Сыбайлас жемқорлыққа ықпал ететін себептер мен жағдайлар
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Сыбайлас жемқорлық дегеніміз – заңда
қарастырылмаған жеке немесе дәнекерлер арқылы мүліктік игілікке және
мемлекеттік функцияларды атқаратын басымды тұлғалардың және де соларға
теңестірілген тұлғалардың, лауазымдық дәрежелерін қолдана отырып және де
лауазымының мүмкіндіктерін өз мүддесіне қолдана отырып мүліктік табыс алу
үшін жасалынатын қадамдар.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселелері кез келген мемлекет үшін өзекті
проблемалардың бірі. Барлық елдерде оның трансұлттық сипаты танылып, оған
қарсы экономикалық, құқықтық және басқада шаралар қолданылуда.
Жас ұрпақтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана-сезімін қалыптастыру
жөніндегі ағарту және тәрбиелеу жұмыстары қазақстандық қоғамдық өмірдің
әртүрлі салаларында сыбайлас жемқорлықты туғызатын және соған себеп болатын
себептер мен шарттарды жою (барынша азайту) жөніндегі мемлекеттік сыбайлас
жемқорлыққа қарсы саясаттың бір бөлігі болып табылады.
Бұл тұрғыдан алғанда білім берудің аса маңызды бағыты сыбайлас
жемқорлық көріністерін қабылдамайтын білім беру ортасын құру, сыбайлас
жемқорлықты қабылдамайтын моральдық деңгейі жоғары, адамгершілігі мүліксіз
азаматтарды тәрбиелеу болуға тиіс.
Бүгінде жас ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеу жұмысының теориясы мен
практикасына басқаша зер салу керек. Азаматтық қоғамды нығайту және дамыту,
құқықтық көзқарас тұрғысынан сауатты, өзінің азаматтық құқықтары мен
міндеттері туралы қажетті ілімдерге ие, бұл білімдерді күнделікті өмірде
қолдануға қабілетті, сыбайлас жемқорлықты өзінің азаматтық құқықтарының
бұзылуы деп түсінетін және бұл құқықтарды қорғауға дайын азаматтарды
тәрбиелеу қажеттілігі Қазақстанның барлық білім беру мекемелерінің өзекті
міндеті болып отыр.
Сыбайлас жемқорлық көріністеріне немқұрайлы қарау өткір қоғамдық
мәселе болып отыр. Жемқорлық – қоғамдық санада руханилықтан гөрі,
материалдық игіліктердің басымдық алғанын көрсететін құндылықтар дағдарысы.
Азаматтардың кейбір бөлігінің ұғымында сыбайлас жемқорлық үйреншікті іске,
ал біреулер үшін зәру мәселелерді заңды айналып өтіп шешудің тәсіліне
айналды.
Жемқорлық - мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды
қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының
пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті
қылмыстық іс-әрекеттері. Жемқорлықтың жалпылама
белгілері: лауазымды адамның өзінің немесе делдал арқылы пара берушінің
немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті
(әрекетсіздігі) үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлік құқығы
немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алу, туыстық, жерлестік, т.б.
жақындықтарына байланысты қызметке ретсіз қабылдау және көтермелеу, сондай-
ақ, мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді талан-таражға салу. Мемлекетте
жемқорлықтың бел алуы көлеңкелі экономиканың пайда болып, экономикалық
өсу қарқынының тежелуіне және әлеуметтік, саяси шиеленістердің күрт
асқынуына ұрындырады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларды жұртшылық көп жағдайда жүйесіз,
нәтижесі төмен атүсті жұмыс ретінде көреді. Тұрғындардың пікірінше,
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес – мемлекеттің міндеті. Осындай көзқарас,
қоғамда тамыр жайған сенімсіздік пен таптаурын ұғымдар сыбайлас жемқорлыққа
қарсы іс-қимылды айтарлықтай әлсіретеді.
Сонымен бірге, азаматтардың бойында сыбайлас жемқорлыққа қарсы
тұрарлық мәдениет, сыбайлас жемқорлықты жуытпайтын тұрақты иммунитет, оны
жариялы түрде айыптау болмайынша, қалаған нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес.
Әрбір қазақстандық, әр отбасы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бүкіл
қоғамның, әр азаматтың ісі екендігін түсінуі тиіс.
Қоғамдық өмірдің жағымсыз құбылысы ретінде сыбайлас жемқорлық қоғамдық
айыптауды туындатады, алайда әртүрлі әлеуметтік топтарда оларға төзімділік
дәрежесі бірдей емес. Өмірінде сыбайлас жемқорлық фактілерімен ұшырасқан
әрбір адам оны азамат пен мемлекет өкілі арасындағы өзара қарым-қатынаста,
азаматтардың өз арасында және бизнес саласында орын алмауы тиіс қоғамдық
зұлымдық ретінде бағалайды.
Сондықтан бала күннен бастап Отанға деген сүйіспеншілікке, адамдарды
және дәстүрлерді құрметтеуге, білім мен еңбекке ұмтылуға, көргенділік пен
адалдыққа тәрбиелеу керек. Бұл сезімдер біздің халқымыздың қанында ежелден
бар. Осынау құндылықтар өмірлерінде нақты бағдар болатын қазақстандықтар
ұрпағын тәрбиелеу қажет.
Сонымен, зерттеу жұмысының өзектілігі тәрбие мен білім үдерісі адамның
сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұрарлық мәдениетін қалыптастыруының негізі
болып табылады. Бұл жердегі негізгі орын отбасына және білім беру саласына
тиесілі. Әрбір ата-ана, әрбір ұстаз балалар үшін лайықты үлгі болуға, нағыз
қастерлі қасиеттерді таңдауға көмектесуі тиіс. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
білім беру мен тәрбиелеу үлгісі Заң, Әділдік, Теңқұқықтық сияқты
іргелі түсініктердің төңірегінде қалыптасуы тиіс.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Кез-келген өркениетті қоғам үшін сыбайлас
жемқорлықпен күрес ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сыбайлас
жемқорлық мемлекетті ішінен жоюдың бастамасы мен жетістіктерді жоққа
шығаратын, ұлттық қауіпсіздікке қауіп-қатер әкелетіндігі күмәнсіз.
Сондықтан да жемқорлыққа қарсы тұрарлық тәлім білім берудің барлық
деңгейінде қалыптастырылуы қажет. Осы үлгіні қалыптастыру үшін жоғары оқу
орындарының сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру мен тәрбиелеу
мүмкіншіліктерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Жоғарыда аталған мақсатқа сәйкес
келесідей міндеттер қойылды:
- сыбайлас жемқорлыққа ықпал ететін себептер мен жағдайларды
анықтау;
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жағдайын талдау;
- сыбайлас жемқорлықты төмендету әлеуметтік-экономикалық даму
факторы ретінде қарастыру;
- Жоғары оқу орны ортасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті
білім беру жүйесі арқылы қалыптастырудың маңыздылығына тоқталу.
Зерттеу жұмысының объектісі: Рудный индустриялық институты ШЖК РМК
ортасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім мен тәрбие
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: зерттеудің теориялық негізін
сияқты отандық ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды. Тақырыптың
мазмұнын ашу үшін бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде
жарияланған ғылыми мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген
мәліметтер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттеу жұмысының әдісі: Салыстырмалы – аналитикалық, талдау,
топтастыру, жүйелеу әдістері қолданылды.
1 Сыбайлас жемқорлықтың таралуының жай-күйі мен үдерісінің теориялық
негіздері
1.1 Сыбайлас жемқорлыққа ықпал ететін себептер мен жағдайлар
XX ғ. соңында сыбайлас жемқорлық жаһандық, әлемдік ауқымда таралып
кетті. БҰҰ, Еуропа Кеңесі, Америка Мемлекеттері Ұйымы, Еуропалық Одақ,
Еуропалық Комиссия, т.б. халықаралық ұйымдар сыбайлас жемқорлықпен күресу
бойынша әр түрлі бағдарламаларды құрып, қабылдайды, көптеген елдер
заңнамасы сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстар үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартады.
Сыбайлас жемқорлық деген түсінік мағынасы этимологиялық қарау мұны,
параға сатып алу, пара ретінде corruptioдеген латын сөзін алып,
анықтауға мүмкіндік береді. Рим құқығында сондай-ақ corrumpire түсінік
болған, ол жалпы сөзбен айтқанда сындыру, бүлдіру, бұзу, зақымдау,
жалғандау, параға сатып алу деген түсінік берген де, құқыққақарсы іс-
әрекетті білдірген.
Орыс тілінің түсіндірме сөздігі сыбайлас жемқорлықты пара беріп, сатып
алу, лауазымды адамдардың, саяси қайраткерлердің сатқындығы ретінде
сипаттайды.
Сыбайлас жемқорлық қоғамның мемлекетке деген сеніміне селкеу түсіреді,
елдің әлеуметтік-экономикалық және рухани өрлеуіне айтарлықтай кедергі
келтіре отырып, мемлекеттік биліктің тиімділігін төмендетеді.
Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бері сыбайлас жемқорлықпен күрес
республикамыздың мемлекеттік бағдарламаның басты басымдығының бірі болып
келеді. Қазақстан ТМД елдерінің ішінде ең алғаш Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес туралы (1998 жыл) және Мемлекеттік қызмет туралы (1999 жыл)
заңдарды қабылдап, сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі арнайы мемлекеттік
орган құрды. Мемлекеттік аппараттың, мемлекеттік қызметтер көрсетудің
тиімділігі мен айқындығы жүйелі түрде артып келеді, бизнеске әкімшілік
салмақ салу түбегейлі азайтылды, жемқорлыққа қарсы заңнама жетілдіріліп,
қоғамдық бақылаудың аясы кеңеюде.
Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты сыбайлас жемқорлықты ұлттық қауіпсіздікке тікелей қауіп-қатер
қатарына қояды және мемлекет пен қоғамды осы келеңсіз құбылыспен күресте
күш-жігерді біріктіруге бағыттайды.
Қазақстанның осы маңызды мәселе бойынша қағидаттық ұстанымын
білдіретін еліміздің басты стратегиялық құжаты мемлекеттің алдағы
жылдардағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағдарламаның негізі болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік басқарудың тиімділігін, елдің
инвестициялық тартымдылығын төмендететіні, әлеуметтік-экономикалық қарыштап
дамуды тежейтіні баршаға мәлім.
Сыбайлас жемқорлық мәселесін зерттеген кезде мынадай сауал туындайды:
сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері қандай және осы құбылыс неліктен
осындай түрде жүзеге асады. Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептерін
зерттеу барысында бірқатар киындықтарға тап боламыз. Кейде бір фактіні
сыбайлас жемқорлықтың себептері ме әлде салдары ма екенін анықтау да
қиындық туғызады. Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері жүйеленіп,
мынадай жіктелім ұсынылады: әлеуметтік-экономикалық, саяси,
ұйымдастырылған, құқықтық себептер, сондай-ақ мәдени-этикалық сипаттағы
факторлар. Осы себептердің әрқайсысына тоқталайық.
Әлеуметтік-экономикалық себептер. Сыбайлас жемқорлықтың кеңістік
ерекшеліктерін талдау кезінде айқындалғандай, елдегі сыбайлас жемқорлықтың
өріс алу дәрежесі экономиканың даму деңгейіне тікелей байланысты. Алайда
керісінше фактіні байқауға да болады. Халықаралық Валюта қоры жүргізген
зерттеудің нәтижесі бойынша сыбайлас жемқорлық ел экономикасының дамуына
едәуір кедергі келтіреді. Сондай-ақ сыбайлас жемқорлық елге келетін
инвестициялар легін қысқартатыны, дарынды адамдарды өнімсіз жұмысқа
тартатыны, бай табиғи ресурстарды тиімсіз пайдалануға жол беретіні, сонымен
қатар, сыбайлас жемқорлық құрылымдық экономикалық өркендеуді арттыруға
бағытталған реформалардың жүргізілуін тежейтіні айқындалды.[1]
Елдің табиғи ресурстармен (орман, минералдық, су ресурстары) жақсы
қамтылуы да сыбайлас жемқорлықтың дамуының бір факторы болып есептеледі.
Елдегі бұндай байлыққа екі тұрғыдан қарауға болады. Бір жағынан, елде бай
табиғи ресурстардың болуы ел экономикасы өркендеуінің негізі болып,
сыбайлас жемқорлықтың төмендеуіне себеп болуы керек. Екінші жағынан, табиғи
байлық ел экономикасының өркендеуін емес, өзіне пайда алуды мақсат тұтқан
сыбайлас жемқорлық субъектілерін қызықтырады. Халықаралық Валюта қоры
жүргізген зерттеу көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекетке түсетін
жылдық табысты төмендетеді, себебі салық төлемеудің, салық төлеуден заңсыз
босатудың мүмкіндіктері пайда болады немесе салық басқармасы әлсіз жұмыс
істейді.
Жемқорлықтың өріс алу себептерінің аса маңыздысы - мемлекеттік және
жеке секторлар қызметкерлерінің еңбекақы көлемі. Әрине, еңбекақысы төмен
болғандықтан, шенеуніктер қосымша табыс көздерін іздестіреді, осындай
жағдайда шенеуніктер ресми қызметтік міндеттерін асыра пайдаланып, пара
алады. Мемлекеттік қызметшілердің табысы үлкен көлемді болғандықтан, олар
өз қызметінің қауіпсіздігін және тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
қарамағындағы қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жасамауына
жағдай туғызады: қызмет бабында өз міндеттерін адал да мінсіз орындаған
қызметшілерді көтермелейді, сыйақы беруге ұсынады, заңды түрде лауазымын
көтереді. Осындай жағдайда лауазымды тұлғалар өз құзыреті шеңберінен
шықпауға, заңды бұзбауға, әділ әрі адал болуға тырысады.
Білім беру жүйесі экономиканың өрістеуінің аса маңызды
жетістіктерінің бірі болып саналады. Қоғамның білім деңгейі неғұрлым жоғары
болса, соғұрлым моральдық-адами және құқықтық нормалардың бұзылуы өте сирек
кездеседі. Осыған орай, қоғамның білім деңгейі мен сыбайлас жемқорлықтың
даму деңгейінің арасында тиісті дәрежеде байланыс бар деген ойдамыз.
Айтылғандарды қорытындылай келе, айтатымыз:
- жағымсыз элеуметтік-экономикалық факторлар кез келген мемлекетте
сыбайлас жемқорлықтың пайда болуы, өрістеуі және таратылуының себептері
болып табылады.
- алайда жоғарыда көрсеткеніміздей, әлеуметтік-экономикалық факторлар
белгілі бір жағдайларда сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін қолданылған
құралдар болуы әбден мүмкін.
Саяси себептер. Тәжірибе көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекеттің
экономикалық және саяси дамуына кері әсер етеді. Сыбайлас жемқорлықтың
дамуына ықпалын тигізетін саяси факторларға мемлекеттік құрылымның
ерекшеліктерін жатқызуға болады. Қоғамның демократиялануына байланысты
сыбайлас жемқорлық жаңа салаларды игерді, бұл – саяси партияларды,
электораттық лауазымдық қылмыстарды қаржыландыру, сайлауда сайлаушылар
дауысының басым көпшілігін алуды қамтамасыз ету үшін саяси демеушілер
жүйесін дамыту.[2]
Демократияландыру үдерісі саяси қызметті жүзеге асыру үшін орталық
биліктің біршама өкілеттіктерін аймақтық және жергілікті билікке беруді
көздейді, ал бұндай жағдай кейбір басшыларға жаңа конституциялық
өкілеттіктерін асыра пайдалануға мүмкіндік береді. Осы пікірге Швейцария
мемлекеті дәлел бола алады, ондағы демократияның тарихи тамыры тереңде
жатыр. Тарихи дерек көздер көрсеткендей, мемлекетте басқару нысанының күрт
өзгеруі де мемлекеттік құқық бұзушылықпен қатар жүреді, ал халық ондаған
жылдар бойы саяси тұрақсыздықтан зардап шегеді.
Мемлекетте қоғамдық - саяси бостандықтың орнығуы азаматтардың өзін
мемлекеттің толық құқылы мүшесі ретінде сезінуге, билікті жүзеге асыруға,
қоғамның істеріне араласуға бейімдейді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің
құралы ретінде әлеуметтік-құқықтық бақылау Жапония мен АҚШ-та кең өріс
алды.
Сөйтіп, жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады:
- бостандыққа ие азаматтық қоғам - мемлекетте жемқорлық деңгейі өте
төмен болуының кепілі.
- саяси тұрлаулылық, үкіметтің, басшылардың жиі ауысуы, сыбайлас
жемқорлықтық өрістеуінің басты шарты.
- мемлекеттің жалпы саяси бағытының жиі өзгеруі елдегі әлеуметтік -
экономикалық ахуалдың тұрақсыздығына әкеп соғады.
Құқықтық сипаттағы факторлар. Сыбайлас жемқорлық - бұл әлеуметтік
жауыздық, біріншіден мемлекетке үлкен қаржылық нұқсан келтіреді, екіншіден
мемлекеттік биліктің беделіне залал келтіреді, үшіншіден қоғам мен мемлекет
билігінің өкілеттіктерін моральдік түрде құлатады.
Мемлекеттік аппараттың тиімсіз ұйымдастырылуының салдарынан қоғамда
құқықтық реттеудің кемшіліктері де орын алуы ықтимал. Құқықтық реттеудің
кемшіліктеріне кейбір елдердің заңнамасында сыбайлас жемқорлық сипатындағы
мәмілелер жасасқаны үшін қылмыстық жауапқа тарту және жазалау жүйесінің
болмауы, мемлекеттік қызметті өтеу жөніндегі нақты ережелер мен
регламенттің жоқтығы жатады. Ал бұндай жағдай ұйымдасқан қылмыспен астасып
жатқан кәсіпкерліктің және биліктің тығыз байланыста жұмыс істеуіне өте
тиімді. Осыған орай фаворитизм, протекционизм, лоббизм өркендеуде. Сонымен
қатар непотизм мен саяси демеушілік те кең тараған.
Сыбайлас жемқорлық қалыпты нормаға айналады. Ал бұл – құқық қорғау
органдарының, көп жағдайда осы органдардың өзі де сыбайлас жемқорлыққа
малынған, біріншіден, институционалды сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
жүргізуге күші жетпейді, екіншіден құқық қорғау органдарын сыбайлас
жемқорлық субъектілері өз заңдарына бағындырады. Қылмыс жасағандардың басым
көпшілігі жазаға тартылмағандықтан, қылмыстық істерін одан әрі жалғастыра
береді. Көп жағдайда сот жүйесі сыбайлас жемқорлық субъектісіне қатысты өз
бетінше және тәуелсіз шешім шығара алмайды. Тәуелсіз құрылымдар енгізілген
бірқатар елдер (АҚШ-та тәуелсіз прокурор, Гонгконгта, Сингапурде,
Малайзияда, Тайванда тәуелсіз комиссия) сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
ісінде нақты жетістіктерге қол жеткізді.
Бұндай мекемені құру кезінде билік пен мүлік, саясат пен ақша мәселесі
жүйелі шешімін табуы керек. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекеттіліктің институционалды
негіздеріне сіңіп, олардың қызметінің тиімсіздігі, дұрыс ұйымдастырылмауы
салдарынан, есеп беру және бақылау жүйесінде нақтылық болмағандықтан кең
өріс алуда.[3]
Мемлекеттің ұлттық экономикаға араласу факторына нақтырақ тоқталайық.
Экономика саласында мемлекеттің өкілеттігі кең тараған жағдайда сыбайлас
жемқорлықтың дамуына алғышарттар қалыптасады, ал бұл – мемлекет қоятын
шектеулерден қашудың бірден бір тәсілі. Шектеулер неғұрлым көп болса,
соғұрлым сыбайлас жемқорлық өрістеп, тамыры тереңдей түседі. Осы пікірді
дәлелдеу үшін АҚШ-тың Халықаралық даму жөніндегі агенттігі жасаған
Инвесторларға арналған нұсқаулықтарды талқылайық. Осы Нұсқаулықта әлемнің
40 мемлекетінде инвестиция салуға және іскерлік операциялар жүргізуге
келтірілентін процессуалдық және әкімшілік кедергілер туралы баяндалады
және осы кедергілерді еңсеру тәсілдері ұсынылады. Осы Нұсқаулықта
көрсетілген бағдар барлық жағдайда бірдей емес: егер инвестордың жүргізетін
жұмысы көп уақыт алатын, қымбат бағаланатын және күрделі болса, ол жоғары
деңгейдегі сыбайлас жемқорлыққа ұрынуы мүмкін. Мемлекетке инвестиция тарту
ісінде жоғары лауазымдағы тұлғалар елеулі рөл атқарады.
Мемлекеттік қызметке қабылдау кезінде үміткердің кәсіби біліктілігіне,
мінез-құлқына, моральдық – этикалық ұстанымдарына баса назар аудару қажет.
Нұсқаулықтарды талдау барысында барлық 40 Нұсқаулыққа тән заңдылық
байқалды: инвесторларға келтірілетін бюрократиялық кедергілер мемлекеттің
құқықтың жүйесімен тығыз байланысты. Құқықтық жүйесі жалпы құқыққа
негізделген мемлекеттерде (Ұлыбритания, АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа
зеландия) бюрократиялық кедергілер жоқтың қасы, іс жүргізуде ашықтық басым,
сол себептен сыбайлас жемқорлық деңгейі төмен. Билік және сыбайлас
жемқорлықты бақылау бір-бірімен тығыз байланысты екені баршамызға мәлім.
Сыбайлас жемқорлық – биліктің қауқарсыздығының көрсеткіші. Нақты
институционалды ұйымның болмауы, қызметтің егжей - тегжейлі
регламенттенбеуі, құқық бұзушылықтың бақыланбауы және жасалған қылмыс үшін
жауапқа тартылмауы - басқару аппаратының қауқарсыздығына және сыбайлас
жемқорлықтың дамуына әкеп соғады.
Мәдени-этикалық сипаттағы факторлар. Сыбайлас жемқорлыққа мәдени -
этикалық факторлардың ықпал етуіне баға беру жеңіл емес, себебі бұл сала
материалды емес. Алайда қоғамның мәдениеттілігін сыбайлас жемқорлықтың
негізгі себебі ретінде қарастыруымыз тиіс. Дін, мәдениеттің ажырамас бөлігі
бола тұрып, қоғамда сыбайлас жемқорлықтың дамуының алғышарттары болуы
мүмкін.
Сондықтан қоғамда бір әрекет норма деп танылса, оны қылмыс деп
жариялау қиындық келтіреді. Осы жағдайға орай мынадай мысал келтірейік.
Қытайда басты идеология конфуциандық болғанын білеміз, оның қағидаттары
бойынша халық жоғары қызметтегі адамдарды әкеміз деп қарастырған.
Сондықтан қабылдауға келмегеннен гөрі, қабылдауға сыйлықсыз келгені
наразылық туғызған. Байқағанымыздай, бір елде кейбір құбылыс сыбайлас
жемқорлықтық деп танылса, екінші елде оны сыпайылық танутышылық деп біледі.
Мәселен, керек адамды мейрамханаға шақыру, ерекше бір көмегі үшін
біреуге құнды сыйлық беру, жоғары оқу орнына түсуге көмектесу тағы сол
сияқты этикаға жатпайтын қылық деп танылмайды.[4]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді іс-қимыл жүйесін қалыптастыру үшін
ең алдымен қазіргі заманғы жағдайларда оның көріністеріне ықпал ететін
негізгі факторларды айқындау қажет.
Оның ішінде қазіргі уақытта неғұрлым өзектісі біріншіден, олардың
нормалары құқық қолдану кезінде сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерін жасауға
көбіне жағдайлар жасайтын салалық заңдардың жетілдірілмеуі болып табылады.
Құқықтанудың қыр-сырын білмейтін азаматтар үшін практикада мұндай
заңдардың ережелерін дұрыс түсіну мен тиісінше ұғыну қиынға соғады.
Екіншіден, мемлекеттік және корпоративтік басқару ашықтығының
жеткіліксіз болуы. Басқарушы шешімдерді әзірлеу және қабылдау процестері,
оның ішінде азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын шешімдер
туралы сөз болған жағдайларда әлі де ең жабық процестердің бірі болып
қалуда.
Үшіншіден, лауазымды адамдардың мемлекеттік қызметтерді көрсеткен
кездегі халықпен тікелей байланысына байланысты сыбайлас жемқорлық
тәуекелдері сақталуда.
Төртіншіден, халықтың, оның ішінде мемлекеттік сектор қызметшілерінің
өздерінің құқықтық мәдениетінің деңгейі әлі де төмен, бұл арам пиғылды
қызметкерлерге оны пайдакүнемдік, құқыққа қарсы мақсаттарда пайдалануға
мүмкіндік береді.
Бесіншіден, азаматтар мінез-құлығының сыбайлас жемқорлыққа қарсы
моделін және сыбайлас жемқорлықты қабылдамаудың қоғамдық ахуалын
қалыптастыру бойынша кешенді және мақсатты ақпараттық жұмыстың болмауы.
Алтыншыдан, мемлекеттік қызметшілердің жекелеген санаттарының
еңбекақысының және мемлекеттік қызметтегі әлеуметтік кепілдіктердің
жеткіліксіз деңгейі.
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап
сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімді, әлемдік стандарттарға сай
институттары мен тетіктерін құру бағытымен мақсатты және кезең-кезеңмен
жүріп келеді.
Біздің елімізде қазіргі заманғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама
жұмыс істеуде, оның негізі Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы және Мемлекеттік қызмет туралы заңдар болып табылады, бірқатар
бағдарламалық құжаттар іске асырылуда, мемлекеттік қызмет және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы функцияларды кешенді түрде іске
асыратын арнайы уәкілетті орган құрылды, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет
саласындағы халықаралық ынтымақтастық белсенді жүзеге асырылуда.
Әлеуметтік шығу тегі мен мүліктік жағдайына қарамастан, оның кезінде
басшылық орындарға қабілетті және кәсіби дайындалған адамдар орналасатын
меритократия қағидаттарының негізінде мемлекеттік қызмет жүйесі қалыптасты,
оның ішінде мемлекеттің әрбір органы мен лауазымды адамының функциялары мен
өкілеттіктерінің аражігі нақты ажыратылып және айқындалып қалыптасты.
Шенеуніктердің азаматтармен тікелей байланыстарын қысқартатын және
сыбайлас жемқорлық көріністері үшін жағдайларды барынша азайтатын
мемлекеттік көрсетілетін қызметтер саласын дамыту мен мемлекеттік
аппараттың жұмысын ақпараттандыру жөнінде кешенді шаралар қабылданды.
Қазақстанға әлемнің неғұрлым бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына
кіруге мүмкіндік берген азаматтардың өмір сүру деңгейін арттыру, ұлттық
экономиканың өсуі, бизнесті жүргізу жағдайларын, халықтың құқықтық
сауаттылығы мен әлеуметтік белсенділігін жақсарту, электрондық үкіметті
енгізу жөніндегі қолданылып жатқан шаралар да заңға бағыну мәдениетін және
жүріс-тұрыстың жалпы қабылданған сыбайлас жемқорлыққа қарсы модельдерін
қалыптастыру үшін алғышарттар жасайды.[5]
Сонымен бірге экономиканың одан әрі өсуі, халықтың әл-ауқатын арттыру,
әлемнің неғұрлым дамыған бәсекеге қабілетті отыз елінің қатарына кіру
жөніндегі өршіл міндетті жүзеге асыру бойынша стратегиялық міндеттерді шешу
мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағдарламан жаңғыртуға негізделген
жаңа жүйелі шаралар қабылдауды және оны іске асырудағы азаматтық қоғам
институттарының рөлін арттыруды талап етеді, бұл сыбайлас жемқорлық
көріністерін барынша азайтуға мүмкіндік берер еді.
Бұл орайда қазіргі кезеңде мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы
стратегияны айқындайтын жаңа бағдарламалық құжатын қабылдау қажеттігі болып
тұр.
Мұндай құжатта сыбайлас жемқорлық деңгейін түбегейлі қысқартуға,
мемлекет пен қоғам өмірінің түрлі салаларында оны тудыратын себептер мен
жағдайларды жоюға қабілетті превентивтік сипаттағы кешенді шараларға
жетекші рөл берілуі тиіс. Яғни, басты назар сыбайлас жемқорлықтың
салдарларымен күреске емес, оның алғышарттарын жоюға аударылуы тиіс.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру бизнесті дамыту
жолындағы әкімшілік кедергілерді жою, Қазақстанда жұмыс істейтін отандық
және шетелдік кәсіпкерлердің құқықтары мен заңды мүдделерін кез келген
сыбайлас жемқорлық көріністерінен тиімді қорғау жөніндегі шаралардың
басымдығын да көздейді.
Тұтастай алғанда, мұндай іс-шаралар мемлекет пен қоғамның тыныс-
тіршілігінің негізгі салаларын қамтуға, жан-жақты және дәйекті сыбайлас
жемқорлыққа қарсы шаралар кешенінің әзірленуін және жүзеге асырылуын
көздеуге, сөйтіп, мемлекеттік биліктің барлық деңгейлерінде, сондай-ақ,
жекеше секторда сыбайлас жемқорлықты барынша азайтуды қамтамасыз етуге,
қазақстандық азаматтардың осы әлеуметтік зұлымдыққа төзімсіз көзқарасын
қалыптастыруға тиіс. Олар жекелеген іс-шаралардың орындалуына байланысты
және сыбайлас жемқорлық құбылысына, оның себептеріне, сыбайлас жемқорлық
жүріс-тұрысты ынталандыруға терең талдаудың нәтижелерін, сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы істердің жай-күйін байсалды және
объективті бағалауды ескере отырып түзетілуге тиіс.
Сөйтіп, сыбайлас жемқорлық - бұл, біріншіден, мемлекетке үлкен
қаржылық нұқсан келтіреді, екіншіден, мемлекеттік биліктің беделіне залал
келтіреді, үшіншіден, қоғам мен мемлекет билігінің өкілеттіктерін моральдік
тұрғысынан құлдыратады.[6]
1.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жағдайы
Қазақстандық мемлекет дамуының алдыңғы кезеңдерінде жалпы мойындалған
нәтижелерге қол жеткізілді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ісінде
айқын оң үрдістер байқалды, оларды күшейту және дамыту ел дамуының қазіргі
заманғы кезеңіңде осы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылды табысты іске
асырудың кепілі болады.
Қазақстан ТМД елдерінің арасында алғашқылардың бірі болып осы келеңсіз
құбылыспен күрестің мақсатын, міндеттерін, негізгі қағидаттары мен
тетіктерін айқындаған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы Заңды қабылдады. Бұл Заңның мақсаты - азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға, сыбайлас жемқорлық көрiнiстерiнен туындайтын қауiп-
қатерден Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге,
сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың алдын алу, анықтау,
олардың жолын кесу және ашу, олардың зардаптарын жою және кiнәлiлердi
жауапқа тарту арқылы мемлекеттiк органдардың, мемлекеттiк мiндеттердi
атқаратын лауазымды және басқа да адамдардың сондай-ақ оларға теңестiрiлген
адамдардың тиiмдi қызметiн қамтамасыз етуге бағытталған және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестiң негiзгi принциптерiн айқындап, сыбайлас
жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың түрлерiн, сондай-ақ жауаптылықтың
пайда болу жағдайларын белгiлейдi. Осы Заң сол сияқты демократиялық
негiздердi, мемлекеттi басқарудағы жариялылық пен бақылауды кеңейтуге
халықтың мемлекет пен оның құрылымдарына деген сенiм нығайтуға, бiлiктi
мамандарды мемлекеттiк қызметке кiруге ынталандыруға, мемлекеттiк
мiндеттердi атқаратын адамдардың риясыз адалдығы үшiн жағдайлар жасауға да
бағытталған.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Қазақстан Республикасының
Заңында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру ұғымы
сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің қоғамда сыбайлас
жемқорлыққа төзбеушілікті көрсететін құндылықтар жүйесін сақтау және
нығайту бойынша өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын қызметі деп
түсініледі. Сондай-ақ ол білім беру, ақпараттық және ұйымдастырушылық
сипаттағы шаралар кешені арқылы жүзеге асырылады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім – тұлғаның адамгершілік, зияткерлік,
мәдени тұрғыдан дамуы және сыбайлас жемқорлықты қабылдамаудағы белсенді
азаматтық ұстанымын қалыптастыру мақсатында жүзеге асырылатын, тәрбиелеу
мен оқытудың үздіксіз процесі.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша нығайту шараларын
ойдағыдай жүргізу қызметі одан әрі жетілдіруді талап ететін сыбайлас
жемқорлыққа қарсы бағыттылықтың азаматтық қоғам институттарының қолдауынсыз
мүмкін емес. Барлық қолжетімді құралдарды қолдана отырып, сыбайлас
жемқорлыққа қарсы заңнама бойынша түсіндіру жұмыстарын қамтамасыз етуде
мемлекеттік органдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, қоғамдық
бірлестіктердің және үкіметтік емес ұйымдардың күш-жігерін одан әрі
үйлестіру ерекше маңызға ие.[7]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл – бұл жаппай сана және оның
жекелеген элементтері емес. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет – сыбайлас
жемқорлықты қабылдамау негізінде жататын осы жүйемен тіпті сәйкес келмейтін
құндылықтар жүйесі. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет – адамгершілік пен
азғындық (орынды және орынсыз, мейірімділік пен зұлымдық, пайдалы және
пайдасыз), құқықтық және құқықтық емес, ақылды және ақымақтық , тамаша және
бейберекет призмасы арқылы адами қатынастар әлеміне көзқарас.
Сыбайлас жемқорлыққа іс-қимыл адамның жоғары мораль-дық, құқықтық,
саяси және басқа мәдениеттер негізінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұра білу
қабілетін білдіреді. Сыбайлас жемқорлық-қа қарсы мәдениет қазіргі уақытта
шынайы қажетті құбылыс мәртебесін иеленеді, оны әлеуметтендіру процесінде
қоғамның барлық әрекетке қабілетті мүшелері игеруі тиіс.
2001 жылдан бастап Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі
мемлекеттік бағдарламалар іске асырылуда, олардың шеңберінде сыбайлас
жемқорлық көріністері пайда болуының себептері мен жағдайларын жою
жөніндегі нақты шаралар қабылдануда.
1999 жылдан бастап қолданыстағы Мемлекеттік қызмет туралы Заң және
2005 жылы Мемлекет басшысы бекіткен Мемлекеттік қызметшілердің Ар-намыс
кодексі Қазақстанда есеп берушілік, ашықтық және меритократия
қағидаттарында құрылған кәсіби мемлекеттік аппаратты қалыптастыру үшін
негіз жасады.
Мемлекеттік қызмет пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы
реттеуші және құқық қорғау функцияларын біріктіретін арнайы мемлекеттік
орган құрылды. Ол мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен өткеру және
мемлекеттік аппарат тазалығына мониторинг жүргізу мәселелерін реттеуге ғана
арналған емес, оған сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оның
профилактикасы, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық қылмыстар жасаған адамдарды
қылмыстық қудалау функциясы да берілген.
Бұл ретте алдын алу-профилактикалық қызмет жаңа құрылған орган үшін
басымды болып табылады.
Жаза бұлтартпастылығы қағидаты табысты іске асырылуда. Сыбайлас
жемқорлық іс-әрекеттерін жасағаны үшін әшкереленген шенеуніктер атқарып
отырған қызметтері мен шендеріне қарамастан, заңның барынша қатаңдығы
бойынша жауапты болады.
Қылмыстық-құқықтық саясат сыбайлас жемқорлық қылмыстарды жасағаны үшін
лауазымды адамдардың қатаң жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Сыбайлас
жемқорлық қылмыстары үшін қатал жауапкершілік қажеттілігі Қазақстан
Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық
саясат тұжырымдамасында көзделген.
Осындай қағидаттық тәсіл жаңа Қылмыстық кодексте іске асырылған.
Мәселен, сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасаған адамдарға мерзімнің ескіруі
қолданылмайды, шартты түрде соттауға тыйым салынған, мемлекеттік қызметте
лауазымға орналасу құқығына өмір бойына тыйым салу енгізілді.[8]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама қылмыстық жолмен алынған мүлікті
тәркілеу, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл үшін басшылардың дербес
жауапкершілігі жөніндегі нормалармен толықтырылды. Онда мүдделер
қақтығысы деген маңызды ұғым бекітілген. Бұл ретте мемлекеттік
қызметшілердің жауапкершілігін күшейтумен қатар олардың әлеуметтік
кепілдіктері де жетілдірілуде.
Мемлекеттік аппараттың еңбекақысын кезең-кезеңмен, үнемі көтеріп отыру
мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік өзін-өзі сезінуін арттыруға және
олардың өз міндеттерін адал және әділ негізде орындауы үшін жағдайлар
жасауға арналған.
Құқық қорғау жүйесін одан әрі жаңғыртудың 2020 жылға дейінгі кезеңге
арналған мемлекеттік бағдарламасы мен Құқық қорғау органдарының кадр
бағдарлама тұжырымдамасында құқық тәртібі органдарына деген сенім деңгейін
арттыруға, мінсіз жүріс-тұрыспен және құзыреттіліктің жоғары деңгейімен
ерекшеленетін персоналды қалыптастыруға бағытталған шаралар көзделген.
Сот жүйесіне деген сенімді арттыруға, азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау ісінде оның рөлін күшейтуге ерекше көңіл бөлінуде.
Судьялар корпусын қалыптастыру тетігін жетілдіру, электрондық сот ісін
жүргізуді дамыту, оның ашықтығы мен қолжетімділік деңгейін арттыру жөнінде
шаралар қабылданды.
Жер-жерде ақпаратқа колжетімділік кеңейтілді, оған электрондық
үкіметті, сондай-ақ мемлекеттік және жекеше құрылымдардың интернет-
ресурстарын қалыптастыру жөніндегі шаралар ықпал етті.
Азаматтардың сыбайлас жемқорлық фактілері туралы кедергісіз ақпарат
алуы, оның ішінде мемлекеттік органдардың сенім телефондары мен веб-
сайттары арқылы кедергісіз ақпарат алуы үшін жағдайлар жасалды.
Елдің инвестициялық тартымдылығын күшейту, оның бәсекеге
қабілеттілігін арттыру мақсатында кәсіпкерлік қызметті, халықтың сапалы
және тез арада мемлекеттік қызметтерді алуын қиындататын әкімшілік
кедергілер жойылуда.
Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы Заңның және Рұқсаттар мен
хабарламалар туралы Заңның қабылдануымен көрсетілетін мемлекеттік
қызметтердің сапасын арттыру үшін жағдайлар жасалды, рұқсаттар саны мен
қызметтің лицензияланатын түрлері күрт азайды. Мемлекеттік қызметтерді
көрсетудің тиімділігін бағалау және оның сапасын сыртқы бақылау жүйесі
қалыптастырылды.
Атқарылған жұмыстың нәтижесінде мемлекеттік қызметтерді көрсетудің
мерзімдерін бұзу саны (2016 жылмен салыстырғанда 8,7 есеге) және оларды
көрсету сапасына шағымдардың саны (25%-ға) жыл сайын төмендеп келеді,
сондай-ақ автоматтандырылған қызметтердің үлесі (2 еседен астам) және
халыққа қызмет көрсету орталықтары арқылы көрсетілетін қызметтердің үлесі
(51%-ға) ұлғайды.
Мемлекеттік сатып алуларды автоматтандыру деңгейі артуда, бұл бәсекеге
қабілетті ортаның қалыптасуына, бюджет қаражатының ашық және тиімді
игерілуіне ықпал етеді.
Экономиканың мемлекеттік емес секторында кәсіпкерлік қызметті жүргізу,
жұмысқа орналасу және халықты жұмыспен қамтамасыз ету үшін қолайлы
жағдайлар жасалды.
Тұтастай алғанда, аталған шаралардың қабылдануы Қазақстанға сыбайлас
жемқорлыққа қарсы қызмет деңгейі бойынша Орталық Азия өңірінде де, ТМД
елдері арасында да көшбасшы орындардың бірін алуға мүмкіндік берді.
Күрделі, тарихи өзгермелі, келеңсіз әлеуметтік құбылыс болып табылатын
сыбайлас жемқорлық адамзат өркениеті дамуының ерте кезеңдерінде пайда
болғаны мәлім.
Сыбайлас жемқорлық проблемасы барлық елдерде бар, ол әлеуметтік-
экономикалық ілгерілеуді баяулатып, тек өзіне тән көріністермен және
ауқымымен ерекшеленеді.
Сыбайлас жемқорлық іс-әрекетінің әмбебап және бәрін қамтитын
анықтамасының жоқтығына қарамастан, оған ең алдымен шенеуніктердің билікті
немесе лауазымдық жағдайын жеке пайда алу үшін теріс пайдалануын жатқызады,
ал оның неғұрлым таралған түрлері ретінде әдетте шенеуніктерді сатып алу,
қызметтік өкілеттіктерін пайдакүнемдік мақсаттарда пайдалану болып
танылады.[9]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімді шараларын әзірлеудің
күрделілігі оның жеке алғанда әрбір мемлекет үшін ерекшеліктеріне және оның
өзгермелі сипаттамаларына қарай қиындықтарына да байланысты.
Сыбайлас жемқорлықтың себептерін, жағдайлары мен салдарларын
айқындаған кезде жергілікті діл, ұлттық және діни ерекшеліктер, құқықтық
мәдениеттің деңгейі сияқты факторлар ескерілуі тиіс.
Сонымен бірге сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді әрі жүйелі іс-қимылдың
басты шарттары билік органдарының қоғамға есеп берушілігі мен оның
бақылауында болуы, сот төрелігінің тәуелсіздігі мен әділдігі, баяндауда
анық және қолдануда күрделі емес заңдар, мемлекеттің кадр бағдарламандағы
меритократия, мемлекеттік рәсімдердің ашықтығы және қоғамның сыбайлас
жемқорлыққа деген төзімсіздігі болып танылады.
Экономиканы жаңғырту және ауқымды әлеуметтік өзгерістер жағдайында
Қазақстанда мемлекеттің қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық
бағдарламамен тығыз байланыстырылған, біздің қоғамның мәдениеті мен
этикасын, осы әлеуметтік зұлымдықпен күрестегі халықаралық трендтерді
ескеретін біртұтас сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияға деген қажеттілік
айқын бола түсуде. Стратегия сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл
саласындағы мемлекеттік саясаттың тиімділігін арттырудың жаңа тетіктері мен
құралдары үшін негіз болады.
Тікелей құқық қорғау құрамдасынан басқа, сыбайлас жемқорлыққа қарсы
саясатта мемлекеттік басқарудың, мемлекеттік қаражатты бөлудің және
пайдаланудың ғылыми негізделген нысандары мен әдістерін таңдау және осының
негізінде сыбайлас жемқорлықтың себептері мен жағдайларын жою да маңызды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жүйесінде негіз қалаушы буын
сыбайлас жемқорлық тәуекелдерді, олардың пайда болуына ықпал ететін
жағдайлар мен себептерді айқындау және барынша азайту болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерді, олардың түрлі салалар мен аяларда
таралу деңгейін бағалау, мемлекеттік, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа
қарсы қызметті нормативтік-құқықтық реттеудегі олқылықтарды, мемлекеттік-
құқықтық реттеу тетіктерінде туындайтын проблемаларды анықтауға, сондай-ақ
сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет процесінде құқық қолдану практикасын
жетілдіруге бағытталған шараларды әзірлеуге ықпал етеді.
Қоғамдық өмірдің неғұрлым маңызды мәселелерін қозғайтын шешімдерді
қабылдаған кездегі ашықтықтың жеткіліксіз болуы, мемлекеттік аппараттың
қызметінде тиісті азаматтық бақылаудың және қоғамдық пікірді ескерудің
болмауы артық төрешілдікке, әкімшілік кедергілер мен лауазымдық
өкілеттіктерін теріс пайдалануға алып келеді, бұл жиынтығында сыбайлас
жемқорлық көріністерінің өсуіне ықпал ететін келеңсіз факторларды
қалыптастырады.
Ұлттық заңнаманың базалық салаларының болып жатқан сапалы жаңаруына
қарамастан, қолданыстағы ұйымдастырушылық-құқықтық тетіктерде басты
проблема тиісті құқық қолдану мәселелерінің шешілмеуі болып қалып отыр.
Сыбайлас жемқорлық көріністерін болдырмау құралдарының барлық
арсеналын пайдалану әлі де өзекті проблема болып табылады. Қолданыстағы
заңнаманың және қазақстандық құқыққа тән институттардың сыбайлас
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл үшін пайдаланылмаған әлеуеті бар, оны толыққанды
іске асыру мүмкіндігі осы саладағы шетелдік модельдер мен тәжірибені енгізу
мәселелерін қараған кезде барынша ескерілуге тиіс.
Алдын алу-профилактикалық жұмыста да жүйелік жоқ.
Осы орайда сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті
орган үшін қылмыстық қудалауға қарағанда, сыбайлас жемқорлық көріністерінің
себептері мен жағдайларын айқындау мен жоюға бағытталған алдын алу
шараларын әзірлеу және қабылдау басымдық болуы тиіс.
Бұл ретте назар жергілікті билік органдарының қызметіне де
аударылуы тиіс, өйткені, өңірлердегі істердің жай-күйі үшін олардың
өкілеттіктері мен жауапкершілігі кеңейтіледі және дәл солар өз мемлекеттік
көрсетілетін қызметтерімен азаматтардың күнделікті мұқтаждықтары мен
қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Тұтастай алғанда,
уәкілетті органның қызметінде оның құқық қорғау және реттеуші функциялары
арасындағы теңгерім сақталуы тиіс.
Мемлекеттік функцияларды орындаған кездегі мүдделер қақтығысы да
мемлекеттік сектордағы сыбайлас жемқорлық көріністеріне ықпал ететін
маңызды себептердің бірі болып табылады. Мемлекеттік функцияларды, оның
ішінде мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді іске асыру тетіктерін егжей-
тегжейлі талдау сыбайлас жемқорлықтың таралуына ықпал ететін себептерді
айқындауға және жоюға мүмкіндік береді.
Осы күнге дейін азаматтардың құқықтық мәдениетін арттыруға және
құқықтық ағартуға, әсіресе, халықтың күнделікті өмірінде неғұрлым сұранысқа
ие қолданыстағы құқықтың салалары мен нормалары бойынша жеткілікті көңіл
бөлінбей келеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы насихат негізінен бір жолғы акциялармен
және науқандармен, бұқаралық ақпарат құралдарындағы шаблон түріндегі
сөздермен шектеледі, интернет-кеңістік жеткіліксіз пайдаланылады.
Іс жүзіндегі ақпараттық өріс сыбайлас жемқорлық көріністеріне мүлдем
төзбеушілікті қалыптастыруда қоғамды шоғырландыруға әрдайым ықпал ете
бермейді.
Сыбайлас жемқорлық проблемаларын және сыбайлас жемқорлыққа қарсы
мемлекет қабылдап жатқан шаралардың тиімділігін зерделеуге арналған
социологиялық зерттеулердің деңгейі мен сапасы жетілдіруді қажет етеді.
Қызметтік этиканың нормалары мен қағидаларын бұзушылықтардың сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылықтардың өзінен әлі де заңнамалық деңгейде аражігі
ажыратылған жоқ, бұл сыбайлас жемқорлықтықтың нақты көрінісін бұрмалайды,
мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі өзекті бағыттарына күш-
жігерін шоғырлауға кедергі жасайды және елдің сыбайлас жемқорлық
рейтингісінің негізсіз өсуіне әкеледі.
Бұл ретте сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттері мен тиісінше оларды
жасағаны үшін қолданылатын жаза деңгейлері арасындағы аражік нақты
ажыратылмаған.
Жекеше сектордағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл
мәселелеріне деген тәсілдерді де айқындау уақыты келді. Мемлекеттің
кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне араласуы сыбайлас жемқорлықтың таралу
саласын және оның анықтамасына жататын адамдар тобын айқын түсінуге
негізделуі тиіс. Бұл ретте бизнесті дамыту үшін әкімшілік кедергілер мен
елдегі қолайлы инвестициялық ахуалды қамтамасыз ету ісінде қиындықтар
жасалмауы тиіс. Тұтастай алғанда мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуы
қысқаруға тиіс.
Тәуелсіз Қазақстанның жалпы әлемдік кеңістікке одан әрі кірігуі
бойынша жасап жатқан қадамдары біздің елімізді сыбайлас жемқорлыққа қарсы
іс-қимыл мәселелерінде қабылданған белгілі бір халықаралық стандарттарды
ескеруге міндеттейді.
Сонымен бірге, мұндай стандарттар шетелдік серіктестердің ұсынымдарын
пайдаланып қана енгізілмеуі тиіс. Халықаралық тәжірибе оның ережелерінің
ел Конституциясына, қалыптасқан заңнамалық және құқық қолдану практикасына
сәйкес болуы тұрғысынан, дәстүрлі және біздің елге тән құқықтық тетіктер
мен институттардың қалыптасу және жұмыс істеу ерекшеліктерін ескере отырып,
мұқият зерделенуге және егжей-тегжейлі талдауға жатады.[10]
Сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерінің салдарынан материалдық және
материалдық емес игіліктер заңсыз алынады, оның нәтижесінде қоғам
мүдделеріне нұқсан келтіріледі және мемлекеттік биліктің беделі төмендейді.
Сондықтан мемлекет қызметтік өкілеттіктерді пайдакүнемдік
мақсаттарда пайдалану пайдасыз және мүмкін емес болатын шараларды одан әрі
қабылдап, жағдайлар жасайды.
Осындай маңызды шаралардың бірі мемлекеттік қызметшілердің тек қана
кірістерін емес, сондай-ақ шығыстарын да декларациялау болмақ. Бұдан әрі
мұндай декларациялау бүкіл халыққа қолданылады, бұл мемлекеттік қызмет
жүйесінде заңдылықты сақтауға және ашықтықты қамтамасыз етуге оң ықпал
етеді.
Мемлекеттік аппаратта сыбайлас жемқорлықтың деңгейін азайту үшін
шенеуніктердің еңбекақысы мен әлеуметтік жеңілдіктерін мемлекеттің қаржылық
мүмкіндіктерінің кеңеюіне қарай одан әрі кезең-кезеңмен жоғарылату
көзделген. Бұл міндет мемлекеттік қызметшілер еңбекақысының жекеше
сектормен салыстырғанда әзірше бәсекеге қабілеттілігі жеткіліксіз екендігін
ескере отырып та өзекті бола түседі.
Мемлекеттік қызметшілердің сатылмайтындығы және олардың қызметінің
ашықтығы – сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бағдарламаның табысты
болуының негізі.
Сыбайлас жемқорлық көріністері үшін алғышарттардың бірі шенеуніктің
азаматпен тікелей байланысы болуы да болып табылады. Мемлекеттік
көрсетілетін қызметті алу рәсімі неғұрлым оңай және ашық болса, сыбайлас
жемқорлықтың деңгейі де соншалықты төмен болады.
Осыған байланысты бірқатар мемлекеттік функцияларды мемлекеттік емес
секторға – өзін өзі реттейтін ұйымдарға кезең-кезеңмен беру бойынша шаралар
қабылданатын болады.
Қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды кең пайдалану да адам
факторының ықпалын барынша азайтады. Нәтижесінде халыққа электрондық
форматта көрсетілетін қызметтердің көлемі өсетін болады, оның ішінде
осындай форматта рұқсаттарды беру де қамтамасыз етіледі.
Білім беру мен денсаулық сақтауды қоса алғанда, әлеуметтік саланың
базалық салаларында тиісті қызметтерді электрондық түрде көрсету сыбайлас
жемқорлықты төмендетуге ықпал етеді.
Қызметтің неғұрлым сыбайлас жемқорлықшыл саласына жататын мемлекеттік
сатып алу жүйесі жаңғыртылатын болады. Нақ осында әрбір төртінші сыбайлас
жемқорлық қылмыс жасалады.
Ахуалды түбегейлі жақсарту үшін бірыңғай операторды бекіту, тауарларды
автоматтандырылған түрде таңдауды енгізу, орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтерді қабылдау рәсімін жетілдіру сияқты шаралар қажет
етіледі.
Мемлекеттік қызметтерді көрсету, оның ішінде кеден, салық салаларында,
ауыл шаруашылығы, жер қатынастары, банк қызметі салаларында мемлекеттік
қызметтерді көрсету рәсімдері барынша автоматтандырылады.
Бір терезе қағидаты бойынша (Халыққа қызмет көрсету орталығы
арқылы) халыққа көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің тізбесі де
кеңейтіледі. Тұтастай алғанда, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылда
ашықтық қағидаты түйінді фактор болып табылады, сондықтан да оны енгізу
жөніндегі жұмыс тұрақты, жүйелі негізде, оның ішінде мемлекеттік
қызметтерді көрсетудің сапасы мен қолжетімділігіне мониторинг арқылы
жүргізілетін болады. Сыбайлас жемқорлық профилактикасының пәрменді тетігі
қоғамдық бақылау болып табылады. Мұндай бақылауды енгізу азаматтық қоғам
институттарын жандандыруды ғана емес, тиісті заңнамалық реттеуді де талап
етеді. Қоғамдық бақылау туралы Заңның қабылдануы азаматтық бақылауды
ұйымдастыру мен жүзеге асырудың базалық қағидаларын нормативтік құқықтық
бекіту арқылы алғашқы рет оның біртұтас жүйесін құруға мүмкіндік берер еді.
Мұндай заң оның институттары мемлекеттің беделін нығайтуға және
мемлекеттік аппарат жұмысының сапасын арттыруға жәрдем ететін азаматтық
қоғамды одан әрі дамытуда маңызды рөл атқаруға арналған.
Азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қозғайтын мәселелер бойынша
қоғамдық тыңдаулар, мемлекеттік органдар шешімдеріне қоғамдық сараптама
өткізу үшін басшылардың жұртшылық алдындағы есептерін тыңдау және
азаматтардың алқалы органдардың жұмысына қатысуы үшін құқықтық негіз
жасалатын болады
Заң сыбайлас жемқорлыққа қарсы міндеттердің өзін де, сондай-ақ қоғам
мен мемлекеттің тыныс-тіршілігінің басқа да әлеуметтік маңызы бар
мәселелерін шешуге де ықпал етеді.
Бұл ретте қоғамдық бақылаудың ел Конституциясының талаптарына сәйкес
мемлекеттің бақылаушы функцияларынан аражігі нақты ажыратылуға тиіс.
Мемлекеттік аппарат жұмысының ашықтығын қамтамасыз етудің тағы да бір
құралы Жария ақпаратқа қолжетімділік туралы Заң болуы тиіс, ол жария
ақпаратты алушылардың құқықтарын, оны беру, есепке алу және пайдалану
тәртібін бекітеді.
Жария ақпаратқа еркін қолжетімділік халықтың шенеуніктермен артық
байланысы қажеттілігін болдырмайды. Сыбайлас жемқорлықпен табысты күрестің
аса маңызды факторы азаматтардың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге
тікелей қатысу мүмкіндігі болып табылады.
Бұған жергілікті өзін өзі басқарудың өкілеттіктерін кеңейтуді
көздейтін заңның қабылдануы ықпал етеді.
Халыққа ең алдымен жергілікті өзін өзі басқарудың бюджеттік
бағдарламалары бойынша қаражаттың пайдаланылуына мониторинг пен бақылауға
қатысу мүмкіндігін берген жөн. Осы Стратегияда көзделген сыбайлас
жемқорлыққа қарсы шаралар кешені жұртшылықтың кең қатысуымен сүйемелденуі
тиіс.
Мемлекет пен қоғамның тығыз серіктестігі ғана сыбайлас жемқорлыққа
табысты қарсы тұруға мүмкіндік береді. Қоғамның қолдауынсыз жоғарыдан
жүргізіліп жатқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар тек ішінара нәтиже
береді. Сыбайлас жемқорлыққа деген төзбеушілік әрбір қазақстандықтың
азаматтық ұстанымына, ал Адалдық пен Сатылмаушылық мінез-құлық нормасына
айналуы тиіс.
Азаматтарда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет, сыбайлас жемқорлыққа
деген берік иммунитет, оған деген жұртшылықтың мінеуі болмай, қалаған
нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Әрбір қазақстандық, әрбір отбасы сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес – бүкіл қоғамның ісі екенін түсіну керек. Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруда өскелең ұрпақпен жұмыс
қағидатты маңызды рөл атқарады. Тек жас кезінен мінез-құлықтың сыбайлас
жемқорлыққа қарсы стандарттарын енгізу бұл әлеуметтік зұлымдықты жоюға
мүмкіндік береді. Бала кезінен тұлғаны қазақстандық патриотизм және
сыбайлас жемқорлықты қабылдамау рухында тәрбиелеу маңызды болмақ.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы оқытатын курстармен барлық оқу орындарын,
мемлекеттік органдар мен тұтастай алғанда барлық азаматтық қоғамды қамту
қажет. Мұның жаппай болғанымен, бұл жұмысты азаматтардың мемлекеттік
қызметтерді алу, өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау тетіктерін
түсінікті және білікті жеткізетін түрлі салалардың мамандарын пайдалана
отырып, кәсіби негізде істеген жөн.
Бұқаралық ақпарат құралдары сыбайлас жемқорлықты қоғамның қабылдамауы
ахуалын қалыптастыруды қамтамасыз етуге, қазақстандықтардың белсенді
азаматтық ұстанымдарының қалыптасуына, олардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы
іс-қимыл ісіне белсенді қатысуына ықпал етуге арнаған.
Талай сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар азаматтардың өз құқықтары
мен заңды мүдделерін іске асырған кездегі құқықтық сауаттылығы әлсіздігінің
салдары болып табылады. Қоғамдағы құқықтық нигилизмнің түбегейлі жойылуына
қол жеткізу қажет. Бұл ахуалды түзеу үшін халық арасында кең ауқымды
түсіндіру жұмысы, олардың жасын, кәсіби және өзге де ерекшеліктерін ескере
отырып, азаматтардың құқықтық мәдениетін арттыру жөніндегі жүйелі әрі
тынымсыз жұмыс жүргізілуі керек.
Қазақстанда шетелдердің үлгісі бойынша, сыбайлас жемқорлық
фактілері туралы хабарлайтын азаматтарды материалдық көтермелеу енгізілген.
Бұл тетік өз пәрменділігін көрсетіп келеді. Азаматтарымыздың қағидаттық
ұстанымдарының арқасында көптеген сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың
алдын алу мүмкін болды. Осы бағыттағы жұмысты одан әрі жалғастыру қажет.
Қазақстандық қоғамның сыбайлас жемқорлыққа қарсы этикасы мен мәдениеті
Мәңгілік Ел идеологиясының контексінде қалыптастырылуы тиіс. Дәстүрлі
рухани құндылықтар мен үздік халықаралық стандарттардың үйлесімді үйлесуі
азаматтардың заңды мінез-құлығының канондарын жаңадан жасауға мүмкіндік
береді.
Сыбайлас жемқорлықты ұлттық мәдениетке жат құбылыс ретінде сезіну және
қабылдамау – қоғамымыздың сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетінің негізі.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізу - мемлекеттік органдардың,
мемлекеттік қызметкерлердің, тұтастай қоғамның басты міндеті мен борышы,
осы кеселге қатаң бағытталған мемлекеттік бағдарлама жоғары деңгейдегі
жауаптылықпен іске асырылуы тиіс.[11]
1.3 Сыбайлас жемқорлықты төмендету әлеуметтік-экономикалық даму
факторы ретінде
Бүгінгі күні сарапшылар қауымдастығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Сыбайлас жемқорлық дегеніміз – заңда
қарастырылмаған жеке немесе дәнекерлер арқылы мүліктік игілікке және
мемлекеттік функцияларды атқаратын басымды тұлғалардың және де соларға
теңестірілген тұлғалардың, лауазымдық дәрежелерін қолдана отырып және де
лауазымының мүмкіндіктерін өз мүддесіне қолдана отырып мүліктік табыс алу
үшін жасалынатын қадамдар.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселелері кез келген мемлекет үшін өзекті
проблемалардың бірі. Барлық елдерде оның трансұлттық сипаты танылып, оған
қарсы экономикалық, құқықтық және басқада шаралар қолданылуда.
Жас ұрпақтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана-сезімін қалыптастыру
жөніндегі ағарту және тәрбиелеу жұмыстары қазақстандық қоғамдық өмірдің
әртүрлі салаларында сыбайлас жемқорлықты туғызатын және соған себеп болатын
себептер мен шарттарды жою (барынша азайту) жөніндегі мемлекеттік сыбайлас
жемқорлыққа қарсы саясаттың бір бөлігі болып табылады.
Бұл тұрғыдан алғанда білім берудің аса маңызды бағыты сыбайлас
жемқорлық көріністерін қабылдамайтын білім беру ортасын құру, сыбайлас
жемқорлықты қабылдамайтын моральдық деңгейі жоғары, адамгершілігі мүліксіз
азаматтарды тәрбиелеу болуға тиіс.
Бүгінде жас ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеу жұмысының теориясы мен
практикасына басқаша зер салу керек. Азаматтық қоғамды нығайту және дамыту,
құқықтық көзқарас тұрғысынан сауатты, өзінің азаматтық құқықтары мен
міндеттері туралы қажетті ілімдерге ие, бұл білімдерді күнделікті өмірде
қолдануға қабілетті, сыбайлас жемқорлықты өзінің азаматтық құқықтарының
бұзылуы деп түсінетін және бұл құқықтарды қорғауға дайын азаматтарды
тәрбиелеу қажеттілігі Қазақстанның барлық білім беру мекемелерінің өзекті
міндеті болып отыр.
Сыбайлас жемқорлық көріністеріне немқұрайлы қарау өткір қоғамдық
мәселе болып отыр. Жемқорлық – қоғамдық санада руханилықтан гөрі,
материалдық игіліктердің басымдық алғанын көрсететін құндылықтар дағдарысы.
Азаматтардың кейбір бөлігінің ұғымында сыбайлас жемқорлық үйреншікті іске,
ал біреулер үшін зәру мәселелерді заңды айналып өтіп шешудің тәсіліне
айналды.
Жемқорлық - мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды
қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының
пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті
қылмыстық іс-әрекеттері. Жемқорлықтың жалпылама
белгілері: лауазымды адамның өзінің немесе делдал арқылы пара берушінің
немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті
(әрекетсіздігі) үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлік құқығы
немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алу, туыстық, жерлестік, т.б.
жақындықтарына байланысты қызметке ретсіз қабылдау және көтермелеу, сондай-
ақ, мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді талан-таражға салу. Мемлекетте
жемқорлықтың бел алуы көлеңкелі экономиканың пайда болып, экономикалық
өсу қарқынының тежелуіне және әлеуметтік, саяси шиеленістердің күрт
асқынуына ұрындырады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларды жұртшылық көп жағдайда жүйесіз,
нәтижесі төмен атүсті жұмыс ретінде көреді. Тұрғындардың пікірінше,
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес – мемлекеттің міндеті. Осындай көзқарас,
қоғамда тамыр жайған сенімсіздік пен таптаурын ұғымдар сыбайлас жемқорлыққа
қарсы іс-қимылды айтарлықтай әлсіретеді.
Сонымен бірге, азаматтардың бойында сыбайлас жемқорлыққа қарсы
тұрарлық мәдениет, сыбайлас жемқорлықты жуытпайтын тұрақты иммунитет, оны
жариялы түрде айыптау болмайынша, қалаған нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес.
Әрбір қазақстандық, әр отбасы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бүкіл
қоғамның, әр азаматтың ісі екендігін түсінуі тиіс.
Қоғамдық өмірдің жағымсыз құбылысы ретінде сыбайлас жемқорлық қоғамдық
айыптауды туындатады, алайда әртүрлі әлеуметтік топтарда оларға төзімділік
дәрежесі бірдей емес. Өмірінде сыбайлас жемқорлық фактілерімен ұшырасқан
әрбір адам оны азамат пен мемлекет өкілі арасындағы өзара қарым-қатынаста,
азаматтардың өз арасында және бизнес саласында орын алмауы тиіс қоғамдық
зұлымдық ретінде бағалайды.
Сондықтан бала күннен бастап Отанға деген сүйіспеншілікке, адамдарды
және дәстүрлерді құрметтеуге, білім мен еңбекке ұмтылуға, көргенділік пен
адалдыққа тәрбиелеу керек. Бұл сезімдер біздің халқымыздың қанында ежелден
бар. Осынау құндылықтар өмірлерінде нақты бағдар болатын қазақстандықтар
ұрпағын тәрбиелеу қажет.
Сонымен, зерттеу жұмысының өзектілігі тәрбие мен білім үдерісі адамның
сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұрарлық мәдениетін қалыптастыруының негізі
болып табылады. Бұл жердегі негізгі орын отбасына және білім беру саласына
тиесілі. Әрбір ата-ана, әрбір ұстаз балалар үшін лайықты үлгі болуға, нағыз
қастерлі қасиеттерді таңдауға көмектесуі тиіс. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
білім беру мен тәрбиелеу үлгісі Заң, Әділдік, Теңқұқықтық сияқты
іргелі түсініктердің төңірегінде қалыптасуы тиіс.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Кез-келген өркениетті қоғам үшін сыбайлас
жемқорлықпен күрес ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сыбайлас
жемқорлық мемлекетті ішінен жоюдың бастамасы мен жетістіктерді жоққа
шығаратын, ұлттық қауіпсіздікке қауіп-қатер әкелетіндігі күмәнсіз.
Сондықтан да жемқорлыққа қарсы тұрарлық тәлім білім берудің барлық
деңгейінде қалыптастырылуы қажет. Осы үлгіні қалыптастыру үшін жоғары оқу
орындарының сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру мен тәрбиелеу
мүмкіншіліктерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Жоғарыда аталған мақсатқа сәйкес
келесідей міндеттер қойылды:
- сыбайлас жемқорлыққа ықпал ететін себептер мен жағдайларды
анықтау;
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жағдайын талдау;
- сыбайлас жемқорлықты төмендету әлеуметтік-экономикалық даму
факторы ретінде қарастыру;
- Жоғары оқу орны ортасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті
білім беру жүйесі арқылы қалыптастырудың маңыздылығына тоқталу.
Зерттеу жұмысының объектісі: Рудный индустриялық институты ШЖК РМК
ортасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім мен тәрбие
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: зерттеудің теориялық негізін
сияқты отандық ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды. Тақырыптың
мазмұнын ашу үшін бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде
жарияланған ғылыми мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген
мәліметтер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттеу жұмысының әдісі: Салыстырмалы – аналитикалық, талдау,
топтастыру, жүйелеу әдістері қолданылды.
1 Сыбайлас жемқорлықтың таралуының жай-күйі мен үдерісінің теориялық
негіздері
1.1 Сыбайлас жемқорлыққа ықпал ететін себептер мен жағдайлар
XX ғ. соңында сыбайлас жемқорлық жаһандық, әлемдік ауқымда таралып
кетті. БҰҰ, Еуропа Кеңесі, Америка Мемлекеттері Ұйымы, Еуропалық Одақ,
Еуропалық Комиссия, т.б. халықаралық ұйымдар сыбайлас жемқорлықпен күресу
бойынша әр түрлі бағдарламаларды құрып, қабылдайды, көптеген елдер
заңнамасы сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстар үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартады.
Сыбайлас жемқорлық деген түсінік мағынасы этимологиялық қарау мұны,
параға сатып алу, пара ретінде corruptioдеген латын сөзін алып,
анықтауға мүмкіндік береді. Рим құқығында сондай-ақ corrumpire түсінік
болған, ол жалпы сөзбен айтқанда сындыру, бүлдіру, бұзу, зақымдау,
жалғандау, параға сатып алу деген түсінік берген де, құқыққақарсы іс-
әрекетті білдірген.
Орыс тілінің түсіндірме сөздігі сыбайлас жемқорлықты пара беріп, сатып
алу, лауазымды адамдардың, саяси қайраткерлердің сатқындығы ретінде
сипаттайды.
Сыбайлас жемқорлық қоғамның мемлекетке деген сеніміне селкеу түсіреді,
елдің әлеуметтік-экономикалық және рухани өрлеуіне айтарлықтай кедергі
келтіре отырып, мемлекеттік биліктің тиімділігін төмендетеді.
Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бері сыбайлас жемқорлықпен күрес
республикамыздың мемлекеттік бағдарламаның басты басымдығының бірі болып
келеді. Қазақстан ТМД елдерінің ішінде ең алғаш Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес туралы (1998 жыл) және Мемлекеттік қызмет туралы (1999 жыл)
заңдарды қабылдап, сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі арнайы мемлекеттік
орган құрды. Мемлекеттік аппараттың, мемлекеттік қызметтер көрсетудің
тиімділігі мен айқындығы жүйелі түрде артып келеді, бизнеске әкімшілік
салмақ салу түбегейлі азайтылды, жемқорлыққа қарсы заңнама жетілдіріліп,
қоғамдық бақылаудың аясы кеңеюде.
Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты сыбайлас жемқорлықты ұлттық қауіпсіздікке тікелей қауіп-қатер
қатарына қояды және мемлекет пен қоғамды осы келеңсіз құбылыспен күресте
күш-жігерді біріктіруге бағыттайды.
Қазақстанның осы маңызды мәселе бойынша қағидаттық ұстанымын
білдіретін еліміздің басты стратегиялық құжаты мемлекеттің алдағы
жылдардағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағдарламаның негізі болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік басқарудың тиімділігін, елдің
инвестициялық тартымдылығын төмендететіні, әлеуметтік-экономикалық қарыштап
дамуды тежейтіні баршаға мәлім.
Сыбайлас жемқорлық мәселесін зерттеген кезде мынадай сауал туындайды:
сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері қандай және осы құбылыс неліктен
осындай түрде жүзеге асады. Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептерін
зерттеу барысында бірқатар киындықтарға тап боламыз. Кейде бір фактіні
сыбайлас жемқорлықтың себептері ме әлде салдары ма екенін анықтау да
қиындық туғызады. Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері жүйеленіп,
мынадай жіктелім ұсынылады: әлеуметтік-экономикалық, саяси,
ұйымдастырылған, құқықтық себептер, сондай-ақ мәдени-этикалық сипаттағы
факторлар. Осы себептердің әрқайсысына тоқталайық.
Әлеуметтік-экономикалық себептер. Сыбайлас жемқорлықтың кеңістік
ерекшеліктерін талдау кезінде айқындалғандай, елдегі сыбайлас жемқорлықтың
өріс алу дәрежесі экономиканың даму деңгейіне тікелей байланысты. Алайда
керісінше фактіні байқауға да болады. Халықаралық Валюта қоры жүргізген
зерттеудің нәтижесі бойынша сыбайлас жемқорлық ел экономикасының дамуына
едәуір кедергі келтіреді. Сондай-ақ сыбайлас жемқорлық елге келетін
инвестициялар легін қысқартатыны, дарынды адамдарды өнімсіз жұмысқа
тартатыны, бай табиғи ресурстарды тиімсіз пайдалануға жол беретіні, сонымен
қатар, сыбайлас жемқорлық құрылымдық экономикалық өркендеуді арттыруға
бағытталған реформалардың жүргізілуін тежейтіні айқындалды.[1]
Елдің табиғи ресурстармен (орман, минералдық, су ресурстары) жақсы
қамтылуы да сыбайлас жемқорлықтың дамуының бір факторы болып есептеледі.
Елдегі бұндай байлыққа екі тұрғыдан қарауға болады. Бір жағынан, елде бай
табиғи ресурстардың болуы ел экономикасы өркендеуінің негізі болып,
сыбайлас жемқорлықтың төмендеуіне себеп болуы керек. Екінші жағынан, табиғи
байлық ел экономикасының өркендеуін емес, өзіне пайда алуды мақсат тұтқан
сыбайлас жемқорлық субъектілерін қызықтырады. Халықаралық Валюта қоры
жүргізген зерттеу көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекетке түсетін
жылдық табысты төмендетеді, себебі салық төлемеудің, салық төлеуден заңсыз
босатудың мүмкіндіктері пайда болады немесе салық басқармасы әлсіз жұмыс
істейді.
Жемқорлықтың өріс алу себептерінің аса маңыздысы - мемлекеттік және
жеке секторлар қызметкерлерінің еңбекақы көлемі. Әрине, еңбекақысы төмен
болғандықтан, шенеуніктер қосымша табыс көздерін іздестіреді, осындай
жағдайда шенеуніктер ресми қызметтік міндеттерін асыра пайдаланып, пара
алады. Мемлекеттік қызметшілердің табысы үлкен көлемді болғандықтан, олар
өз қызметінің қауіпсіздігін және тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
қарамағындағы қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жасамауына
жағдай туғызады: қызмет бабында өз міндеттерін адал да мінсіз орындаған
қызметшілерді көтермелейді, сыйақы беруге ұсынады, заңды түрде лауазымын
көтереді. Осындай жағдайда лауазымды тұлғалар өз құзыреті шеңберінен
шықпауға, заңды бұзбауға, әділ әрі адал болуға тырысады.
Білім беру жүйесі экономиканың өрістеуінің аса маңызды
жетістіктерінің бірі болып саналады. Қоғамның білім деңгейі неғұрлым жоғары
болса, соғұрлым моральдық-адами және құқықтық нормалардың бұзылуы өте сирек
кездеседі. Осыған орай, қоғамның білім деңгейі мен сыбайлас жемқорлықтың
даму деңгейінің арасында тиісті дәрежеде байланыс бар деген ойдамыз.
Айтылғандарды қорытындылай келе, айтатымыз:
- жағымсыз элеуметтік-экономикалық факторлар кез келген мемлекетте
сыбайлас жемқорлықтың пайда болуы, өрістеуі және таратылуының себептері
болып табылады.
- алайда жоғарыда көрсеткеніміздей, әлеуметтік-экономикалық факторлар
белгілі бір жағдайларда сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін қолданылған
құралдар болуы әбден мүмкін.
Саяси себептер. Тәжірибе көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекеттің
экономикалық және саяси дамуына кері әсер етеді. Сыбайлас жемқорлықтың
дамуына ықпалын тигізетін саяси факторларға мемлекеттік құрылымның
ерекшеліктерін жатқызуға болады. Қоғамның демократиялануына байланысты
сыбайлас жемқорлық жаңа салаларды игерді, бұл – саяси партияларды,
электораттық лауазымдық қылмыстарды қаржыландыру, сайлауда сайлаушылар
дауысының басым көпшілігін алуды қамтамасыз ету үшін саяси демеушілер
жүйесін дамыту.[2]
Демократияландыру үдерісі саяси қызметті жүзеге асыру үшін орталық
биліктің біршама өкілеттіктерін аймақтық және жергілікті билікке беруді
көздейді, ал бұндай жағдай кейбір басшыларға жаңа конституциялық
өкілеттіктерін асыра пайдалануға мүмкіндік береді. Осы пікірге Швейцария
мемлекеті дәлел бола алады, ондағы демократияның тарихи тамыры тереңде
жатыр. Тарихи дерек көздер көрсеткендей, мемлекетте басқару нысанының күрт
өзгеруі де мемлекеттік құқық бұзушылықпен қатар жүреді, ал халық ондаған
жылдар бойы саяси тұрақсыздықтан зардап шегеді.
Мемлекетте қоғамдық - саяси бостандықтың орнығуы азаматтардың өзін
мемлекеттің толық құқылы мүшесі ретінде сезінуге, билікті жүзеге асыруға,
қоғамның істеріне араласуға бейімдейді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің
құралы ретінде әлеуметтік-құқықтық бақылау Жапония мен АҚШ-та кең өріс
алды.
Сөйтіп, жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады:
- бостандыққа ие азаматтық қоғам - мемлекетте жемқорлық деңгейі өте
төмен болуының кепілі.
- саяси тұрлаулылық, үкіметтің, басшылардың жиі ауысуы, сыбайлас
жемқорлықтық өрістеуінің басты шарты.
- мемлекеттің жалпы саяси бағытының жиі өзгеруі елдегі әлеуметтік -
экономикалық ахуалдың тұрақсыздығына әкеп соғады.
Құқықтық сипаттағы факторлар. Сыбайлас жемқорлық - бұл әлеуметтік
жауыздық, біріншіден мемлекетке үлкен қаржылық нұқсан келтіреді, екіншіден
мемлекеттік биліктің беделіне залал келтіреді, үшіншіден қоғам мен мемлекет
билігінің өкілеттіктерін моральдік түрде құлатады.
Мемлекеттік аппараттың тиімсіз ұйымдастырылуының салдарынан қоғамда
құқықтық реттеудің кемшіліктері де орын алуы ықтимал. Құқықтық реттеудің
кемшіліктеріне кейбір елдердің заңнамасында сыбайлас жемқорлық сипатындағы
мәмілелер жасасқаны үшін қылмыстық жауапқа тарту және жазалау жүйесінің
болмауы, мемлекеттік қызметті өтеу жөніндегі нақты ережелер мен
регламенттің жоқтығы жатады. Ал бұндай жағдай ұйымдасқан қылмыспен астасып
жатқан кәсіпкерліктің және биліктің тығыз байланыста жұмыс істеуіне өте
тиімді. Осыған орай фаворитизм, протекционизм, лоббизм өркендеуде. Сонымен
қатар непотизм мен саяси демеушілік те кең тараған.
Сыбайлас жемқорлық қалыпты нормаға айналады. Ал бұл – құқық қорғау
органдарының, көп жағдайда осы органдардың өзі де сыбайлас жемқорлыққа
малынған, біріншіден, институционалды сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
жүргізуге күші жетпейді, екіншіден құқық қорғау органдарын сыбайлас
жемқорлық субъектілері өз заңдарына бағындырады. Қылмыс жасағандардың басым
көпшілігі жазаға тартылмағандықтан, қылмыстық істерін одан әрі жалғастыра
береді. Көп жағдайда сот жүйесі сыбайлас жемқорлық субъектісіне қатысты өз
бетінше және тәуелсіз шешім шығара алмайды. Тәуелсіз құрылымдар енгізілген
бірқатар елдер (АҚШ-та тәуелсіз прокурор, Гонгконгта, Сингапурде,
Малайзияда, Тайванда тәуелсіз комиссия) сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
ісінде нақты жетістіктерге қол жеткізді.
Бұндай мекемені құру кезінде билік пен мүлік, саясат пен ақша мәселесі
жүйелі шешімін табуы керек. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекеттіліктің институционалды
негіздеріне сіңіп, олардың қызметінің тиімсіздігі, дұрыс ұйымдастырылмауы
салдарынан, есеп беру және бақылау жүйесінде нақтылық болмағандықтан кең
өріс алуда.[3]
Мемлекеттің ұлттық экономикаға араласу факторына нақтырақ тоқталайық.
Экономика саласында мемлекеттің өкілеттігі кең тараған жағдайда сыбайлас
жемқорлықтың дамуына алғышарттар қалыптасады, ал бұл – мемлекет қоятын
шектеулерден қашудың бірден бір тәсілі. Шектеулер неғұрлым көп болса,
соғұрлым сыбайлас жемқорлық өрістеп, тамыры тереңдей түседі. Осы пікірді
дәлелдеу үшін АҚШ-тың Халықаралық даму жөніндегі агенттігі жасаған
Инвесторларға арналған нұсқаулықтарды талқылайық. Осы Нұсқаулықта әлемнің
40 мемлекетінде инвестиция салуға және іскерлік операциялар жүргізуге
келтірілентін процессуалдық және әкімшілік кедергілер туралы баяндалады
және осы кедергілерді еңсеру тәсілдері ұсынылады. Осы Нұсқаулықта
көрсетілген бағдар барлық жағдайда бірдей емес: егер инвестордың жүргізетін
жұмысы көп уақыт алатын, қымбат бағаланатын және күрделі болса, ол жоғары
деңгейдегі сыбайлас жемқорлыққа ұрынуы мүмкін. Мемлекетке инвестиция тарту
ісінде жоғары лауазымдағы тұлғалар елеулі рөл атқарады.
Мемлекеттік қызметке қабылдау кезінде үміткердің кәсіби біліктілігіне,
мінез-құлқына, моральдық – этикалық ұстанымдарына баса назар аудару қажет.
Нұсқаулықтарды талдау барысында барлық 40 Нұсқаулыққа тән заңдылық
байқалды: инвесторларға келтірілетін бюрократиялық кедергілер мемлекеттің
құқықтың жүйесімен тығыз байланысты. Құқықтық жүйесі жалпы құқыққа
негізделген мемлекеттерде (Ұлыбритания, АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа
зеландия) бюрократиялық кедергілер жоқтың қасы, іс жүргізуде ашықтық басым,
сол себептен сыбайлас жемқорлық деңгейі төмен. Билік және сыбайлас
жемқорлықты бақылау бір-бірімен тығыз байланысты екені баршамызға мәлім.
Сыбайлас жемқорлық – биліктің қауқарсыздығының көрсеткіші. Нақты
институционалды ұйымның болмауы, қызметтің егжей - тегжейлі
регламенттенбеуі, құқық бұзушылықтың бақыланбауы және жасалған қылмыс үшін
жауапқа тартылмауы - басқару аппаратының қауқарсыздығына және сыбайлас
жемқорлықтың дамуына әкеп соғады.
Мәдени-этикалық сипаттағы факторлар. Сыбайлас жемқорлыққа мәдени -
этикалық факторлардың ықпал етуіне баға беру жеңіл емес, себебі бұл сала
материалды емес. Алайда қоғамның мәдениеттілігін сыбайлас жемқорлықтың
негізгі себебі ретінде қарастыруымыз тиіс. Дін, мәдениеттің ажырамас бөлігі
бола тұрып, қоғамда сыбайлас жемқорлықтың дамуының алғышарттары болуы
мүмкін.
Сондықтан қоғамда бір әрекет норма деп танылса, оны қылмыс деп
жариялау қиындық келтіреді. Осы жағдайға орай мынадай мысал келтірейік.
Қытайда басты идеология конфуциандық болғанын білеміз, оның қағидаттары
бойынша халық жоғары қызметтегі адамдарды әкеміз деп қарастырған.
Сондықтан қабылдауға келмегеннен гөрі, қабылдауға сыйлықсыз келгені
наразылық туғызған. Байқағанымыздай, бір елде кейбір құбылыс сыбайлас
жемқорлықтық деп танылса, екінші елде оны сыпайылық танутышылық деп біледі.
Мәселен, керек адамды мейрамханаға шақыру, ерекше бір көмегі үшін
біреуге құнды сыйлық беру, жоғары оқу орнына түсуге көмектесу тағы сол
сияқты этикаға жатпайтын қылық деп танылмайды.[4]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді іс-қимыл жүйесін қалыптастыру үшін
ең алдымен қазіргі заманғы жағдайларда оның көріністеріне ықпал ететін
негізгі факторларды айқындау қажет.
Оның ішінде қазіргі уақытта неғұрлым өзектісі біріншіден, олардың
нормалары құқық қолдану кезінде сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерін жасауға
көбіне жағдайлар жасайтын салалық заңдардың жетілдірілмеуі болып табылады.
Құқықтанудың қыр-сырын білмейтін азаматтар үшін практикада мұндай
заңдардың ережелерін дұрыс түсіну мен тиісінше ұғыну қиынға соғады.
Екіншіден, мемлекеттік және корпоративтік басқару ашықтығының
жеткіліксіз болуы. Басқарушы шешімдерді әзірлеу және қабылдау процестері,
оның ішінде азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын шешімдер
туралы сөз болған жағдайларда әлі де ең жабық процестердің бірі болып
қалуда.
Үшіншіден, лауазымды адамдардың мемлекеттік қызметтерді көрсеткен
кездегі халықпен тікелей байланысына байланысты сыбайлас жемқорлық
тәуекелдері сақталуда.
Төртіншіден, халықтың, оның ішінде мемлекеттік сектор қызметшілерінің
өздерінің құқықтық мәдениетінің деңгейі әлі де төмен, бұл арам пиғылды
қызметкерлерге оны пайдакүнемдік, құқыққа қарсы мақсаттарда пайдалануға
мүмкіндік береді.
Бесіншіден, азаматтар мінез-құлығының сыбайлас жемқорлыққа қарсы
моделін және сыбайлас жемқорлықты қабылдамаудың қоғамдық ахуалын
қалыптастыру бойынша кешенді және мақсатты ақпараттық жұмыстың болмауы.
Алтыншыдан, мемлекеттік қызметшілердің жекелеген санаттарының
еңбекақысының және мемлекеттік қызметтегі әлеуметтік кепілдіктердің
жеткіліксіз деңгейі.
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап
сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімді, әлемдік стандарттарға сай
институттары мен тетіктерін құру бағытымен мақсатты және кезең-кезеңмен
жүріп келеді.
Біздің елімізде қазіргі заманғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама
жұмыс істеуде, оның негізі Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы және Мемлекеттік қызмет туралы заңдар болып табылады, бірқатар
бағдарламалық құжаттар іске асырылуда, мемлекеттік қызмет және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы функцияларды кешенді түрде іске
асыратын арнайы уәкілетті орган құрылды, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет
саласындағы халықаралық ынтымақтастық белсенді жүзеге асырылуда.
Әлеуметтік шығу тегі мен мүліктік жағдайына қарамастан, оның кезінде
басшылық орындарға қабілетті және кәсіби дайындалған адамдар орналасатын
меритократия қағидаттарының негізінде мемлекеттік қызмет жүйесі қалыптасты,
оның ішінде мемлекеттің әрбір органы мен лауазымды адамының функциялары мен
өкілеттіктерінің аражігі нақты ажыратылып және айқындалып қалыптасты.
Шенеуніктердің азаматтармен тікелей байланыстарын қысқартатын және
сыбайлас жемқорлық көріністері үшін жағдайларды барынша азайтатын
мемлекеттік көрсетілетін қызметтер саласын дамыту мен мемлекеттік
аппараттың жұмысын ақпараттандыру жөнінде кешенді шаралар қабылданды.
Қазақстанға әлемнің неғұрлым бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына
кіруге мүмкіндік берген азаматтардың өмір сүру деңгейін арттыру, ұлттық
экономиканың өсуі, бизнесті жүргізу жағдайларын, халықтың құқықтық
сауаттылығы мен әлеуметтік белсенділігін жақсарту, электрондық үкіметті
енгізу жөніндегі қолданылып жатқан шаралар да заңға бағыну мәдениетін және
жүріс-тұрыстың жалпы қабылданған сыбайлас жемқорлыққа қарсы модельдерін
қалыптастыру үшін алғышарттар жасайды.[5]
Сонымен бірге экономиканың одан әрі өсуі, халықтың әл-ауқатын арттыру,
әлемнің неғұрлым дамыған бәсекеге қабілетті отыз елінің қатарына кіру
жөніндегі өршіл міндетті жүзеге асыру бойынша стратегиялық міндеттерді шешу
мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағдарламан жаңғыртуға негізделген
жаңа жүйелі шаралар қабылдауды және оны іске асырудағы азаматтық қоғам
институттарының рөлін арттыруды талап етеді, бұл сыбайлас жемқорлық
көріністерін барынша азайтуға мүмкіндік берер еді.
Бұл орайда қазіргі кезеңде мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы
стратегияны айқындайтын жаңа бағдарламалық құжатын қабылдау қажеттігі болып
тұр.
Мұндай құжатта сыбайлас жемқорлық деңгейін түбегейлі қысқартуға,
мемлекет пен қоғам өмірінің түрлі салаларында оны тудыратын себептер мен
жағдайларды жоюға қабілетті превентивтік сипаттағы кешенді шараларға
жетекші рөл берілуі тиіс. Яғни, басты назар сыбайлас жемқорлықтың
салдарларымен күреске емес, оның алғышарттарын жоюға аударылуы тиіс.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру бизнесті дамыту
жолындағы әкімшілік кедергілерді жою, Қазақстанда жұмыс істейтін отандық
және шетелдік кәсіпкерлердің құқықтары мен заңды мүдделерін кез келген
сыбайлас жемқорлық көріністерінен тиімді қорғау жөніндегі шаралардың
басымдығын да көздейді.
Тұтастай алғанда, мұндай іс-шаралар мемлекет пен қоғамның тыныс-
тіршілігінің негізгі салаларын қамтуға, жан-жақты және дәйекті сыбайлас
жемқорлыққа қарсы шаралар кешенінің әзірленуін және жүзеге асырылуын
көздеуге, сөйтіп, мемлекеттік биліктің барлық деңгейлерінде, сондай-ақ,
жекеше секторда сыбайлас жемқорлықты барынша азайтуды қамтамасыз етуге,
қазақстандық азаматтардың осы әлеуметтік зұлымдыққа төзімсіз көзқарасын
қалыптастыруға тиіс. Олар жекелеген іс-шаралардың орындалуына байланысты
және сыбайлас жемқорлық құбылысына, оның себептеріне, сыбайлас жемқорлық
жүріс-тұрысты ынталандыруға терең талдаудың нәтижелерін, сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы істердің жай-күйін байсалды және
объективті бағалауды ескере отырып түзетілуге тиіс.
Сөйтіп, сыбайлас жемқорлық - бұл, біріншіден, мемлекетке үлкен
қаржылық нұқсан келтіреді, екіншіден, мемлекеттік биліктің беделіне залал
келтіреді, үшіншіден, қоғам мен мемлекет билігінің өкілеттіктерін моральдік
тұрғысынан құлдыратады.[6]
1.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жағдайы
Қазақстандық мемлекет дамуының алдыңғы кезеңдерінде жалпы мойындалған
нәтижелерге қол жеткізілді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ісінде
айқын оң үрдістер байқалды, оларды күшейту және дамыту ел дамуының қазіргі
заманғы кезеңіңде осы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылды табысты іске
асырудың кепілі болады.
Қазақстан ТМД елдерінің арасында алғашқылардың бірі болып осы келеңсіз
құбылыспен күрестің мақсатын, міндеттерін, негізгі қағидаттары мен
тетіктерін айқындаған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы Заңды қабылдады. Бұл Заңның мақсаты - азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға, сыбайлас жемқорлық көрiнiстерiнен туындайтын қауiп-
қатерден Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге,
сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың алдын алу, анықтау,
олардың жолын кесу және ашу, олардың зардаптарын жою және кiнәлiлердi
жауапқа тарту арқылы мемлекеттiк органдардың, мемлекеттiк мiндеттердi
атқаратын лауазымды және басқа да адамдардың сондай-ақ оларға теңестiрiлген
адамдардың тиiмдi қызметiн қамтамасыз етуге бағытталған және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестiң негiзгi принциптерiн айқындап, сыбайлас
жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың түрлерiн, сондай-ақ жауаптылықтың
пайда болу жағдайларын белгiлейдi. Осы Заң сол сияқты демократиялық
негiздердi, мемлекеттi басқарудағы жариялылық пен бақылауды кеңейтуге
халықтың мемлекет пен оның құрылымдарына деген сенiм нығайтуға, бiлiктi
мамандарды мемлекеттiк қызметке кiруге ынталандыруға, мемлекеттiк
мiндеттердi атқаратын адамдардың риясыз адалдығы үшiн жағдайлар жасауға да
бағытталған.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Қазақстан Республикасының
Заңында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру ұғымы
сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің қоғамда сыбайлас
жемқорлыққа төзбеушілікті көрсететін құндылықтар жүйесін сақтау және
нығайту бойынша өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын қызметі деп
түсініледі. Сондай-ақ ол білім беру, ақпараттық және ұйымдастырушылық
сипаттағы шаралар кешені арқылы жүзеге асырылады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім – тұлғаның адамгершілік, зияткерлік,
мәдени тұрғыдан дамуы және сыбайлас жемқорлықты қабылдамаудағы белсенді
азаматтық ұстанымын қалыптастыру мақсатында жүзеге асырылатын, тәрбиелеу
мен оқытудың үздіксіз процесі.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша нығайту шараларын
ойдағыдай жүргізу қызметі одан әрі жетілдіруді талап ететін сыбайлас
жемқорлыққа қарсы бағыттылықтың азаматтық қоғам институттарының қолдауынсыз
мүмкін емес. Барлық қолжетімді құралдарды қолдана отырып, сыбайлас
жемқорлыққа қарсы заңнама бойынша түсіндіру жұмыстарын қамтамасыз етуде
мемлекеттік органдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, қоғамдық
бірлестіктердің және үкіметтік емес ұйымдардың күш-жігерін одан әрі
үйлестіру ерекше маңызға ие.[7]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл – бұл жаппай сана және оның
жекелеген элементтері емес. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет – сыбайлас
жемқорлықты қабылдамау негізінде жататын осы жүйемен тіпті сәйкес келмейтін
құндылықтар жүйесі. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет – адамгершілік пен
азғындық (орынды және орынсыз, мейірімділік пен зұлымдық, пайдалы және
пайдасыз), құқықтық және құқықтық емес, ақылды және ақымақтық , тамаша және
бейберекет призмасы арқылы адами қатынастар әлеміне көзқарас.
Сыбайлас жемқорлыққа іс-қимыл адамның жоғары мораль-дық, құқықтық,
саяси және басқа мәдениеттер негізінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұра білу
қабілетін білдіреді. Сыбайлас жемқорлық-қа қарсы мәдениет қазіргі уақытта
шынайы қажетті құбылыс мәртебесін иеленеді, оны әлеуметтендіру процесінде
қоғамның барлық әрекетке қабілетті мүшелері игеруі тиіс.
2001 жылдан бастап Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі
мемлекеттік бағдарламалар іске асырылуда, олардың шеңберінде сыбайлас
жемқорлық көріністері пайда болуының себептері мен жағдайларын жою
жөніндегі нақты шаралар қабылдануда.
1999 жылдан бастап қолданыстағы Мемлекеттік қызмет туралы Заң және
2005 жылы Мемлекет басшысы бекіткен Мемлекеттік қызметшілердің Ар-намыс
кодексі Қазақстанда есеп берушілік, ашықтық және меритократия
қағидаттарында құрылған кәсіби мемлекеттік аппаратты қалыптастыру үшін
негіз жасады.
Мемлекеттік қызмет пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы
реттеуші және құқық қорғау функцияларын біріктіретін арнайы мемлекеттік
орган құрылды. Ол мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен өткеру және
мемлекеттік аппарат тазалығына мониторинг жүргізу мәселелерін реттеуге ғана
арналған емес, оған сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оның
профилактикасы, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық қылмыстар жасаған адамдарды
қылмыстық қудалау функциясы да берілген.
Бұл ретте алдын алу-профилактикалық қызмет жаңа құрылған орган үшін
басымды болып табылады.
Жаза бұлтартпастылығы қағидаты табысты іске асырылуда. Сыбайлас
жемқорлық іс-әрекеттерін жасағаны үшін әшкереленген шенеуніктер атқарып
отырған қызметтері мен шендеріне қарамастан, заңның барынша қатаңдығы
бойынша жауапты болады.
Қылмыстық-құқықтық саясат сыбайлас жемқорлық қылмыстарды жасағаны үшін
лауазымды адамдардың қатаң жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Сыбайлас
жемқорлық қылмыстары үшін қатал жауапкершілік қажеттілігі Қазақстан
Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық
саясат тұжырымдамасында көзделген.
Осындай қағидаттық тәсіл жаңа Қылмыстық кодексте іске асырылған.
Мәселен, сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасаған адамдарға мерзімнің ескіруі
қолданылмайды, шартты түрде соттауға тыйым салынған, мемлекеттік қызметте
лауазымға орналасу құқығына өмір бойына тыйым салу енгізілді.[8]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама қылмыстық жолмен алынған мүлікті
тәркілеу, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл үшін басшылардың дербес
жауапкершілігі жөніндегі нормалармен толықтырылды. Онда мүдделер
қақтығысы деген маңызды ұғым бекітілген. Бұл ретте мемлекеттік
қызметшілердің жауапкершілігін күшейтумен қатар олардың әлеуметтік
кепілдіктері де жетілдірілуде.
Мемлекеттік аппараттың еңбекақысын кезең-кезеңмен, үнемі көтеріп отыру
мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік өзін-өзі сезінуін арттыруға және
олардың өз міндеттерін адал және әділ негізде орындауы үшін жағдайлар
жасауға арналған.
Құқық қорғау жүйесін одан әрі жаңғыртудың 2020 жылға дейінгі кезеңге
арналған мемлекеттік бағдарламасы мен Құқық қорғау органдарының кадр
бағдарлама тұжырымдамасында құқық тәртібі органдарына деген сенім деңгейін
арттыруға, мінсіз жүріс-тұрыспен және құзыреттіліктің жоғары деңгейімен
ерекшеленетін персоналды қалыптастыруға бағытталған шаралар көзделген.
Сот жүйесіне деген сенімді арттыруға, азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау ісінде оның рөлін күшейтуге ерекше көңіл бөлінуде.
Судьялар корпусын қалыптастыру тетігін жетілдіру, электрондық сот ісін
жүргізуді дамыту, оның ашықтығы мен қолжетімділік деңгейін арттыру жөнінде
шаралар қабылданды.
Жер-жерде ақпаратқа колжетімділік кеңейтілді, оған электрондық
үкіметті, сондай-ақ мемлекеттік және жекеше құрылымдардың интернет-
ресурстарын қалыптастыру жөніндегі шаралар ықпал етті.
Азаматтардың сыбайлас жемқорлық фактілері туралы кедергісіз ақпарат
алуы, оның ішінде мемлекеттік органдардың сенім телефондары мен веб-
сайттары арқылы кедергісіз ақпарат алуы үшін жағдайлар жасалды.
Елдің инвестициялық тартымдылығын күшейту, оның бәсекеге
қабілеттілігін арттыру мақсатында кәсіпкерлік қызметті, халықтың сапалы
және тез арада мемлекеттік қызметтерді алуын қиындататын әкімшілік
кедергілер жойылуда.
Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы Заңның және Рұқсаттар мен
хабарламалар туралы Заңның қабылдануымен көрсетілетін мемлекеттік
қызметтердің сапасын арттыру үшін жағдайлар жасалды, рұқсаттар саны мен
қызметтің лицензияланатын түрлері күрт азайды. Мемлекеттік қызметтерді
көрсетудің тиімділігін бағалау және оның сапасын сыртқы бақылау жүйесі
қалыптастырылды.
Атқарылған жұмыстың нәтижесінде мемлекеттік қызметтерді көрсетудің
мерзімдерін бұзу саны (2016 жылмен салыстырғанда 8,7 есеге) және оларды
көрсету сапасына шағымдардың саны (25%-ға) жыл сайын төмендеп келеді,
сондай-ақ автоматтандырылған қызметтердің үлесі (2 еседен астам) және
халыққа қызмет көрсету орталықтары арқылы көрсетілетін қызметтердің үлесі
(51%-ға) ұлғайды.
Мемлекеттік сатып алуларды автоматтандыру деңгейі артуда, бұл бәсекеге
қабілетті ортаның қалыптасуына, бюджет қаражатының ашық және тиімді
игерілуіне ықпал етеді.
Экономиканың мемлекеттік емес секторында кәсіпкерлік қызметті жүргізу,
жұмысқа орналасу және халықты жұмыспен қамтамасыз ету үшін қолайлы
жағдайлар жасалды.
Тұтастай алғанда, аталған шаралардың қабылдануы Қазақстанға сыбайлас
жемқорлыққа қарсы қызмет деңгейі бойынша Орталық Азия өңірінде де, ТМД
елдері арасында да көшбасшы орындардың бірін алуға мүмкіндік берді.
Күрделі, тарихи өзгермелі, келеңсіз әлеуметтік құбылыс болып табылатын
сыбайлас жемқорлық адамзат өркениеті дамуының ерте кезеңдерінде пайда
болғаны мәлім.
Сыбайлас жемқорлық проблемасы барлық елдерде бар, ол әлеуметтік-
экономикалық ілгерілеуді баяулатып, тек өзіне тән көріністермен және
ауқымымен ерекшеленеді.
Сыбайлас жемқорлық іс-әрекетінің әмбебап және бәрін қамтитын
анықтамасының жоқтығына қарамастан, оған ең алдымен шенеуніктердің билікті
немесе лауазымдық жағдайын жеке пайда алу үшін теріс пайдалануын жатқызады,
ал оның неғұрлым таралған түрлері ретінде әдетте шенеуніктерді сатып алу,
қызметтік өкілеттіктерін пайдакүнемдік мақсаттарда пайдалану болып
танылады.[9]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімді шараларын әзірлеудің
күрделілігі оның жеке алғанда әрбір мемлекет үшін ерекшеліктеріне және оның
өзгермелі сипаттамаларына қарай қиындықтарына да байланысты.
Сыбайлас жемқорлықтың себептерін, жағдайлары мен салдарларын
айқындаған кезде жергілікті діл, ұлттық және діни ерекшеліктер, құқықтық
мәдениеттің деңгейі сияқты факторлар ескерілуі тиіс.
Сонымен бірге сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді әрі жүйелі іс-қимылдың
басты шарттары билік органдарының қоғамға есеп берушілігі мен оның
бақылауында болуы, сот төрелігінің тәуелсіздігі мен әділдігі, баяндауда
анық және қолдануда күрделі емес заңдар, мемлекеттің кадр бағдарламандағы
меритократия, мемлекеттік рәсімдердің ашықтығы және қоғамның сыбайлас
жемқорлыққа деген төзімсіздігі болып танылады.
Экономиканы жаңғырту және ауқымды әлеуметтік өзгерістер жағдайында
Қазақстанда мемлекеттің қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық
бағдарламамен тығыз байланыстырылған, біздің қоғамның мәдениеті мен
этикасын, осы әлеуметтік зұлымдықпен күрестегі халықаралық трендтерді
ескеретін біртұтас сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияға деген қажеттілік
айқын бола түсуде. Стратегия сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл
саласындағы мемлекеттік саясаттың тиімділігін арттырудың жаңа тетіктері мен
құралдары үшін негіз болады.
Тікелей құқық қорғау құрамдасынан басқа, сыбайлас жемқорлыққа қарсы
саясатта мемлекеттік басқарудың, мемлекеттік қаражатты бөлудің және
пайдаланудың ғылыми негізделген нысандары мен әдістерін таңдау және осының
негізінде сыбайлас жемқорлықтың себептері мен жағдайларын жою да маңызды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жүйесінде негіз қалаушы буын
сыбайлас жемқорлық тәуекелдерді, олардың пайда болуына ықпал ететін
жағдайлар мен себептерді айқындау және барынша азайту болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерді, олардың түрлі салалар мен аяларда
таралу деңгейін бағалау, мемлекеттік, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа
қарсы қызметті нормативтік-құқықтық реттеудегі олқылықтарды, мемлекеттік-
құқықтық реттеу тетіктерінде туындайтын проблемаларды анықтауға, сондай-ақ
сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет процесінде құқық қолдану практикасын
жетілдіруге бағытталған шараларды әзірлеуге ықпал етеді.
Қоғамдық өмірдің неғұрлым маңызды мәселелерін қозғайтын шешімдерді
қабылдаған кездегі ашықтықтың жеткіліксіз болуы, мемлекеттік аппараттың
қызметінде тиісті азаматтық бақылаудың және қоғамдық пікірді ескерудің
болмауы артық төрешілдікке, әкімшілік кедергілер мен лауазымдық
өкілеттіктерін теріс пайдалануға алып келеді, бұл жиынтығында сыбайлас
жемқорлық көріністерінің өсуіне ықпал ететін келеңсіз факторларды
қалыптастырады.
Ұлттық заңнаманың базалық салаларының болып жатқан сапалы жаңаруына
қарамастан, қолданыстағы ұйымдастырушылық-құқықтық тетіктерде басты
проблема тиісті құқық қолдану мәселелерінің шешілмеуі болып қалып отыр.
Сыбайлас жемқорлық көріністерін болдырмау құралдарының барлық
арсеналын пайдалану әлі де өзекті проблема болып табылады. Қолданыстағы
заңнаманың және қазақстандық құқыққа тән институттардың сыбайлас
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл үшін пайдаланылмаған әлеуеті бар, оны толыққанды
іске асыру мүмкіндігі осы саладағы шетелдік модельдер мен тәжірибені енгізу
мәселелерін қараған кезде барынша ескерілуге тиіс.
Алдын алу-профилактикалық жұмыста да жүйелік жоқ.
Осы орайда сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті
орган үшін қылмыстық қудалауға қарағанда, сыбайлас жемқорлық көріністерінің
себептері мен жағдайларын айқындау мен жоюға бағытталған алдын алу
шараларын әзірлеу және қабылдау басымдық болуы тиіс.
Бұл ретте назар жергілікті билік органдарының қызметіне де
аударылуы тиіс, өйткені, өңірлердегі істердің жай-күйі үшін олардың
өкілеттіктері мен жауапкершілігі кеңейтіледі және дәл солар өз мемлекеттік
көрсетілетін қызметтерімен азаматтардың күнделікті мұқтаждықтары мен
қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Тұтастай алғанда,
уәкілетті органның қызметінде оның құқық қорғау және реттеуші функциялары
арасындағы теңгерім сақталуы тиіс.
Мемлекеттік функцияларды орындаған кездегі мүдделер қақтығысы да
мемлекеттік сектордағы сыбайлас жемқорлық көріністеріне ықпал ететін
маңызды себептердің бірі болып табылады. Мемлекеттік функцияларды, оның
ішінде мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді іске асыру тетіктерін егжей-
тегжейлі талдау сыбайлас жемқорлықтың таралуына ықпал ететін себептерді
айқындауға және жоюға мүмкіндік береді.
Осы күнге дейін азаматтардың құқықтық мәдениетін арттыруға және
құқықтық ағартуға, әсіресе, халықтың күнделікті өмірінде неғұрлым сұранысқа
ие қолданыстағы құқықтың салалары мен нормалары бойынша жеткілікті көңіл
бөлінбей келеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы насихат негізінен бір жолғы акциялармен
және науқандармен, бұқаралық ақпарат құралдарындағы шаблон түріндегі
сөздермен шектеледі, интернет-кеңістік жеткіліксіз пайдаланылады.
Іс жүзіндегі ақпараттық өріс сыбайлас жемқорлық көріністеріне мүлдем
төзбеушілікті қалыптастыруда қоғамды шоғырландыруға әрдайым ықпал ете
бермейді.
Сыбайлас жемқорлық проблемаларын және сыбайлас жемқорлыққа қарсы
мемлекет қабылдап жатқан шаралардың тиімділігін зерделеуге арналған
социологиялық зерттеулердің деңгейі мен сапасы жетілдіруді қажет етеді.
Қызметтік этиканың нормалары мен қағидаларын бұзушылықтардың сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылықтардың өзінен әлі де заңнамалық деңгейде аражігі
ажыратылған жоқ, бұл сыбайлас жемқорлықтықтың нақты көрінісін бұрмалайды,
мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі өзекті бағыттарына күш-
жігерін шоғырлауға кедергі жасайды және елдің сыбайлас жемқорлық
рейтингісінің негізсіз өсуіне әкеледі.
Бұл ретте сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттері мен тиісінше оларды
жасағаны үшін қолданылатын жаза деңгейлері арасындағы аражік нақты
ажыратылмаған.
Жекеше сектордағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл
мәселелеріне деген тәсілдерді де айқындау уақыты келді. Мемлекеттің
кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне араласуы сыбайлас жемқорлықтың таралу
саласын және оның анықтамасына жататын адамдар тобын айқын түсінуге
негізделуі тиіс. Бұл ретте бизнесті дамыту үшін әкімшілік кедергілер мен
елдегі қолайлы инвестициялық ахуалды қамтамасыз ету ісінде қиындықтар
жасалмауы тиіс. Тұтастай алғанда мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуы
қысқаруға тиіс.
Тәуелсіз Қазақстанның жалпы әлемдік кеңістікке одан әрі кірігуі
бойынша жасап жатқан қадамдары біздің елімізді сыбайлас жемқорлыққа қарсы
іс-қимыл мәселелерінде қабылданған белгілі бір халықаралық стандарттарды
ескеруге міндеттейді.
Сонымен бірге, мұндай стандарттар шетелдік серіктестердің ұсынымдарын
пайдаланып қана енгізілмеуі тиіс. Халықаралық тәжірибе оның ережелерінің
ел Конституциясына, қалыптасқан заңнамалық және құқық қолдану практикасына
сәйкес болуы тұрғысынан, дәстүрлі және біздің елге тән құқықтық тетіктер
мен институттардың қалыптасу және жұмыс істеу ерекшеліктерін ескере отырып,
мұқият зерделенуге және егжей-тегжейлі талдауға жатады.[10]
Сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерінің салдарынан материалдық және
материалдық емес игіліктер заңсыз алынады, оның нәтижесінде қоғам
мүдделеріне нұқсан келтіріледі және мемлекеттік биліктің беделі төмендейді.
Сондықтан мемлекет қызметтік өкілеттіктерді пайдакүнемдік
мақсаттарда пайдалану пайдасыз және мүмкін емес болатын шараларды одан әрі
қабылдап, жағдайлар жасайды.
Осындай маңызды шаралардың бірі мемлекеттік қызметшілердің тек қана
кірістерін емес, сондай-ақ шығыстарын да декларациялау болмақ. Бұдан әрі
мұндай декларациялау бүкіл халыққа қолданылады, бұл мемлекеттік қызмет
жүйесінде заңдылықты сақтауға және ашықтықты қамтамасыз етуге оң ықпал
етеді.
Мемлекеттік аппаратта сыбайлас жемқорлықтың деңгейін азайту үшін
шенеуніктердің еңбекақысы мен әлеуметтік жеңілдіктерін мемлекеттің қаржылық
мүмкіндіктерінің кеңеюіне қарай одан әрі кезең-кезеңмен жоғарылату
көзделген. Бұл міндет мемлекеттік қызметшілер еңбекақысының жекеше
сектормен салыстырғанда әзірше бәсекеге қабілеттілігі жеткіліксіз екендігін
ескере отырып та өзекті бола түседі.
Мемлекеттік қызметшілердің сатылмайтындығы және олардың қызметінің
ашықтығы – сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бағдарламаның табысты
болуының негізі.
Сыбайлас жемқорлық көріністері үшін алғышарттардың бірі шенеуніктің
азаматпен тікелей байланысы болуы да болып табылады. Мемлекеттік
көрсетілетін қызметті алу рәсімі неғұрлым оңай және ашық болса, сыбайлас
жемқорлықтың деңгейі де соншалықты төмен болады.
Осыған байланысты бірқатар мемлекеттік функцияларды мемлекеттік емес
секторға – өзін өзі реттейтін ұйымдарға кезең-кезеңмен беру бойынша шаралар
қабылданатын болады.
Қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды кең пайдалану да адам
факторының ықпалын барынша азайтады. Нәтижесінде халыққа электрондық
форматта көрсетілетін қызметтердің көлемі өсетін болады, оның ішінде
осындай форматта рұқсаттарды беру де қамтамасыз етіледі.
Білім беру мен денсаулық сақтауды қоса алғанда, әлеуметтік саланың
базалық салаларында тиісті қызметтерді электрондық түрде көрсету сыбайлас
жемқорлықты төмендетуге ықпал етеді.
Қызметтің неғұрлым сыбайлас жемқорлықшыл саласына жататын мемлекеттік
сатып алу жүйесі жаңғыртылатын болады. Нақ осында әрбір төртінші сыбайлас
жемқорлық қылмыс жасалады.
Ахуалды түбегейлі жақсарту үшін бірыңғай операторды бекіту, тауарларды
автоматтандырылған түрде таңдауды енгізу, орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтерді қабылдау рәсімін жетілдіру сияқты шаралар қажет
етіледі.
Мемлекеттік қызметтерді көрсету, оның ішінде кеден, салық салаларында,
ауыл шаруашылығы, жер қатынастары, банк қызметі салаларында мемлекеттік
қызметтерді көрсету рәсімдері барынша автоматтандырылады.
Бір терезе қағидаты бойынша (Халыққа қызмет көрсету орталығы
арқылы) халыққа көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің тізбесі де
кеңейтіледі. Тұтастай алғанда, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылда
ашықтық қағидаты түйінді фактор болып табылады, сондықтан да оны енгізу
жөніндегі жұмыс тұрақты, жүйелі негізде, оның ішінде мемлекеттік
қызметтерді көрсетудің сапасы мен қолжетімділігіне мониторинг арқылы
жүргізілетін болады. Сыбайлас жемқорлық профилактикасының пәрменді тетігі
қоғамдық бақылау болып табылады. Мұндай бақылауды енгізу азаматтық қоғам
институттарын жандандыруды ғана емес, тиісті заңнамалық реттеуді де талап
етеді. Қоғамдық бақылау туралы Заңның қабылдануы азаматтық бақылауды
ұйымдастыру мен жүзеге асырудың базалық қағидаларын нормативтік құқықтық
бекіту арқылы алғашқы рет оның біртұтас жүйесін құруға мүмкіндік берер еді.
Мұндай заң оның институттары мемлекеттің беделін нығайтуға және
мемлекеттік аппарат жұмысының сапасын арттыруға жәрдем ететін азаматтық
қоғамды одан әрі дамытуда маңызды рөл атқаруға арналған.
Азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қозғайтын мәселелер бойынша
қоғамдық тыңдаулар, мемлекеттік органдар шешімдеріне қоғамдық сараптама
өткізу үшін басшылардың жұртшылық алдындағы есептерін тыңдау және
азаматтардың алқалы органдардың жұмысына қатысуы үшін құқықтық негіз
жасалатын болады
Заң сыбайлас жемқорлыққа қарсы міндеттердің өзін де, сондай-ақ қоғам
мен мемлекеттің тыныс-тіршілігінің басқа да әлеуметтік маңызы бар
мәселелерін шешуге де ықпал етеді.
Бұл ретте қоғамдық бақылаудың ел Конституциясының талаптарына сәйкес
мемлекеттің бақылаушы функцияларынан аражігі нақты ажыратылуға тиіс.
Мемлекеттік аппарат жұмысының ашықтығын қамтамасыз етудің тағы да бір
құралы Жария ақпаратқа қолжетімділік туралы Заң болуы тиіс, ол жария
ақпаратты алушылардың құқықтарын, оны беру, есепке алу және пайдалану
тәртібін бекітеді.
Жария ақпаратқа еркін қолжетімділік халықтың шенеуніктермен артық
байланысы қажеттілігін болдырмайды. Сыбайлас жемқорлықпен табысты күрестің
аса маңызды факторы азаматтардың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге
тікелей қатысу мүмкіндігі болып табылады.
Бұған жергілікті өзін өзі басқарудың өкілеттіктерін кеңейтуді
көздейтін заңның қабылдануы ықпал етеді.
Халыққа ең алдымен жергілікті өзін өзі басқарудың бюджеттік
бағдарламалары бойынша қаражаттың пайдаланылуына мониторинг пен бақылауға
қатысу мүмкіндігін берген жөн. Осы Стратегияда көзделген сыбайлас
жемқорлыққа қарсы шаралар кешені жұртшылықтың кең қатысуымен сүйемелденуі
тиіс.
Мемлекет пен қоғамның тығыз серіктестігі ғана сыбайлас жемқорлыққа
табысты қарсы тұруға мүмкіндік береді. Қоғамның қолдауынсыз жоғарыдан
жүргізіліп жатқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар тек ішінара нәтиже
береді. Сыбайлас жемқорлыққа деген төзбеушілік әрбір қазақстандықтың
азаматтық ұстанымына, ал Адалдық пен Сатылмаушылық мінез-құлық нормасына
айналуы тиіс.
Азаматтарда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет, сыбайлас жемқорлыққа
деген берік иммунитет, оған деген жұртшылықтың мінеуі болмай, қалаған
нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Әрбір қазақстандық, әрбір отбасы сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес – бүкіл қоғамның ісі екенін түсіну керек. Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруда өскелең ұрпақпен жұмыс
қағидатты маңызды рөл атқарады. Тек жас кезінен мінез-құлықтың сыбайлас
жемқорлыққа қарсы стандарттарын енгізу бұл әлеуметтік зұлымдықты жоюға
мүмкіндік береді. Бала кезінен тұлғаны қазақстандық патриотизм және
сыбайлас жемқорлықты қабылдамау рухында тәрбиелеу маңызды болмақ.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы оқытатын курстармен барлық оқу орындарын,
мемлекеттік органдар мен тұтастай алғанда барлық азаматтық қоғамды қамту
қажет. Мұның жаппай болғанымен, бұл жұмысты азаматтардың мемлекеттік
қызметтерді алу, өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау тетіктерін
түсінікті және білікті жеткізетін түрлі салалардың мамандарын пайдалана
отырып, кәсіби негізде істеген жөн.
Бұқаралық ақпарат құралдары сыбайлас жемқорлықты қоғамның қабылдамауы
ахуалын қалыптастыруды қамтамасыз етуге, қазақстандықтардың белсенді
азаматтық ұстанымдарының қалыптасуына, олардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы
іс-қимыл ісіне белсенді қатысуына ықпал етуге арнаған.
Талай сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар азаматтардың өз құқықтары
мен заңды мүдделерін іске асырған кездегі құқықтық сауаттылығы әлсіздігінің
салдары болып табылады. Қоғамдағы құқықтық нигилизмнің түбегейлі жойылуына
қол жеткізу қажет. Бұл ахуалды түзеу үшін халық арасында кең ауқымды
түсіндіру жұмысы, олардың жасын, кәсіби және өзге де ерекшеліктерін ескере
отырып, азаматтардың құқықтық мәдениетін арттыру жөніндегі жүйелі әрі
тынымсыз жұмыс жүргізілуі керек.
Қазақстанда шетелдердің үлгісі бойынша, сыбайлас жемқорлық
фактілері туралы хабарлайтын азаматтарды материалдық көтермелеу енгізілген.
Бұл тетік өз пәрменділігін көрсетіп келеді. Азаматтарымыздың қағидаттық
ұстанымдарының арқасында көптеген сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың
алдын алу мүмкін болды. Осы бағыттағы жұмысты одан әрі жалғастыру қажет.
Қазақстандық қоғамның сыбайлас жемқорлыққа қарсы этикасы мен мәдениеті
Мәңгілік Ел идеологиясының контексінде қалыптастырылуы тиіс. Дәстүрлі
рухани құндылықтар мен үздік халықаралық стандарттардың үйлесімді үйлесуі
азаматтардың заңды мінез-құлығының канондарын жаңадан жасауға мүмкіндік
береді.
Сыбайлас жемқорлықты ұлттық мәдениетке жат құбылыс ретінде сезіну және
қабылдамау – қоғамымыздың сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетінің негізі.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізу - мемлекеттік органдардың,
мемлекеттік қызметкерлердің, тұтастай қоғамның басты міндеті мен борышы,
осы кеселге қатаң бағытталған мемлекеттік бағдарлама жоғары деңгейдегі
жауаптылықпен іске асырылуы тиіс.[11]
1.3 Сыбайлас жемқорлықты төмендету әлеуметтік-экономикалық даму
факторы ретінде
Бүгінгі күні сарапшылар қауымдастығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz