Жетім балаларды әлеуметтік қорғау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе 3
1.Негізгі бөлім
1.1.Жетімдік туралы жалпы түсінік 5
1.2 Жетім балаларды әлеуметтік қорғау 11
1.3 ҚР балалар үйлері мен қайырымдылық қорлары 16
2.Екінші бөлім
2.1 Жетім балаларды асырап алу құқықтары 20
2.2 Әлеуметтік қызметкерлердің жетім балалармен жұмысы 23
Қорытынды 32
Қолданылған әдебиеттер тізімі 33

Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі уақытта күн сайын балалар үйі мен онда тәрбиеленушілердің саны өсуде.Балалар үйінде тәрбиенушілердің мәселелері өте көп. Оның ішінде негізгісі - қоғамға ену және өз еркімен нағыз адам өмірінің өзіндік үлгісін құру.
Және балалар үйінің негізгі міндеті - тәрбиеленушілерге әлеуметтік бейімделуге көмектесу.
Өкінішке орай қазіргі кезде балалар үйінде тәрбиеленушілердің әлеуметтік бейімделу деңгейі жеткіліксіз болып табылады.
Бұл мәселенің себебі неде және оны шешу үшін не істеу керек?Тәрбиеленушілердің жеткіліксіз бейімделуі - бұл барлық себептер комплексінің соңы. Өз жұмысымда мен бір бағытты таңдадым, оның теоретикалық әдебиеттерде әлсіз көрсетілуі және жеткіліксіздігі, педагогикалық практикадафрагментарлық өңделуі тәрбиеленушілер тұлғасыныңқалыптасу ерекшеліктеріне балалар үйінің жағдайында болудың әсер етуі және бұл ерекшеліктерді балалар үйінде тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмыста есепке алу, тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмыстың түзету дамыту функцияларымен байланысты өзекті болып табылады.
Білім және Ғылым министрлігі мен Ішкі істер министрлігінің мәліметтері бойынша елімізде 2001жылы 595 балалар үйінде 73585 бала тәрбиеленсе, жылдан жылға бұл көрсеткіштердің өсуі нәтижесінде 2005 жылы балалар үйінің саны 689-ға жетіп, ондағы жетімдер санының 81980-ге өскеніне көз жеткізуге болады.
Ал жыл сайын көзі боталаған сан мың бейкүнә сәбиді шетел асырып жіберуіміз, өзіңдікін өзекке беру осы емес пе.
Бұрындары шаңырақ көтеріп, бала сүю басты мақсат саналса, бүгінде жыл сайын отбасы құрғандардың саны әрбір үшеуі келіспеушілік салдарынан ажырасып жатады.
Олардың келіспеушіліктерінің 50% бала мәселесі төңірегінде десек кателеспеспіз. Одан қалса, жаһандану дәуірі деп жар салып жүріп, жаһандық мәдениеттің жақсы-жаманын бойымызға сіңіріп жатырмыз. Жеті атамызға жат азаматтық неке ұғымының санамызға санамалап енгені қашан.
Екі жас бір-бірін терең танып өмір сүруге деген таным-түсінігін байқау үшін заңды некеге тұрмас бұрын бір шаңырақ астында түтін түтетеді. Өзара келіспеді дейік, сонда некесіз пайда болған шарананың обалы кімге.
Жұмыстың негізгі мақсаты - балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу жұмыстары бойынша түзету - дамыту функцияларының қорытындысын негіздеу және белгіленген функцияларды практикалық іске асыру бойынша ғылыми - негізделген нұсқаулар өңдеу, ұсынылған ұсыныстарды іске асыру тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмысты аса тиімді жүргізуіне мүмкіндік беретінін дәлелдеу.
Жұмыстың міндеті:
- Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу ерекшеліктерін талдау.
- Тәрбиеленушілердің әлеуметтік бейімделу сәттілігіне қандай жағдайлар әсер ететінін анықтау.
- Тәрбиеленушілер тұлғасының қалыптасу ерекшеліктеріне балалар үйінің жағдайында болу қалай әсер ететінін қарастыру.
- Тәрбиеленушілердің психикалық даму ерекшеліктері олардың әлеуметтік бейімделу жетістігіне қалай әсер ететінін анықтау және әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмыстың түзету дамыту функцияларын көрсету керектігін негіздеу.

1.Негізгі бөлім
1.1.Жетімдік туралы жалпы түсінік

Жетім - ата-анасының екеуi де немесе жалғыз басты ата-анасы қайтыс болған бала болып табылады. Сондай - ата-ана құқықтарының шектелуiне немесе олардан айырылуына, ата-анасы хабар-ошарсыз кеттi деп танылуына, олар өлдi деп жариялануына, әрекетке қабiлетсiз (әрекет қабiлетi шектеулi) деп танылуына, ата-анасының бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеуiне, ата-анасының баласын тәрбиелеуден немесе оның құқықтары мен мүдделерiн қорғаудан жалтаруына, оның iшiнде ата-анасының өз баласын тәрбиелеу немесе емдеу мекемелерiнен алудан бас тартуына байланысты, сондай-ақ ата-анасы қамқорлық жасамаған өзге де жағдайларда жалғызбасты ата-анасының немесе екеуiнiң де қамқорлығынсыз қалған бала. Жетімдік - баланың психикалық дамуына қатты әсер етеді. Ата-анадан айрылған және интернат жағдайына түскен балалардың жалпы психикалық жағдайы төмендейді, өзін-өзі реттеп-бағыттауы бұзылады, көңіл күйі жабырқау болады. Балалардың басым көпшілігінің өмірге құштарлығы жоға-лады, өзіне-өзінің сенімсіздігі күшейіп, бойын үрей билей бастайды. Эмоционалдық-танымдық тал-пынысы төмендейді де, интеллектуалдық дамуы тежеледі.
Жетімдіктің түрлері
Әлеуметтік жетім - ата-анасы бар немесе қайтыс болмаған, бірақ ата -ана өз келісімдерімен баладан бас тарту, сондай-ақ ата-ананың түрлі сол қылықтарға бару арқылы олардың құқықтарын шектеп баланы айырып алу.
Тұл Жетім - ата-анасының екеуi де немесе жалғыз басты ата-анасының біреуінің қайтыс болуы тұл жетім деп аталады. Қазіргі таңда әлеуметтік жетім тұл жетімге қарағанда 80 пайызды құрап отыр. Қалған пайызы ғана тұл жетімдер.
Жетім атауының өзі кезінде соғыс заманында ата-аналары қайтыс болған кезде баланың қараусыз қалып отырған. Міне осындай соғыс, қиын-қыстау, ашаршылық кезеңдерде пайда болған болатын. Оның өзінде Тәуке ханның - Жеті Жарғы, Есім ханның - Ескі жолы сияқты заңдарында жетімдерді бай қауқарлы адамдарға асырап алуға беріп отырған. Х - ХХ ғасыр аралығындағы жетім ұғымының анықтамасы - толық жанұялық тәрбие көрмеген. Оларға тән қасиеттер: агрессия, алаңдаушылық, мінездегі жат қылықтар. Кейінгі жылдары әлеуметтік-экономикалық себептерге байланысты және әртүрлі себептер тұрғысынан әлеуметтік жетім балалар саны артуда. Осыған байланысты жетімдер мәселесі және оларға білім беру тәрбиелеу үдерісі, сонымен қатар, психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қамтамасыз ету, тек арнайы педагогикада ғана емес жалпы педагогика, психология, әлеуметтік педагогика және тағы басқа ғылымдардың ғылыми білім саласында көкейтеті болып отыр. Бұл жағдайда аталмыш балалар тобы психологтар мен педагогтар, дәрігерлердің зерттеу нысанына айналуда.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары жетім балалар мен ата-анасынан ажыратылған, яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы көпшілікті толғандыруда. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму стартегиясына сай жетім балалар үйіндегі тәрбиелініп жатқан әрбір ұрпақтың жеке адам ретінде қалыптасуының шешуші факторы ұлттық тәрбие деп көрсеткен. Жетім балалар тәрбиесіне қазіргі кезде ұлттық тәрбие тұрғысынан да көңіл бөліп, оларды тұлғалық қалыптастыру мәселесі бүгінгі күн талабы.Балалар үйінде тәрбиеленуші баланың жеке тұлғасының әлеуметтік қалыптасуының өзіндік ерекшелігі бар. Оның іс-әрекеті толығымен тәртіпке салынып қадағаланылады, бұл бала дамуында артта қалушылықты, масыл-дықты, жеке басы еркін ұйымдастырудың төменгі деңгейін туындатады. Сонымен қатар, әлеуметтендіруге байланысты ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде әлеуметтендіру деңгейлері мен факторлары және әлеумет-тендіру, бейімдеу ұғымдары бөліп қарастырылады. Жетім балаларды әлеуметтендіру мәселесін шетелдік, отандық ғалымдардың зерттеулеріне, тәжірибелерге сүйене отырып, теориялық, практикалық тұрғыда сипаттау қазіргі педагогика іліміндегі мұндай өзекті мәселені шешуге себеп болады. Көптеген теориялық деректерді талдау барысында біздің тарапымыздан қазіргі жағдайда жетім балаларға көмек көрсету жүйесінде жетім балалар тәрбиеленетін мекемелер қызметінің бірнеше жұмыс бағыттары айқындалды. Атап айтар болсақ, әлеуметтік, медициналық, психологиялық, ұйымдастырушылық-тәрбиелеушілік.
Приюттар - қиын өмірлік жағдайға тап болған баланың тұрғылықты жерін, оны мақсатты орналастыру мүмкіндіктерін анықтау үшін уақытша өмір сүру мекемелері.
Балалар ауылдары (SOS - Киндердорф) - отбасына жақын түрінде жетім балаларды тәрбиелеу мекемесі. Алғаш рет 1949 жылы авсриялық педагог Герман Гмайнермен құрылған, қазір дүние жүзінің 120 мемлекетінде жұмыс істейді. Біздің елде жылы құрылды. Қазіргі кезде елдің Алматы, Астана, Теміртау қалаларында жұмыс істеп келеді.[23]
Еркін елдің еңсесі биік, ертеңі нұрлы. Нұрлы, шуақты өмірде өзгелермен бірге көңілі қаяу жандар да бар. Ол - жетімдер. Қазақстан бойынша бүгінде 94 мың бала жетімдер үйінде тәрбиеленсе, осы бүлдіршіндердің 80 пайызының әкесі, не шешесі тірі бола тұра қараусыз тастандылар санатын толтыратынын айтсаңшы. Жетімдік қасіретін тек өз басынан өткізген жан ғана біледі, түсінеді. Ал, осы зауалы көп жетімдікпен күресу мәселесімен тек мемлекет қана емес, үкіметтік емес ұйымдар да айналыса бастады.
Бүгінде елімізде білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау ұйымдарында 16 мыңнан астам ата-ана қамқорлығынан түбегейлі айрылған балалар тәрбиеленуде. Оның 3 мыңнан астамы түрлі себептермен ата-анасы бас тартқандар, 1000-ға жуығы жарық дүние есігін ашқалы тастанды атанған бейкүнәлар, 5 мыңнан астамы ата-аналық құқықтан айрылғандардың сормаңдай перзенттері.
Психолог мамандарының айтуынша, ата-ана алақанының жылуына шөміркеп өскен баланың есейген соң қоғамға белсене араласып кетуі екіталай. Балалар үйінің тәрбиесін алғандардардың жанұядағы өскен балаларға қарағанда тіршілік ету әрекеті әлдеқайда төмен болады. Бір өкініштісі, жастайынан жетімдіктің тақсіретін тартқан бала 18-ге толған соң тағы да өз күнін өзі көруіне тура келеді. Қатал қоғамның ешуақытта оның басынан сипамасы анық. Кеудесінен кері итерген қоғамның қатыгездігінен морт сынатындар да осы қамкөңіл жандар. Бүгінде ішімдікке салынып, есірткіге есін алдыратын жасөспірімдер мен өз-өзіне қол жұмсайтындардың дені ата-анасыз өскен балалар екен. Өзегіңді қаритын тағы бір мәлімет тәнін саудаға салып жүрген қара көздеріміздің де басым көпшілігін жетімдік тақсіретін тартқан жандар құрайды.
Кезінде ата бабамыз бір қауым елді құрайтын ұрпағы болса да, көпсінбей, керісінше көз тиеді деп балаларының нақты санын да айтуға қорыққан.
Айталық, бүгінде жетім балалар паналайтын мекемелерде 16 мыңнан астам бала тәрбие көреді. Оның 3 мыңнан астамы тұлдыр жетімдер, 1922 баланы бағудан жақындары бас тартқан, 1019-ы тастанды сәбилер. Сол сияқты, панасыз қалған - 6 мың бала, 1146 түрмеде мерзімін өткеріп жатқандардың, 3 мың іздеуде жүрген қашқындардың, 1 мың медициналық мекемелерде емделіп жатқандардың баласына осы мекеменің дәм-тұзы бұйырып отыр. Олардың әрқайсысын бағып-қағып, тәрбиелеуге мемлекет жылына АҚШ ақшасымен есептегенде 3600 доллар шығындайтын көрінеді. Баласының бар жүгін мемлекетке арқалатып қойып, ардан да, адамдықтан да безіп жүрген азғындардың әрекетіне не шара?
Дегенмен, Алла әлемнің тепе-теңдігін сақтаған ғой, "жетім көрсең, жебей жүр" дейтін қағиданы ұстанған қайырымды жандардың жүрегі қашан да қараусыз қалған сәбилерге елжіреп тұратын болса керек. 2004 жылы құрылған "Бала үміті" атты қоғамдық қайырымдылық қоры қазір Қазақстан Республикасы Конституциясының негізінде жұмыс істеуде.
Бүгінде қор балалар мекемелерінің тапсырысы, Білім және ғылым министрлігі балалар құқығын қорғау жөніндегі комитетінің ұсынысы бойынша ізгілікті жобаларды жүзеге асыруда. Ол сонымен бірге Қазақстан Республикасындағы БҰҰ-ның ЮНИСЕФ балалар қорымен, "Шығармашыл, бастамашыл әйелдер лигасы" қоғамдық бірлестігімен, Қазақстандағы дағдарыс орталықтары одағымен, "Адам құқығы және заңдылықтарды сақтау жөніндегі Қазақстандағы халықаралық бюромен" және басқа да үкіметтік емес ұйымдармен тығыз араласып, мына дүрбелеңі мол өмірдегі кедергілерді аттап, бала жүрегінің қуанышы, сәби күлкісі үшін уақыт ұттыратын сәттері жетерлік.
Жүзеге асырылған жобалар 2004 жылы 2298430 теңгені құраса, 2005 жылы 4067367 теңге, ал биылғы тоғыз айда 5238370 теңге болды. Қаржы айтарлықтай көп болмаса да, атқарылған жұмыс ауқымын, адамға деген қамқорлықты ештеңемен өлшеуге болмас.
Бұл жетім балалар мәселесі біздің еліміздегі, расында, шешілмей келе жатқан, жүректі ауыртатын ең үлкен мәселе. Оның шешілмей жүрген себебі, жетімдер тағдырына немқұрайлы қарайтын Үкімет бұл мәселені мықтап қолға алған емес. Мысалы, Мәжіліс депутаты Тито Сыздықов былай деп айтады: Біз қаншама рет мәселе көтеріп, депутаттық сауал жолдадық, Үкімет оны құлағына да ілген жоқ. Бір айта кетерлік жайт, бізде жетімдер мәселесі олардың шетелдіктерге берілуі тұрғысынан ғана туындап отырған жоқ. Мен, мысалы, еліміздегі жалпы жетім балалар мәселесін көтеріп, бірнеше рет депутаттық сауал жолдадым. Себебі бізде мемлекет тарапынан жетім балаларға толыққанды көмек көрсетіліп жатқан жоқ. Сөзімізді таратып айтар болсақ, қазіргі заңымыз бойынша мектепті бітіргеннен кейін жетім балалар далада қалып жатыр.
Бізде жетім балалар 18-ге дейін ғана мемлекеттің қамқорлығында болады. Ал кәмелетке толған соң, олардың не мамандық ала алмай, не баспанаға қол жеткізе алмай, әлі де өз бетінше өмір сүріп кетуге икемсіз екеніне қарамастан, қайда барсаң онда бар, өз күніңді өзің көр деп жібере салады. Бұрын, Кеңестік дәуірде қайта мектепті бітіргенде балалар орта біліммен қоса мамандық алып шығатын. Мысалы, ауылды жерде оқыған ер балалар механик, қалалы жерде оқығандар не токарь, не слесарь болып шығатын, есіңізде бар ма? Ал қыз балалар не тігінші, не аспазшы болып шығатын. Бұрын ПТМ деген болатын, ол және жоқ. Сол секілді баяғыда әрбір заводтарда өзінің жатақханалары, училищелері болатын. Ал қазір олар жоқ та ғой. Сонда не мамандығы жоқ, не баспанасы жоқ, ағайын-туысы тағы жоқ жетім бала мектепті бітірген соң, қайда барады? Сосын милиция тіркеуге алуы керек. Заң бойынша мекенжай анықтамасы болуы керек. Ол да жоқ. Сонда ол не істеуі керек? 18 жасқа дейін алдымен бөбектер үйінде, сосын балалар үйінде тәрбиеленген, тегін тамаққа, қалыптасқан күн тәртібі бойынша жүріп-тұруға үйренген бала бір кезде не Үкіметке, не қоғамға керегі жоқ болып шықты. Осылай бәрі далада қалып жатыр. Зауытқа келіп орналасайын десе, орын жоқ. Оның үстіне мекенжай анықтамасы болмаса қазір жұмысқа да алмайды. Енді олар не істейді? Нашақорлық, жезөкшелік секілді қоғамдық дерттерді біздің осылай асқындырып отырмағанымызға кім кепіл? Жаңағы далада қалған жетім бала қаңғырып жүріп-жүріп ұрлыққа бара бастайды. Не бәрінен түңіліп, күйзеліп, маскүнемдікке, нашақорлыққа салынады, біртіндеп. Жолын дұрыс тапты дегеннің өздері азын-аулақ тиын-тебен үшін біреулердің басыбайлы құлы болып өмір сүріп жатыр. Қыз балалар да сол секілді, ары күреседі, бері күреседі, болмаған соң, барып арын сатып, күн көрістің ең арзан жолын таңдайды. Мұның мысалдары көп. Және бұл Үкіметіміздің жүргізіп отырған саясатының шалалығын, мақсатсыздығын көрсетеді. Әйтпесе ай сайын 5 мың доллардан, бір жылда 60 мың доллардан жұмсап, оларды бөбектер үйінде, балалар үйінде өсіріп несі бар? Неге біз жетім балаларға 18-ге толғанша пәлен мыңдап қаржы шығындаймыз да, оларды 18-ге толып, нағыз толысқан шағында не мемлекеттің, не қоғамның қажетіне жаратудың орнына далада қалдырамыз? Көрдіңіз бе, бұл - бір жағы балалар үйінде жұмсалған қаражатты пайдалана алмау, босқа шығындау деген сөз
Үкімет бізге жетім балалар туралы заң алып келуі керек. Онда қандай бала, қай жасқа дейін жетім бала статусын алуы керек, қай жасқа дейін ол Үкімет тарапынан қаржыландырылып, қамқорлықта болуы керек, одан кейін 18 жасқа толған соң олар қайда баруы керек, қалай күн көруі керек, олардың жұмыс орны, тұрғылықты жері болып, әрі қарай жұрт қатарлы өмір сүріп кетуі үшін не істеуіміз керек - осының бәрі қамтылуы тиіс.
Бір өкініштісі Неке және отбасы туралы заңды алып келіп, жетім балаларымыздың шетелдіктерге берілуін заңдастыра түсуге үш рет қадам жасаған Үкімет бір рет те жетім балалардың мүддесін қорғайтын заң алып келмеген. Ол біздің Үкіметтің ойына да кірмейді. Толып жатқан керегі жоқ заңдарды шығарып жатыр. Миграция туралы деп шеттен келген жұмысшылардың құқын қорғайтын заң қабылдадық. Балық шаруашылығы, тіпті ара туралы заң қабылдадық. Оның қасында біздің айтып отырғанымыз, адам баласы ғой. Балалардың мүддесі ғой. Ара асырап күн көретіндер мен балық аулап ақша табатындардың мүддесін қорғағаннан өзіміздің елімізде, Қазақстанда туған балалардың, жетім балалардың мүддесін қорғайтын заң қабылдау әлдеқайда сауапты емес пе? Жетім көрсең, жебей жүр демейтін бе еді қазақ. Ендеше, жетім балаларымыз өз Отанынан өгейлік көріп, 18-ден соң далада қалып жатқанда, оған неге жүрегіміз ауырмайды?
Жаңағы жетім балалар мәселесін шешу үшін бізге тұрғын үй бағдарламасы мен еңбек туралы заңға да өзгеріс енгізу керек. Еңбек туралы заң арқылы біз жеке меншік болсын, үкіметтік болсын, әрбір мекеме жетім балаларды жұмысқа алып, баспанамен қамтамасыз етуі үшін арнайы квоталар бөлуіміз керек. Ал тұрғын үй бағдарламасы арқылы оларды бастапқы салымсыз 30-40 жылдық несие негізінде баспанамен қамтамасыз етуге болады. Бірінші салымды Үкімет төлеп, оларға бірден баспана беру керек. Бұл аса қиын нәрсе емес қой. Елде 195 мың жетім бала бар десек, соның жыл сайын шамамен 10-15 мыңдайы мектепті бітіреді. Бұл көп емес. Сонымен қатар бізге жетімдерді болдырмаудың жолын қарастыру қажет. Жыл сайын неге тастанды балалар көбейіп жатыр? Неге Қазақстан азаматтары жетім бала асырап ала алмай отыр? Осылардың себебін анықтап алуымыз керек қой. Бізге осы қазақ даласына кіндік қаны тамған, әр сәби қымбат, әр бала керек болуға тиіс. Мына сауда-саттық жасап келіп, Қазақстанда қалып қойып жатқан өзбектерден де, қытайлардан да патриотизм күтуге болмайды. Патриотизм болса, сол өзімізде туған балаларда болады. Оларды неге ойламаймыз? Қыздарымыз бөбектер үйлеріне жас нәрестесін тастап кетіп жатыр. Неге? Бұл қазақтың қанында болмаған нәрсе ғой. Бұл әлеуметтік тұрғыда қысым болғандықтан. Мынау Ресей, мысалы, бірінші туған баласына 253 мың рубль береді. Олар халық азайып бара жатыр деп, демографияны қолға алып отыр. Қысқасы, бізге жетім балаларды қорғау және сақтау туралы деген арнайы бағдарлама керек. Ол жетім балаларымыздың ертең патриот болып өсіп, өз еліне қызмет етуіне ықпал ететін нәрсе. Оның дәлелі де бар. Мысалы, кешегі депутат, жазушы ағамыз Шерхан Мұртаза интернатта өсті емес пе? Өзіңіз де білетін шығарсыз, біздегі көптеген үлкен-үлкен тұлғалар баяғыда жетім қалып, балалар үйінде тәрбиеленіп шыққан. Бүгінгі арамызда отырған Валерий Доскалов та, мысалы, мен балалар үйінен шыққам, деді кешегі отырыста [63].
Қазір республикада, оның ішінде мұнайлы түбекте тұқым қуалау арқылы берілетін аурулар қатары көбейіп барады. Осының салдарынан тастанды балалар, ойрандалған отбасылар саны да күннен-күнге артуда. "Балалар үйіндегі" жетімдер қатарына биыл қосылған 15 нәрестенің тағдыры осы тұқым қуалайтын, туа бітетін дерттерге байланысты.
Өмірге дені сау ұрпақ келуін қамтамасыз ету мақсатында елімізде медикалық-генетикалық кеңес беру орталықтары қызмет етуде. Медицина қызметінің бұл түрі өңірімізге биылғы шілдеде ғана жетті. Мамандар осы орталықтар қызметі жетілдірілген сайын, дүниеге жарымжан не кеміс балалардың келуі де сирей түсетіндігін айтады. Демек, шетелдіктерге берілетін ауру балалар азаяды деген үміт бар.
Мемлекетімізде жетім балаларды қамқорға алатын Бөбек қоры 1994 жылдан бастап жұмыс атқарып келеді.
Үміт балалар үйлеріне жас аналар бас тартқан балаларды қабылдайды. Ол келісімшарт бойынша 7 жылға жасалады, егер анасы мүлдем бас тартқан болса, отбасы үлгісіндегі балалар үйіне жіберіледі.
Әлеуметтік жетімдікке әкелетін себептер: анасының алкоголизмді қолдануы, ата-анасының ажырасуы, босқындар мен қашқындар отбасыларына жату, ананың мүгедектілігі, ата-ананың баланы тастап кетуі, ата-аналық құқықтың орындалмауы, әкесінің өлімі, бас бостандығынан айыру орындарына түсіп қалу. Кейбір әдебиеттерде жетімдіктің себептерін келесілерге бөледі:
1. табиғи - географиялық, экологиялық, биогенетикалық, табиғи апаттар: жер сілкінісі, су тасқыны, борандар, таудағы қар көшкіні.
2. техногендік - авариялар, апаттар, өндіріс орындарынан травма алу.
3. әлеуметтік - әлеуметтік және халықаралық қақтығыстар, соғыстар.
4. әлеуметтік-экономикалық - кедейшілік факторы: ашаршылық, кедейшілік, аурулар, тұрғын үйлерінің жоқтығы, өмір сүру деңгейінің төмендігі, медициналық қызмет көрсетулер мен әлеуметтік қорғаудың болмауы.
5. әлеуметтік-психологиялық - қоғамдағы моральдың, мәдениеттің төмендігі, тәрбие, білім беру жүйесінің жеткіліксіздігі.
6. криминалдық факторлар - қылмыс, ішімдік, нашақорлық.
7. тұлғалық факторлар - құндылық бағдарларының жоқтығы, ажырасулар, баладан бас тарту.

1.2 Жетім балаларды әлеуметтік қорғау
Балалар үйлерінің пайда болуы балалардың психикалық дамуына қаншалықты ықпал ететіндігін қарастыруға ұмтылу және аса қалыпты емес қатынасын, сонымен қатар институализация мәселесін, яғни қоғамдық балалар үйлерін аралайтын баланың тұлғалық мінез-құлығын қалыптастыру ерекшеліктері туралы мәселесін туғызды. Шетелдегі капиталистік мемелекеттерде ұзақ уақыт бойы бұл мекемелердегі балалардың дамуы өте төмен деген пікір кең таралған. Көптеген ғалымдар мекемелердің балалар психикасына жоюшылық және теріс әсер етуін анық көрсетті. Р.Заззо (1967) француз жұмысшылары ясли және бала бақшаларының құрылуына бастапқыда қарсы болғанын жазған болатын. Өйткені оның пікірінше олар балалардан ақымақтар жасап шығаратынынан қорықты. Отбасы мен ата-ана қамқорлығынан айрылған балаларды тәрбиелеу жағдайлары ерекше алаң туғызды. Р. Спиц (1945) баланың ақырғы институализации формасы - госпитализмнің драматикалық бейнелерін сипаттады, оның мәліметтері бойынша. Аналарынан айрылған жабық мекемелердегі шамамамен 70% дейінгі балалар өмірінің алғашқы жылдарында қайтыс болады, ал қалғандарының ойлау қабілеттері төмен. Автор мұндай байқауларды Батыс Германияның балалар үйлерінде байқады.
Ағылшын психологы Дж.Боулби жарты ғасырдан астам аналық қарым-қатынастан айрылғанн балалардың даму мәселесімен айналысты. Оның пікірінше баланың жастайынан дұрыс дамуы үшін тек биологиялық анасымен байланыс қажет.
Кеңес психиатры М.И.Буянов байқағандай, Жарты ғасырдан аса Боулби жазғандары ішінен тек бір нәрсені: Бала мінезінің үйлесімді дамуы үшін ана қамқорлығы қажеттігін мойындауға болады, бірақ бұл қандай қамқорлық, бұл неден байқалу қажет және т.с.с. - бұл әлі шешілмеген және нақтылауды қажет етеді[6].
У.Денис и П.Наджарьян (1957) Ливандағы 100 жетімді зерттеуге алды. Приюттағы балалар отбасындағы балалардан өмірінің алғашқы жылдарының соңында шынымен лезде қалып қойғандарына олардың көздері жетті. Оның себебі берілген приютқа тән және толығымен жоюға болатын нақты жағдайлар.
Авторлар тәрбиешілердің балаларға деген немқұрайдылығын, ал балалалрдың керісінше құштарлығын байқады. Бұдан басқа приютта өте аз ойыншықтар болды, балалар негізгі уақытын төсекте қабырғаға қараумен өткізеді.
Л.Ярроу(1972)аналық депривацияменқатар жабық балалар мекемелеріндегі тәрбиеленушілердің артта қалуының көптеген себептерін анықтаған.
М.Раттер (1972) жабық түрдегі мекемелердегі ерте балалық шақтағы және емшектегі балаларды тәрбиелеудің теріс салдары анасының күтімінің болмауынан туындамайтынын, ал баланың ересектермен қазіргі әрекеттері мен эмоционалдық байланыстары жетіспеушілігі нәтижесінен болады деген қорытындыға келді.
Кейбір психологтар ана күтімінің мағынасын қоғамдық тәрбиелеу жағдайларында іске асыру мүмкін емес ұстанымынан түсінуге тырысты. Мысалы, балалар мекемелерінде бірнеше тәрбиешілер болса, отбасында ана әрқашан балаға қамқор болатын тек жалғыз ересек. Бала тұлғасы мен жүріс тұрысының дамуына оның анасын алмастыратын көптеген тұлғалар кедергі келтірмей ме?
Г.Х.Рейнгольд және Н.Бейли (1959) көптеген аналардың балаға психологиялық зейінін анықтауға тырысты. Олар З ай қатар өмірінің алтыншы айынан бастап сегізінші айына дейін балаларды әдеттегідей төрт тәрбиеші күтетіндей тәжірибелік топты ұйымдастырды.
Тәжірибе соңында тәжірибелік топ балалары бақыланушы топтағы өзінің құрдастарымен салыстырғанда жоғары әлеуметтік реакивтілікті байқады. Бірақ бір жылдан кейінгі жүргізілген зерттеу олардың арасындағы айырмашылық жоғалып кеткенін көрсетеді. Авторлар балаға қамқор жасайтын жалғыз ересектің болуы оның дамуына ерекше әсер ете алмайды дегенді бекітеді.
Кеңес ғалымдары ана мен баланың қатынасын зерттеуге көп көңіл бөледі, бірақ оны биологиялық себепті деп санамайды. Керісінше, баланың қоршаған ересектермен көпжақты қатынасы маңызды болып табылады. Балалар үйінде балалар мықты ұйымдастырылған педагогикалық жұмыс жағдайында сәтті дамиды, ал тәрбиелеудің тапшылығы анасынан айрылғанынан емес, ол баланың ересектермен қарым-қатынасы процесінде алатын әсерлер санына, әртүрлі іс-әрекеттерді игеруге тәуелді болады, - деп А.В.Запорожец жазғанын 30жылдардың өзінде Н.М.Щелованов көрсетіп кеткен [28]
Чехословак психологтары Й.Лангмейер мен З.Матейчек көпжылғы балалар үйіндегі балалардың психикалық дамуын зерттеу негізінде психикалық депривация немесе психикалық мұқтаждық ұғымын енгізді, ол белгілі бір уақыт ағымында субъектіге кейбір психикалық қажеттіліктерді жеткілікті мөлшерде қанағаттандыруға мүмкіндік берілмейтін осындай өмірлік сәттерде туындайды (1984) [21].
Балалар үйлеріндегі өмірлік ерекше жағдайлар баланың психикалық артта қалуына себеп болады. Балаларда ерте жастан отбасындағы олардың құрдастарында болмайтын енжарлық байқалады; ол балалардың бастамасының жоқтығынан және эмоционалдық күйсіздігінен көрінеді.
Бұл балаларда жалпы көзқарас, олар отбасында өмір сүретін әрбір балаға жақсы таныс қоршаған ортадағы құбылыстармен, тіпті тұрмыстық заттармен таныс емес.
Тәрбиеленушілерде мектепке дейінгі кезеңде қалыптасатын көрнекі-бейнелік ес мектептік бағдарламаны толық игеруде қажетті іргетас болып табылады.
Көптеген тәрбиеленушілерде өзінің жүріс-тұрысын өзі басқара алу қабілеті мәнді дамымағандығы, өз еркінсіздікке, ұйымсыздыққа әкелетін ересектер жағынан бақылаудың артта қалуы кезінде тапсырмаларды өз бетінше оындауы анықталған. Е.И.Афанасенко мен И.А.Капров Интернат-мектептерге бес жыл жинағының кіріспе мақаласында мектеп интернаттарда балаларда бөтен ақылмен, бұйрық бойынша өмір сүру әдетін дамыту шынайы қауіпті екендігін келтіреді.
Ересектермен жоспарланған және ұйымдастырылған әрқашан достарының ортасында болу, айқай-шу, бос уақыт жүйкелік қажуды,жоғары қозғыштыққа алып келеді. Я.Корчак балаларды назар аударып бақылай отырып, тәрбиелік мекемелерде біріншіден, балалардың өмірін ұйымдастыру керек деген қорытындыға келеді. Балалардың балабақшада құрдастарының ортасында болуы оларда ұйымшылдықты тәрбиелеуде, тұлғаның әлеуметтік жақтарының құрылуына маңызды әсер етеді.
Жасы ұлғайған сайын балалардың өмірінде олардың ересектермен араласуы маңызды орын алады. Отбасында әр жастағы екі-үш бала болса, жабық мекемелерде 10-12 жастағы 25 тәрбиеленуші болуы мүмкін. Сондықтан балалар мекемелерінде тәрбиеленушілерде достық қатынастың қалыптасуы өзіндік ерешелікке ие.
Бала толық, толық емес отбасында, балалар мекемелерінде болса да, жанында ерте жастан оның өмірдегі алғашқы жетістіктерін байқайтын және бағалайтын адам болуы қажет. Ақылды және мейірімді тәрбиеші баламен оның үйлесімді дамуы үшін және баланың әлеуметтік қажеттіліктерін толық қанағаттандыруды қамтамасыз ететін тығыз сенімді қатынас орната алады. Бірақ тәрбиешіге баламен анасы сияқты жеке эмоционалдық қатынас орнату қиындау болады, себебі топта баланың көп болуы, олармен тек жарты күндік уақыт өткізу т.с.с. Ал бұл баланың тұлғалық және психикалық дамуындағы мәнді бұзылыстарға әкеледі.
Чехославак психологтары біреу баланың бірінші күлкісіне, оның алғашқы қадамына қуануы керек, оның жаңалықтары мен шығармаларына белгілі бір мін беру қажет. Мұнсыз балаға тек физикалық емес, сонымен қатар моральдық қиын болады.
Ересектермен қарым-қатынас бала дамуында маңызды фактор бола отырып, әр жас кезеңінде өзіндік ерекшеліктергеие болады. Жасөспірімдердің ересектермен қарым-қатынасының нәтижелілігі біріншіден, ол олардың болашақ өз еркіндік өміріне қажет білімдерді беруімен байланысты. К.Маркс тұлғаның дамуы тікелей және жанама қарым-қатынаста болатын басқа тұлғалардың дамуына себепті болады және жүз әртүрлі бір-бірімен қатынасқа түсетін тұлғалар өзара байланысты, яғни кейінгі ұрпақ алдыңғылар қарым-қатынасының сақиалған формаларын тұқым қуалайды.
Әрбір жас кезеңінде балаға аса күтіммен қарау керек. Белгілі бір жас кезеңінен келесісіне ауысу біріншіден, жетекші қызметтің ауысуымен және осы негізде тұлғалық жаңа құрылымдардың туындауымен сипатталады.
Бірақ бұл жаңа құрылымдар өз-өзімен туындамайды, олар - баланы онтогенездің алдыңғы сатыларында тәрбиелеу мен үйретудің нәтижелері.
Бала басқа адамдардың тілектері мен қызығушылықтарын, сезімдерін өзінің мінез-құлқында ескеру үшін біріншіден, ол жақындарының, оны қоршағандардың қайғысына ортақтас білуді үйренуі қажет.
Әдебиеттерде әлеуметтік бейімдеу ұғымының назарды бұл құбылыстың әр түрлі жақтарына шоғырландыратын көптеген анықтамалары бар. Бұдан басқа әртүрлі ғылымдарда - философия, әлеуметтік психология, әлеуметтік педагогика, әлеуметтануда бұл ұғымды ашудың өзіндік нұсқалары бар. Жалпы қарастыра отырып бұл ұғымның мынадай анықтамасын шығаруға болады: әлеуметтік бейімдеу бұл әлеуметтік орта жағдайларына белсенді үйрену процесі және нәтижесі. Әлеуметтік бейімдеу тұлғаны әлеуметтендірудің жүргізуші механизмдерінің бірі [25, 30].
Психологиялық жағынан әлеуметтік бейімделу аккодомация және ассимиляция бірлігі ретінде көрінеді. Орта тұлғаға әсер етеді, ал өзінің ішкі табиғатына сәйкес бұл әсерлерге жауап беретін, өңдейтін,таңдай отырып қабылдайтын тұлға немесе топ ортаға белсенді әсер етеді. Бейімделудің мұндай механизмі тұлғаның әлеуметтену процесінде жинақтала отырып, оның жүріс тұрысы мен іс әрекетінің негізі бола бастайды [25].
Бейімделу өзіндік әлеуметтік деңгейінде бірінші кезекте әлеуметтік субъектілердің белсенді табиғаты, әрекеттілігімен анықталады. Әлеуметтік орта жағынан іс әрекет мақсатымен, әлеуметтік нормалармен - оларға жету тәсілдерімен, және бұл нормалардан ауытқу санкцияларымен анықталады [30].
Тұлға жағынан бейімделу оның тұлғалық ерекшеліктерімен (көзқарастарымен, психикалық даму ерекшеліктерімен т.б,) анықталады. Әлеуметтік орта басты үлгіде әлеуметтік институттар: отбасы, мектеп, бұқаралық ақпарат құралдары т.б. арқылы әсер етеді.
Әлеуметтік бейімделу процесс ретінде де, нәтиже ретінде де қарастырылуы мүмкін. Бұл процестің педагогикалық көзқарас тұрғысынан мақсатқа бағытталуы және басқарылуы біз үшін маңызды.
Әлеуметтік адаптация антонимі болып әлеуметтік дезадаптация саналады - қоғамның әлеуметтік өміріне тұлғаның икемделмеуі. Әлеуметтік дезадаптация мінез - құлықтың ассоциалды түрінде және ішкі реттеу жүйесінің деформациясында, референттік құндылық бағдарларында, әлеуметтік бағдарларында көрінеді. Жасөспірімдерде бұл қаңғыбастыққа, аморальды жүріс - тұрысқа құқық бұзуға және қылмысқа, ішімдік пен нашақорлыққа, ал ақыр соңында - өмірде өз орнын табудың, отбасын құрудың, мамандық және білім алудың мүмкін болмауына алып жеңіл келе салмайды және жоғарыда айтылғандардың барлығы бұл процеске мақсатқа бағытталған әсердің маңыздылығы туралы айтады [9, 43].

1.3 ҚР балалар үйлері мен қайырымдылық қорлары

1999 жылы сәуір айында С.А.Назарбаеваның бастамасы бойынша Үміт балалар үйін дамыту негізінде Астана қаласында балалар үйі ашылған. Мекен-жайы: Сейфуллин көшесі, 225-үй. Жақында бас мекемесінің жанына 6 екі қабатты балаларға арналған отбысылық үйлер бой түзеді. Олардың екеуі қолдануға беріліп, қалғандары толық аяқталған жоқ. Мұнда отбасы құраған бірнеше балалар тұрады. Қазір балалар үйінде 303 тәрбиеленуші бар, олардың 4-уі мектепке дейінгі жаста, 1-уі - Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университетінде, 3-уі - Заң колледжінде, 3-уі кәсіптік Техникалық мектепте, 1- физика-математикалық лицейде оқиды, қалғандары 1-11 сынып оқушылар. Олар №42 қалалық орта мектепте оқиды.
Кесте-1. Балалардың әлеуметтік жағдайы
Жетімдер
21
Бас тартқандар
20
Бас бостандығынан айрылғандар
26
Тастандылар
4
Ата-аналарының мекен-жайы белгісіздер
46
Ұзақ мерзім емделуде
7
Ата-аналық құқығынан айрылғандар
179
Оның ішінде:
173 - ер бала, 130 - қыз бала, 256 - орыстар, 31 - қазақтар, 7 - басқа ұлттар.
Балалар үйінде 10 топ бар (1уақытша оқшаулау бөлмесі).
Балалар үйінің директоры - Чернецский Виктор Борисұлы жоғары дәрежелі педагог, Қазақстан Республикасының білім беру ісінің үздігі, ең алғашқы ұлттық мектепке дейінгі Балбөбек оқу-тәрбие бағдарламасының қосалқы авторы.
Дәрілік-педагогикалық құрамы:
Директордың оқу ісі жөніндегі орынбасары, директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасары, әлеуметтік педагог, психолог, 2 логопед, дефектолог, ән-күй жетекшісі, хареограф, акробатиканың жетекшісі, еңбек нұсқаушысы, ұйымдастырушы педогог, қазақ тілі маманы, ағылшын тілі жетекшісі, 24тәрбиеші, дәрігер-педиатор, 6 медицина қызметкерлері.
Балалардың шығармашылық қабілеттіліктерінің дамуына ықпал ететін іс-жүзіндегі үйірмелер: Қазақ тілі, Бейнелеу өнері, Хареография, Акробатика, Ағылшын тілі, Драма үйірмесі, Еркін күрес, Шебер қолдар, Аспаздық, Вокал.
Сондай-ақ, өзін-өзі басқару комитеті, Үмітшілер командасы, Жас заңгер, үлкен сынып оқушыларының Клубы жұмыс істейді.
Мәселелік-ізденіс тақырыбы:
Тәрбиеленушілерді өзін-өзі тәрбиелеу процестерінде өзіндік өмірге дайындау.
Мақсат:
Тәрбиеленушілердің өзін-өзі танудың барлық құрамды процесінің бірізділікпен дамуының жүйелі негізін қалыптастыру.
Міндеттер:
1. балаларға әлеуметтік, рухани, адамгершілік құндылықтардың қазынасын игерту және ғылыми көзқарастарын қалыптастыру;
2. балалардың қабілетін өзін-өзі талдау мен өзінің дарынын, даралығын сезіну негізінде дамыту;
3. құндылық бағдарын және өзіндік тұлғасын тануға және модельдеуге көзқарасын қалыптастыру;
4. шығармашылық тұлғасын қалыптастыру;
5. болашақ өмір жолына, өзіндік пікірі мен өзіндік тағдырын дұрыс құруға берік психологиялық бағыт қалыптастыру.
Түлектердің моделі:
- дүние тануға құштар, үнемі өздік білімін көтерумен айналысатын тұлға;
- өз құқығы мен міндеттерін білетін, басқа адамдардың құқығымен санасатын еркін тұлға;
- қарым-қатынас жасап, сұхбаттаса алатын, түрлі позиция, көзқарастарда келісушілікке бағытталған өз пікірін дәлелді айта алатын, өзгені тыңдап, ұға алатын тұлға;
- қоғамда, әлеуметтік кеңістікте бейімделуге қабілеті бар тұлға;
- ұлттық сана-сезімнің деңгейі жоғары, жалпы адами құндылықтарға, өз халқының жақсы қасиеттеріне бағытталған, өзінің жеті атасын, шежіресін білетін. Отанын сүйетін, ата-бабаларының салт-дәстүрлерін құрметтейтін тұлға;
- дүниеге сенімді көзқарасы бар, рухани-адамгершілік, парасаттық саласының қызметін білетін тұлға;
- өзінің рухани, психологиялық, жан саулығын нығайтып, өзін табиғаттың бір бөлігі ретінде сезініп, онымен үндесе өмір сүретін тұлға.
Тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру
Балалардың парасаттық мүмкіндіктерін жүзеге асыру, танымдылықтарын дамыту үшін жағдайлар жасалады. Балалар бір-бірімен қарым-қатынас жасауға, достасуға үйренеді. Тәртіп талаптарын меңгереді. Өзін-өзі басқару органдарына қатысады. Тәртіптің қажеттілігін, негізгі құқықтық талаптарды, қарапайым тәртіп ережелерін сақтау керектігін сезіініп, адам өмірінің құндылығын денсаулық, бостандық, биік адамгершілік қасиеттердің бағасын түсінеді. Қатыгездікке, құқық бұзушылыққа қарсы тұруға, өз тәртіптерін, істерін бағалай білуге үйренеді.
Балаларды болашақ өмірге дайындай отырып, олардың оқуға деген қызығушылығын дамыту барысында біз оларды энциклопедия, анықтамалар, қосымша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.