Адамс құқығы доктринасы құқықтық мемлекетті және ынтымақтастық
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...3
1 Әлеуметтік қамтамасыз етудің теориялық және әдістемелік
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Әлеуметтік қамтамасыз етудің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіндегі әлеуметтік сақтандырудың
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Әлеуметтік қамтамасыз ету құқықтық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамтамасыз ету мен сақтандыру
жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..24
2.1 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамтамасыз етудің қазіргі
жағдайдағы үрдісін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Әлеуметтік сақтандыру жүйесіндегі қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ..33
2.3 Әлеуметтік сақтандырудың құқтық нормативтік базасы ... ... ... ... ...41
3 Қазақстан Республикасындағы халықты қорғаудың әлеуметтік жүйесін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
3.1 Еліміздегі әлуметтік қамсыздандыруды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің келешектегі даму
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..56
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..59
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең
қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары
делінген.[1, 13]
Сондықтан еліміз жаңа әлемдегі деңгейге аяқ басқан қазіргі таңда
әлеуметтік сақтандыруды дамыту аса өзекті мәселелердің бірі ретінде алға
қойылып отыр.
Нарықтың құрамдас бөлігі ретінде әлеуметтік сақтандыруды ел алдына
қойылған үлкен міндет десек артық емес. Олай болса, әлеуметтік сақтандыру
ол туралы біліп ғана қоймай, терең зерттеулер жүргізуді талап етеді.
Сондықтан қазіргі Қазақстандық әлеуметтік сақтандыруды зерттеу, оның
негізгі артықышылықтары мен кемшіліктерін білу кез-келген заңгерлер үшін
аса маңызды болып табылады.
Әлеуметтік жұмыс туралы алғаш рет б.э.д. Вавилонда 1750 жылы кедей
адамдарға қамқорлық жасау, туыс адамдарды сүю туралы құжаттар шыққанда
айтыла бастады. Ертедегі Грецияда филантропия, яғни адамзатқа
сүйіспеншідік деген түсінік пайда болды. Филантропия сөзі екі бөлімнен
тұрады: фило (махаббат) және антропос (адамзат). Ресейде әлеуметтік
жұмыстың бір түрі 1864 жылы пайда болды, яғни реформа кезінде
қызметкерлерді сынау, көру арқылы тағайындалды. Бұл қызметкерлер үйсіз-
күйсіз, ауру, қария адамдарың, кішкентай балалардың мұктажын көруге тиіс
болатын.
Әлеуметтік қызметкерлер түрлі мамандық иелері болады: педагог-
психолог, этнолог, әлеуметтік заңгер, эколог, валеолог, әлеуметтік
аниматор, геронолог; белгілі бір топ адамдармен (мүгедектермен, аурулармен)
жұмыс жүргізетін әлеуметтік қызметкер; мекемелердегі (мектепте, өндіріс
саласында, әскери ортада) жұмыс атқаратын әлеуметтік қызметкерлер және тағы
басқалар.
Әлеуметтік жұмыстың мақсаты – бір адамға немесе отбасындағы барлық
адамдарға, әдеттегі жағдайды жасау туралы көмек көрсету. Әлеуметтік
қызметкерлер адамдарға төмендегі жағдайларды бастарынан өткерген кезеңде
керек болады.
Әлеуметтік сақтандыру қаражаттары есебінен еңбек қабілеттілігін
қалпына келтіру, сауықтыру-профилактикалық шараларды жүргізудегі денсаулық
сақтау ұйымдарының қызметі.
Жеңілдіктердің ең басты ерекшелігі белгілі материалды игіліктер және
қызмет үшін әлеуметтік сақтандыру қаражатынан жеңілдіктер алу.
Ақшалай төлемдер және жеңілдіктер экономикалық, әлеуметтік және
функционалды белгілерге бөлінеді.
Экономикалық белгідегі ақшалай төлемдерге және жеңілдіктерге адамның
қоғамдық еңбекте қатысуы және әкономикалык еңбек сипаттамасымен шектеледі:
еңбек стажын жалғастыру, еңбек ету жағдайы, оның төлеу көлемі және тағы да
басқалары.
Әлеуметтік белгідегі ақшалай төлемдерге және жеңілдіктерге белгілі
әлеуметтік әсер ету факторларды нығайту. Бұған ақшалай тұрмысы төмен
жанұяларға берілетін төлемдер және қызмет көрсетулер, қарттар мен
мүгедектер, туғаннан бері жұмысқа жарамсыз адамдарды қаржыландыру
шығыстары, олардың протездеу, оқыту және жұмысқа орналастыру, Соғыс
ардагерлеріне берілетін зейнетақы және жәрдемақы тағы да басқалары.
Төлемдер және жеңілдіктер ақшалай төлемдерге (зейнетақы және
жәрдемақы) және ақысыз немесе жеңілдетілген қызметтерге
классификацияланады.
Зейнетақы (лат.-төлем) - заңда қаралған жағдайға сәйкес, азаматтардың
белгілі жасқа толуына, мүгедектік болуына байланысты, асырайтын адамынан
айырылған жағдайда үнемі төлейтін ақша, ақшамен қамтамасыз ету .
Зейнтақылардың еңбектік және әлеуметтік зейнетақыларды айырады. Еңбектік
зейнетақы жасына, мүгедектігіне, ана сүтінен айырылғанда, еңбек сіңірген
жыл үшін тағайындалады.
Әлеуметтік зейнетақы еңбектік зейнетақыны алуға кұқығы жоқ азаматтар
жатады.
1998 жылдан бастап Солидарлы зейнетақы жүйесі жинақтаушы орнына
келді. Солидарлы зейнетақы жүйе кезінде зейнетақылар кәсіпорынның өзінің
жүмысшылары үшін зейнетақы жарналар есебінен жасалатын аударымдар арқылы
жүзеге асырылады. Бұл жүйенің қалыптасуына екі себеп бар. Біріншіден,
төлемдер аударымдары зейнетақы төлеуге арналған қаражат мқлшерінен аз болуы
мүмкін. екіншіден, республикада жүмыс істейтін түрғындардың сандарының азаю
тенденциясы, яғни азаматтардың зейнетақы алу қүқығының өсуі, ал жүмыс
істейтін жұмысшылардың саны үшін есептелінетін жарнамалар азаяды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйе кезінде әр бір азамат өзінің алдағы
зейнетақыны жеке тәртіппен іске асырады, яғни өзінің жұмыс ақысынан әр ай
сайын міндетті аударым жасау арқылы іске асады. Міндетті зейнетақы
жарнамаларын төлеу жеке тұлғалар өзінің табысынан 10 пайыз ставка
мөлшерінде зейнетақы қорына төлейді. Сондықтан зейнетақы жұмысшылар саны
үшін тәуелді болмайды. Жинақтаушы зейнетақы жүйе кейде әрбір азаматқа
әлеуметтік жеке код тағайындалған. Ол 16 саннан және латын әріптерінен,
арнайы алгоритм бойынша аты-жөнінен және туған күні негізінде есептеледі.
Әлеуметтік жеке код зейнетақылы қамту жүйесінде жеке идентификатор болып
табылады. Әлеуметтік жеке код қателерді жасаудан және зейнетақы
жарнамаларды есептеген және де зейнетақыны алу үшін керек. Зейнетақылы
төлемдер өзінің сақтандыру табиғатына ие, яғни олар адамдармен олардың
жанұяларына сақтандыру жағдайы келген кезде материалды қажеттілікпен
қамтамасыздадырады.
Зерттеу маңыздылығы: міне бүгінде біздер осы жайларға және өзге де
мәселелерге жете мән берер болсақ Қазақстанда әлеуметтік сақтандыру саласын
үнемі әрі үздіксіз жетілдіру қажеттілігін аңғару қиын емес деп білемін.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: дипломдық жұмысымызда Қазақстан
Республикасының заңдары бойынша әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен
қамтамасыз ету болып табылатын тұлғалардың құқықтық жағдайына жалпы
теориялық тұрғыдан талдау жасауға және сондай-ақ осы әлеуметтік сақтандыру
құқықтарын қорғауға байланысты қазіргі кезде тәжірибеде жиі кездесетін
өзекті теориялық және тәжірибелік мәні бар сұрақтар қарастырылады.
Осыған сәйкес көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға
қоямыз:
- әлеуметтік сақтандырудың жалпы ұғымын ашу;
- зейнетақымен қамтамасыз ету ережелеріне талдау жасау;
- зейнетақымен қамтамасыз ету тәртібі және жетілдіру жолдары
қарастыру.
Зерттеу әдістері: Мен өзімнің дипломдық жұмысымда ең алдымен
зейнетақымен қамтамасыз ету шарттарын қарастырмас бұрын әлеуметтік
саладағы тұрғындарды әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін дамыту және оларды
әлеуметтік қолдауды күшейту түсінігі мен түрлерін қарастыра келіп
әлеуметтік сақтандырудың мәселесіне теориялық және құқықтық тұрғыдан
мүмкіндігінше тереңірек қарастыруды өзіме мақсат етіп қойдым. Сондай-ақ
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету заңнамаларға
теориялық тұрғыдан сараптама жасап кеткім келеді әрі сонымен бірге
әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қалыптасуы: әлемдік және қазақстандық
тәжірибе мәселелеріне де біраз талдау жасап кетуді жөн деп шештім.
Ғылыми жаңалығы: Зейнетақымен қамтамасыз етуді әлеуметтік
сақтандырудың төңірегінде көптеген жаңалықтар мен ғылыми еңбектер жазылуда.
Солардың ішінде отандық авторлар мен шетелдік авторлардың еңбегі көптеп
кездеседі. Мысалы: Амфитеатров. П.Н., Антимонов Б.С., Флейшиц Е.А.,
Богуславский М.М., БарщевскийМ.Ю., Баллюзек Л.Ф., Гаврилов Ә.П. және т.б.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, тақырыптың
зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар мен міндеттер қойылып, зерттеу
жұмсының теориялық және әдістемелік негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде әлеуметтік қамтамасыз етудің теориялық және
әдістемелік негіздемесі, әлеуметтік қамтамасыз етудің мәні мен мазмұны,
әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіндегі әлеуметтік сақтандырудың бөлігі,
әлеуметтік қамтамасыз ету құқықтық жүйесі қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамтамасыз ету
мен сақтандыру жүйесін талдау, Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
қамтамасыз етудің қазіргі жағдайдағы үрдісін талдау, әлеуметтік сақтандыру
жүйесіндегі қазіргі жағдайы, әлеуметтік сақтандырудың құқтық нормативтік
базасына талдау жасалынады.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы халықты қорғаудың
әлеуметтік жүйесін жетілдіру, еліміздегі әлуметтік қамсыздандыруды
жетілдіру, міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің келешектегі даму
басымдықтары көрсетіледі.
1 ӘЛЕУМЕТТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1 Әлеуметтік қамтамасыз етудің мәні мен мазмұны
Қазіргі жағдайда әлеуметтік жұмыстың теориялық негіздерін жаңа
мамандық және академиялық пән ретінде бүкіл әлемдік ғылыми шеңберде
талқылау қажет болып отыр. Әлеуметтік жұмыс қазіргі өмір сүріп отырған
қоғамның құрылымы мен өзін-өзі тануы туралы мағлұматтар алуға көмектесетін
теориялық бай материал жинайды. Осы заманғы қоғамға сипаттама беру және оны
өзінше електен өткізу кеше ғана пайда болған осы ерекше мамандық пен
академиялық пәннің табиғатын тереңірек түсінуге көмектеседі.
Қоғам өмірін, оны қалыптастыратын танымдарсыз түсіну мүмкін емес. ХХІ
ғасырдың басында адамдық танымдар экономикалық және саяси шарттарға
байланысты пайда болды десек, ақымақтық болар еді. Бұл Ю.Лотманның
терминологиясы бойынша ой әлемінің, яғни дербес ой желісі, оның ішкі
байланыстары мен құраушы күштерінің өмір сүру мүмкіндігін болжайды. Осыдан
әлеуметтік мәдени кеңістігінде әлемдік теориялық бағытта талқылау өте қажет
болып отыр.
Қазіргі қоғамда, өкінішке орай, әлеуметтік қызметкерлердің кедейлікпен
күресуде олардың жетістіктерін емес, тиімсіздігін айту дағдыға айналған.
Әйтсе де, әлеуметтік жұмыстың жастығына қарамастан, бұл мамандыққа әлі жүз
жыл толмаған, әлеуметтік қызметкерлер қатары күн сайын өсіп келеді, өйткені
дүние жүзінде олардың қызметіне сұраныс та өсуде.
Бұл мамандықтың кейбір сипаттамасы бар: бір жағынан, оның тұрақтылығы
мен қажеттілігін анықтаса, екінші жағынан, ішкі қайшылық туғызады, бұны
бұқаралық сана-сезімнің екі жақтылығымен түсіндіруге болады.
Күнделікті сана-сезім әлеуметтік жұмысты көбіне шындыққа жатпайтын
танымдармен байланыстырады. Кей кезде әлеуметтік жұмыс тамыры орта ғасырға
жайылған қазіргі таңдағы діни қайрымдылық шараларының бір түрі деген пікір
айтылып жүр. Шындығына келсек, қайрымдылық шаралары мен әлеуметтік жұмыс
тек қана альтуристік көзқарас біріктіреді. Ал басқа негізгі параметрлері
бойынша, мақсаты, әдісі және құрылымы қызметкер-орындаушыларды айрықша
дайындауға түбегейлі ерекшелінеді.
Әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі деңгейі.Қазақстан Республика-
сының барлық азаматтары әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда, еңбек
өтілі мен жалақысына қарамастан,төмендегідей негізгі әлеуметтік жәрдемақы
ларды алу құқығына ие болады:
- қартаюына қарай мемлекеттік негізгізейнетақы төлемдері;
- мүгедектігі бойынша мемлекеттік негізгі жәрдемақы;
- асыраушысынан айрылуы бойынша мемлекеттік негізгі жәрдемақы;
- жерлеуге берілетін мемлекеттік жәрдемақы.
Адам басына шаққандағы табысы кедейшілік деңгейінен де төмен, аз
қамтылған азаматтар үшін атаулы әлеуметтік көмек көрсету жүйесі енгізілген
Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкметінің 2004 жылғы 30 қарашада ғы №1241 Қаулысының
негізгі мақсаты мемлекет, жұмыс беруші және қызметкер арасындағы
жауапкершілікті бөлу болып табылатын қаржылық тұрақтылық, эканомикалық
тиімді, әлеуметтік әділ қамсыздандырудың үш деңгейлі жүйесін құру болып
табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтарына әлеуметтік тәуекел туған
жағдайда аталған бағдарламаға сәйкес мынадай әлеуметтік қорғау кепіл болды:
Бірінші денгей (негізгі) – бұл мүгедектігі немесе асыраушысынан
айрылуы бойынша мемлекеттік бюджеттен берілетін мемлекеттік әлеуметтік
жәрдем ақылар, алжұмысынан айрылған жағдайда жұмысқа орналасу, кәсіптік
қайта даярлау және қоғамдық жұмыс беру жергілікті бюджет есебінен болады.
Бұл халықтың осал жіктерінің барлық санатына еңбек еткен жылдарына
қарамастан,бірдей әлеуметтік қатер жағдайында, деңгейі бойынша ең төменгі
төлемдер алуға тең құқықтарын іске асыруды қамтамасыз етеді. [2, 18]
Екінші деңгей (міндетті) – жұмыс істейтін (жұмыс істеген) адамдарды
міндетті әлеуметтік сақтандыру есебінен жүзеге асырылатын әлеуметтік
төлемдер. Жұмыс берушілердің және қызметкерлердің міндетті сақтандыру
жарналары әлеуметтік сақтандыру төлемдерінің көзі болып табылады. Бұл
жағдайда әлеуметтік қамсыздандыру деңгейі әр адамның сақтандыру жүйесіне
қатысуының ұзақтығы мен мөлшеріне байланысты;
Үшінші деңгей (қосымша) – әлеуметтік төлемдердің ерікті аударымдар
есебінен жүзеге асырылуын пайымдайды. Бұл жағдайда аударымдар жеке,
жинақтаушы, ерікті немесе кәсіптік болып табылады.
2006 жылдын 1қаңтарында мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алатындрдың
саны 637 мың адамды құрады, оның ішінде еңбек ету қабілетінен айрылғандар
402,6 мың адам, асыраушысынан айрылғандар 234,4 мың адам.
2005 жылы мүгедектігі бойынша алатын жәрдемақының орташа мөлшері 6902
тенге асыраушысынан айрылғандар 6631тенге 2004жылмен салыстыр ғанда 52%
және 22% артық. Мүгедектігі бойынша алатын жәрдемақының орташа мөлшері,
күнкөріспен салыстырғанда 14,8% артық, ал асыраушысынан айрылғандардікі
10,3% 2005 жылы орташа номиналдық айлыққа келетін әлеуметтік
қамсыздандырудың негізгі ауыстыру ставкасы 21,3% құрады, ол 2004 жылмен
салыстырғанда 3,7% артық.Сонымен қатар орташа номиналдық айлыққа келетін
мүгедектігі бойынша алынатын жәрдемақының ауыстыру ставкасы 21,7%
асыраушысынан айрылған жағдайда берілетін жәрдемақының ауыстыру ставкасы
20,8% құрады. 2006 жылдан бастап әлеуметтік қамсыздандырудың үш денгейлі
жүйесін енгізуге байлынысты әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі ауыстыру
деңгейі төмендей астайды және 2010 жылы 15,7%, ал 2015 жылы 12% құрайды.
[3, 43]
Халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесінің, брінші денгейі
мемлекеттік арнайы жәрдемақы жүйесінен кейін, Қазақстан Реаспубли- касының
міндетті әлеуметтік сқтандыру жүйесі екінші деңгей болып табылады.
№1 – кесте. Әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі деңгейінің
көрсеткіштері
Көрсеткіштердің атаулары 2004 2005 2006
Жәрдемақы алушылардың саны, 786,4 790,4 637,0
оның ішінде, барлығы мың адам
Мүгедектігі бойынша, мың адам 391,3 396,7 402,6
Асыраушысынан айрылуы бойынша,379,6 378,7 234,4
мың адам
Жәрдемақының орташа 4394 4602 6631
мөлшері,теңге
Мүгедектігі бойынша төленетін 4178 4379 6902
жәрдемақының орташа
мөлшері,теңге
Асыраушысынан айрылуы бойынша 4850 5077 6631
төленетін жәрдем ақынын орташа
мөлшері, теңге
Асыраушысынан айрылуына 34809 36998 51467
байланысты жәрдемақының орташа
мөлшерінің күнкөріске қатынасы
%
Мүгедектігі бойынша жәрдем 83,2 83,5 114,8
ақының орташа мөлшерінің
күнделікті күнкеріске
қатынысы%
Жас шамасы бойынша әлеуметтік 99,3 99,9 110,3
жәрдемақыны есептемегендегі
негізгі әлеуметтік
қамсыздандыру
шығындары,млн.теңге
Дерек көзі: Статистикалық жинақ 2008 ж.
2005 жылы әлеуметтік қамсыздандыру негзі бойынша, жас шамасында
төленетінт әлеуметтік жәрдемақыны есепке алмағанда,мемлекеттік шығын 51467
млн.теңге, ол БІӨ 0,7% құрады.
Көптеген мемлекеттер әлеуметтік сақтандырудың маңызды екенін оның
қоғамдық процестерге әсер ететінін ескере отырып, халықты әлеуметтік
қорғауға сенімді түрде қамтамасыз ететін және біріңғай қор қаржыларын
шоғырландыруға мүмкіндік беретін міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін
құрады.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру жұмыс істейтін азаматтарды
материалдық және әлеуметтік жағдайларда мүмкін болатын өзгерістерден
сақтайтын, халықты мемлекеттік әлуметтік қорғау жүйесінің бір бөлігі болып
табылады.
Әлеуметтік сақтандырудың теориялық және институционалдық негізінің
қалыптасуына құқтық мемлекет пен азаматтық қоғамның, табиғи құқық пен
әлеуметтік әділеттіліктің, ынтымақ пен субсидияның құқықтық және әлеуметтік
филасофиялық доктриналары, әлеуметтік қорғау аймағында халхаралық
маманданған ұйымдардың көзқарасы, сонымен қатар сақтандыру доктринасын
тарату және зиянның орнын толтыру елеулі әсерін тигізді.
Барлық адамзаттардың заң алдында тең болу идеясы –бұл құқықтық туралы
ілімді адамдандыратын жалпы идея.Құқықтық мемлекет доктринасы әлеуметтік
сақтандыру институтының дамуына күщті әсер етті. Ол мемлекеттің, негізгі
әләуметтік субъектілердің және жұмыспен қамтылған халықтың әлеуметтік
қорғауын қамсыздандыру бойынша олардың кәсіпкерлік топтарының
ұйымдастырушылық, құқықтық және эканомикалық мәселелерін шешудегі рөлін
анықтауға және осыған байланысты бірқатар мәселелерді қойып оларды шешуге
көмектеседі. Халқаралық нормалары бойынша мемлекет заңнамалық актілерді
қабылдаудан басқа, әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін басқару жауапкершілігін
өз мойнына алады. [4, 39]
Мемлекеттен тәуелсіз және мемлекетпен бірге “өмір сүретін ” жеке
тұлғалардың сан қимыл мүдделерін сипаттайтын формалардағы әр түрлі
әлеуметтік топтардан, қозғалыстадан, бірлестіктерден құралған қоғамның
ерекше сферасы азаматтық қоғам мағынасын береді.
Азаматтық қоғам мүгедектердің қажеттіліктерін іске асыру барысында
жалпы мүдделерін қоғам қызығушылықтарына біріктіру және әлеуметтік
қорғаудың салиқалы формасын қолдануға арналған.
Азаматтық қоғамның дәстүрлі қоғамнан және тоталитарлық мемлекеттен
негізгі айырмашылығы әрбір адам қандай топқа және бірлестікке қандай
мақсатпен кіретінін өзі шешетіндігінде.
Азаматтық қоғаның құрылымы (отбасы, кооперациялар, ассоциациялар,
шаруашылық, әлеуметтік, кәсіпкерлік және мәдени бірлестіктер) қоғамның
барлық топтарының қажеттіліктеріне жауап береді, әділ әлеуметтік нормалар
негізінде қабылданған қоғамдық өндірісте әлеуметтік аяқ сенсус табуға
қатысты әлеуметтік күрделі мәселелерді тез шешуге қабілетті. Сонымен
құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам бұл бір тірі ағзаның екі бөлігі
сияқты, олардың әрқайсысы бірін бірі қажет етеді және адамдардың бөлінбес
құқығын іске асыру үшін қызмает етуге арналған.
Нағыз азаматтық қоғам әлеуметтік саясат саласындағы мемлекеттік
манаполияны бұзады. Әлеуметтік сақтандыру, денсаулық сақтау, еңбекті қорғау
саласындағы көптеген комерциялық емес ұйымдар, дамыған мемлекеттерде жалғыз
басты және кәрі адамдарға әлеуметтік көмек көрсетіп, оларды мемлекеттік
құрылымының шектен тыс регламентациясынан қорғайды. [5, 34]
Халықты әлеуметтік қорғаудың ұлттық жүйесінің тиімділігі жеке тұлға,
қоғам мен мемлекет және субекттің әрқайсысында, сонымен қатар жиынтығында
атқаратын рөлінің жоғарылауымен байланысы.
Табиғи құқық және әлеуметтік әділеттік доктринасының теориялық ережесі
негізінде адамды қорғау қажеттілігі және әлеуметтік әділдік, теңдік және
еркіндіктің заңнамалық кепілдігінің бастамасында халықтың өмір сүру
жағдайын жақсартуға көмек көрсетуінде.
Табиғи құқық доктринасы Аристотель сияқты апологеттердің, гректік
стоиктердің, Цицерон, римдік стоиктер және орта ғасырлық схоластардың
табиғи заңдар филасофиясының бай дәстүріне негізделген.
Жақынына және отанына деген сүйіспеншілігі, оларға қызмет ету
қайрымдылық жасауды адам өзінің борышы ретінде санауы табиғи түрде
қалыптасқан, деп санаған Цицерон.
Римдік стоиктардың оқытуы бойынша, табиғатта барлық адамдар тең. Марк
Авелий “өзінің ойын, сөзін айтуға тең құқық заңы барлығына бірдей” деп
айтылатын саясаттың орындалуын мақұлдаған.
Табиғи құқық және мәңгі тәңірлік құқық арасында кең көлемдегі
әлеуметтік мәселелерді қарастырытын адамзаттық немесе позетивтік құқық орын
алған. Сонымен Фома Аквинскиидің айтуы бойынша табиғи заң жалпыға бірдей
және әрбір қоғамда болады. Табиғи заңға сәйкес әрбір адам туғаннан өмір
сүруге, бостандыққа, жеке басының қауіпсіздігіне ие болуға құқығы бар және
одан оларды тартып алуға, тыйым салуға ешкімнің, қоғамның, мемлекеттің де
құқығы жоқ. Табиғи құқықтар пастулаттарының негізінде жеке тұлғаны қорғау
функциясы, “адамның құқықтық шеңберін ” адамның заң құқығын және екіндігін
қорғау, сонымен қатар оның өзіне тиісті субъективті құқықтарына ешкімнің
(оның ішінде мемлекетке) құқтық шектеу қоймауы, адам өміріне шектен тыс
араласпауы қарастырылған.
Табиғи құқықтан бастау алатын Әлеуметтің әділеттік доктринасы,
мүгедектік және оның рөлі, қоғам өміріндегі әлеуметтік топтар мен
әлеуметтік жағдайлардың, олардың құқықштары мен міндеттерінің, еңбек және
сыйақы арасындағы оптималды сәйкестікті тауып, адамдар арасындағы
гармониялық қарым қатынасты ұйымдастырылып, адамгершілік критерийлеріне
сүйенеді. Бұл қатынастар арасындағы сәйкессіздік деп бағаланады. [6, 15]
Белгілі американдық авторлардың ‘Эканомикс’ атты оқулығында К.Макаяк
ел және С.Брю “кейбір адамдар байлыққа шоиылып жүргенде , басқа бір
адамдар, әлеуметтік топтар шектен тыс кедейлікте болмайды” яғни , осыдан
әлеуметтік әділеттік құралады деп санайды. Батыстық әлеуметті зерттеушілер
әлеуметтік әділеттікті, азаматтарды материялдық қамсыздандыру қаупінен
әлеуметтік қорғау және олардың табыстарын теңестіру қажеттігін қарастырады.
Сонымен, әлуметтік әділ болу теңестіру позициясын ұстанбайды деп атаймы,
бірақ адамның қабілетінің дамуы және оның жақсы өмір сүруі үшін қоғамдағы
әлеуметтік топтардың барлығына бірдей мүмкіншіліктің болуына кепіл болады
және оны қамтамасыз етуді де қарастырады.
Әлеуметтік өмір құрудағы адамзаттың тәжірибесінде адамдардың (бұрын
болған және қазіргі уақытта сарқыны бар) қорлану, құқықсыздық,күш көрсету,
еріксіз жұмыс істеткізуді басынан кешіруі, яғни адамдардың (кедейлік,
аштық, басқа да тирандық формаларында) мұндай қатыгез жағдайларда өмір
керектігі табиғи құқық доктринасының құрылуына әкеледі.
Әлеуметтік қорғау позимциясы адамзаттың өзіне лайықты жағдайда өмір
сүруін қамтамасыз ететін азаматтық қоғам құрылымы мен мемлекеттің қорғау
қызметтерін іске асыру болып табылады.Алдымызға қойып отырған мақсатымыз
“жерде жұмақ орнату” емес, адам өмір сүру жағдайын жақсарту үшін тирания
және күш көрсетуге бармай, мемлекеттің ресурстары және құрылымына,
мүмкіншілігіне қарай адамның өмір сүруіне қажетті материалдық және
әлеуметтік жағдайларды қамтамасыз ету. [7, 108]
Еркіндік, теңдік және меншік құқықтарының тағайындалуы бірігіп еңбек
еткендердің өздерінің еңбектерінің өнімдеріне еге болу құғына әкеледі,
олардың орындалуы өз алдына реттеліп, әлеуметтік қамсыздандырудың құқықтық
формасы - әлеуметтік сақтандырылуы керек Кейінен бұл базалық әлеуметтік
құқық позитивтік және публикалық көрінісін тауып, біріншіден заңды түрде
негізделіп және бекітіліп конституцициялық құқығын алды, яғни қартайған
шағында мүгедектігі, асырыушысынан айрылғанда материалдық қамтамасыз
етілмейтін әлеуметтік тәуекел туған жағдайда өздерін нақты масштабта қорғай
алатын құқыққа ие болады.
Әлуметтік қамтамасыз ету құқығы әләуметтік сақтандырудың құқықтық
формакларының бірі еркіндік алу, теңдік және меншік құқықтарынан туындап
отыр. Яғни ұжым болып, жұмыла атқарған еңғбектің жемісіне өздері ие болу
құқығын іске асырып оны реттейді.
Келтірілген зиянның орнын толтыру және бөлу теориясының авторы, неміс
ғалымы Адольф Вагнер әлі болмаған, бірақ адамның жеке басына қуіп төнген
жағдайда қажетті қаржы құралдарын жинайтын және оны бөлетін сақөтандыру
мекемесінің ұйымдастыруының көмегімен жеке тұлғаның мүлкіне күтпеген
жағдайлардың әсерінен туындаған шығындарын азайтуды сақтандырудың мақсаты
деп таниды.
Әлеуметтік тәуекелге толығымен сәйкес келетін, принципиялды кезеңдерге
:
- күтпеген жағдайларда болған оқиға адамның денсаулығына, еңбек ету
қабілетіне және өміріне жағымсыз есер етеді. Сақтандыру қоры бірте –бірте
көрінетін осы жағымсыз әсерлермен көрсетуге шақырады;
- сақтандыру мекемесін ұйымдастыру қажеттігі - әлеуметтік тәуекел
жұмыс берушілер мен қызметкерлер бірігуін ғана емес, сонымен қатар ешенді
мәселерді шешетін маманданған атқарушы ұйымның болуын, өтемақы, медецина
және оңалту шараларын төлеу үшін қаржы ресурстарын жинақтау мен бөлуді
талап етеді;
- әлуметтік қауіптердің әртүрлі келетініне байланысты және оларды
маманданған медецина және оңалту қызметі ұйымының сипана қарай жіктелуін
талап етеді, сонымен қатар сақтандырушының сақтандыру қаржысын әділ бөлуіне
байланысты бірдей қауп төнетін азаиаттардың жағдайларын топтау өте маңызды
екеніне көңіл аудару қажет. [8, 25]
Көмек беру доктринасы (латынша-субсидиюм субсидия, көмек,көмек беру)
немесе оны тағыда, оптималды жәрдем беру деп те атайды, ол адмның табиғи
доктринасы және құқықтық мемлекетпен тығыз байланысты. Ол мемлекеттік билік
органдары мен азаматтық қоғамның құрылымы арасындағы биліктің өкілеттігі
мен құзіретін бөлуді қарастырады.Осы доктринаның пайда болу көзі мен
құрылуы мемлекетпен азаматтық қоғамның өзара қатынасының теориялық негізін
жасаған эпископ Майнц Кеттермен байланыстырады. Кеттердің көзқарасы бойынша
“әрбір жеке тұлғаның өзінің іске асыра алатын құқығын орындауға мүмкіндігі
болуы керек. Менім ойымша мемлекет машина емес, ол тірі мүшелері бар тірі
ағза, оның әрбір мүшесінің өзіндік құқығы, өзіндік атқаратын фукциясы бар,
олардың әрқайсысы өз өмірін өзі жасайды. Ондай мүшелерге: тұлға, отбасы,
қоғам және т.б жатады. Әрбір мүше өзінің саласында еркін еңбек етіп, өмірде
өзінің орнын тауып және өзі-өзіне басқару құқықтарын пайдаланады. Осы
ағзаның яғни мемлекеттің әрбірмүшесі алдына қойған мақсатына өзі джете
алмайды және өзіне төнген қауіпті өз бетімен шеше алмайды, бұл мәселелерді
өзінен жоғары тұрған, мемлекет ғана араласып оның пайдасына шешуге
көмектеседі” субсидиарлық қатынастың құрылуы механизімі билікті
өкілеттігінің децентрализациясында және жеке субъектілердің арасында
жаууапкершіліктерді, қызметтерді, құзіретті таратуға негізделген,
Мемлекеттік бимліктің негзгі мақсаты қызметі, қоғамдық өмір әрекеттерін
кординациалау, ал оның бақылаушы қызметі негізгі емес, қосымша рөлді
атқарады. Кейбір кәсіпкерлік топтар немесе Субсидиарлық доктрина шегінде:
- тұлғаныңжеке өміріне қоғам мен мемлекеттің араласу шегі қандай?
қоғамдық құрылымдар, отбасы және тұлға қатынасты мемлекеттік
қамқоалықтың оптималдыкөлемі қандай?
-өз өмірін қамсыздандыру функцияларын және қойылған мәселелерді
өздігімен орындау мүмкіншілігіне қатысты, тұлғаның және қоғам құрылымдық
өзіндік жауапкершілік құқықтарымен қамсыздандыру механизмдері қандай? –
сұрақтарына жауап беруге мүмкіншілдік беретін, қоғамға оптималды қолдау
көрсетуді ұйымдастыруға қатысты өзара байланысқан бірнеше мәселелер
қойылып, шешіледі. [9, 39]
1.2 Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіндегі әлеуметтік сақтандырудың
бөлігі.
Дамыған елдердің тәжірибелері көрсеткендей жақсы жолға қойылған
әлеуметтік қорғаудың болуы сол елдің еңбек ресурстарын кеңейтіп бекітеді,
сонымен қатар елдің қоғамдағы саяси және әлеуметтік тұрақтылығына өз әсерін
тигізеді.
Әлеуметтік қорғау – қоршаған ортаның адам өміріне зиянды әсер етуіне
кедергі жасайтын, халықтың әлеуметтік өмірінің жақсаруын қамтамасыз ететін
және және қоғам мүшелеріне бірдей жағдай жасайтын әлеуметтік–эканомикалық,
моральді-психологиялық құралдар мен іс-шаралардың заңнамалық жүйесі.
Адамдарға әлеуметтік көмек көрсету, яғни әлеуметтік мұқтаждықтарын
қанағаттандыру сонау адамзат дамуының алғашқы дәуірлерінде салт-дәстүр,
әдет-ғұрыпқа негізделе отырып жүргізілген.Бұл олардың табиғаттың туғызған
қолайсыздқтары мен қиындықтарына төзуге,әлеуметтік ортаға бейімделуге,
отбасы мәдениетінің сабақтастығын сақтап қалуға көмегін тигізген. Өзара
көмек көрсету қай кезде болсын және қиын-қыстау кезде қлқабыс ету
адамдардың бірлесіп өмір сүруінің табиғи атрибуты болған. [10, 53]
Өркениетіміздің, текникалық прогресстің және медениеттің дамуымен,
отбасылық туысқандық және қоғамдық байланыстардың ыдырауына байланысты
мемлекет адамды әлеуметтік жағынан қорғауды өз мойнына алды. Нарықтық
эканомиканың қалыптасуы мен дамуы, халықты нарықтық қатынастың жағымсыз
әсерлерінен қорғайтын, әлеуметтік сақтандыру жүйесінің жеке саласы болып
бөлінуіне әкеледі.
Әлеуметтік сақтандыру, тек сақтандырылған тұлғаларды әлеуметтік
тұрғыдан қамтамасыз етеді. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі-міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылардың арасындағы қарым-қатынасты
реттейтін, мемлекет тағайындайтын және кепілдендіретін нормалармен ережелер
жиынтығы.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің әртүрлі эканомикалық секторлармен,
мемлекеттік қызметпен және қоғамның жағдайымен байланысты екенін айқын
көрінеді. [11, 19]
Демографиялық, эканомикалық және саяси жағдайлардың даму тенденциясы
мемлекеттегі әлеуметтік сақтандыру жүйесіне әсер етеді.
Демографиялық жағдайға қатысты тенденцияға тоқталсақ, бұл мәселе өткен
ғасырдың 50-60 жылдарында жер шарындағы халықтың саны шарықтап арта
бастаған кезде өзіне көңіл аударта бастады. 70- жылдрдың ортасында Біріккен
Ұлттар Ұйымы сарапшыларының жасаған болжамы бойынша 2050 жылы әлемдегі
халықтыңи саны 11 миллярдтан асуы керек еді. Қазіргі таңда бұл жағдай біраз
өзгерген, біздің планатамыздағы халықтың саны тұрақтанады деп боладамуда.
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша жер бетіндегі жалпы халық саны 2004 жылы 6,9
млрд. құрады, ал 2050 жылы ол 70-жылдары боладамығандай 11 млрд. дейін
емес, 8,9 млрд. дейін өседі деп күтілуде. Еурапа және Солтүстік Америкада
бір мезгілде эканомикалық белсенді халықтың азаюы тенденсиясы байқалды.
БҰҰ халықтың орналасу қорының мәліметтері бойынша халықтың жас
ерекшелігіе көңіл бөлсек, 2000 және 2050 жылдары 65 жастағы және одан
жоғары жастағы адамдар саны жер шарының көптеген аймақтарында екі есеге
артады.
Жер бетіндегі жастардың көпшілігінің (15-24 жастағылар) жұмыссыздар
қатарында болуы жағдайды күрделендіреді. БҰҰ мәліметтері бойынша дамыған
елдердің өзінде 2003 жылы жалпы жұмыссыздардың саны 26,2 % құраған.
Халықтың демографиялық өсуі белгілі бір уақыт бойы халықтың тұрмыс
жағдайы мен стандарттарының жоғарылауына кедергі ретінде қарастырылады.
Мұндай көзқарас осы ғасырдың басында өзгерді. Қоғам мен мемлекеттің қызмет
етуі мен дамуы үшін халықтың ұдайы өсуіне жағдай жасалу қажет. [12, 24]
Баласы бар отбасыларға әлеуметтік көмек көрсетудің тиімді жүйесінің
болмауы, елдегі туудың төмендеуіне, ал төменгі дәрежеде зейнетақымен
қамсыздандыру зейнеткерлердің тұрмыстық заттарды қолдануының күрт
қысқаруына және егде жастағы адамдардың өлімінің көбеюіне әкеледі.
№1- сызба. Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің эканомика секторы және
мемлекетімен байланысты
Бұл әлеуметтік сақтандыру құралының арсеналында және механизімінде
тұлғалық деңгейде өзара қарым-қатынастың әлеуметтік коммуникацияның
қарапайым және түсінікті формасының (жұмыскер, жұмыс беруші, сақтандыру
ұйымы) болуымен байланысты, ол адамды нарықтық эканомиканың қауптерінен
қорғайды және оны шаруашылық өмір жағдайына үйретеді.
Әлеуметтік сақтандырудың бұл сапасы өзіндік идентификация жолын
жеткілікті түрде жылдам өтуге мүмкіндік береді, сонымен қатар жалдамалы
жұмыскерлердің әлеуметтік және эканомикалық мүдделерін сипаттап және
қабылдауға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік сақтандыру мәдениетін үйрену және дамыту шаралары жоғары
денгейдегі жетестіктерге (өзіндік жауапкершілікке және ынтымақтастық өзара
көмекке) жетуду: материалдық қажеттілік қысымының төмендеуі, еңбек өмірінің
сапасын жоғарылату, ескішіл еңбек өмірін шығармашылық және оның әлеуметтік
қорғалған формаларын трансформациялау.
Адамс құқығы доктринасы құқықтық мемлекетті және ынтымақтастық
Халқаралық Еңбек Ұйымының (ХЕҰ) әлеуметтік қамсыздандыру концепциясында
қолданылуын тапты және дами бастады.ХЕҰ өзінің базалық құжаттарында-
жарғы,декларациялар, аяқ венциялар, ұсыныстарында әлеуметтік қорғаудың
ұлттық жүйесінің ұйымдастырылуы бойынша құрылған жүйесін дамытты. [13, 52]
Олардың қатарына: әлеуметтік қорғаудың принциптері мен мақсаттарын
анықтау; мемлекет және әлеуметтік субъектілердің рөлдік функциялары;
әлеуметтік кепілдіктің деңгейлерін анықтау; ұйымдастырушылық, қаржылық және
құқықтық механизмдері кіреді.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің сапалық көрсеткіші елеулі дәрежеде
эканомиканың даму деңгеиі мен анықталады, ал тұлғалар арасындағы
ынтымақтастық дәрежесі, мемлекеттік институттардың қатысуы мен және олардың
ықпал ету деңгейі таңдалған әлеуметтік эканомикалық модельмен тығыз
байланысты.
Халқаралық тәжірибелер сараптамасының негізінде мынадай қорытынды
жасауға болады, яғни әлеуметтік қорғаудың тиімді және кешенді жүйелеріне
нігізгі элементтер кіреді:
- мемлекеттік жәрдемақылар ;
- міндетті әлеуметтік сақтандыру ;
- жинақталатын зейнетақымен қамсыздандыру;
- әлеуметтік көмек.
Мемлекетік жәрдемақы әлеуметтік қорғайтын жағдай туған кезде барлық
азаматтарды белгілі бір деңгейде төлеммен қамтамасыз етуге арналған.
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесі нарық шарттарына сәйкес болуы керек,
сонымен қатар тұрақты төленетін қызметтермен, жұмыстармен халықтың барлығын
қамтамасыз етуі қажет. [14, 23]
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесі міндетті және ерікті сақтандырудан
құралады және адамдарды олардың өмірінде кездесетін қатерлерден халықты
әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етеді.
1.3 Әлеуметтік қамтамасыз ету құқықтық жүйесі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы – адамның негізгі әлеуметтік экономи-
калық құқықтарының бірі. Бұл құқық 1948 жылғы Адам құқықтарының жалпы
декларациясының 26-бабында, 1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік мәдени
құқықтар туралы халықаралық пактінің 11-бабында және өзге де халықаралық
актілерде бекітілген.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы Қазақстан Республикасы
Конститутциясының 28-бабында бекітілген, бапқа сәйкес: Қазақстан
Республикасының азаматы жасына келген, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен
зейнетақының мөлшеріне, әлеуметтік қамсыз етуге кепілдік беріледі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы, кез келген құқық саласы сияқты, өзін
құрайтын белгілі бір заңдылықтарға және элементерге негізделген өз жүйесіне
ие.
Әлеметтік қамтамасыз ету құқығы,- қоғамдық қатынастардың белгілі бір
тобын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Бұл құқықтық нормалар өзара
бір байланыста болады және түрлі институттарды құрайды. Сол себепті,
әлуметтік қамтамасыз ету құқықтық жүйесі- бұл белгі бір ғылыми негізделген
кезектілікте орналасқан, объективті түрде өзара байланыста болатын құқықтық
институттар мен нормалар жиынтығы. Бұл жүйенің элементері: құқық нормасы,
институтшілік құрылым,институт, кешенді институт.
Құқықтық нормалары жүйенің бастапқы құрамдас бөліктері болып табылады,
өзіндік шікі құрылымдарға ие және мынандай үш элементтерден тұрады:
гипотеза, диспозиция және санкция.Гипотеза осы норманың қандай кездерде
әрекет ететінін білдіретін жағдайлардың тізімінен тұрады. Диспозиция жүріс-
тұрыс мәні мен мазмұнын көрсетеді. Санкция осы құқықтық норманың талаптарын
орындау(немесе орындамау) кезіндегі қолайлы немесе қолайыз салдарды
көрсетеді. [15, 32]
Құқық нормалары пәндік белгісі бойынша бірігеді және институттарды,
институтшілік құрылымдарды және кешенді институттарды құрайды.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқықтарының негізгі институттары болып
мыналар табылады: еңбек стажы, зейнетақылар,жәрдемақылар, жеңілдіктер,
өтемақылар, әлеуметтік қызмет көрсету. Аталған институттар құқықтық
нормалардың аса ірі бірлесулері болып табылады және өз кезегінде, әлдеқайда
ұсақ құрылымдық бірліктетерге –институтшілік құрылымдарға бөлінеді.
Сонымен, әлеуметтік қамтамасыз ету құқығының қайнар көздері ретінде
мемлекеттің құзіретті органдарының зейнетақы және өзге де қоғамдық
қатынастарды реттеу саласындағы құқық шығармашылық қызметінің нәтижелерін
түсінуге болады. Басқаша айтсақ, әлеуметтік қамсыздандыру құқығының қайнар
көздері - бұл әлеуметтік қамтамасызетуді реттейтін нормативтік құқықтық
актілер.
Әлеуметтік қамтамасызету құқығының қайнар көздері осы саланың
нормаларынан тұрады, оларды осы нормаларды қолдану актісімен шатастыруға
болмайды. Мысалы: ҚР “Зейнетақымен қамтамасызету туралы” заңы еңбекке
жарамсыз азаматтарды зейнетақылармен немесе жәрдемақылармен қамтамасыз ету
туралы нормалардан тұратын құқықтық қайнар көзі болып табылады, ал ұйым
басшысының қызметкерді зейнетке шығуына байланысты жұмыстан босату туралы
бұйрығы құқық қолдану актісі болып табылады. [16, 31]
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқтық қайнар көздері
- Еңбек заңнамасы саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерге
ҚР Конституциясы, конститциялық заңдар, еңбек туралы жекелеген заңдар,
Қазақстан Республикасы Призидентінің нормативтік құқықтық жарлықтары, ҚР
Үкметінің, Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы соттың қаулылары,
министірліктердің және өзгеде орталық мемлекеттік органдардың нормативтік
қаулылары, маслихаттар мен әкімдердің еңбекті ұйымдастырудың жергілікті
мәселелері жөніндегі нормативтік шешімдері жатады.
- Қазақстандық құқықтың, соның ішінде, еңбек құқығының қайнар
көздерінің арасында ерекше орынды Қазақстан Республикасының Конституциясы
иеленген. Конституцияның ең жоғарғы заңды күші бар және Республиканың бүкіл
аумағында ол тікелей қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданатын
заңдар мен өзге де құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы келмеуі тиіс.
- Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы саясаты адамның жақсы
өмірі мен еркін дамуын қамтамасыз ететін жағдайлар жасауға бағытталған
саясатқа ие әлеуметтік мемлекет болып табылады.
- Қазақстан Республикасында адамдардың еңбегі мен денсаулығы
қорғалады, отбасын, балаларды және аналарды, мүгедектерді және қарт
адамдарды мемлекеттік қолдау қамтамасз етіледі, әлуметтік қамсыздандыру
жүйесі дамып жатыр, мемлекеттік зейнетақылар және әлеуметтік қорғаудың өзге
де кепілдіктері белгіленеді. Соған қоса, азаматтардың әлеуметтік
қамтамсызету саласындағы құқықтары ҚР Конституциясының жекелеген
баптарында белгіленген. [17, 24]
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының қайнар көздерінің түрелрі
Нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды болып бөлінеді.
1) Еңбек заңнамасы саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерге
Қ.Р. Конституциясы, конституциялық заңдар, еңбек туралы жекелеген заңдар,
Қазақстан Республикасы Перзидентінің нормативтік құқықтық жарлықтары, ҚР
Үкіметінің, Конститутциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соттың қаулылары,
министрліктердің және өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік
қаулылары, маслихаттар мен әкімдердің еңбекті ұйымдастырудың жергілікті
мәселелері жөніндегі нормативтік шешімдер жатады.
2) Еңбек заңнамасы саласындағы туынды нормативтік құқықтық актілер
әртүрлі ережелер, нұсқаулар, ұсыныстар және т.б. жатады. Туынды актілер
негізгі нормативтік құқықтық актілердің негізіне қабылданады және олармен
бірге біртұтас жүйені құрайды.
ҚР 1998 жылғы 24 наурызындағы №213 Нормативтік құқықтық актілер
туралы заңының 4-бабына сәйкес, Конституцияны қоспағанда, өзге де
нормативтік - құқықтық актілердің заң күшінің арақатынасы мынадай төмен -
дегідей, беретін деңгейлерге сәйкес болады:
- Қазақстандық құқықтың, соның ішінде, еңбек құқығының қайнар
көздерінің арасында ерекше орынды ҚР Конституциясы иеленген. Конституцияның
ең жоғары заңдық кұші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол ол тікелей
қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданатын заңдар мен өзге де
құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы келмеуі тиіс.
- Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы саясаты адамның жақсы
өмірі мен еркін дамуын қамтамасыз ететін жағдайлар жасауға бағытталған
саясатқа ие әлеуметтік мемлекет болып табылады.
- Қазақстан Республикасында адамдардың еңбегі мен денсаулығы
қорғалады, отбасын, балаларды және аналарды, мүгедектерді және қарт
адамдарды мемлекеттік қолдау қамтамасыз етіледі, әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесі дамып жатыр, мемлекеттік зейнетақылар, жәрдемақылар және әлеуметтік
қорғаудың өзге де кепілдіктері белгіленеді. Соған қоса, азаматтардың
әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы құқықтары ҚР Конституциясының
жекелеген баптарында белгіленген (28, 29, 30-баптары).
Конституцияның жоғары заңды күші мынадан көрініс табады:
1) Конституция заңдар мен заңға сәйкес актілерге қарағанда артықшылық
рөлге ие;
2) Конституция тиісті мемлекеттік органдардың заңдар мен заңға сәйкес
актілерді қабылдау тәртібін белгілейді.
Басқаша айтар болсақ, конституциялық нормалар заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілерді қабылдау үшін қайнар көз болып табылады.
Заңның өзге де заңға сәйкес актілерге қарағанда жоғары күші болады.
Бұл заңдылық қағидасының мәнінен де байқалады. Заңдар еңбекті пайдалану
саласындағы барлық маңызды қоғамдық қатынастарды реттейді, жұмыс берушілер
мен азаматтардың еңбек қабілеттігі мәселелері жөніндегі негізгі қағидалар
мен нормаларды бекітеді, еңбек жағдайы, әлеуметтік қорғау, еңбекті қоғау
сияқты маңызды мәселелерді анықтайды. Бұдан өзге қатынастардың барлығы
заңға сәйкес актілермен реттеледі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығының қайнар көздерінің жүйесі
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығының қайнаркөздері өз жүйесіне ие, ло
әлуметтік қамтамасыз ету құқығының барлығының біртұтас кешенді орналасу
құрамын, өзара байланысын және кезектілігін білдіреді.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығының қайнар көздерін былайша түрлерге
бөлуге болады:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (28,29,30 баптары);
2. Халықаралық құқтық актілер – халықаралық конвнциялар,
декларациялар,ТМД елдерінің арасындағы келісімдер;
3. Қазақстан Республикасындағы заңдар:
- ҚР ҚР еңбек туралы заңы
- ҚР Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы
заңы;
- ҚР Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы заңы;
- ҚР Отбасылық типтегі балалар ауылдары және жастар үйлері туралы
заңы;
- ҚР ҚР-дағы арнайы мемлекеттік жәрдемақылар туралы заңы;
- ҚР Әлеуметтік кепілдіктерді реттеуге қатысты шаралар туралы заңы;
- ҚР Ұлы отан соғысына қатысушыларды, мүгедектерді әлеуметтік қорғау
туралызаңы;
- ҚР Әскери қызметшілердің және олардың отбасы мүшелерінің мәртебесі
және оларды әлеуметтік қорғау туралы заңы;
- ҚР Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық полигондардың
салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтк қорғау туралы заңы;
- ҚР Арал теңізіндегі экалогиялық апат салдарынан зардап шеккен
азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы заңы т.б.
4. заңға сәйкес актілер (ҚР Призидантінің жарлықтары және ҚР Үкметінің
қаулылары );
5. ведомствалық актілер (ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министірлігінің актілері және т.б.)
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығының маңызды қайнар көздері болып
Қазақстан Республикасының заңдары табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және ҚР 1998 жылғы 24
наурыздағы Нормативтік құқықтық актілер туралы заңына сәйкес заңдардың
келесі түрлерін атап өтуге болады:
А) ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңда.
Олар ҚР Конституциясында белгіленген тәртіппен қабылданады. Мысалы:
мемлекеттік қызметшілердің жасына қойылатын талапты жойған ҚР 1998 жылғы 7
қазандағы ҚР Конституциясына өзгертулер енгізу туралызаңы;
Ә) ҚР конституциялық заңдары. Конституциялық заң ретінде ҚР
Конституциясында осылай танылған және конституцияда белгіленген тәртіпте
қабылданған заң танылады. Мысалы: ҚР 1991 жылғы 16 қазандағы ҚР
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық заңы;
Б) жай заңдар. Мысалы : ҚР ҚР халқын жұмыспен қамту туралы заңы, ҚР
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы, ҚР
Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңы
және т.б.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік қамтамасызету құқығының қайнар
көздері ретіндегі маңызды заңдарға жалпы сипаттама. Қазақстан
Республикасында еңбек мәселелері бойынша маңызды заңдарға мыналар жатады:
[18, 53]
ҚР Қазақстан Республикасында зейнетақымен қасыздандыру туралы заңы.
Бұл заң тәуелсіз Қазақстанның тарихында алғаш рет азаматтардың зейнетақымен
қамтамасызету құқықтарын, мемлекеттің зейнетақымен қамсыздандыруға қатысты
кепілдіктерін анықтады, Орталықтан және зейнетақылық қорлардан зейнетақылық
төлемдер алудың тәртбін белгіледі, жинақтаушы зейнетақы қорларын
ұйымдастырудың және олардың жұмысының негізгі қағидаларын бекітті.
ҚР ҚР-да мүгедектерді әлуметтік қорғау туралы заңы. Бұл заң
мүгедек сөзіне анықтама берген, мүгедектердің құқықтық жағдайының
негіздерін, олардың еңбек саласындағы құқықтарын, мүгедектерге көрсетілетін
әлеуметтік көмек пен жеңілдіктердің түрлерін анықтаған.
Халықты еңбекпен қамту заңы. Елімізде жұмыссыздық деген пайда болып,
жұмыссыздардың саны көбейіп келе жатқан жағдайда қабылданған бұл акт -
біздің республикамыздағы халықты еңбекпен қамтуға бағытталған алғашқы заң.
Аталған заң еңбекпен қамту қағидасын бекітіп, еңбекпен қамту, жұмыссыз,
жұмыссыздың мәртебесі сияқты түсініктерді анықтады, сонымен қатар,
мемлекеттік органдардың жұмысберушілер және жұмыссыздармен қарым
қатынастарын реттейді.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының барлық қайнар көздері өз
жиынтығында қайнар көздер жүйесін құрайды, мұнда олар өз мәні,
бағыныстылығы бойынша ҚР Конституциясынан бастап, республиканың өзге де
заңға сәйкес актілеріне (ҚР Президетінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қаулылары
және өзге де министрліктер мен ведомстволарының нормативтік бұйрықтары)
дейін белгілі бір кезектілікте орналасқан. [19, 28]
Заңдардан өзге барлық қайнар көздер заңға сәйкес актілер болып
табылады, олар: ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары,
министрліктер мен ведомстволардың нормативтік бұйрықтары, ҚР Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қаулылары және тағы басқа.
№2 - кесте. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі қолданыста болатын
заңнамалары
Рс Заңнамлар Қабылданған уақыты
1. Қазақстан Республикасының мүгедектердің 21 маусым. 1991
әлеуметтік қорғалуы жыл.
2. Қазақстан Республикасының денсаулық қорғау24 мамыр. 1999 жыл.
Министрлігінің Алдын-ала және мезгілді №278
медециналық тексеру және қызметкер- лердің
кәсіптік жарамдығын анықтау тәртібі
туралы бұйрығы
3. Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілігінің 19 қаңтар 2002
Оңтүстік Қазақстан облысының халқын жыл.
әлеуметтік қорғау жөніндегі 2002-2005 жыл-
дарға арналған облыстық кешенді бағдарлама
туралы қаулысы
4. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек 17 шілде 2001
көрсету туралы Заңы жыл.
5. Қазақстан Республикасының арнаулы 5 сәуір 1999жыл
мемлекеттік жәрдемақы туралы Заңы
6. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмекті 24 желтоқсан 2001
тағайындау және төлеу ережесін бекіту жыл
туралы Заңы
7. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек 17 шілде 2001 жыл
көрсету туралы Заңы
Дереккөзі: Қаз Му хабаршысы Заң сериясы 2002 №4 47-48 б.
Мүгедектерді әлеуметтік қолдау мен қорғауға, олардың эканомикалық-
саяси және басқа да құқықтар мен бостандықтарын іске асыруды тең
мүмкіндіктері мен қамтамасыз етуге Қазақстан Республикасының Консти-
туциясы, сондай – ақ халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидаттары мен
нормалары кепілдік береді.
Адам құқығы доктринасы құқықтық мемлекетті және ынтымақтастық
Халқаралық Еңбек Ұйымының (ХЕҰ) әлеуметтік қамсыздандыру концепциясында
қолданылуын тапты және дами бастады.ХЕҰ өзінің базалық құжаттарында-жарғы,
декларациялар, аяк венциялар, ұсыныстарында әлеуметтік қорғаудың ұлттық
жүйесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...3
1 Әлеуметтік қамтамасыз етудің теориялық және әдістемелік
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Әлеуметтік қамтамасыз етудің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіндегі әлеуметтік сақтандырудың
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Әлеуметтік қамтамасыз ету құқықтық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамтамасыз ету мен сақтандыру
жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..24
2.1 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамтамасыз етудің қазіргі
жағдайдағы үрдісін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Әлеуметтік сақтандыру жүйесіндегі қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ..33
2.3 Әлеуметтік сақтандырудың құқтық нормативтік базасы ... ... ... ... ...41
3 Қазақстан Республикасындағы халықты қорғаудың әлеуметтік жүйесін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
3.1 Еліміздегі әлуметтік қамсыздандыруды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің келешектегі даму
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..56
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..59
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең
қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары
делінген.[1, 13]
Сондықтан еліміз жаңа әлемдегі деңгейге аяқ басқан қазіргі таңда
әлеуметтік сақтандыруды дамыту аса өзекті мәселелердің бірі ретінде алға
қойылып отыр.
Нарықтың құрамдас бөлігі ретінде әлеуметтік сақтандыруды ел алдына
қойылған үлкен міндет десек артық емес. Олай болса, әлеуметтік сақтандыру
ол туралы біліп ғана қоймай, терең зерттеулер жүргізуді талап етеді.
Сондықтан қазіргі Қазақстандық әлеуметтік сақтандыруды зерттеу, оның
негізгі артықышылықтары мен кемшіліктерін білу кез-келген заңгерлер үшін
аса маңызды болып табылады.
Әлеуметтік жұмыс туралы алғаш рет б.э.д. Вавилонда 1750 жылы кедей
адамдарға қамқорлық жасау, туыс адамдарды сүю туралы құжаттар шыққанда
айтыла бастады. Ертедегі Грецияда филантропия, яғни адамзатқа
сүйіспеншідік деген түсінік пайда болды. Филантропия сөзі екі бөлімнен
тұрады: фило (махаббат) және антропос (адамзат). Ресейде әлеуметтік
жұмыстың бір түрі 1864 жылы пайда болды, яғни реформа кезінде
қызметкерлерді сынау, көру арқылы тағайындалды. Бұл қызметкерлер үйсіз-
күйсіз, ауру, қария адамдарың, кішкентай балалардың мұктажын көруге тиіс
болатын.
Әлеуметтік қызметкерлер түрлі мамандық иелері болады: педагог-
психолог, этнолог, әлеуметтік заңгер, эколог, валеолог, әлеуметтік
аниматор, геронолог; белгілі бір топ адамдармен (мүгедектермен, аурулармен)
жұмыс жүргізетін әлеуметтік қызметкер; мекемелердегі (мектепте, өндіріс
саласында, әскери ортада) жұмыс атқаратын әлеуметтік қызметкерлер және тағы
басқалар.
Әлеуметтік жұмыстың мақсаты – бір адамға немесе отбасындағы барлық
адамдарға, әдеттегі жағдайды жасау туралы көмек көрсету. Әлеуметтік
қызметкерлер адамдарға төмендегі жағдайларды бастарынан өткерген кезеңде
керек болады.
Әлеуметтік сақтандыру қаражаттары есебінен еңбек қабілеттілігін
қалпына келтіру, сауықтыру-профилактикалық шараларды жүргізудегі денсаулық
сақтау ұйымдарының қызметі.
Жеңілдіктердің ең басты ерекшелігі белгілі материалды игіліктер және
қызмет үшін әлеуметтік сақтандыру қаражатынан жеңілдіктер алу.
Ақшалай төлемдер және жеңілдіктер экономикалық, әлеуметтік және
функционалды белгілерге бөлінеді.
Экономикалық белгідегі ақшалай төлемдерге және жеңілдіктерге адамның
қоғамдық еңбекте қатысуы және әкономикалык еңбек сипаттамасымен шектеледі:
еңбек стажын жалғастыру, еңбек ету жағдайы, оның төлеу көлемі және тағы да
басқалары.
Әлеуметтік белгідегі ақшалай төлемдерге және жеңілдіктерге белгілі
әлеуметтік әсер ету факторларды нығайту. Бұған ақшалай тұрмысы төмен
жанұяларға берілетін төлемдер және қызмет көрсетулер, қарттар мен
мүгедектер, туғаннан бері жұмысқа жарамсыз адамдарды қаржыландыру
шығыстары, олардың протездеу, оқыту және жұмысқа орналастыру, Соғыс
ардагерлеріне берілетін зейнетақы және жәрдемақы тағы да басқалары.
Төлемдер және жеңілдіктер ақшалай төлемдерге (зейнетақы және
жәрдемақы) және ақысыз немесе жеңілдетілген қызметтерге
классификацияланады.
Зейнетақы (лат.-төлем) - заңда қаралған жағдайға сәйкес, азаматтардың
белгілі жасқа толуына, мүгедектік болуына байланысты, асырайтын адамынан
айырылған жағдайда үнемі төлейтін ақша, ақшамен қамтамасыз ету .
Зейнтақылардың еңбектік және әлеуметтік зейнетақыларды айырады. Еңбектік
зейнетақы жасына, мүгедектігіне, ана сүтінен айырылғанда, еңбек сіңірген
жыл үшін тағайындалады.
Әлеуметтік зейнетақы еңбектік зейнетақыны алуға кұқығы жоқ азаматтар
жатады.
1998 жылдан бастап Солидарлы зейнетақы жүйесі жинақтаушы орнына
келді. Солидарлы зейнетақы жүйе кезінде зейнетақылар кәсіпорынның өзінің
жүмысшылары үшін зейнетақы жарналар есебінен жасалатын аударымдар арқылы
жүзеге асырылады. Бұл жүйенің қалыптасуына екі себеп бар. Біріншіден,
төлемдер аударымдары зейнетақы төлеуге арналған қаражат мқлшерінен аз болуы
мүмкін. екіншіден, республикада жүмыс істейтін түрғындардың сандарының азаю
тенденциясы, яғни азаматтардың зейнетақы алу қүқығының өсуі, ал жүмыс
істейтін жұмысшылардың саны үшін есептелінетін жарнамалар азаяды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйе кезінде әр бір азамат өзінің алдағы
зейнетақыны жеке тәртіппен іске асырады, яғни өзінің жұмыс ақысынан әр ай
сайын міндетті аударым жасау арқылы іске асады. Міндетті зейнетақы
жарнамаларын төлеу жеке тұлғалар өзінің табысынан 10 пайыз ставка
мөлшерінде зейнетақы қорына төлейді. Сондықтан зейнетақы жұмысшылар саны
үшін тәуелді болмайды. Жинақтаушы зейнетақы жүйе кейде әрбір азаматқа
әлеуметтік жеке код тағайындалған. Ол 16 саннан және латын әріптерінен,
арнайы алгоритм бойынша аты-жөнінен және туған күні негізінде есептеледі.
Әлеуметтік жеке код зейнетақылы қамту жүйесінде жеке идентификатор болып
табылады. Әлеуметтік жеке код қателерді жасаудан және зейнетақы
жарнамаларды есептеген және де зейнетақыны алу үшін керек. Зейнетақылы
төлемдер өзінің сақтандыру табиғатына ие, яғни олар адамдармен олардың
жанұяларына сақтандыру жағдайы келген кезде материалды қажеттілікпен
қамтамасыздадырады.
Зерттеу маңыздылығы: міне бүгінде біздер осы жайларға және өзге де
мәселелерге жете мән берер болсақ Қазақстанда әлеуметтік сақтандыру саласын
үнемі әрі үздіксіз жетілдіру қажеттілігін аңғару қиын емес деп білемін.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: дипломдық жұмысымызда Қазақстан
Республикасының заңдары бойынша әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен
қамтамасыз ету болып табылатын тұлғалардың құқықтық жағдайына жалпы
теориялық тұрғыдан талдау жасауға және сондай-ақ осы әлеуметтік сақтандыру
құқықтарын қорғауға байланысты қазіргі кезде тәжірибеде жиі кездесетін
өзекті теориялық және тәжірибелік мәні бар сұрақтар қарастырылады.
Осыған сәйкес көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға
қоямыз:
- әлеуметтік сақтандырудың жалпы ұғымын ашу;
- зейнетақымен қамтамасыз ету ережелеріне талдау жасау;
- зейнетақымен қамтамасыз ету тәртібі және жетілдіру жолдары
қарастыру.
Зерттеу әдістері: Мен өзімнің дипломдық жұмысымда ең алдымен
зейнетақымен қамтамасыз ету шарттарын қарастырмас бұрын әлеуметтік
саладағы тұрғындарды әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін дамыту және оларды
әлеуметтік қолдауды күшейту түсінігі мен түрлерін қарастыра келіп
әлеуметтік сақтандырудың мәселесіне теориялық және құқықтық тұрғыдан
мүмкіндігінше тереңірек қарастыруды өзіме мақсат етіп қойдым. Сондай-ақ
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету заңнамаларға
теориялық тұрғыдан сараптама жасап кеткім келеді әрі сонымен бірге
әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қалыптасуы: әлемдік және қазақстандық
тәжірибе мәселелеріне де біраз талдау жасап кетуді жөн деп шештім.
Ғылыми жаңалығы: Зейнетақымен қамтамасыз етуді әлеуметтік
сақтандырудың төңірегінде көптеген жаңалықтар мен ғылыми еңбектер жазылуда.
Солардың ішінде отандық авторлар мен шетелдік авторлардың еңбегі көптеп
кездеседі. Мысалы: Амфитеатров. П.Н., Антимонов Б.С., Флейшиц Е.А.,
Богуславский М.М., БарщевскийМ.Ю., Баллюзек Л.Ф., Гаврилов Ә.П. және т.б.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, тақырыптың
зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар мен міндеттер қойылып, зерттеу
жұмсының теориялық және әдістемелік негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде әлеуметтік қамтамасыз етудің теориялық және
әдістемелік негіздемесі, әлеуметтік қамтамасыз етудің мәні мен мазмұны,
әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіндегі әлеуметтік сақтандырудың бөлігі,
әлеуметтік қамтамасыз ету құқықтық жүйесі қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамтамасыз ету
мен сақтандыру жүйесін талдау, Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
қамтамасыз етудің қазіргі жағдайдағы үрдісін талдау, әлеуметтік сақтандыру
жүйесіндегі қазіргі жағдайы, әлеуметтік сақтандырудың құқтық нормативтік
базасына талдау жасалынады.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы халықты қорғаудың
әлеуметтік жүйесін жетілдіру, еліміздегі әлуметтік қамсыздандыруды
жетілдіру, міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің келешектегі даму
басымдықтары көрсетіледі.
1 ӘЛЕУМЕТТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1 Әлеуметтік қамтамасыз етудің мәні мен мазмұны
Қазіргі жағдайда әлеуметтік жұмыстың теориялық негіздерін жаңа
мамандық және академиялық пән ретінде бүкіл әлемдік ғылыми шеңберде
талқылау қажет болып отыр. Әлеуметтік жұмыс қазіргі өмір сүріп отырған
қоғамның құрылымы мен өзін-өзі тануы туралы мағлұматтар алуға көмектесетін
теориялық бай материал жинайды. Осы заманғы қоғамға сипаттама беру және оны
өзінше електен өткізу кеше ғана пайда болған осы ерекше мамандық пен
академиялық пәннің табиғатын тереңірек түсінуге көмектеседі.
Қоғам өмірін, оны қалыптастыратын танымдарсыз түсіну мүмкін емес. ХХІ
ғасырдың басында адамдық танымдар экономикалық және саяси шарттарға
байланысты пайда болды десек, ақымақтық болар еді. Бұл Ю.Лотманның
терминологиясы бойынша ой әлемінің, яғни дербес ой желісі, оның ішкі
байланыстары мен құраушы күштерінің өмір сүру мүмкіндігін болжайды. Осыдан
әлеуметтік мәдени кеңістігінде әлемдік теориялық бағытта талқылау өте қажет
болып отыр.
Қазіргі қоғамда, өкінішке орай, әлеуметтік қызметкерлердің кедейлікпен
күресуде олардың жетістіктерін емес, тиімсіздігін айту дағдыға айналған.
Әйтсе де, әлеуметтік жұмыстың жастығына қарамастан, бұл мамандыққа әлі жүз
жыл толмаған, әлеуметтік қызметкерлер қатары күн сайын өсіп келеді, өйткені
дүние жүзінде олардың қызметіне сұраныс та өсуде.
Бұл мамандықтың кейбір сипаттамасы бар: бір жағынан, оның тұрақтылығы
мен қажеттілігін анықтаса, екінші жағынан, ішкі қайшылық туғызады, бұны
бұқаралық сана-сезімнің екі жақтылығымен түсіндіруге болады.
Күнделікті сана-сезім әлеуметтік жұмысты көбіне шындыққа жатпайтын
танымдармен байланыстырады. Кей кезде әлеуметтік жұмыс тамыры орта ғасырға
жайылған қазіргі таңдағы діни қайрымдылық шараларының бір түрі деген пікір
айтылып жүр. Шындығына келсек, қайрымдылық шаралары мен әлеуметтік жұмыс
тек қана альтуристік көзқарас біріктіреді. Ал басқа негізгі параметрлері
бойынша, мақсаты, әдісі және құрылымы қызметкер-орындаушыларды айрықша
дайындауға түбегейлі ерекшелінеді.
Әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі деңгейі.Қазақстан Республика-
сының барлық азаматтары әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда, еңбек
өтілі мен жалақысына қарамастан,төмендегідей негізгі әлеуметтік жәрдемақы
ларды алу құқығына ие болады:
- қартаюына қарай мемлекеттік негізгізейнетақы төлемдері;
- мүгедектігі бойынша мемлекеттік негізгі жәрдемақы;
- асыраушысынан айрылуы бойынша мемлекеттік негізгі жәрдемақы;
- жерлеуге берілетін мемлекеттік жәрдемақы.
Адам басына шаққандағы табысы кедейшілік деңгейінен де төмен, аз
қамтылған азаматтар үшін атаулы әлеуметтік көмек көрсету жүйесі енгізілген
Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкметінің 2004 жылғы 30 қарашада ғы №1241 Қаулысының
негізгі мақсаты мемлекет, жұмыс беруші және қызметкер арасындағы
жауапкершілікті бөлу болып табылатын қаржылық тұрақтылық, эканомикалық
тиімді, әлеуметтік әділ қамсыздандырудың үш деңгейлі жүйесін құру болып
табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтарына әлеуметтік тәуекел туған
жағдайда аталған бағдарламаға сәйкес мынадай әлеуметтік қорғау кепіл болды:
Бірінші денгей (негізгі) – бұл мүгедектігі немесе асыраушысынан
айрылуы бойынша мемлекеттік бюджеттен берілетін мемлекеттік әлеуметтік
жәрдем ақылар, алжұмысынан айрылған жағдайда жұмысқа орналасу, кәсіптік
қайта даярлау және қоғамдық жұмыс беру жергілікті бюджет есебінен болады.
Бұл халықтың осал жіктерінің барлық санатына еңбек еткен жылдарына
қарамастан,бірдей әлеуметтік қатер жағдайында, деңгейі бойынша ең төменгі
төлемдер алуға тең құқықтарын іске асыруды қамтамасыз етеді. [2, 18]
Екінші деңгей (міндетті) – жұмыс істейтін (жұмыс істеген) адамдарды
міндетті әлеуметтік сақтандыру есебінен жүзеге асырылатын әлеуметтік
төлемдер. Жұмыс берушілердің және қызметкерлердің міндетті сақтандыру
жарналары әлеуметтік сақтандыру төлемдерінің көзі болып табылады. Бұл
жағдайда әлеуметтік қамсыздандыру деңгейі әр адамның сақтандыру жүйесіне
қатысуының ұзақтығы мен мөлшеріне байланысты;
Үшінші деңгей (қосымша) – әлеуметтік төлемдердің ерікті аударымдар
есебінен жүзеге асырылуын пайымдайды. Бұл жағдайда аударымдар жеке,
жинақтаушы, ерікті немесе кәсіптік болып табылады.
2006 жылдын 1қаңтарында мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алатындрдың
саны 637 мың адамды құрады, оның ішінде еңбек ету қабілетінен айрылғандар
402,6 мың адам, асыраушысынан айрылғандар 234,4 мың адам.
2005 жылы мүгедектігі бойынша алатын жәрдемақының орташа мөлшері 6902
тенге асыраушысынан айрылғандар 6631тенге 2004жылмен салыстыр ғанда 52%
және 22% артық. Мүгедектігі бойынша алатын жәрдемақының орташа мөлшері,
күнкөріспен салыстырғанда 14,8% артық, ал асыраушысынан айрылғандардікі
10,3% 2005 жылы орташа номиналдық айлыққа келетін әлеуметтік
қамсыздандырудың негізгі ауыстыру ставкасы 21,3% құрады, ол 2004 жылмен
салыстырғанда 3,7% артық.Сонымен қатар орташа номиналдық айлыққа келетін
мүгедектігі бойынша алынатын жәрдемақының ауыстыру ставкасы 21,7%
асыраушысынан айрылған жағдайда берілетін жәрдемақының ауыстыру ставкасы
20,8% құрады. 2006 жылдан бастап әлеуметтік қамсыздандырудың үш денгейлі
жүйесін енгізуге байлынысты әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі ауыстыру
деңгейі төмендей астайды және 2010 жылы 15,7%, ал 2015 жылы 12% құрайды.
[3, 43]
Халықты әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесінің, брінші денгейі
мемлекеттік арнайы жәрдемақы жүйесінен кейін, Қазақстан Реаспубли- касының
міндетті әлеуметтік сқтандыру жүйесі екінші деңгей болып табылады.
№1 – кесте. Әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі деңгейінің
көрсеткіштері
Көрсеткіштердің атаулары 2004 2005 2006
Жәрдемақы алушылардың саны, 786,4 790,4 637,0
оның ішінде, барлығы мың адам
Мүгедектігі бойынша, мың адам 391,3 396,7 402,6
Асыраушысынан айрылуы бойынша,379,6 378,7 234,4
мың адам
Жәрдемақының орташа 4394 4602 6631
мөлшері,теңге
Мүгедектігі бойынша төленетін 4178 4379 6902
жәрдемақының орташа
мөлшері,теңге
Асыраушысынан айрылуы бойынша 4850 5077 6631
төленетін жәрдем ақынын орташа
мөлшері, теңге
Асыраушысынан айрылуына 34809 36998 51467
байланысты жәрдемақының орташа
мөлшерінің күнкөріске қатынасы
%
Мүгедектігі бойынша жәрдем 83,2 83,5 114,8
ақының орташа мөлшерінің
күнделікті күнкеріске
қатынысы%
Жас шамасы бойынша әлеуметтік 99,3 99,9 110,3
жәрдемақыны есептемегендегі
негізгі әлеуметтік
қамсыздандыру
шығындары,млн.теңге
Дерек көзі: Статистикалық жинақ 2008 ж.
2005 жылы әлеуметтік қамсыздандыру негзі бойынша, жас шамасында
төленетінт әлеуметтік жәрдемақыны есепке алмағанда,мемлекеттік шығын 51467
млн.теңге, ол БІӨ 0,7% құрады.
Көптеген мемлекеттер әлеуметтік сақтандырудың маңызды екенін оның
қоғамдық процестерге әсер ететінін ескере отырып, халықты әлеуметтік
қорғауға сенімді түрде қамтамасыз ететін және біріңғай қор қаржыларын
шоғырландыруға мүмкіндік беретін міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін
құрады.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру жұмыс істейтін азаматтарды
материалдық және әлеуметтік жағдайларда мүмкін болатын өзгерістерден
сақтайтын, халықты мемлекеттік әлуметтік қорғау жүйесінің бір бөлігі болып
табылады.
Әлеуметтік сақтандырудың теориялық және институционалдық негізінің
қалыптасуына құқтық мемлекет пен азаматтық қоғамның, табиғи құқық пен
әлеуметтік әділеттіліктің, ынтымақ пен субсидияның құқықтық және әлеуметтік
филасофиялық доктриналары, әлеуметтік қорғау аймағында халхаралық
маманданған ұйымдардың көзқарасы, сонымен қатар сақтандыру доктринасын
тарату және зиянның орнын толтыру елеулі әсерін тигізді.
Барлық адамзаттардың заң алдында тең болу идеясы –бұл құқықтық туралы
ілімді адамдандыратын жалпы идея.Құқықтық мемлекет доктринасы әлеуметтік
сақтандыру институтының дамуына күщті әсер етті. Ол мемлекеттің, негізгі
әләуметтік субъектілердің және жұмыспен қамтылған халықтың әлеуметтік
қорғауын қамсыздандыру бойынша олардың кәсіпкерлік топтарының
ұйымдастырушылық, құқықтық және эканомикалық мәселелерін шешудегі рөлін
анықтауға және осыған байланысты бірқатар мәселелерді қойып оларды шешуге
көмектеседі. Халқаралық нормалары бойынша мемлекет заңнамалық актілерді
қабылдаудан басқа, әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін басқару жауапкершілігін
өз мойнына алады. [4, 39]
Мемлекеттен тәуелсіз және мемлекетпен бірге “өмір сүретін ” жеке
тұлғалардың сан қимыл мүдделерін сипаттайтын формалардағы әр түрлі
әлеуметтік топтардан, қозғалыстадан, бірлестіктерден құралған қоғамның
ерекше сферасы азаматтық қоғам мағынасын береді.
Азаматтық қоғам мүгедектердің қажеттіліктерін іске асыру барысында
жалпы мүдделерін қоғам қызығушылықтарына біріктіру және әлеуметтік
қорғаудың салиқалы формасын қолдануға арналған.
Азаматтық қоғамның дәстүрлі қоғамнан және тоталитарлық мемлекеттен
негізгі айырмашылығы әрбір адам қандай топқа және бірлестікке қандай
мақсатпен кіретінін өзі шешетіндігінде.
Азаматтық қоғаның құрылымы (отбасы, кооперациялар, ассоциациялар,
шаруашылық, әлеуметтік, кәсіпкерлік және мәдени бірлестіктер) қоғамның
барлық топтарының қажеттіліктеріне жауап береді, әділ әлеуметтік нормалар
негізінде қабылданған қоғамдық өндірісте әлеуметтік аяқ сенсус табуға
қатысты әлеуметтік күрделі мәселелерді тез шешуге қабілетті. Сонымен
құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам бұл бір тірі ағзаның екі бөлігі
сияқты, олардың әрқайсысы бірін бірі қажет етеді және адамдардың бөлінбес
құқығын іске асыру үшін қызмает етуге арналған.
Нағыз азаматтық қоғам әлеуметтік саясат саласындағы мемлекеттік
манаполияны бұзады. Әлеуметтік сақтандыру, денсаулық сақтау, еңбекті қорғау
саласындағы көптеген комерциялық емес ұйымдар, дамыған мемлекеттерде жалғыз
басты және кәрі адамдарға әлеуметтік көмек көрсетіп, оларды мемлекеттік
құрылымының шектен тыс регламентациясынан қорғайды. [5, 34]
Халықты әлеуметтік қорғаудың ұлттық жүйесінің тиімділігі жеке тұлға,
қоғам мен мемлекет және субекттің әрқайсысында, сонымен қатар жиынтығында
атқаратын рөлінің жоғарылауымен байланысы.
Табиғи құқық және әлеуметтік әділеттік доктринасының теориялық ережесі
негізінде адамды қорғау қажеттілігі және әлеуметтік әділдік, теңдік және
еркіндіктің заңнамалық кепілдігінің бастамасында халықтың өмір сүру
жағдайын жақсартуға көмек көрсетуінде.
Табиғи құқық доктринасы Аристотель сияқты апологеттердің, гректік
стоиктердің, Цицерон, римдік стоиктер және орта ғасырлық схоластардың
табиғи заңдар филасофиясының бай дәстүріне негізделген.
Жақынына және отанына деген сүйіспеншілігі, оларға қызмет ету
қайрымдылық жасауды адам өзінің борышы ретінде санауы табиғи түрде
қалыптасқан, деп санаған Цицерон.
Римдік стоиктардың оқытуы бойынша, табиғатта барлық адамдар тең. Марк
Авелий “өзінің ойын, сөзін айтуға тең құқық заңы барлығына бірдей” деп
айтылатын саясаттың орындалуын мақұлдаған.
Табиғи құқық және мәңгі тәңірлік құқық арасында кең көлемдегі
әлеуметтік мәселелерді қарастырытын адамзаттық немесе позетивтік құқық орын
алған. Сонымен Фома Аквинскиидің айтуы бойынша табиғи заң жалпыға бірдей
және әрбір қоғамда болады. Табиғи заңға сәйкес әрбір адам туғаннан өмір
сүруге, бостандыққа, жеке басының қауіпсіздігіне ие болуға құқығы бар және
одан оларды тартып алуға, тыйым салуға ешкімнің, қоғамның, мемлекеттің де
құқығы жоқ. Табиғи құқықтар пастулаттарының негізінде жеке тұлғаны қорғау
функциясы, “адамның құқықтық шеңберін ” адамның заң құқығын және екіндігін
қорғау, сонымен қатар оның өзіне тиісті субъективті құқықтарына ешкімнің
(оның ішінде мемлекетке) құқтық шектеу қоймауы, адам өміріне шектен тыс
араласпауы қарастырылған.
Табиғи құқықтан бастау алатын Әлеуметтің әділеттік доктринасы,
мүгедектік және оның рөлі, қоғам өміріндегі әлеуметтік топтар мен
әлеуметтік жағдайлардың, олардың құқықштары мен міндеттерінің, еңбек және
сыйақы арасындағы оптималды сәйкестікті тауып, адамдар арасындағы
гармониялық қарым қатынасты ұйымдастырылып, адамгершілік критерийлеріне
сүйенеді. Бұл қатынастар арасындағы сәйкессіздік деп бағаланады. [6, 15]
Белгілі американдық авторлардың ‘Эканомикс’ атты оқулығында К.Макаяк
ел және С.Брю “кейбір адамдар байлыққа шоиылып жүргенде , басқа бір
адамдар, әлеуметтік топтар шектен тыс кедейлікте болмайды” яғни , осыдан
әлеуметтік әділеттік құралады деп санайды. Батыстық әлеуметті зерттеушілер
әлеуметтік әділеттікті, азаматтарды материялдық қамсыздандыру қаупінен
әлеуметтік қорғау және олардың табыстарын теңестіру қажеттігін қарастырады.
Сонымен, әлуметтік әділ болу теңестіру позициясын ұстанбайды деп атаймы,
бірақ адамның қабілетінің дамуы және оның жақсы өмір сүруі үшін қоғамдағы
әлеуметтік топтардың барлығына бірдей мүмкіншіліктің болуына кепіл болады
және оны қамтамасыз етуді де қарастырады.
Әлеуметтік өмір құрудағы адамзаттың тәжірибесінде адамдардың (бұрын
болған және қазіргі уақытта сарқыны бар) қорлану, құқықсыздық,күш көрсету,
еріксіз жұмыс істеткізуді басынан кешіруі, яғни адамдардың (кедейлік,
аштық, басқа да тирандық формаларында) мұндай қатыгез жағдайларда өмір
керектігі табиғи құқық доктринасының құрылуына әкеледі.
Әлеуметтік қорғау позимциясы адамзаттың өзіне лайықты жағдайда өмір
сүруін қамтамасыз ететін азаматтық қоғам құрылымы мен мемлекеттің қорғау
қызметтерін іске асыру болып табылады.Алдымызға қойып отырған мақсатымыз
“жерде жұмақ орнату” емес, адам өмір сүру жағдайын жақсарту үшін тирания
және күш көрсетуге бармай, мемлекеттің ресурстары және құрылымына,
мүмкіншілігіне қарай адамның өмір сүруіне қажетті материалдық және
әлеуметтік жағдайларды қамтамасыз ету. [7, 108]
Еркіндік, теңдік және меншік құқықтарының тағайындалуы бірігіп еңбек
еткендердің өздерінің еңбектерінің өнімдеріне еге болу құғына әкеледі,
олардың орындалуы өз алдына реттеліп, әлеуметтік қамсыздандырудың құқықтық
формасы - әлеуметтік сақтандырылуы керек Кейінен бұл базалық әлеуметтік
құқық позитивтік және публикалық көрінісін тауып, біріншіден заңды түрде
негізделіп және бекітіліп конституцициялық құқығын алды, яғни қартайған
шағында мүгедектігі, асырыушысынан айрылғанда материалдық қамтамасыз
етілмейтін әлеуметтік тәуекел туған жағдайда өздерін нақты масштабта қорғай
алатын құқыққа ие болады.
Әлуметтік қамтамасыз ету құқығы әләуметтік сақтандырудың құқықтық
формакларының бірі еркіндік алу, теңдік және меншік құқықтарынан туындап
отыр. Яғни ұжым болып, жұмыла атқарған еңғбектің жемісіне өздері ие болу
құқығын іске асырып оны реттейді.
Келтірілген зиянның орнын толтыру және бөлу теориясының авторы, неміс
ғалымы Адольф Вагнер әлі болмаған, бірақ адамның жеке басына қуіп төнген
жағдайда қажетті қаржы құралдарын жинайтын және оны бөлетін сақөтандыру
мекемесінің ұйымдастыруының көмегімен жеке тұлғаның мүлкіне күтпеген
жағдайлардың әсерінен туындаған шығындарын азайтуды сақтандырудың мақсаты
деп таниды.
Әлеуметтік тәуекелге толығымен сәйкес келетін, принципиялды кезеңдерге
:
- күтпеген жағдайларда болған оқиға адамның денсаулығына, еңбек ету
қабілетіне және өміріне жағымсыз есер етеді. Сақтандыру қоры бірте –бірте
көрінетін осы жағымсыз әсерлермен көрсетуге шақырады;
- сақтандыру мекемесін ұйымдастыру қажеттігі - әлеуметтік тәуекел
жұмыс берушілер мен қызметкерлер бірігуін ғана емес, сонымен қатар ешенді
мәселерді шешетін маманданған атқарушы ұйымның болуын, өтемақы, медецина
және оңалту шараларын төлеу үшін қаржы ресурстарын жинақтау мен бөлуді
талап етеді;
- әлуметтік қауіптердің әртүрлі келетініне байланысты және оларды
маманданған медецина және оңалту қызметі ұйымының сипана қарай жіктелуін
талап етеді, сонымен қатар сақтандырушының сақтандыру қаржысын әділ бөлуіне
байланысты бірдей қауп төнетін азаиаттардың жағдайларын топтау өте маңызды
екеніне көңіл аудару қажет. [8, 25]
Көмек беру доктринасы (латынша-субсидиюм субсидия, көмек,көмек беру)
немесе оны тағыда, оптималды жәрдем беру деп те атайды, ол адмның табиғи
доктринасы және құқықтық мемлекетпен тығыз байланысты. Ол мемлекеттік билік
органдары мен азаматтық қоғамның құрылымы арасындағы биліктің өкілеттігі
мен құзіретін бөлуді қарастырады.Осы доктринаның пайда болу көзі мен
құрылуы мемлекетпен азаматтық қоғамның өзара қатынасының теориялық негізін
жасаған эпископ Майнц Кеттермен байланыстырады. Кеттердің көзқарасы бойынша
“әрбір жеке тұлғаның өзінің іске асыра алатын құқығын орындауға мүмкіндігі
болуы керек. Менім ойымша мемлекет машина емес, ол тірі мүшелері бар тірі
ағза, оның әрбір мүшесінің өзіндік құқығы, өзіндік атқаратын фукциясы бар,
олардың әрқайсысы өз өмірін өзі жасайды. Ондай мүшелерге: тұлға, отбасы,
қоғам және т.б жатады. Әрбір мүше өзінің саласында еркін еңбек етіп, өмірде
өзінің орнын тауып және өзі-өзіне басқару құқықтарын пайдаланады. Осы
ағзаның яғни мемлекеттің әрбірмүшесі алдына қойған мақсатына өзі джете
алмайды және өзіне төнген қауіпті өз бетімен шеше алмайды, бұл мәселелерді
өзінен жоғары тұрған, мемлекет ғана араласып оның пайдасына шешуге
көмектеседі” субсидиарлық қатынастың құрылуы механизімі билікті
өкілеттігінің децентрализациясында және жеке субъектілердің арасында
жаууапкершіліктерді, қызметтерді, құзіретті таратуға негізделген,
Мемлекеттік бимліктің негзгі мақсаты қызметі, қоғамдық өмір әрекеттерін
кординациалау, ал оның бақылаушы қызметі негізгі емес, қосымша рөлді
атқарады. Кейбір кәсіпкерлік топтар немесе Субсидиарлық доктрина шегінде:
- тұлғаныңжеке өміріне қоғам мен мемлекеттің араласу шегі қандай?
қоғамдық құрылымдар, отбасы және тұлға қатынасты мемлекеттік
қамқоалықтың оптималдыкөлемі қандай?
-өз өмірін қамсыздандыру функцияларын және қойылған мәселелерді
өздігімен орындау мүмкіншілігіне қатысты, тұлғаның және қоғам құрылымдық
өзіндік жауапкершілік құқықтарымен қамсыздандыру механизмдері қандай? –
сұрақтарына жауап беруге мүмкіншілдік беретін, қоғамға оптималды қолдау
көрсетуді ұйымдастыруға қатысты өзара байланысқан бірнеше мәселелер
қойылып, шешіледі. [9, 39]
1.2 Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіндегі әлеуметтік сақтандырудың
бөлігі.
Дамыған елдердің тәжірибелері көрсеткендей жақсы жолға қойылған
әлеуметтік қорғаудың болуы сол елдің еңбек ресурстарын кеңейтіп бекітеді,
сонымен қатар елдің қоғамдағы саяси және әлеуметтік тұрақтылығына өз әсерін
тигізеді.
Әлеуметтік қорғау – қоршаған ортаның адам өміріне зиянды әсер етуіне
кедергі жасайтын, халықтың әлеуметтік өмірінің жақсаруын қамтамасыз ететін
және және қоғам мүшелеріне бірдей жағдай жасайтын әлеуметтік–эканомикалық,
моральді-психологиялық құралдар мен іс-шаралардың заңнамалық жүйесі.
Адамдарға әлеуметтік көмек көрсету, яғни әлеуметтік мұқтаждықтарын
қанағаттандыру сонау адамзат дамуының алғашқы дәуірлерінде салт-дәстүр,
әдет-ғұрыпқа негізделе отырып жүргізілген.Бұл олардың табиғаттың туғызған
қолайсыздқтары мен қиындықтарына төзуге,әлеуметтік ортаға бейімделуге,
отбасы мәдениетінің сабақтастығын сақтап қалуға көмегін тигізген. Өзара
көмек көрсету қай кезде болсын және қиын-қыстау кезде қлқабыс ету
адамдардың бірлесіп өмір сүруінің табиғи атрибуты болған. [10, 53]
Өркениетіміздің, текникалық прогресстің және медениеттің дамуымен,
отбасылық туысқандық және қоғамдық байланыстардың ыдырауына байланысты
мемлекет адамды әлеуметтік жағынан қорғауды өз мойнына алды. Нарықтық
эканомиканың қалыптасуы мен дамуы, халықты нарықтық қатынастың жағымсыз
әсерлерінен қорғайтын, әлеуметтік сақтандыру жүйесінің жеке саласы болып
бөлінуіне әкеледі.
Әлеуметтік сақтандыру, тек сақтандырылған тұлғаларды әлеуметтік
тұрғыдан қамтамасыз етеді. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі-міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылардың арасындағы қарым-қатынасты
реттейтін, мемлекет тағайындайтын және кепілдендіретін нормалармен ережелер
жиынтығы.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің әртүрлі эканомикалық секторлармен,
мемлекеттік қызметпен және қоғамның жағдайымен байланысты екенін айқын
көрінеді. [11, 19]
Демографиялық, эканомикалық және саяси жағдайлардың даму тенденциясы
мемлекеттегі әлеуметтік сақтандыру жүйесіне әсер етеді.
Демографиялық жағдайға қатысты тенденцияға тоқталсақ, бұл мәселе өткен
ғасырдың 50-60 жылдарында жер шарындағы халықтың саны шарықтап арта
бастаған кезде өзіне көңіл аударта бастады. 70- жылдрдың ортасында Біріккен
Ұлттар Ұйымы сарапшыларының жасаған болжамы бойынша 2050 жылы әлемдегі
халықтыңи саны 11 миллярдтан асуы керек еді. Қазіргі таңда бұл жағдай біраз
өзгерген, біздің планатамыздағы халықтың саны тұрақтанады деп боладамуда.
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша жер бетіндегі жалпы халық саны 2004 жылы 6,9
млрд. құрады, ал 2050 жылы ол 70-жылдары боладамығандай 11 млрд. дейін
емес, 8,9 млрд. дейін өседі деп күтілуде. Еурапа және Солтүстік Америкада
бір мезгілде эканомикалық белсенді халықтың азаюы тенденсиясы байқалды.
БҰҰ халықтың орналасу қорының мәліметтері бойынша халықтың жас
ерекшелігіе көңіл бөлсек, 2000 және 2050 жылдары 65 жастағы және одан
жоғары жастағы адамдар саны жер шарының көптеген аймақтарында екі есеге
артады.
Жер бетіндегі жастардың көпшілігінің (15-24 жастағылар) жұмыссыздар
қатарында болуы жағдайды күрделендіреді. БҰҰ мәліметтері бойынша дамыған
елдердің өзінде 2003 жылы жалпы жұмыссыздардың саны 26,2 % құраған.
Халықтың демографиялық өсуі белгілі бір уақыт бойы халықтың тұрмыс
жағдайы мен стандарттарының жоғарылауына кедергі ретінде қарастырылады.
Мұндай көзқарас осы ғасырдың басында өзгерді. Қоғам мен мемлекеттің қызмет
етуі мен дамуы үшін халықтың ұдайы өсуіне жағдай жасалу қажет. [12, 24]
Баласы бар отбасыларға әлеуметтік көмек көрсетудің тиімді жүйесінің
болмауы, елдегі туудың төмендеуіне, ал төменгі дәрежеде зейнетақымен
қамсыздандыру зейнеткерлердің тұрмыстық заттарды қолдануының күрт
қысқаруына және егде жастағы адамдардың өлімінің көбеюіне әкеледі.
№1- сызба. Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің эканомика секторы және
мемлекетімен байланысты
Бұл әлеуметтік сақтандыру құралының арсеналында және механизімінде
тұлғалық деңгейде өзара қарым-қатынастың әлеуметтік коммуникацияның
қарапайым және түсінікті формасының (жұмыскер, жұмыс беруші, сақтандыру
ұйымы) болуымен байланысты, ол адамды нарықтық эканомиканың қауптерінен
қорғайды және оны шаруашылық өмір жағдайына үйретеді.
Әлеуметтік сақтандырудың бұл сапасы өзіндік идентификация жолын
жеткілікті түрде жылдам өтуге мүмкіндік береді, сонымен қатар жалдамалы
жұмыскерлердің әлеуметтік және эканомикалық мүдделерін сипаттап және
қабылдауға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік сақтандыру мәдениетін үйрену және дамыту шаралары жоғары
денгейдегі жетестіктерге (өзіндік жауапкершілікке және ынтымақтастық өзара
көмекке) жетуду: материалдық қажеттілік қысымының төмендеуі, еңбек өмірінің
сапасын жоғарылату, ескішіл еңбек өмірін шығармашылық және оның әлеуметтік
қорғалған формаларын трансформациялау.
Адамс құқығы доктринасы құқықтық мемлекетті және ынтымақтастық
Халқаралық Еңбек Ұйымының (ХЕҰ) әлеуметтік қамсыздандыру концепциясында
қолданылуын тапты және дами бастады.ХЕҰ өзінің базалық құжаттарында-
жарғы,декларациялар, аяқ венциялар, ұсыныстарында әлеуметтік қорғаудың
ұлттық жүйесінің ұйымдастырылуы бойынша құрылған жүйесін дамытты. [13, 52]
Олардың қатарына: әлеуметтік қорғаудың принциптері мен мақсаттарын
анықтау; мемлекет және әлеуметтік субъектілердің рөлдік функциялары;
әлеуметтік кепілдіктің деңгейлерін анықтау; ұйымдастырушылық, қаржылық және
құқықтық механизмдері кіреді.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің сапалық көрсеткіші елеулі дәрежеде
эканомиканың даму деңгеиі мен анықталады, ал тұлғалар арасындағы
ынтымақтастық дәрежесі, мемлекеттік институттардың қатысуы мен және олардың
ықпал ету деңгейі таңдалған әлеуметтік эканомикалық модельмен тығыз
байланысты.
Халқаралық тәжірибелер сараптамасының негізінде мынадай қорытынды
жасауға болады, яғни әлеуметтік қорғаудың тиімді және кешенді жүйелеріне
нігізгі элементтер кіреді:
- мемлекеттік жәрдемақылар ;
- міндетті әлеуметтік сақтандыру ;
- жинақталатын зейнетақымен қамсыздандыру;
- әлеуметтік көмек.
Мемлекетік жәрдемақы әлеуметтік қорғайтын жағдай туған кезде барлық
азаматтарды белгілі бір деңгейде төлеммен қамтамасыз етуге арналған.
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесі нарық шарттарына сәйкес болуы керек,
сонымен қатар тұрақты төленетін қызметтермен, жұмыстармен халықтың барлығын
қамтамасыз етуі қажет. [14, 23]
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесі міндетті және ерікті сақтандырудан
құралады және адамдарды олардың өмірінде кездесетін қатерлерден халықты
әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етеді.
1.3 Әлеуметтік қамтамасыз ету құқықтық жүйесі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы – адамның негізгі әлеуметтік экономи-
калық құқықтарының бірі. Бұл құқық 1948 жылғы Адам құқықтарының жалпы
декларациясының 26-бабында, 1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік мәдени
құқықтар туралы халықаралық пактінің 11-бабында және өзге де халықаралық
актілерде бекітілген.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы Қазақстан Республикасы
Конститутциясының 28-бабында бекітілген, бапқа сәйкес: Қазақстан
Республикасының азаматы жасына келген, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен
зейнетақының мөлшеріне, әлеуметтік қамсыз етуге кепілдік беріледі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы, кез келген құқық саласы сияқты, өзін
құрайтын белгілі бір заңдылықтарға және элементерге негізделген өз жүйесіне
ие.
Әлеметтік қамтамасыз ету құқығы,- қоғамдық қатынастардың белгілі бір
тобын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Бұл құқықтық нормалар өзара
бір байланыста болады және түрлі институттарды құрайды. Сол себепті,
әлуметтік қамтамасыз ету құқықтық жүйесі- бұл белгі бір ғылыми негізделген
кезектілікте орналасқан, объективті түрде өзара байланыста болатын құқықтық
институттар мен нормалар жиынтығы. Бұл жүйенің элементері: құқық нормасы,
институтшілік құрылым,институт, кешенді институт.
Құқықтық нормалары жүйенің бастапқы құрамдас бөліктері болып табылады,
өзіндік шікі құрылымдарға ие және мынандай үш элементтерден тұрады:
гипотеза, диспозиция және санкция.Гипотеза осы норманың қандай кездерде
әрекет ететінін білдіретін жағдайлардың тізімінен тұрады. Диспозиция жүріс-
тұрыс мәні мен мазмұнын көрсетеді. Санкция осы құқықтық норманың талаптарын
орындау(немесе орындамау) кезіндегі қолайлы немесе қолайыз салдарды
көрсетеді. [15, 32]
Құқық нормалары пәндік белгісі бойынша бірігеді және институттарды,
институтшілік құрылымдарды және кешенді институттарды құрайды.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқықтарының негізгі институттары болып
мыналар табылады: еңбек стажы, зейнетақылар,жәрдемақылар, жеңілдіктер,
өтемақылар, әлеуметтік қызмет көрсету. Аталған институттар құқықтық
нормалардың аса ірі бірлесулері болып табылады және өз кезегінде, әлдеқайда
ұсақ құрылымдық бірліктетерге –институтшілік құрылымдарға бөлінеді.
Сонымен, әлеуметтік қамтамасыз ету құқығының қайнар көздері ретінде
мемлекеттің құзіретті органдарының зейнетақы және өзге де қоғамдық
қатынастарды реттеу саласындағы құқық шығармашылық қызметінің нәтижелерін
түсінуге болады. Басқаша айтсақ, әлеуметтік қамсыздандыру құқығының қайнар
көздері - бұл әлеуметтік қамтамасызетуді реттейтін нормативтік құқықтық
актілер.
Әлеуметтік қамтамасызету құқығының қайнар көздері осы саланың
нормаларынан тұрады, оларды осы нормаларды қолдану актісімен шатастыруға
болмайды. Мысалы: ҚР “Зейнетақымен қамтамасызету туралы” заңы еңбекке
жарамсыз азаматтарды зейнетақылармен немесе жәрдемақылармен қамтамасыз ету
туралы нормалардан тұратын құқықтық қайнар көзі болып табылады, ал ұйым
басшысының қызметкерді зейнетке шығуына байланысты жұмыстан босату туралы
бұйрығы құқық қолдану актісі болып табылады. [16, 31]
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқтық қайнар көздері
- Еңбек заңнамасы саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерге
ҚР Конституциясы, конститциялық заңдар, еңбек туралы жекелеген заңдар,
Қазақстан Республикасы Призидентінің нормативтік құқықтық жарлықтары, ҚР
Үкметінің, Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы соттың қаулылары,
министірліктердің және өзгеде орталық мемлекеттік органдардың нормативтік
қаулылары, маслихаттар мен әкімдердің еңбекті ұйымдастырудың жергілікті
мәселелері жөніндегі нормативтік шешімдері жатады.
- Қазақстандық құқықтың, соның ішінде, еңбек құқығының қайнар
көздерінің арасында ерекше орынды Қазақстан Республикасының Конституциясы
иеленген. Конституцияның ең жоғарғы заңды күші бар және Республиканың бүкіл
аумағында ол тікелей қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданатын
заңдар мен өзге де құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы келмеуі тиіс.
- Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы саясаты адамның жақсы
өмірі мен еркін дамуын қамтамасыз ететін жағдайлар жасауға бағытталған
саясатқа ие әлеуметтік мемлекет болып табылады.
- Қазақстан Республикасында адамдардың еңбегі мен денсаулығы
қорғалады, отбасын, балаларды және аналарды, мүгедектерді және қарт
адамдарды мемлекеттік қолдау қамтамасз етіледі, әлуметтік қамсыздандыру
жүйесі дамып жатыр, мемлекеттік зейнетақылар және әлеуметтік қорғаудың өзге
де кепілдіктері белгіленеді. Соған қоса, азаматтардың әлеуметтік
қамтамсызету саласындағы құқықтары ҚР Конституциясының жекелеген
баптарында белгіленген. [17, 24]
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының қайнар көздерінің түрелрі
Нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды болып бөлінеді.
1) Еңбек заңнамасы саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерге
Қ.Р. Конституциясы, конституциялық заңдар, еңбек туралы жекелеген заңдар,
Қазақстан Республикасы Перзидентінің нормативтік құқықтық жарлықтары, ҚР
Үкіметінің, Конститутциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соттың қаулылары,
министрліктердің және өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік
қаулылары, маслихаттар мен әкімдердің еңбекті ұйымдастырудың жергілікті
мәселелері жөніндегі нормативтік шешімдер жатады.
2) Еңбек заңнамасы саласындағы туынды нормативтік құқықтық актілер
әртүрлі ережелер, нұсқаулар, ұсыныстар және т.б. жатады. Туынды актілер
негізгі нормативтік құқықтық актілердің негізіне қабылданады және олармен
бірге біртұтас жүйені құрайды.
ҚР 1998 жылғы 24 наурызындағы №213 Нормативтік құқықтық актілер
туралы заңының 4-бабына сәйкес, Конституцияны қоспағанда, өзге де
нормативтік - құқықтық актілердің заң күшінің арақатынасы мынадай төмен -
дегідей, беретін деңгейлерге сәйкес болады:
- Қазақстандық құқықтың, соның ішінде, еңбек құқығының қайнар
көздерінің арасында ерекше орынды ҚР Конституциясы иеленген. Конституцияның
ең жоғары заңдық кұші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол ол тікелей
қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданатын заңдар мен өзге де
құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы келмеуі тиіс.
- Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы саясаты адамның жақсы
өмірі мен еркін дамуын қамтамасыз ететін жағдайлар жасауға бағытталған
саясатқа ие әлеуметтік мемлекет болып табылады.
- Қазақстан Республикасында адамдардың еңбегі мен денсаулығы
қорғалады, отбасын, балаларды және аналарды, мүгедектерді және қарт
адамдарды мемлекеттік қолдау қамтамасыз етіледі, әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесі дамып жатыр, мемлекеттік зейнетақылар, жәрдемақылар және әлеуметтік
қорғаудың өзге де кепілдіктері белгіленеді. Соған қоса, азаматтардың
әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы құқықтары ҚР Конституциясының
жекелеген баптарында белгіленген (28, 29, 30-баптары).
Конституцияның жоғары заңды күші мынадан көрініс табады:
1) Конституция заңдар мен заңға сәйкес актілерге қарағанда артықшылық
рөлге ие;
2) Конституция тиісті мемлекеттік органдардың заңдар мен заңға сәйкес
актілерді қабылдау тәртібін белгілейді.
Басқаша айтар болсақ, конституциялық нормалар заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілерді қабылдау үшін қайнар көз болып табылады.
Заңның өзге де заңға сәйкес актілерге қарағанда жоғары күші болады.
Бұл заңдылық қағидасының мәнінен де байқалады. Заңдар еңбекті пайдалану
саласындағы барлық маңызды қоғамдық қатынастарды реттейді, жұмыс берушілер
мен азаматтардың еңбек қабілеттігі мәселелері жөніндегі негізгі қағидалар
мен нормаларды бекітеді, еңбек жағдайы, әлеуметтік қорғау, еңбекті қоғау
сияқты маңызды мәселелерді анықтайды. Бұдан өзге қатынастардың барлығы
заңға сәйкес актілермен реттеледі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығының қайнар көздерінің жүйесі
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығының қайнаркөздері өз жүйесіне ие, ло
әлуметтік қамтамасыз ету құқығының барлығының біртұтас кешенді орналасу
құрамын, өзара байланысын және кезектілігін білдіреді.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығының қайнар көздерін былайша түрлерге
бөлуге болады:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (28,29,30 баптары);
2. Халықаралық құқтық актілер – халықаралық конвнциялар,
декларациялар,ТМД елдерінің арасындағы келісімдер;
3. Қазақстан Республикасындағы заңдар:
- ҚР ҚР еңбек туралы заңы
- ҚР Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы
заңы;
- ҚР Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы заңы;
- ҚР Отбасылық типтегі балалар ауылдары және жастар үйлері туралы
заңы;
- ҚР ҚР-дағы арнайы мемлекеттік жәрдемақылар туралы заңы;
- ҚР Әлеуметтік кепілдіктерді реттеуге қатысты шаралар туралы заңы;
- ҚР Ұлы отан соғысына қатысушыларды, мүгедектерді әлеуметтік қорғау
туралызаңы;
- ҚР Әскери қызметшілердің және олардың отбасы мүшелерінің мәртебесі
және оларды әлеуметтік қорғау туралы заңы;
- ҚР Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық полигондардың
салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтк қорғау туралы заңы;
- ҚР Арал теңізіндегі экалогиялық апат салдарынан зардап шеккен
азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы заңы т.б.
4. заңға сәйкес актілер (ҚР Призидантінің жарлықтары және ҚР Үкметінің
қаулылары );
5. ведомствалық актілер (ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министірлігінің актілері және т.б.)
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқығының маңызды қайнар көздері болып
Қазақстан Республикасының заңдары табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және ҚР 1998 жылғы 24
наурыздағы Нормативтік құқықтық актілер туралы заңына сәйкес заңдардың
келесі түрлерін атап өтуге болады:
А) ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңда.
Олар ҚР Конституциясында белгіленген тәртіппен қабылданады. Мысалы:
мемлекеттік қызметшілердің жасына қойылатын талапты жойған ҚР 1998 жылғы 7
қазандағы ҚР Конституциясына өзгертулер енгізу туралызаңы;
Ә) ҚР конституциялық заңдары. Конституциялық заң ретінде ҚР
Конституциясында осылай танылған және конституцияда белгіленген тәртіпте
қабылданған заң танылады. Мысалы: ҚР 1991 жылғы 16 қазандағы ҚР
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық заңы;
Б) жай заңдар. Мысалы : ҚР ҚР халқын жұмыспен қамту туралы заңы, ҚР
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы, ҚР
Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңы
және т.б.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік қамтамасызету құқығының қайнар
көздері ретіндегі маңызды заңдарға жалпы сипаттама. Қазақстан
Республикасында еңбек мәселелері бойынша маңызды заңдарға мыналар жатады:
[18, 53]
ҚР Қазақстан Республикасында зейнетақымен қасыздандыру туралы заңы.
Бұл заң тәуелсіз Қазақстанның тарихында алғаш рет азаматтардың зейнетақымен
қамтамасызету құқықтарын, мемлекеттің зейнетақымен қамсыздандыруға қатысты
кепілдіктерін анықтады, Орталықтан және зейнетақылық қорлардан зейнетақылық
төлемдер алудың тәртбін белгіледі, жинақтаушы зейнетақы қорларын
ұйымдастырудың және олардың жұмысының негізгі қағидаларын бекітті.
ҚР ҚР-да мүгедектерді әлуметтік қорғау туралы заңы. Бұл заң
мүгедек сөзіне анықтама берген, мүгедектердің құқықтық жағдайының
негіздерін, олардың еңбек саласындағы құқықтарын, мүгедектерге көрсетілетін
әлеуметтік көмек пен жеңілдіктердің түрлерін анықтаған.
Халықты еңбекпен қамту заңы. Елімізде жұмыссыздық деген пайда болып,
жұмыссыздардың саны көбейіп келе жатқан жағдайда қабылданған бұл акт -
біздің республикамыздағы халықты еңбекпен қамтуға бағытталған алғашқы заң.
Аталған заң еңбекпен қамту қағидасын бекітіп, еңбекпен қамту, жұмыссыз,
жұмыссыздың мәртебесі сияқты түсініктерді анықтады, сонымен қатар,
мемлекеттік органдардың жұмысберушілер және жұмыссыздармен қарым
қатынастарын реттейді.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының барлық қайнар көздері өз
жиынтығында қайнар көздер жүйесін құрайды, мұнда олар өз мәні,
бағыныстылығы бойынша ҚР Конституциясынан бастап, республиканың өзге де
заңға сәйкес актілеріне (ҚР Президетінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қаулылары
және өзге де министрліктер мен ведомстволарының нормативтік бұйрықтары)
дейін белгілі бір кезектілікте орналасқан. [19, 28]
Заңдардан өзге барлық қайнар көздер заңға сәйкес актілер болып
табылады, олар: ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары,
министрліктер мен ведомстволардың нормативтік бұйрықтары, ҚР Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қаулылары және тағы басқа.
№2 - кесте. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі қолданыста болатын
заңнамалары
Рс Заңнамлар Қабылданған уақыты
1. Қазақстан Республикасының мүгедектердің 21 маусым. 1991
әлеуметтік қорғалуы жыл.
2. Қазақстан Республикасының денсаулық қорғау24 мамыр. 1999 жыл.
Министрлігінің Алдын-ала және мезгілді №278
медециналық тексеру және қызметкер- лердің
кәсіптік жарамдығын анықтау тәртібі
туралы бұйрығы
3. Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілігінің 19 қаңтар 2002
Оңтүстік Қазақстан облысының халқын жыл.
әлеуметтік қорғау жөніндегі 2002-2005 жыл-
дарға арналған облыстық кешенді бағдарлама
туралы қаулысы
4. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек 17 шілде 2001
көрсету туралы Заңы жыл.
5. Қазақстан Республикасының арнаулы 5 сәуір 1999жыл
мемлекеттік жәрдемақы туралы Заңы
6. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмекті 24 желтоқсан 2001
тағайындау және төлеу ережесін бекіту жыл
туралы Заңы
7. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек 17 шілде 2001 жыл
көрсету туралы Заңы
Дереккөзі: Қаз Му хабаршысы Заң сериясы 2002 №4 47-48 б.
Мүгедектерді әлеуметтік қолдау мен қорғауға, олардың эканомикалық-
саяси және басқа да құқықтар мен бостандықтарын іске асыруды тең
мүмкіндіктері мен қамтамасыз етуге Қазақстан Республикасының Консти-
туциясы, сондай – ақ халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидаттары мен
нормалары кепілдік береді.
Адам құқығы доктринасы құқықтық мемлекетті және ынтымақтастық
Халқаралық Еңбек Ұйымының (ХЕҰ) әлеуметтік қамсыздандыру концепциясында
қолданылуын тапты және дами бастады.ХЕҰ өзінің базалық құжаттарында-жарғы,
декларациялар, аяк венциялар, ұсыныстарында әлеуметтік қорғаудың ұлттық
жүйесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz