстағы сандық көрсеткіштер (мәліметтер) Ақмола облыстық
статистикалық орталықтан және Көкшетау қалалық әкімшілік орталықтан, және
түрлі анықтамалардан қолданылды.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Ақмола облысының физикалық - географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ..4
1.1 Жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.4 Жер
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...12
1.5 Өсімдіктері мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 18
2.1 Егін шаруашылығының АӨК - де алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Ақмола облысы еліміздегі аса ірі өнеркәсіптік аграрлық аймақ
ретінде.21
2.3 Егін науқанын өткізу жөніндегі
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...27
3 Ақмола облысының егін шаруашылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 32
3.1 Облыста әлемдік бәсекелестікке қаблетті өнім
өндіру ... ... ... ... ... ... ... . .32
3.2 Көктемгі дала жұмыстарын сапалы өткізу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.3 Облыс бойынша егін өнімдерінің
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..42
3.4 Егін зиянкестеріне қарсы күрес
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.5 Егін орағын ойдағыдай өткізу және жақсарту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қысқартылған
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..59
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..60
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Ақмола облысының егін шаруашылығы.
Тақырыптың өзектілігі: Ақмола облысы бойынша егін шаруашылығының
негізгі сипатын ашу.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Ақмола облысы бойынша ерекшіліктерін
талдау,Олардың дамуындағы әсерлердің тиімді және тиімсіз жақтарын анықтау.
Ақмола облысы еліміздегі аса ірі өнеркәсіптік - аграрлық
аймақтардың бірі болып саналады. Ал, жағрафиялық орналасуы жағынан оны
тәуекелді егіншіншілік аймағына жатқызамыз.
Егін шаруашылығы саласының дамуы орналасуы табиғат және экономикалық
жағдайға тәуелді болса да, көптеген локальды жергілікті ерекшеліктер ауыл
шаруашылығы өнімдерін кәсіптік өңдеу жүйелерінің орналасуы, халықтың
тұтынуы мүмкіндігімен басқа факторлардың көпсалалық аграрлық өндірістік
кешеннің әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту,егін шаруашылығының индустриалдық
жолға көшу кезеңінде. 1999 – 2000 ж.ж аралығында 11,4% ұлғайды [1].
2001 - 2008 жылдар аралығында облыстық егін шаруашылығы саласына
мемлекеттік бюджет бағдарламасы бойынша қаржыландыру есебінен 23,4 миллиард
теңге қаржы бөлінді. Оның 7,8 миллиард теңгесі өткен жылдың үлесіне тиеді.
Егер 2001 - 2002 жылдар облыстық ауыл шаруашылығы өнімдерінің жылдық орташа
жалпы табыс көлемі 59,7 милард теңге болса, 2005 - 2008
жылы бұл көрсеткіш 85,8 миллиард теңгеге жетті. Ал, егін шаруашылығы
өнімдерін өңдеу саласының орташа жылдық жалпы өнім көлемі 7,8 миллиард
теңгені құрап, 2002 жылмен салыстырғанда 202 пайызға артты [1].
Елбасы халыққа жолдаған Жолдауында республикамыздың экономиясын, оның
ішінде ауыл шаруашылығы саласын одан әрі дамытудың таяу онжылдығы бағдарын
айқындатады. Ал, наурыз айында 2008 жылдың жұмыс қорытындылары шығарылып,
Жолдауда белгіленген міндеттерді орындау мәселесі сөз болды.
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру еліміздің алдынан үлкен мүмкіндіктер
ашатындығы анық. Халықаралық осы беделді ұйымға ену қарсаңында қиындық
келтіріп отырған жайлардың бірі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге өндіру
саласының әлемдік стандарттарға сай болмай отығандығы.
Егін шаруашылығында қолданып жүрген техниканың 70 пайыз бүгінде
ескірген. Осыған орай, Бүкіләлемдік сауда ұйымына енгелі отырған қазіргідей
жауапты кезеңде ауыл шаруашылығы саласына мемлекеттік үлкен қолдау қажет
болып отыр. Ең алдымен, ол ауыл шаруашылығы техникаларын және өңдеуші сала
кәсіпорындарының құрал - жабдықтарын жаңартуға бағытталуы керек.
Әлемдік бәсекелестікке қабілетті өнім өндірудің негізгі факторы болып
өңдеуші кәсіпорындарға халықаралық сапа стандартын енгізу болып табылады.
Осы міндет жүзеге асыру үшін республикалық бюджеттен Өндірісті және ауыл
шаруашылығы өнімдері нарығын басқару жүйесін дамытуды қаржыландыру
бағдарламасы бойынша қаржы бөлінуде.
Шетелдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, егін шаруашылығы саласы
дұрыс тиімділік беру үшін мемлекет тарапынан үлкен қолдау көрсетілуі қажет.
Жұмсалған шығындардың 70 пайызына дейін өтеліп, мемлекет тарапынан қолдау
көрсетіліп отырған Жапония фермерлері жыл сайын 70 пайыздан астам, Еуропа
елдері мен Канада АҚШ тиісінше 40 және 25 пайыз көлемінде табыс табады [2].
Бүкіләлемдік сауда ұйымдарына кірместен бұрын ең алдымен, егін
шаруашылығы тауар өндірушілердің жоғарыда айтқандай жағдайларын ескеріп
алсақ жөн болады.Сондықтан бұл тақырыптың актуалдылығы Ақмола облысының
егін шаруашылығын шетелдік тәжрибелер негізінде қалыптастыру.
1 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Жалпы, Ақмола облысы Қазақстан Республикасының солтүстігінің
орталығында, қазақтың ұсақ шоқысы мен Тенгіз жазықтығында орналасқан.
Ақмола болысының іргетасы 14.10.1939 ж. қаланған. Облыс территориясының
ауданы 121,7 мың км. Солтүстігінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар,
оңтүстігінде Қарағанды, батысында Қостанай аудандарымен шектеседі.14
ауылдық, 2 қалалық әкімшілік ауданға бөлінеді. 8 қала, 12 кент,183 ауылдық
әкімшілік округ бар. Әкімшілік орталығы – Астана қаласы. Сарыарқаның
солтүстік – батыс бөлігінде, Есіл өзенінің жоғарғы ағысында, дала
белдемінде орналасқан.
1. Жер бедері
Жер бедері әр түрлі: ұсақ шоқылы, аласа белесті, ұсақ төбелі жазық.,
өзенді, сулы аңғарлар.Рельефтің контрасты түрге келуі геологиялық
құрылымының ерекшелігі мен геологиялық тарихына байланысты.
Облысың геоморфологиялық жағдайына келсек, солтүстігінде Көкшетау
қыратының сілемдері – Сандықтау, Домбыралы т.б аласа таулар орналасқан.
Зеренді, Балкашино мен Макин аудандарының территориясында. Орташа таулардың
биіктігі 400 - 500метр оңтүстік бағытында ұсақ таулы аймақтар мен аңғарлар
шоғырланған. Солардың бірі Жабай өзенінің аңғары. Балкашино ауданының
аумағында ұсақ таулы өлкелердің тау басында кристалды жыныс жиі байқалды.
Оңтүстігінде кең көлемді территорияны Атбасар енді жазықтығы алып жатыр.
Ал, солтүстік-шығыс бөлігінде Сілеті жазықтығы. Абсолюттік биіктігі
Атбасардан (205 - 300 метр.) мен салыстырғанда кіші. Орталық оңтүстігінде
Теңіз көтермелі жазықтығы, ортасында Теңіз, Қорғалжын көлдері орналасқан.
Теңіз жазықтығының құламасының пішіні сопақтау және ені бойынша созылған.
Құламаның көп бөлігі кең акумулятивті жазықта жатқан өзендер. Терісаққан
мен Нұраның қойнауында абсолюттік ерекшелігі 250 – 400 метр. Терісаққан
бассейнінде және термелі иілім Есіл өзенінің үлкен аңғар мен ірілі -
ұсақтығы төбешіктерге айналады. Солтүстік - батысында Теңіз құламасы Есіл
өзенінің бассейндерімен, ал оңтүстік - шығысында нақты емес. Бұл бөлігінде
көптеген көлдер тоғандары шоғырланған. Солтүстігінен Орталық Қазақстанға
дейін, ұсақ таулы өлке, 2 үлкен жер бедерінің сатысынан тұрады. Орташа саты
денудатциялық жазықтық (500-600метр.) саты бұл да денужатциялық жазықтық
(250-300метр.) бұлардың орталарында изомирланған бөліктеген үстіріктер де
бар. Сарыарқаның биік емес шоғырлары Шортанды, Ақкөл мен Макин аудандарының
территориясында кездеседі. Жер бедері ұсақ шоқылы, ірілі ұсақты таулы,
мұның бәрі техникалық ерекшеліктері коленозей кезеңімен қалыптасқан.
Төбешіктер суайырықтары мен су жиынтықтарымен ерекшеленеді. Бірінші
кезектегі (жазықтық) үстірт немесе төбелер жазықтықтан көтеріледі және
палеозойлық жыныстардың түзілген. Көл аралық төбешіктер қазіргі кездегі жер
беті денудатциясына жатады. Мысал ретінде, Сілеті каньонін айтуға болады.
Облыс территориясында Ерейментау таулары көзге түседі. өз кезеңінде
палеозойлық жыныстармен шоғырланған. Орташа биіктігі 400 - 500 метр. аласа
таулы өлкелердің жер бедерін алдымен беткей экспозициясын сосын жыныстық
құрамына байланысты ажыратасыз. Жер бедерінің жыныстық ерекшеліктері,
әсіресе кварц, альбитефирами, гранит т.б. өзгеше ерекшеленеді. Жұмсақ
жыныстарға рельефке құмтасты конглометарі қиыршықтасты т.б. жатады.
Оңтүстік және оңтүстік - шығыс бөлігінде Сарыарқа тау тізбегі басталады.
Оларға жататын орташа таулар – Мұзбел және Ерейментау.
Сарыарқа Қазақтың ұсақ - шоқылы даласы Қазақстанның таулы өлкелерінің бірі.
Физикалық, географиялық және табиғаттық - климаттық жағдайынан ең үлкен
аймақ. Батысында Торғай үстіртімен, солтүстік - батысында Солтүстік
үстірті, ал Шығысында Шығыс - Тарбағатай таулары және Оңтүстігінде
Бетпақдала және Балқаш көлі, ұзындығы 1200, ені 900 километр. Жер бедері –
шекті жазықтықтар. Солтүстігінен жіктік аумақтарға Көкшетау облысы,
Қарағанды облысы, Жезқазған облыстары, ал оңтүстік батысынан Павлодар
бөлігі және Семей бөлігі алып жатыр. Солтүстік бөлігінен Ақмола облысы, жер
бедері негізінен, аласа таулы өлке, оларға: Ұлытау (1133метр), Ерейментау
(899метр), Жел адыр (601метр), Арғынат (575метр), Шығысында Теңіз –
Қорғалжын құламасы. Теңіз жазықтығымен Көкшетау үстірттің арасында Есіл
және Атбасар жазықтығы алып жатыр. Аумақтың геологиялық жағдайына қарасақ,
солтүстігінен Орал - Монгол геосинклиналды белдеулерінде голеозолық
метоморты қатты жыныстар. Кварцит, құмтас, әктас т.б. солтүстік Ақмолалық
аумақта табиғи байлықтардың мынадай түрлері кездеседі: алтын, боксит, мыс,
сурьма, каолин батпағы, квасты құмдар т.б.
Геологиясы. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцін
қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік
түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде
пайда болған таулы өлке мезазой дәуірінде бірте – бірте қыраттарға айналды.
Облыс жері, негізінен, палеозойдын метаморфтанған, кварциттеріне,
құмтастарынан, алвитофермелеріне, әктастарынан конгломераттарынан түзілген.
Солармен бірге интрузиялық (гранит, дерт, гоббра, т.б.) және эффузиалық
жыныстар тез таралған. Байырғы жыныстардың иген мен төрттік дәуірлерден
сарғылтым шөгінділерінің қалын қабаттары жауып жатыр. Кең байлықтарынан
алтын, уран, боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы,
кварц құмы, құрылыс материалдары т. б. өндіріледі .
Дүниежүзілік мұхит жаралғаннан кейін геологиялық кезең
басталды.Геологиялық кезең жер қыртысының алғашқы қалыптасуынан
басталып,казіргі кезезде дейінгі уақыт аралығынан қамтиді. Осы аралықта әр
түрлі тау жыныстары түзілді.Жер қыртысысы сан рет күшті қозғалысқа ұшырып,
жарылыстар пайда болып отырған, олар сыртқы күштердің әсерінен үгіліп,
үгінді затарды тасымалдап, жинала келе өз кезегінде шөгінді жыныстар
құрады. Жердің жарықтары мен магма жер бетіне лықсып, лава түрінде
жайылған.Сонымен бірге магма жер астында қатып, кристалды тау жыныстарына
айналған. Осылайша, жер қыртысының алғашқы құрамы біртіндеп күрделене
түседі.Бұл үрдіс тұрақты түрде байқалады. Материктегі ойыстар мен теңіз
түбінді өсімдік пен жануарлар қалдықтары шөгінді тау жыныстарының арасында
кездеседі.
1.2 Топырағы
Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара топырақ,
қоңыр және белдеулерге байланысты.
Аумақтың солтүстік бөлігін өлі - қуан дала ағып жатқандықтан жер
бедері ірісі - ұсақты таулы және төбелікті кедір-бұдыр болғанымен топырағы
қара топырақ. Оның ауданы 487,6 мың гектар. Олардың арасындағы ең кең
таралғаны қара топырақ. Құрамындағы қара шіріктің көлемі 50-70 сантиметрде
6 – 8 пайызын құрайды. Топырақ құрамы химиялық элементтерге де бай
кальцийдің 70 – 85 пайызы, сонымен қатар фосфор, кальций, т.б.
Оңтүстік белдемдегі қара топырақтың ауданы 2556,6 мың гектар.
Ерекшеліктері карбонатты қара топырақ, қара шіріктің құрамы 45 - 60
сантиметде, 4 – 5 пайызын құрайды. Карбонатты болғаны мен магний, иод,
натрий т.б. элементтерменде бай. Сондықтан топырақ эрозиясына ұшырамайды.
51º с.е. оңтүстікке қарай қара топырақты белдем, ауысады. Ауданы 7340,3 мың
гектар, 70пайызын, өңделген . белдемдердің арасындағы топырақтық ең жақсы
болып табылады. Қара шіріктің көлемі 35 – 40 сантиметр, 3 - 4 пайызын
құрайды.
Шығысында ұсақ шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы
біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей
жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі. Ауданның қалған
оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке кіретіндіктен, топырақ
жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың гектар. Қара шіріктің көлемі: 30
– 40 сантиметр, 2,5 - 3,5 пайызын құрайды. Белдемнің ең оңтүстігінің
топырағы ауданы 472,2 мың гектар. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол.
Сондықтан, топырақ құрамы табиғи минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар
болғандықтан, зерттей келе академик А.И. Баева, осы салада көптеген еңбек
сіңірген. Облыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық
қоңыр белдемелері бірін - бірі алмастырады. Олардың көпшілігі жыртылған.
3. Климаты
Облыстың климаты шұғыл континенталды. Қаңтардың орташа
температурасы: -14 – 18 ºС, шілденің орташа температурасы 20-24 ºС, қысы
қатал, аязы -40 ºС дейін жетеді, жазы ыстық + 35 ºС орташа температурасы,
ал оңтүстік батысында құрғақ және шаңды дауылдар жиі болады. Жылдың жауын-
шашын мөлшері 200 - 300милиметр. Ірі өзендері – Есіл, Нұра, көлдері –
Теңіз, Қарасор, Қорғалжын, Балықты көл, Қыпшақ. Далалық жазықтықтарда
Жазылым көгендері басым, оңтүстігі қара топырақты. Аумақтың көп бөлігі
Қорғалжын мемлекет қорығы орналасқан. Солтүстігінен Орталық Қазақстанға
дейін аласа таулы белдей де 2 үлкен жер бедері сатысы қалыптасқан. Орташа
сатыға денудациялық жазықтықтар жатады (500 - 600метр), төменгі сатыға да
денудациялық жазықтық (250 - 300метр).
Олардың орталарында изомеризатцияланған үстірттерде бой көтерген. Биік
емес Сарыарқа, Шортанды, Ақкөл және Бұланды аудандарын территориясында
қалыптасқан. Ауданның климаты шұғыл континентальді құрғақ. Негізгі климат
түзуші орақтары – күннің түсуі, оның түсу ұзақтығы 220 сағат, жылына, көбі
шілде айында болатын құбылыс. Жылдық радиацияның көлемі 112 ккалсм², ал
жарықтығы 52 ккалсм² жетеді. Ауданның аумағында ауа массасының 3 түрі бар:
арктикалық, полярлы, тропикалық.
Жылдың суық уақытында ауа райын бақылау батыс сілемдерімен, азиялық
антициклонмен байланысты. Қыста ауа райы тұнық болады. Көктемге дейін
антициклон сақталады, сондықтан ауа райы құбылмалы. Құрғақ жеңіл жел
болады. Күндізгі ыстық ауа температура және түнде қырау тартады. Жазғы
күндері далалы жазық жерлерде интенсивті жылу жүрудің негізінде аспан ашық,
бұлтсыз, ыстық немесе тымық ауа қалыптасады. Қаңтар айының орташа
температурасы 16º С, оңтүстік-шығыста 18,5 ºС дейін; абсолюттік минимум -49
– 54 ºС, әр облыстың аудандарында әр түрлі. Шілде айының орташа
температурасы 18,5 - 22,5 ºС. Ауаның максимум температурасы 44º С дейін
жетеді, ал жылдық температурасы 3,4 - 4,1º С. Жылы кезеңнің ұзақтығы 194-
202 күн, оның ішінде суық күндер 163 - 171, ал аязды кезең 105 - 130
күндей. Ауаның ылғалды қатыстық биіктігі, қысқы күндері байқалады.
Қараша - наурыз айларының орташа айлық мөлшері 80 – 82 пайызның көп
бөлігінде қалыптасқан. Жылдың жылы кезеңі мен ауаның ылғалдылығы облыс
территориясында солтүстіктен оңтүстікке дейін артады. Ауа ылғалдығының ең
төмен уақыты мамыр-шілде айларында 54 - 56 пайыз болады. Орташа жылдық
атмосфералық жауын - шашын солтүстікте 35,0 миллиметр, ал оңтүстікте 220 –
300 милиметр Жауын - шашынның максимумды 54 миллиметр. шілде айында; ақпан
айында – 23 миллиметр. орташа жылдық жел жылдамдығы 5,3мсек. және біршама
азырақ сәуір, қараша, желтоқсан айларында 5,8мсек. айлық минимум желдің
жылдамдығы тамыз айында 4,4мсек. қарша мен сәуір айларында желдің орташа
айлық мөлшері көбейтеді.
Ақмола облысындағы желдің тұрақты қалыптасқан мөлшері 3,6метрсекунд 20
жылда бір рет белгіленеді. Жылдық суық мерзімінде желдің бағыты батыс
солтүстік антициклон қысымында болады., ал жылы мерзімінде бағытын аңықтау
қиынға соғады, ол барикалық депрессия мен байланысты.
Облыс территориясында найзағайлы жаңбырлар жиі жаз айларында, көктем
және күз айларында сирек. Орташа найзағайлы бұршақты күндер 19 - 25. жаз
айларында найзағайдың күшті ойнайтын бұршақты айы шілдеде 6 - 9 күн. Орташа
ұзақтығы 2,4 сағат. Бұршақты бақылау негізінен жылы мезгілді уақытты
жүреді, оларда салыстыру қиын, кей кездерде жолақтары бірнеше км. Ұзындығын
және енінен болуы мүмкін.
Орташа бұршақты күндер 1 - 2, кей жағдайларда жылына 4 - 9 рет.
Бұрқасындар жиі болып тұрады. 20 - 50 күнге созылады. Далалы аудандарда
шаңды дауылдар басым болады, жылына 14 - 40 күн, тұманды күндер 24 - 70.
астанада тұманды күндер 61. тұманды кезеңдердің басым болатын мерзімдер
наурыз - сәуір және желтоқсан айларында.
Аудан климатының ерекше қасиеттерінің бірі – құрғақтығында. Ең құрғақ
жылдар: 1955, 1957, 1961 - 63, 1965, 1967, 1982, 1984 жылдары болған. Жалпы
мерзімді кезеңде сәуір, қыркүйек айларында болатын күндер саны 14 - 20.
кейбір жылдары Ақмола өңірінде қыс аяздығы қатты болады, ұзақтығы 5 - 5,5
ай, жер бетіне қардың түсуі қараша айында басталады. 120 - 150 күн жатады,
қаңтар айында аяз қысып, қатты қыс басталады. Аязды күндер - 25 ºС- тан
және кей аудандарда 10 - 14 ºС- дан, 38 - 45º - тан болып тұрады. Кейбір
жылдары айына 18 - 20 күн қатты аязда болады. Жер бетіндегі қардың биіктігі
қалыпты жағдайда 20 – 22 сантиметр болады. Қар қалың жылдары қар
жамылғысының жер бетінде жатуы 130 - 140 күн оңтүстікте, ал солтүстік
аудандарында 150 - 155 күндей жатады. Көктемі наурыз айының 2-ші жартысына
қарай болады. Ұзақтығы 1,5 - 2 ай, температураның 0 ºС - ден көтерілуі
сәуір айының басынан басталады.
Қар жамылғысының ең ерте еруі он сегізінші наурыздан бірінші сәуірге
дейін, ең кіші 25 - 26 мамырға дейін созылады.
Түңгі қатқақ суықтар 10 - 19 сәуірден 13 - 15 мамырға дейін созылады,
солтүстік аудандарда. Көктемгі ылғалдық жылдық мөлшердің 30 пайызын
құрайды.
Жазы ыстық және құрғақ ауамен 3 айға созылады маусым – шілде - тамыз.
Ең жоғарғы температура (30º С- ден жоғары) шілде айында 11 - 12 күн аптаған
ыстық болады. Жаздық кезеңде атмосфералық ылғал 140 миллиметр немесе 34
пайыз жылдық мөлшерді құрайды.
Жазғы жауын – шашын нөсерлі болып келеді. Күзгі уақыт қыркүйек айының
басынан басталып, қазан айының соңына дейін созылады, жазғы мерзімге
қарағанда біршама құрғақ тау болып келеді. Орташа температура батыстан
шығысқа қарай 13 – 10 ºС өзгереді. Қыркүйек айының бірінші жартысында ауа
райы күрт суытып, алғашқы қар жамылғысында түсуі мүмкін.
Қыркүйек айында 31миллиметр, ал қазан айында 41миллиметр ылғал түседі.
Аудан территориясы 4 климаттық аймаққа бөлінеді: шамалы құрғақ өлі жылы,
құрғақ жылы, өте құрғақ, құрғақ жылы аймақ.
Шамалы аймақ, өлі жылы аймақ ( гидро термиялық коэффицент, ГТК 1,0)
Белсенді температураның мөлшері 10 ºС – 2100 ºС жоғары болмауы керек. бұл
аймаққа Балкан мен Макин аудандарының солтүстік бөліктері мен Ақкөл
ауданының солтүстік бағыты кіреді. Жылы мерзімде бұл өңірде 10мм. ылғал
түседі. Орташа жылдық ылғалмен қатылудың арқасында бидай өнім 60 пайызын
құрайды, бұл өте жақсы көрсеткіш. 135 күннің ішінде 10 ºС жоғары
температура өсімдікке өте жақсы әсер етеді. Ашық участоктарда аязсыз кезең
105 күнге созылады. Аудан территориясында қолайлы температураның арқасында,
бидай, картоп, капуста т.б. мәдени өсімдіктерді өсіруге болады. Нақты қар
жамылғысының жер бетінде жатуы 140 күн, биіктігі 30 – 35 сантиметр, бұл
дегеніміз, қосымша су қорының 90 - 95 миллиметр.
Құрғақ, жылы аудан (ГТК= 0,7-1,0). Белсенді температураның мөлшері 10
ºС -2100 ºС – 2350 ºС аралығында. Бұл агро климатты аудан солтүстікпен -
батысқа, оңтүстіктен - шығысқа созылып, Балкан мен Бұланды аудандарының
оңтүстік бөлігіне жетер – жетпес , ал, Ақкөл, Шортанды, Вишневский,
Ерейментау ауданының батыс бөлігі, Ақмола болысының батыс және Атбасар
ауданының солтүстігін бүкіл территорияны алып жатыр.
Бірінше агро климатты ауданға қарағанда, мұнда ылғал азырақ түседі.
Бұл орташа көп жылдық бидай түсімінің 40 пайызын құрайды. 10 пайызға жоғары
ауа температурасы 135 - 140 күн аралығында, ал аязсыз кезең 105 - 120 күн.
Термикалық ресурстардың қалыптасуына байланысты аудан аймағында бидай,
жүгері, картоп т.б. мәдени өсімдіктер түрлерімен айналысу кең тараған. 125
- 140 күн аралығында қар жамылғысының биіктігі 15 – 35 сантиметр. бұл
дегеніміз қосымша су көзінің 40 – 95 миллиметр. өте құрғақ жылы аудан ГТК –
0,5 - 0,7. 10 ºС жоғары температура 2350 ºС – 2550 ºС. Бұл агро климаты
ауданға Атбасар ауданының оңтүстік көп бөлігімен Астрахань ауданының көп
бөлігімен, Ақмола ауданының оңтүстік батысы мен Қорғалжын ауданының
солтүстік батысы, Ерейментау ауданының солтүстік шығысы аралығында созылып
жатыр. Жоғарыда айтылған климаттық аудандарға қарағанда, мұнда ылғалдану
біршама төмен. Орташа көпжылдық өнім, яғни бидай, т.б. мәдени өсімдіктерді
қоса санағанда 40 пайыз төмен бұл тұрақты көрсеткіш. Сондықтан жақсы,
құнарлы өнім алу үшін, агротехникалық жаңартылған, мамандырылған салада
топырақтағы ылғалды көпте сақтау туралы бағытта, іс шаралар мен зерттеулер
жүргізілуде.
Жылы мерзімде 125 - 170 миллиметр. ылғал түседі, ал қар жамылғысының
жер бетінде жату уақыты 125 - 135 күн, биіктігі 16 – 23 сантиметр. бұл
дегеніміз, қосымша су қорының 45 – 90 миллиметр. құрайды. Құрғақ жылы аудан
ГТК 0,5, 10 ºС жоғары температура 2550º - 2700 ºС, жылы мерзімдегі орташа
жылдық ылғал 125 – 140 миллиметр аудан аймағының Қорғалжын ауданының
оңтүстік бөлігін алып жатыр.
Жылы кезең әдетте сәуір айынан басталады: ауаның 0 ºС - тан өтетін
орташа тәуліктік температурасының орта датасы сәуірдің 10 – 15 - тері
аралығында. + 5 ºC - тық температура 22 - 25, ал + 10 ºC-тан өтетін
температура мамыр айының 8 – 10 - дары аралығына келеді. Күзде бұл даталар
қазан айының 20 - 25 күндері, қараша айының 4 - 7 және 16 - 18 күндеріне
сәйкес келеді. Ауаның +5 ºC - тан жоғары орташа тәуліктік температура
жиынтығы 2400 ºC - ты құрайды, 10 ºC - тан жоғарғы температура – 2100, 0 ºC
- тан жоғары орташа тәуліктік температураның ұзақтығы 190-210 (ең азы 160),
+5 ºC-тан жоғарысы – 160 - 200 күн, (ең азы 140), 10 ºC - тан жоғарғы
температура 130 – 160 күндей (ең азы 110). Аязсыз кезең 80 - 140 тәулікті
құрайды. Кейбір жылдары 150 - ден 60 күнге дейін. Атмосфералық қуаңшылық 42
күнге дейін созылады, орташа мөлшері 6 - 13 күндей. Желдің орташа
жылдамдығы 3 - 5 метр секунд, ең күшті желдер 20 - 25 метр секунд, сирек
жағдайда дауыл соғады.
Агроклиматтық аудандарға байланысты (ҚазКСР атласы, 1982 1 – бөлім)
облыс 3 агро климаттық ауданға бөлінеді:
1. Қоңыржай – жылы сәл ылғалды аудан негізінен кәдімгі орманды – далалы
ландшафт және ГТК-ның мәні 1,0 - 1,1 болатын Көкшетау қыратының басым
бөлігі кіреді. Мұнда 10 ºC-тан жоғары тұрақты температура жиынтығы
2000 – 2100 ºC - қа жетеді.
2. Қоңыржай – жылы құрғақ аудан шоқ орманды – далалы және далалы
ландшафттан тұратын облыс аумағының басым бөлігі кіреді. Мұнда ГТК-
ның көрсеткіші 1,0-ден 0,8 аралығында және 10 ºC-тан жоғары тұрақты
температураның жылдық жиынтығы 2100 – 2200 ºС.
3. Жылы құрғақ аудан Есіл аңғарының батыс және шығыс бөлігін және
облыстың оңтүстік бөлігін алып жатыр. Мұнда ГТК 0,9 - дан 0,7 - ге
дейін ауытқиды. Ал 10 ºC - тан жоғары жылдық температураның жиынтығы
2200 – 2400 ºC. Кәдімгі және шоқ орманды – далалы ландшафт шекарасы
Транссібір темір жол магистралі бойымен дерлік өтеді.
Термикалық ресурстың вегетациялық кезең ылғалымен үйлесімділігі мұнда
ерте және орташа өсіп – жетілетін ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге
қолайлы. Олар: орташа және ерте пісіп – жетілетін жаздық бидай. (Иртышанка
10, Қазақстандық ерте пісіп – жетілетін), орта пісіп – жетілетін (Саратов
29, Омбы 19), орта және кеш пісіп – жетілетін (Омбы 9, Омбы 18, қатты
бидай – Алтайлық, Омбы рубині), күздік қара бидай, жаздық арпа, сұлы, тары,
бұршақ, қарақұмық, кендір, картоп, капуста, сәбіз, қызылша, т.б.
4. Жер сулары
Ауданның су ресурстарының көлемі орташа, көпжылдық ауданы өзендердің
жылдық ағыны, сумен уақытша су көздерін қосқанда 2130млн. ма, оның шамамен
350 млн. м³ су өзге аудандардан келеді, мысалы, Нұра, Құлан төбе, т.б.
жалпы коп жылдық ағынның ауданы көлдермен тұйық алаптарды қоса есептегенде
160 млн. м³. Жылдық ағын мен өзендер, ағын су және т.б. Су көздерінің
мөлшері жылдық ағынның 34 пйызын құрайды. Жылдық ағынмен көпжылдық ағынның
өзгеруіне ұзақ мерзімде уақыт қажет. Әрі өзендердің орташа жылдық ең көп
және аз шығыны 40 - 50 рет болады. Жалпы жылдық ағын мен өзендер және
уақытша су көздері ауданының 75 – 95 пайызын қамтиды, яғни 24 млн. м³ су.
Бір жыл ішінде ағынының қатты немесе жай ағуы сол жылғы ылғалдың немесе
т.б. табиғи құбылысына байланысты. Әсіресе көктемгі мерзімде 70 – 90 пайыз,
бұл дегеніміз, уақытша су көлемінің 100 пайыз құрайды.
Қаланы және өнеркәсіптерді сумен қамтамасыздандыруға Вячисляв су қоймасы
салынған. Бұлардың алғашқыларының бірі болып, толық көлемде 410,9 тиімді су
қайтарылуы 97,2 млн.м². Ақмола қаласының су мен қамтамасыздандыруын
құрайды. Екінші кезекте, толық кезең 250, тиімді су қайтарымы 75 млн.м²
Степногорск қаласының су мен қамтамасыздандыру Сілеті су қоймасының үлесіне
жатады. Су мен қамтудың көлемін арттыру мақсатында су қоймалары іске
қосылды. Толық көлемі 180,6 және тиімді су қайтарымы 41,8 млн.м³ қосымша 17
су қойманың құрылысы жаңа технологиямен жабдықталуға тиісті деп, белгіленіп
отыр. Қорғалжын су жүйесінің барысында кеңейтулермен, толықталулар енгізуде
және өнеркәсіп пен Ақмола қаласының Нұра арқылы Ертістік сумен
қамтамасыздандыруын құрайды. Тиімді су қайтар ымының көлемі 70 - 74 млн.
м³. Нұра өзенінің ластануына байланысты, Ақмола қаласының ауыз су мен
қамтамасыздандыруы Ертіс - Қарағанды каналынан Ешім арқылы, жылына 65,4 млн
м³.
Аудан территориясында әр түрлі 26 су қорларының түрі бар. Бұған
әсіресе жер асты сулары жатады. Оның 15 жергілікті елді мекендермен
кәсіпорындар және темір жол станцияларының (бекеттерінің) су мен
қамтамасыздандыруын құрайды. Атбасар, Балкан, Бұланды, Астрахань
аудандарында жер асты су көзінің 10 шақты түрлері бар төтенше жағдай.
Қосымша су қорының көзі аялювиальды аңғарларда Нұра, Сарқырама, Ешім
өзендеріне жатады. Ауыз су мен және су ресурстарымен бойынша әр түрлі.
Облыстық шығыс бөлігінде ауыз сумен қамтамасыз ету осалдау, әсіресе, Ақкөл
ауданының солтүстік шығысы және Шортанды ауданының оңтүстік бөлігі. Жер
асты суларын шаруашылықта тиімді пайдалану Қорғалжын, Красноколинка және
Атбасар, Ерейментау ауданының батыс бөлігінде жаңадан қолға алынып келеді.
Жер үсті сулары. Аудан территориясының гидро географиялық жағдайы
ерекше, ірілі-ұсақты көлдер, өзендер және уақытша су ағынды мен көзге
түседі. Гидро - географиялық тығыздығы (0,2-0,3 кмкм²). Терісаққан мен
Жабай өзендерінің үстіңгі бөліктерінің су жиыны Сілеті өзенінің оң жағалауы
және Ешім өзенінің оң жағалауының су жиыны жоғары ағынға жатады. Ешім
бассейінің орташа тығыздығы 0,1-0,2 кмкм² аралдығында, ал Нұра бассейнде
орташа тығыздық анықтау геоморфологиялық еркешеліктерге байланысты. Орталық
бөлігінің жазықтығы рельефі, шет аймақтары үстірті. Осы ерекшеліктерге
байланысты зерттеулердің қорытындысы көптеген өзендердің ағыны шеткі жақтан
орталыққа қарай. Шеті мен Өлеңді өзендерінде керісінше.
Ауданның ірі өзендері. Ешім және оның ірі тармақтары: Аршалы, Жабай,
Терісаққан, Нұра, Сілетінің тармақтары (Ақ мырза мен Кедей). Құланөтпес
өлеңі. Ірі өзендердің бірі Ешім, оның бассейінің ауданының территориясын
63% құрайды. Екінші Нұра бассейінің көп бөлігі Қарағанды ауданының
территориясында.
Барлық өзендердің бассейіндері көлдердің қазан шұңқырларында тұйықталған
немесе аудан территориясы бойынша (Нұра, Құланөтпес, Керей, Қыпшақ) аудан
шекарасы бойынша Ақмоламен Павлодар аудандары арасында (Өлеңді, Енеке) және
Сілеті. Уақытша су ағыны мен су жиынының ұзындығы және көлемі әр түрлі,
әсіресе 400 – 10 километр. Біршама ірі уақытша су ағыны соның ішінде
(Керей, Қыпшақ, Танеке) көлдерінің ұзындығы 80 – 100 километр, ал су жиыны
700 – 3500 километр². Аңғарларда уақытша су ағындарының ені 0,5 - 1,0
километр аралығында ғана өзгереді.
Уақытша су ағындарының ені кей жерлерде 2 - 3 километрге жетеді. Мұндай
аңғарлардың кеңеюіне байланысты көлтабандар яғни мамандар тұрғызады.
өзендер мен уақытша ағындардың қоректенуі көзі негізінен қар жамылғысы
арқылы. Өзендердің жылдық ағынының салмағы 9,0 пайызын құрайды, ал уақытша
су ағыны 0,7 – 100 пайызын құрайды.
Жауын - шашынмен қоректену сирек және қауіпті. Жекелеген өзендерге Жабай
(Сарқырама) Көлтон (Аршалы, Оқ сық) Сілеті ( Ақмырза , Кедей) салаларында
ішкі су мен қоректенеді. Көктемгі өзен және су көздерінен арнасынан дамуы
және ұзақтығы өзеннің ұзақтығымен, созылуына және орналасуына байланысты.
әр өзендерде 41 күннен 87 күнге дейін, ұсақ өзендер мен көлдерде 78 күннен
20 күнге дейін. Жалпы ағынының ұзақтығы ұсақ өзендерде 10 - 30 тәулік,
орташаларында 30 - 50, ірі өзендерде 230 - 250 тәулік. Өзен аңғармасын кең
көлемде тілімделген жыралар кездеседі. Участоктор бірен - сараң кездеседі,
әсіресе жыныстарда. Аңғарлардың ені (көлденеңі) ірі өзендерде (Нұра, Ешім)
өзендерінде 5 - 10км жетеді. Қатпарлардың қалыңдығы 10 - 15м. аралығында,
жекеленген бөліктерде 25 – 30 метрге дейін жетеді. Арналардың ені ірі
өзендерде 10 - нан 20 метр аралығында өзгереді. Аңғарлардың тереңдігі 3 - 6
метрден 10 – 12 метргедейін жетеді.
Көлдер. Аудан территориясында 4000 жуық көлдер бар. Олардың 92,5 пайыз
ауданы 1 километрден аспайды. 5,4 пйызының ауданы 4,1 - ден 5 километрге
дейін, ал, 1 пайызының ауданы 5,1 - ден 10 километрге дейін және 0,8
пайызының ауданы 10,1 - ден 50 км²-дей және де 0,2 пайызының ауданы және
0,8 пайызының ауданы 10,1 - ден 50 километрге дейін. Көлдердің басым
көпшілігі шығыс бөлігіне қарай орналасқан, олар Ерейментау, Ақкөл,
Астрахань, Қорғалжын аудандарының территориясында. Көлдердің жалпы санының
0,4 тұщы және аралас. Олардың 0,9 пйызының ауданы 1 километрге дейін. Тұзды
көлдердің ауданы 1 километр, - 66 пайызы кездеседі.
Көлдердің шығу тегі және түзілуіне байланысты судың тұщы және тұзды болу
мен байланыстырамыз. Бір аудан территориялардың, әр түрлі ауғынының суы, әр
түрлі болып кездеседі. Көлдердің суының тұздануы және тұщылануы көктем
кезінде жүреді, мұны судың минералдану десек артық болмайды. Қорғалжын Қожа
көл, Балықты көл, Ұлы алқар және ең ірі тұзды көлдер: Теңіз, Қыпшақ, Керей;
Ең ірі көлдердің қазаншұңқыры (Теңіз, Қорғалжын) техникалық жағдайда пайда
болған.
Ұсақ-шоқылы аудандарда көлдердің қазаншұңқырларының пайда болу,
техникалық және техникалық эрозиялы болып келеді, жазықты және ұзақ қыратты
аудандарда дефляция мен суффозиялы және суффоизомерлі процестердің
нәтижесінде. Керінен жағалаулары кең және биік болып қалыптасқан. Судың мол
көктем кезінде, жағалауларының толығымен су басып, кейінен жаздық ыстығында
кебіп қалады. Топырағы дегретацияға ұшырайды.
Табиғат суларының ауыл шаруашылығында маңызы өте зор. 324 көл негізгі
қоры болып табылады, 9 - 152 балық аулауға қолайлы және балыққа бай.
Көлдердің су айналымының белгілі тәртібі бар. Ғасырлық (негізгі) су
айналымының ұзақтығы 29 - 47 жыл, ал екілік су айналымы 6 - 8 жылды
құрайды. Көлдердің суы тартылуы және кеуіп қалуы 1937 - 40 жылдары жиі
байқалған. Ал 1950 жылдары көлдердің суы керісінше, молайды да, 1951 жылдан
1978 - 1979-ға дейін бұл процес созылады. 1986 - 87 жылдары көл
қойнауындағы судың тасу процесі жүреді. Кей-кезде максималдық жағдайға
жетеді.
Батпақты және суы мол көлдер: Ақкөл, Вишнев, Ақмола аудандарының
территориясында шоғырланған жергілікті жерлерде дәрілік мақсатта қолданады.
1989 жылы, Ақмола ауданының батпақты көлдерінің ең ірісі – Ақтамұлақ
көлінің батпағы медициналық тұрғыда зерттеліп, дәрілі, (медициналық) ем
ретінде қолданды. Бұл көлдің батпағының құрамы Украинаның Сак көлінің
батпағымен теңдес.
Жер асты сулары. Аудан территориясының жер асты сулар қорының орталық
Қазақстанның гидрогеологиялық жиындығының негіздеріне жатқызуға болады.
Орталық Қазақстанның гидрогеологиялық ерекшеліктеріне байланысты былай
топтастыруға болады. Көкшетау - Екібастұз, Теңіз - Қорғалжын және Сарысу -
Теңіз. Көкшетау - Екібастұз гидрогеологиялық ауданы территориялық солтүстік
бөлігін алып жатыр. Оған кіретін территориялар: Ерейментау, Вишнев, Сілеті,
Ақкөл, Бұланды, Шортанды, Астрахань ауданының солтүстік шығыс бөлігімен
Балкан ауданының солтүстігі және Атбасар әкімшілік аумағы.
Жер асты суларының қалыптасушыны табиғат жағдайының және геологиялық
шөгінде жыныстардың минералдардың тағы басқа жүріп жатқан әсері мол.
Аталмыш аумақ территорияларында 19 жер саты су қоймалы- кешенді түрде
белгілі.
Теңіз Қорғалжын гидрогеологиялық ауданына оңтүстік бөліктегі аймақтар
кіреді және оңтүстікте Сарысу Теңіз көтермелі мен шектеседі, біршама жер
асты сулары сирек кездеседі., не бары 6-ғана көзі белгілі.
Сарысу Теңіз гидрология ауданы бөлігіне Қорғалжын әкімшілік ауданының,
оңтүстік бөлігі кіреді. 12 жер асты су қоры белгілі. Жіңішке жолақты ені 30
- 40км, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Шекараның батысқа
қарай, яғни Торғай гидрологиялық ауданы алып жатыр. Оған Ертіс өзенінің
оңтүстік батысы кіреді. Негізінен тұрмыстық мақсатта ауыз суының рольі
ретінде қолданылады.
Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара топырақ,
қоңыр және белдеулерге байланысты.
Аумақтың солтүстік бөлігін өлі-қуаң дала ағып жатқандықтан жер бедері
ірісі-ұсақты таулы және төбелікті кедір-бұдыр болғанымен топырағы қара
топырақ. Оның ауданы 487,6 мың гектар. Олардың арасындағы ең кең таралғаны
орташа тығыздығы қара топырақ. Құрамындағы қара шіріктің көлемі 50 - 70см -
де 6 – 8 пайызын құрайды. Топырақ құрамы химиялық элементтерге де бай
кальцийдің 70 – 85 пайыз сонымен қатар фосфор, кальций, т.б.
Оңтүстік белдемдегі қара топырақтың ауданы 2556,6 мың гектар.
Ерекшеліктері карбонатты қара топырақ, қара шіріктің құрамы 45-60
сантиметр, 4 – 5 пайызын құрайды. Карбонатты болғаны мен магний, иод,
натрий т.б. элементтер менде бай. Сондықтан топырақ эрозиясына ұшырамайды.
51º - с.е. оңтүстікке қарай қара топырақты белдем ауысады. Ауданы 7340,3
мың гектар 70 пайыз , өңделген белдемдердің арасындағы топырақтық ең жақсы
болып табылады. Қарашіріктің көлемі 35 – 40 сантиметр, 3 – 4 пайызын
құрайды.
Шығысында ұсақ-шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы
біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей
жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі.
Ауданның қалған оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке
кіретіндіктен, топырақ жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың гектар.
Қара шіріктің көлемі: 30 – 40 сантиметр, 2,5 - 3,5 пайызын құрайды.
Белдемнің ең оңтүстігінің топырағы ауданы 472,2 мың гектар. Топырақ
жамылғысына климаттың әсері мол. Сондықтан, топырақ құрамы табиғи
минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар болғандықтан, зерттей келе
академик А.И. Бараев, осы салада көптеген еңбек сіңірген.
1.5 Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Ақмола облысының өсімдік түрлері сан алуан. Мұнда, негізінен 73
тұқымдасты, 830 гүлді өсімдіктер кездеседі. Аудан территориясын түгелімен
дала зонасында жатқандықтан. Обылыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара
қоныр, қоңыр, ашық қоңыртопырақ белдемері бірін-бірі алмастырады. Оның
көпшілігі жыртылған жерлер. Өсімдіктің 73 тұқымдасы, 800 - ден астам түрі
кездеседі. Негізінен, қылқан, селеу, бетеге, далалық жоңышқа, таспа шөп ,
жебіршөп, қазтабан, сәбіз шөп , жусан, т.б, өзен жайылмалар мен көл
жағалауында астық тұқымдас және әр түрлі шөп аралас шалғын, ұсақ шоқыларда
шоқ қарағай, қайың, көктерек, түрлі бұталар өседі.
Облыс табиғатына сәйкес мұнда сүтқоректілердің 55, құстың 80, бауырмен
жорғалаушылардың 8, қос мекенділердің 3, балықтың 30 түрі мекендейді.
Облыстың солтүстік ормандарында бұлан, Сібір елігі, сілеусін, ақ кіс, ақ
қоян, тиін, Еуропа кірпісі, орман құстары (құр, ақрұқ, тоқылдақ т.б.),
жыртқыш құстар (қарақұс, шаңқылдақ қыран, кезқұйрық, жаман сары, күйкентай,
жағалтай,), сауысқан, ала қарға, жау қараға, т.б. кездеседі.
Су құстарынан: қоқиқаз,қаз,үйрек, т.б., бауырымен жорғалаушылардан:
сарыбас, өрнекті қарашұар жылан, сұр жылан, секіргіш кесіртке,т.б,
мекендейді.
Суларда мөңке, оңғақ, лақа, алабұға, торта, шортан, аққайран өседі.
Қорғалжын, Ерейментау, Атбасар мемлекеттік қорықтар бар.
Қорғалжын қорығы 1968 жылы құрылған Ақмола болысында орналасқан
Қорғалжын, Теңіз көлдері кіреді.Сүт қоректілердің - 41, құстардың - 315,
балық – 14, өсімдіктің – 343 түрлері кездеседі. ЮНЕСКО-ның тізімінде ерекше
қорғалатын батпақты шөлді ландшафт ретінде енген.
Көкшетау паркі 1996 жылы құрылған Ақмола облысында орналасқан
ерекшелігі: аңдардың – 305, құстардың – 223,балықтың – 22, өсімдіктердің –
800 түрлері кездеседі.
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Егін шаруашылығының АӨК - де алатын орны
Аграрлық-өнеркәсіптік кешен – шаруашылықтың күрделі салааралық кешені.
Оның құрамына кіретін салалар әр түрлі технологиялық жұмыстар
атқаратындықтан, оларды үш сфераға бөлуге болады:
І сфера – аграрлық-өнеркәсіптік кешенге өндірістік құрал-жабдықтар
шығаратын өнеркәсіп салалары – трактор, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау
өнеркәсібі, мал және жем-шөп шаруашылығына, жеңіл және тамақ өнеркәсібіне
қажетті маманданған автокөлік шығару, құрал-жабдықтар жасау, мелиоративтік
техника, минералдық тыңайтқыш, ауыл шаруашылығы өсімдіктері, егінжай
зиянкестеріне және мал ауруларына қарсы күреске арналған әр түрлі химиялық
өнімдер, құрама жем-шөп және микробиология өнеркәсібіне керекті құрал-
жабдықтар енеді;
ІІ сфера - ауыл шаруашылығы (егін және мал шаруашылығы);
ІІІ сфера – ауыл шаруашылығы шикізатын өңдейтін өнеркәсіп салалары:
тамақ өнеркәсібі (ұн-жарма тарту, ет-сүт, балық, қалбыр, арақ-шарап,
кондитер өнеркәсіптер). Жеңілөнеркәсіп (мақта-мата, зығыр, жүн, тері және
аң терісін өңдеу, тоқыма, киім-кешек, трикотаж, теріден жасалған тауарлар,
аяқ-киім, аң терісінен жасалған киімдер т.б.) аграрлық - өнеркәсіптік
кешеннің басты звеносы – ауыл шаруашылығы, мысалы, 1990 жылы аграрлық-
өнеркәсіптік кшендегі жұмыскерлердің жартысынан астымы ауыл шаруашылығында
еңбек жасады, 75% өнімін өндірді. Мемелекеттік және кооперативтік саудада
азық-түлік және ауыл шаруашылығы шикізаты үлесі 70-77%-ға дейін жетті. 2
Кеңес үкіметі кезінде толық тхнологиялық стадиялары бар аграрлық
бірлестіктер толығымен құрылмаса да, аграрлық кешендерді екі топқа бөлуге
болады:
1. мал өнімдерін өндіру және өңдеу (ет, сүт, жүн және тері)
2. егін өнімдерін өндіру және өңдеу (дәнді, техниклық дақылдары, көкөніс,
жеміс-жидек, жем-шөп, мақта-мата, қант, май айырғыш, көкөніс пен жеміс
қалбыры, темекі, ұн-жарма, өнеркәсіптері т.б.) [15].
Егін шаруашылығы салаларының дамуы және орналасуы табиғат және
экономикалық жапғдайға тәуелді болса да, көптеген локальдік және жергілікті
ерекшеліктер ауыл шаруашылығы өнімдерін өнеркәсіптік өңдеу жүйелерінің
орналасуы, халықтың тұтыну мүмкіндігі т.б.факторлар көпсалалық аграрлық
өндірістік кешеннің құрылуына әсер етеді. Егін шаруашылығының басты өндіріс
құрал – жабдығы – жер ресурстары. Дегенмен мұнда индустриялық – техникалық
әдістерді кеңінен қолдану, экономикалық факторлардың ролі мен әсерінің
ұлғаюы, әсіресе техникалық жабдықтау (энергия және жылумен қамьамасыз ету,
прогрессивтік агротехника мен құрал – жабдықарды пайдалану, нарықтық
жүйелерді енгізу, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту) егін
шаруашылығын индустриалдық жолға көшіруге мүмкіндік жасайды. Қазақстандағы
егіндіктің алқабы соңғы 100 жылда: 1913 жылы – 4,1 млн.га; 1928 жылы –
4,2; 1953 жылы – 9,7; 1960 жылы – 28,5; 1970 жылы – 30,9; 1980 жылы – 36,4;
1990 жылы – 35,2; 1995 жылы – 25,6; 1999 жылы – 15,3; 2000 жылы – 16,2;
2003 жылы – 17,4 млн.га болды. Егістік алқабының жоғарғы шыңдау шегі 1980
жылы – 36,4 млн.га, реформалау жылдарында 1999 жылы егін алқабы 15,3 млн.га-
ға, яғни 53% - ға дейін, азайды, 1999 – 2003 жж.аралығында 11,4% - ға
ұлғайды.
Қазақстан егін шаруашылығының басты егетін дақылдарды: жаздық және
күздік бидай, күріш, арпа, тары, мақта, қант қызылшасы, күнбағыс, темекі,
картоп, көкөніс, бау – бақша және жем – шөп дақылдары. Олардың егістік
көлемі мен құрылымында 1991 – 2003 жж.аралығында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz