Негізгі қорды талдау
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Арселор Миттал Теміртау АҚ әк күйдіру цехы бойынша негізгі қорды қолдануды жақсарту жолдары тақырыбына
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Экономика - 5В050600 мамандығы бойынша
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Арселор Миттал Теміртау АҚ әк күйдіру цехы бойынша негізгі қорды қолдануды жақсарту жолдары тақырыбына дипломдық жұмыстың
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАСЫ
Экономика - 5В050600 мамандығы бойынша
2018
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
1 Негізгі қор және кәсіпорынның онымен қамтамассыз етілуі 6
1.1 Негізгі қорлар құрамы және құрылымы 6
1.2 Қайта өндіру түрлері және оны жетілдіру 8
1.3 Өндірістік кәсіпорындағы негізгі қорларды пайдалану көрсеткіші 16
1.4 Цех өндірісінің қуатын есептеуге арналған әдістеме 25
1.5 Кәсіпорында негізгі құралдарды пайдалануды
жақсарту жолдары 30
2 2012 -2014 жылдар аралығындағы Арселор Миттал Теміртау АҚ
әк күйдіру цехы бойынша техника - экономикалық көрсеткіштерді талдау 32
2.1 Әк күйдіру цехінің сипаттамасы 32
2.2 Өндірістегі өнім көлемін талдау 33
2.3 Жұмыскерлер санын талдау 35
2.4 Еңбек өнімділігін талдау 37
2.5 Еңбек ақы қорын талдау 39
2.6 Негізгі қордың құрылымы мен құрамын талдау 41
2.7 Негізгі қорды талдау 43
2.8 Өнімнің өзіндік құнын талдау 46
3"Арселор Миттал Теміртау"АҚ әк күйдіру цехінің негізгі қорларын
жақсарту бойынша ұсынылған шаралар 48
3.1 Жобада ұсынылған шара 48
Қорытынды 55
Әдебиеттер тізімі 56
КІРІСПЕ
Негізгі капитал - бұл матермалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарады. Қолданылып жүрген топтастыруға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік және өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар - өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль көлігінің, байланыстың, сауданың және басқа да материалдық өндіріс түрлерінің негізгі қорлары. Өндірістік емес негізгі қорлар - тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық, білім, мәдениет, спорт салаларына арналған.
Натуралды-заттық құрама принципінде негізгі қорлар мыналардан тұрады - ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары мен жабдықтар, өндірістік-шаруашылық құрал-саймандар, жұмыс және өнімді мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты кәсіпорындардың , мекемелердің меншігіндегі жер телімдері.
Өндіріс процесіне қатысу жәрежесінде негізгі қорлар активтік және пассивтік болып бөлінеді. Актив бөлігі (машмналар, жабдықтар) тікелей өндіріске, өнімнің мөлшері мен сапасына (қызмет) ықпал етеді. Пассивтік элементтер (ғимарат, құрылыс) өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы айналымын жасайды. Ол мынадай сатылардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы, амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру.
Негізгі қорлардың кез келген объектілері табиғи және сапалық тозуға ұшырайды, яғни адам күшімен, техникалық және экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте-бірте жояды, жарамсыздыққа әкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкіндіктері болмайды. Табиғи тозу жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара қалпына келеді. Сапалық тозуы ескірген негізгі қорлар өзінің конструкциялық, өнімділік, үнемділік,шығарылған өнімнің сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып қоятынын білдіреді. Сондықтан, негізгі қорларды әсіресе, олардың активтік бөлігінен дүркін-дүркін ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Осыған байланысты қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық қажеттіліктің басты факторы - сапалық тозу болып табылады. Кәсіпорынның негізгі міндеті болып саналатыны - ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол бермеу (әсіресе, активтік бөлігі), себебі, олардың жеке және сапалық тозуының деңгейі және кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады.Сондықтан қарастырылған дипломдық жұмыс өте өзекті.
Дипломдық зерттеудің объектісі Арселор Миттал Теміртау АҚ әк күйдіру цехы бойынша қаржылық - шаруашылық қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыста зерттеудің келесі әдістері қолданылған: талдау,салыстыру,баланстық және есептеу-конструктивтік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Арселор Миттал Теміртау АҚ әк күйдіру цехы бойынша негізгі қордың жаңа жолдарын өңдеу.
Қойылған мақсатқа жету үшін мына міндеттердің шешілуі тиіс:
oo Талдау жасау үшін қажетті ақпараттарды жинақтау, қаржылық - шаруашылық қызметті талдауда оның мәні мен мағынасын ашу;
oo Ұйымдастыру - экономикалық сипаттамасын ұсыну;
oo Пайданы талдау, оның төлемге қабілеттігін бағалау;
oo Қаржылық коэффициенттер мен көрсеткіштерді пайдалана отырып, цехтің тұрақты жұмыс істеуін талдау;
oo Цех қызметінің тиімділігін арттыру бойынша шаралар ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
1 Негізгі қор және кәсіпорынның онымен қамтамассыз етілуі
1.1 Негізгі қорлар құрамы және құрылымы
Кәсіпкершіліктің негізгі мақсаты, өндірістен пайда табу - инвестирлеу, өндірісті жүзеге асыру және тұтыну өндіріс кезеңін қамтитын капиталды жоспарлау.
Капитал айналымның нақты кезеңіне тәуелді, тек әртүрлі түрде үздіксіз қозғалыс үрдісінде айналады. Капитал айналымы капиталдың айналымымен сәйкес келмейді. Әрбір айналымның нәтижесінде кәсіпкерге ақша түрінде тек несие капиталының бір бөлігі ғана қайтып келеді; капиталдың толық айналымы, егер барлық капитал құны иесісіне алғашқы салынған ақша түрінде қайтып келген жағдайда жүзеге асады. Капиталдың әртүрлі элементтерінің айналымы бірдей болмайды. Капиталдың айналым құнының әртүрлі қызметіне байланысты капитал негізгі және айналымды болып бөлінеді. Енгізгі капитал құрамына еңбек құралының құны, ал айналым капиталға - зат құны, еңбек және жұмысшы күші кіреді.
Батыс елдерінің экономика пәніне арналған оқулықтарында негізгі және айналымды капитал жайлы тұтас түсінік берілмеген, бұл әртүрлі елдерде қабылданған есеп беру және бугалтериялық есептердің ерекшеліктеріне байланысты. Отандық теорияда және іс жүзінде негізгі қорлар және айналым құралы деген терминдер кездеседі.
Егер негізгі қорлар құрылымының тиімділігі белсенді бөліктердің меншікті салмағымен сипатталады, соның ішінде машина және жабдықтармен, сонымен қатар негізгі қорлар құрылымын жетілдірумен, оның тиімділігін жоғарлатуосы элементтер үлесін жоғарлату бағытында жүзеге асу керек. Негізінде осы негізгі қорлардың үздік беталысы өзгерістерге әрқашан да төтеп бере алмайды. Ауытқу көптеген әртүрлі себептерге: жеке салалардың, жаңа құрлыс не қайта құру қарқынының көлемінің, дамуының азайуына не баяулауына байланысты болуы мүмкін және т.б.
Пассивті бөлікке өндіріс үшін жағдай жасайтын жағдайларды, тікелей өндірісті емес өнімді құрайтын негізгі қорды жатқызуға болады. Осы бөлікті әдетте ғимарат және құрылыс, жиі - беріліс қондырғылары, сонымен қатар көлік құралдары, құрал-саймандар және т.б. құрайды.
Қолданыстағы жіктеме әрқашан негізгі қорларды өнеркәсіп өндірісінде атқаратын ролі тұрғысынан нақты қарастыруды қамтамасыз етпейді. Өз кезегінде, негізгі қорлар құрылымының дәлділігін белсенді және пассивті бөліктер қатынасы түрінде, олардың салалық тегін қызмет құрамын қарастыруға мүмкін емес. Бұл негізгі қорлар тобын үлкен топтау жіктемесінің болуына байланысты, соның ішінде өндірістің кен байыту саласында (ұңғылар, кейбір кен өндіру және т.б.).[7]
Негізгі қорлардың белсенді бөлігініің үлесінің дамуы тікелей нәтиже береді, өнімді өндіруді жоғарлатады және кәсіпорын көрсеткішін жақсартады. Ғылыми-техникалық прогрестің жедел дамуы жалпы өндіріс және жеке салалар бойынша негізгі қордың белсенді бөлігінің жоғарлауының жалпы беталысына әсер етеді. Негізінде, жаңа кәсіпорындарда негізгі қордағы жабдықтар құнының жеке салмағы, ескі кәсіпорындарға қарағанда жоғары.
Пассивті бөлікті талдауды ескерусіз қалдырмау керек. Жеке жағдайларда пассивті бөліктің жоғары дамуы мүмкін. Бұл ерекше өндіріс жағдайын қажет ететін өнімді өндіруге байланысты болуы мүмкін (мысалы, тазалық, ылғалдылық, ауа температурасы бойынша), мұнда жаңа өндіріс ғимаратынының құрылысын салудағы шығын күрт жоғарлайды. Негізгі қордың пассивті бөлігінің жоғары дамуы, кейде қазіргі әлеуметтік талаптарға сәйкес ескі кәсіпорынды қайта жабдықтауға күрделі қаржы салу есебінен жүзеге асады. Бірақ басқада тең жағдайларда негізгі қордың белсенді бөлігінің үлесінің жоғарлауын, өте тиімді жобалау, озық жабдықтар орнату арқылы жүзеге асыруға болады.
Негізгі қорлар құрылымына біріншіден, кәсіпорынның техникалық деңгейі әсер етеді. Өндіріс үрдісін механизациялау, кәсіпорынды озық техникамен жабдықтау, негізгі қордың жалпы құнындағы жұмысшы машиналар және жабдықтардың меншікті үлесін жоғарлатады. Өндірісті автоматтандыру және электрлеу күшті жабдықтар мәнін күшейтеді. Өндіріске ағымды әдістерді енгізу ішкі және цех аралық көлік құралдарының үлесін жоғарлатады. Кәсіпорынның техникалық деңгейінің жоғары дамуы өндіріске әртүрлі аспаптар және реттейтін қондырғыларды қарқынды енгізуді қажет етеді.
Қазіргі кезеңдегі техникалық прогресс қоғамдық еңбектің бөлінуінің сапалы дамуы үшін негіз болады. Негізгі қордың белсенді бөлігінің жоғары дамуы еңбек өнімділігінің және өндіріс тиімділігінің жоғарлауының негізгі қоры болып табылады. Сонымен қатар соңғы жыл ішінде байқалған негізгі қордың белсенді бөлігінің төмендеуі, өндірістің капитал сыйымдылығының жоғарлауына, ғимарат және құрылыс құнының жоғарлауына байланысты. Негізгі қорлардың өндірісті құрылымының озық өзгеруінің экономикалық мәні, оның ішінде, басқарудың қажеттілігі, оның өзгеруімен негізгі қорлар тиімділігін жоғарлату мақсатымен байланысты.
Негізгі қорлар құрылымы сонымен қатар өндірістің географиялық орналасуына да байланысты. Қатаң климатты жағдайларда кәсіпорын ғимаратының құрылысына салыстырмалы үлкен күрделі қаржы салуды қажет етеді. Шаруашылық тұрғысынан игерілмеген ауданда кәсіпорынды салуда құрылыс және көлік құралының меншікті үлесі шамалы түрде жоғарлайды, инфроқұрылымды құрастыруға арналған шығындар да өседі. Мұнымен елдің шығыс және батыс аудандарындағы негізгі қорлар құрылымының ерекшелігі түсіндіріледі.[4]
Негізгі өндіріс құрылымына әсер ететін негізгі фактор кәсіпорын көлемі болып табылады. Ірі кәсіпорындарда шағын кәсіпорындармен салыстырғанда, негізінен, машиналар және жабдықтардың меншікті үлесі өте жоғары, ғимарат және құрал-саймандар үлесі өте төмен, өйткені өндіріс көлемі тиімді пайдаланылады, онда үлкен көлемде жабдықтар орналасқан, бұл ғимаратқа, құрылысқа, құрал-сайманға салынатын күрделі салымды (өндірісті алаңдарда) үнемдейді.
Негізгі қорлар құрылымына өндірісті ұйымдастыру түрі әсер етеді. Сонымен мысалы, ғимарат және жабдықтар арасындағы қатынас мамандану және өндірісті ұйымдастыру деңгейіне тәуелді. Аралас өндіріс салыстырмалы қойма ғимаратына деген сұранысты қысқартады. Өндірісті алаңдарды қосымша қызметтен және осы кәсіпорынға қажет емес өндіріс құралынан босату, жабдықтардың дұрыс орналасуы, жетілген технологиялық үрдістер, автоматтандырылған және шағын көлемді машиналарды енгізу негізгі өндіріс қорындағы негізгі үлестегі жабдықтардың меншікті үлесінің жоғарлауына әсер етеді.
Өңдейтін және өндіретін өндірістегі негізгі қорлар құрылымы әртүрлі. Егер біріншінің құрылымындағы негізгі қорда машиналар және жабдықтар үлесі жоғары болса, екіншісінің құрылымында ғимараттар үлесі үлкен.
Негізгі қорлар құрылымына өндірісті мамандандыру және шоғырландыру, кооперация үлкен әсер етеді. Шоғырландыру және мамандандыру деңгейі қаншалықты жоғары болса, соншалықты механизациялау деңгейі жоғары және машина және жабдықтар үлесі де жоғары.
Әртүрлі салаларда негізгі қорлар құрылымы бірдей емес, ол қандай да бір саланың экономикалық өзіндік ерекшеліктеріне қатысты түсіндіріледі. Мысалы, жұмысшы машиналар және жабдықтар мынандай салаларда, металлургия, металл өңдеу, қара металлургияда: құрылыс және беретін қондырғылар отын, мұнай өндіретін және газды өндірісте: күшті машиналар және жабдықтар электрэнергетиканың: көлікті құралдар - орманды пайдаланудағы негізгі өндіріс қорлар құрамында үлкен үлеске ие.
Негізгі қорлардың өндірісті құрылымы өнімнің қор сыйымдылығына, ішкі өнім және ұлттық кіріс үлесіне үлкен әсер етеді.[6]
Салалық құрылымдардағы негізгі қорларда қаншалықты жоғары қорлы сыйымдылықты салалық меншікті үлес үлкен болса, басқада тең жағдайда, соншалықты өндірісті өнімнің қор сыйымдылығы және ұлттық кіріс үлкен болады. Өндірісті құрылымда машина және жабдықтардың меншікті үлесінің негізгі қорларының жоғарлауымен, әсіресе технологияда, өнімді өндіру жоғарлайды сонда негізгі қорлардың жалпы көлемінде және сондықтан, өнімнің қор сыйымдылығы және ұлттық кіріс төмендейді.
1.2 Қайта өндіру түрлері және оны жетілдіру
Негізгі қорларды қайта өндіру олардың жіктемесіне, табиғи және ақша мәніндегі көрсеткіштердің мәніне сәйкес жобаланады.
Мұнда негізгі қорлар және оларды есептеуде қолданылатын үрдістерді басқару шартына байланысты қажеттілікте оларды бағалаудағы бірлі қағидалармен қамтамасыз ету болып табылады.
Негізгі қорлардың ұзақ жұмыс жасауына, олардың бірте-бірте тозуына және қайта өндіру шартына байланысты өзгеретін оның құнын бағалайтын келесі әдістер қолданылады:
* алғашқы құны бойынша;
* қалпына келетін құны бойынша;
* қалдық құны бойынша.
Негізгі қорлардың бастапқы бағасы (құн) оларды сатып алудағы нақты бағамен сипатталады, оның ішіне тасымалдану құны және оларды орнату жұмысына жұмсалған шығындар кіреді. Алғашқы құн нысаны осы кәсіпорында болу мерзімінің барлық кезеңінде ескеріледі.
Бағалаудың бұл әдісі негізгі қорлар динамикасы жайлы салыстырмалы және дәл мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейді, өйткені олардың бағасы және күрделі құрылыс бағасы және қорлардың жалпы бағасы әрбір нақты кезеңде аралас бағада көрсетіледі. Сонымен қатар, алғашқы баға негізгі қорлардың тозу деңгейін көрсетпейді. Кәсіпорын балансына келіп түскен түсімдерге байланысты алғашқы баға анықталады:
* негізгі қорлар бойынша, жақтардың келісімі бойынша - құрушылардың кәсіпорынның жарғы қорына төлеген төлемдерінің есебінен;
* негізгі қорлар бойынша, кәсіпорының өзінде өндірілген, сонымен қатар, басқа кәсіпорындар және жеке тұлғалардан сатып алынған - нақты шығын жиынтығында, тасымалдау, монтаждау және орнату шығындары ескерілген;
* негізгі қорлар бойынша, тегін, сонымен қатар көмек (субсидий) ретінде - негізгі қорларды беру-қабылдау құжаттарының деректері бойынша не экспертті анықтау жолымен алынған жиынтықтағы;
* ұзақ уақыт жалға алынған негізгі құралдар бойынша - жақтардың келісімі бойынша.
Қалпына келтірілетін баға осындай негізгі қорлар нысанының бағасымен анықталады, оларды қайта өндіруде қолданылатын жағдайларда, қайта бағалау жолымен жүзеге асырылады, ол негізгі қорлар түріне сәйкес келетін сол күнгі нарық бағасына сәйкес есептелінеді.
Кәсіпорынның балансында негізгі қорлар оларды қайта бағалауға дейінгі алғашқы бағамен, ал қайта бағаланғаннан кейін - қалпына келтірілетін бағамен кіріске алынады. Сондықтан алғашқы бағаны (қалпына келтірілетін) балансты баға деп атайды. Бұл әдіс алғашқы баға бойынша бағалау әдісінің, негізінде аралас бағаның кемшілігін жояды, өйткені әртүрлі жылдардағы бірдей негізгі құралдар элементін бағалу үшін бір әдісті пайдалануға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар негізгі қорларды басты қайта бағалауды жүргізу кезінде қолданылатын әдіс, іс жүзінде даму кезінде реформациялауға дейінгі кезеңінде ұлттық экономика аймағында бірнеше рет қолданылған кезде белгілі қиындықтар тудырды, ол үшін негізгі қорлардың барлық элементтерін кешенді қайта бағалау жүргізуді, сапалы сипатамаларды ескеруді, бұл шамалы уақыт және құралдар шығынын жұмсауды қажет етеді.[2]
Негізгі қорлар пайдалану үрдісінде тозады, соның салдарынан олардың алғашқы құны төмендейді. Нысанның физикалық және техника-экономикалық сапасының ақша мәніндегі шығыны негізгі қорлардың тозуы деп аталады.
Алғашқы қалпына келтірілетін баға тозу суммасын алып тасталғанда қалдықты баға деп аталынады.
Іс жүзінде негізгі қорларды қайта бағалауда атап өту керек, сонымен қатар есептелген тозу қайта бағаланады.
Бұл үшін негізгі капиталды қайта өндіруді кеңейту, инвестиционды және инновационды потенциалды дамыту жүзеге асырылады, кәсіпорынның өзіне қажетті қаржы қорының көлемін шоғырландыру мүмкіндігі болу керек.
Жалпы түрде кәсіпорынның инвестиционды және инновационды потенциал түрі бірқатар нақты шарттармен анықталады:
* салық салу жүйесінің тиімділігімен;
* амортизационды төлемдер мөлшерімен;
* кредитті қаржы алу мүміндігімен;
* бағалы қағаздар нарығының дамуымен.
Кіріспен қатар, амортизация негізгі капиталды қайта өндірудің ең маңызды түрі. Осыған байланысты амортизацияның экономикалық табиғатын қарастыру орынды.
Негізгі қорлар, атап өткендей, көптеген өндірісті циклдерде ұзақ уақыт кезеңінде қызмет етуімен сипатталады. Негізгі қорлар пайдалану үрдісінде тозады, бұл экономикалық тұрғыдан мынаны білдіреді, олар өз бағасын жоғалтады (бірқ, дұрысында табиғи түрін сақтайды).
Негізгі қорлардың тозуы физикалық (материалды) болып бөлінеді, негізгі қорларды пайдалану үрдісінде не оларға табиғи, климатты, моралды факторлардың әсер етуінен пайда болатын. Моралды тозу І және ІІ түрі бар: - І - негізгі қорларды өндіру кезіндегі еңбек өнімділігінің өсу салдары ретінде, ІІ - техникалық прогресстің даму нәтижесінде.
Фихикалық тозу U мына формула бойынша анықталады:
(1)
мұнда Тф және Т0 - негізгі қорлардың физикалық және қалдықты қызмет мерзімі.
Моралды тозу мына теңдеумен анықталуы мүмкін:
; (2)
мұнда және - І және ІІ түрге сәйкес моралды тозу;
КВ және КП - негізгі қорлардың алғашқы және қайта келтірілген құндары;
Эн және Эб - негізгі қорлардың негізгі және базалы түрлерінің тиімділігі.
Негізгі қорлардың тозуынының орнын толтыру олардың жоғалтқан құндарын өндірілетін өнімге ауыстырумен жүзеге асырылады.
Негізгі қорлардың тозуының орнын толтыруға арналған ауыстырылу үрдісі амортизациялау деп аталады. Амортизация дегеніміз негізгі қорларды қайта өндіруге арналған құралдарды жинақтау түрі ретінде қарастырылады. Амортизациялау міндеті - негізгі қорлардың тозуының орнын толтыру болып табылатынын ескере, амортизация қоры олардың қалпына келтірілген құндарына сәйкес болуы керек. Осылайша, амортизация өндіріс құралдарының қалыпты көлемде қарапайым қайта өндіру көзі болып табылады. Бірақ амортизациялық төлемдерді тек негізгі қорлардың қызмет жасауы аяқталғаннан кейін ғана оларды қайта қалпына келтіру үшін қолданылады. Сондықтан осы уақыт кезеңі ішінде көрсетілген төлемдер, мына кезеңге дейін қордағы қаржы болып саналады, толық тозған еңбек құралдары табиғи түрде өзінің қайта өндірілуін қажет ептегенге дейін. Осы кезең басталғанға дейін машинаның қайта өндіруге арналған құны қалыппен қордағы ақша қоры түрінде жинақталады. Сондықтан, амортизационды қордың өзі жинақтау көзі (қоры) болып саналады.[20]
Жоғарғыда айтылғандарға байланысты, амортизация негізгі қорларды қайта өндіруді кеңейту көзі болып табылады, біріншіден, уақыт өткен сайын еңбек құралын дайындау бойынша еңбек өндірісі жоғарлайды және негізгі қор арзандайды, екіншіден, техника прогресінің нәтижесінде еңбек құралдары жетілдірілген техника негізінде жаңаланады, үшіншіден, қандай да негізгі қорлардың қызмет мерзімі бітпегенге дейін, жинақталған амортизационды қор айналымға берілуі мүмкін, сондықтан жаңа баға пайда болады.
Бірақта амортизация біріншіден негізгі қор тозуының орнын толтыруға арналғандықтан, оның жинақталған мөлшері оның бағасынан артық болмауы керек. Бірақ мыанадай сұрақ туындайды: Амортизацияны алғашқы немесе қайта өндіру бағасы бойынша жүзеге асыру керек?. Теориялық тұрғыдан амортизацияны қайта өндіру бағасы бойынша есептеген жөн, өйткені негізгі қорлар ұзақ уақыт пайдаланылады, техникалық прогресс әсер етеді осының нәтижесінде өзінің бағасын өзгертеді. Бірақ бұл жағдайда, негізгі қорларды қайта өндіру мүмкіндігін кеңейту төмендейді, ал негізінде, оларды жыл сайын қайта бағалап отыру қажет. Сондықтан негізгі қорларды алғашқы баға бойынша амортизациялау керек.
Сонымен қатар мынаны ескеру қажет, амортизация өндіріс саласында және кәсіпорынның балансындағы барлық негізгі қорларға, олардың өндіріс үрдісіне қатысуы сипатына тәуелсіз есептелінеді.
Нақтылы амортизационды қор қалыптасу үшін амортизация нормасының негізделген жүйесі қажет. Амортизация нормасы дегенімізге негізгі қорлар бағасынан анықталған пайыздар жататынын түсінуіміз қажет. Бұл нормалар орталықтандырылған тәртіпте анықталған, жалпы әдістемелік қағидаларға құрастырылған экономикалық негізделген болуы керек. Техникалық прогресс салдарынан, негізгі қорларды пайдаланудың өзгерген жағдайлары, амортизация нормалары ағымды қайта қарастырылуы керек.
Негізгі қорларды нақтылы амортизациялау нормасын орнату іс жүзінде жеткілікті күрделі және өте маңызды кезең, еңбек құралдарының қызмет мерзімін негіздеу анықталады. Біріншіден, бұл үшін негізгі қорлардың жеке түрлерінің нақты қызмет мерзімін анықтауда, олардың өзгеру беталысын анықтайтын статистикалық әдісті қолдану қажет. Бұл әдістерді ғимарат және құрылыстың қызмет мерзімін анықтау үшін, негізінен физикалық тозу факторын анықтауда пайдалану өте маңызды. Сонымен қатар, негізгі қорларды қайта бағалау материалдарын пайдалану және сараптау жолымен тозу пайызы және қалдықты қызмет мерзімі, осының негізінде - қызметтің толық мерзімі де анықталады. Бірақ бұл әдістің субъективті кемшілігі бар, ІІ түрдегі моралды тозуды ескермейді.
Күрделі жұмыс шығынының негізінде, негізгі қорлардың қызмет мерзімін анықтауға арналған әдісті қолдану қызықты: еңбек құралы, күрделі жөндеу құны, оның алғашқы құнынан жоғары болғанға дейін жұмыс жасайды. Бұл әдіс жеткілікті нақты, бірақ материалды тозу және жабдықтарды ауыстырудың нақтылы мүмкіндігін ескермейді.
Өндіретін өндірісте анықталған қызмет мерзімі және амортизация нормасы тұрғысынан негізгі қорларды жылжымалы (машиналар, жабдықтар, құрал-сайманда және т,б,) және жылжымайтын (ғимарат, құрылыс, берілісті қондырғылар) деп бөлуге болады.
Егер негізгі қордың бірінші тобы үшін анықталған қызмет мерзімі және амортизация нормалары әдістерін қолдануға болатын болса, басқа өндіріс салаларында жылжымайтын негізгі қорлар бөлігінде іс басқаша. Негізгі қордың осы элементтері, пайдалы кендерді байытуда және олардың қызмет мерзімі кен өндіру уақытына, негізінде, осы кен орнында жұмыс жасайтын тау-кен кәсіпорынының қызмет мерзіміне (шахта, кен, карьер және т,б,) тәуелді біртұтас бөлікті құрайды. Дұрысында басқа нысандарға берілмейді. Сондықтан тау-кен кәсіпорнының қызмет мерзімі кен орнының қорының мөлшеріне және өндірудің жылдық көлеміне тәуелді, оны анықтау белгіленген жылдық өнімділік және қызмет мерзімінің оңтайлы мәніне байланысты. Жер асты жұмыстарымен айналысатын кәсіпорындардағы негізгі қордың жылжымайтын бөлігінің қызмет мерзімі (негізінде, кәсіпорындағы басқа қызмет мерзіміне қарағанда олардың кейбіреуінің қызмет мерзімі аз, мысалы - шектелген уақытта жұмыс жасайтын кейбір тау-кендерін өндіруде,) осыған ұқсас.
Осы себептен, кен өндіру өндірісінде уақыт бірілгіне есептелген, амортизация нормасын жылжымайтын негізгі қор бөлігінің амортиазциялау үшін есептеу тиімді емес, өйткені бағаны толық толтыруға мүмкіндік бермейді, бұл іс жүзінде де анықталған. Сондықтан бұл жер амортизация нормасын өнім бірілігінде, өндірілетін кен қорының тоннасына не тонна мөлшері әдісі бойынша анықтаған тиімді. Тонна бойынша негізгі қор бағасын пайдалы кен қорының тонна мөлшеріне (тозу есептелген) бөлу арқылы анықталады.[9]
Көптеген жылдық қолданыстағы (дамбылар, плотина, арналар, темірбетонды және тасты көпірлер және т.б.) құрылыс амортизациясына ерекше көңіл аудару керек. Бірақ бұл еңбек құралдарына, ұзақ мерзімді жұмыс жасайтын, міндетті түрде амортизациялау керек, өйткені оларды салу үшін үлкен шығындар жұмсалады. Негізінде олардың қызмет мерзімі қазіргі кезде артық (кейде 500 жылға дейін) және амортизациялау нормасы енгізілген. Осыдан мұндай нысандардың қызмет мерзімін өте негізделген тұрғыдан анықтау қажет.
Өндірістік негізгі қорлардың қызмет мерзімі дегеніміз олардың өндірісте өздерінің алғашқы қолданысына сәйкес қызмет мерзімінің уақыттық мөлшеріндегі мерзімі. Бұл мерзім негізгі қорлардың физикалық және техникалық пайдалану кезеңімен сәйкес келмейді, өйткені біріншісі іс жүзінде шексіз, екіншіден, олардың қызмет мерзімінің өзгеруінің тиімділігіне тәуелді. Қызмет мерзімі қабылданған амортизация нормасын санауға арналған (нормативті қызмет мерзімімен) және амортизациялауды есептеу мерзімімен амортизациялау кезеңімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Өндірістегі жабдықтардың нақты орта жасы оның нормалық қызмет мерзімінен шамалы жоғары, бұл ескі жабдықтардың меншікті салмағының жоғарлауына әсер етеді. Мұндай жағдай былай түсіндіріледі, жаңа жабдықтарды өндіру техникалық ескірген жабдықтарды ауыстыруды қамтамасыз етпейді, өндірісті өндіріс тиімділігінің деңгейін және қажетті көлемді қамтамасыз ете алмайды. Негізгі қорларды жаңалаудың төмен темпінің негізгі себебі - олардың тозуының жоғары - күрделі жөндеудегі шығындардың жоғары болуы.
Негізгі капитал элементтерінің қызметінің белгіленген нормативті мерзімі көптеген жағдайда ұлттық экономиканың дамуындағы қайта өндіру мөлшерін анықтайды.
Сонымен нормативті мерзім кәсіпкерлер үшін өзіндік амортизационды және инвестиционды саясаты жүзеге асырудағы бағыт болып саналады және нормативті қызмет мерзімінен оңтайлы негізгі қорларды қайта өндіруді жоспарлауға өтуге арналған мүмкіндікті тудырады.
Нормативті қызмет мерзімінің негізінде негізгі капитал элементтері бойынша амортизация нормалары есептелінеді, салық салымынан шығарылған нақты ресурстар көлемі анықталады, сондықтан, негізгі қорларды қайта өндіруге арналған қаржылық база пайда болады.
Өндірістегі негізгі қорларды амортизациялау нормасы орташа және дифференцирленген болуы мүмкін. Орташа норма - өндіріс саласы не өндірісті кәсіпорын үшін толығымен жалпы норма; дифференцирленген норма қолдану сипаты және негізгі қорлардың жеке түрлері бойынша жағдайларға тәуелді анықталады. Соңғысы жиі қолданылады, өйткені негізгі қордың жеке түрлерінің қызмет мерзімі әртүрлі және оларды қайта өндіру нақты еңбек құралы бойынша жүзеге асырылады. Сонымен қатар, негізгі қорлардың тозуының дұрыс есептелуі, амортизациялану нормасының дифференциалды негізінде, ал орташа нормалар жыл сайын қарастыруды қажет етеді, өйткені өндіріс жағдайы тұрақты өзгереді.[1]
Қазіргі кезде, дифференцирленген норма қолданылады. Орташа норма үлкен көлемдегі өндірісті жоспарлау және бақылау үшін қолданылады.
Амортизациялау нормасы негізгі қорлардың моралды тозуын және жабдықтар мен машиналардың нормативті қызмет мерзімін толық есептеуді, сонымен қатар, жабдықтардың физикалық тозуының капиталды жөндеуінің тиімсіздігін жоюды қамтамасыз етуі керек. Амортизациялау нормасының төлемі негізгі қорларды (реновацияда) толық қалпына келтіру үшін қарастырылады. Негізгі қорлардЫ біруақытта барлық жөндеу түрлері (ағымды, ораша және күрделі) өндіріс бірлестіктерінде және кәсіпорында жүргізілетін, өнімнің өзіндік құнын, жұмыс және қызмет көрсетуді ескере негізгі қорлар құралдарының есебінен жүргізілуі керек. Осы қорлар құралы өндіріс бірлестігі және кәсіпорындар қорында және міндетті қолданыс бойынша пайдаланылады.
Амортизациялау нормалары амортизация көлемі бойынша ерекшеленеді: олар уақыт бірлігінде (жылына) анықталынады - негізгі қорлар бағасындағы пайызда; өндірілетін өнім бірлігінде - теңгеде; жұмыс бірлігінде (сағат шабуылындағы жолдың тонна-километрінде). Өндірісте амортизация нормасын анықтауда бірінші екі әдіс қолданылады.
Амортизация жүйесінде ең маңызды экономикалық элемент оны есептеу әдісі болып табылады. Амортизацияны есептеу әдісі тікелей амортизация қор көлеміне, өнімнің құны енетін, есептеу өлшемдеріне, негізгі қорлар қызмет ететін әртүрлі кезеңдердегі қаржы ресурстардың шоғырлану қарқынына әсер етеді.
Амортизацияны есептеу әдісі деген түсінікке әдетте негізгі қорлардың өзіндік құнының орнын толтыру тәсілі жатқызылады. Бірақ оған тек ғана тәсіл не өндірістің әртүрлі салаларындағы амортизациялау есептеудегі кешенді есептеу тәсілі, барлық қызмет мерзіміндегі негізгі қорлар құнының орнын толтыру тәртібі де жатады. Осылайша, амортизация нормасын анықтау кезінде мына қағиданы, негізгі қорлар құнының орнын толтыруды және нормаларды қолдану ұзақтығын ескеру қажет.
Норманы анықтау сипатына тәуелсіз, олар әртүрлі құрастырылады: тегіс, бірақ егер негізгі қорлар құны олардың қызмет мерзімінің ағымында жылдық үлес тең (тең әдіс), өсу шкаласы бойынша төмен түсу шкаласы бойынша және басқада (жетілдірілген әдістер) озық өтеледі.
Отандық тәжірибеде, амортизацияны есептеу үшін дәстүрлі ең көп қолданылатын әдіс тең шкала бойынша, ол негізгі қорларды пайдалану уақытына негізделген және амортизациялау нормасын жабдықтар өнімділігі және басқада өндіріс жұмысының сипаттамаларына байланысты емес (бұл озық не төмен түсу циклінде жүреді). Сонымен қатар, бұл әдіс орташа мәндерде негізделеді, өндірісте амортизациялау есебімен жоспарлауды жеңілдетеді. Негізгі қорлар тозуын жоғарлауға байланысты қалыпты жұмыс жағдайының ауытқы (химиялық өндірістегі зиянды ортада, жабдықтар жүктеуінің жоғарлауы және т.б.) түзету коэффициентінің көмегімен ескеріледі.[4]
Қазіргі кезде ең көп қолданылатын әдіс дифференциалды тегіс амортизациялау нормасы, негізгі қордың балансты құнындағы пайызды уақыт бірілігінде анықталатын:
(3)
мұнда - реновациядағы амортизациялау нормасы (толық қалпына келу);
Ф - негізгі қорлардың балансты құны;
О - негізгі қорлардың (жою) қалдықты құны;
Т - негізгі қорлардың қызмет мерзімі.
Аталған әдіс тұрғысы негізінде амортизациялау нормасының жүйесін құрастыру кезінде амортизационды норманы есептеу үш негізгі түрде қолданылуы мүмкін:
1. Негізгі құралдарды жөндеудегі орташа жылдық қалдық ескерілмеген амортизациялау нормасын есептеу.
2. Негізгі құралдарды күрделі жөндеудегі орташа жылдық шығын есебімен амортизациялау нормасын есептеу.
3. Барлық жөндеу түрлеріндегі орташа жылдық шығын есебімен амортизациялау нормасын есептеу.
Осы амортизациялау нормаларын есептеуге арналған негіз ретінде ескі еңбек құралдарын жаңа не күрделі қалпына келтірілгендермен ауыстырудағы нормативті уақыт алынады.
Бірқалыпты әдістердің жақсы жақтарымен қатар кемшіліктері бар. Оларды пайдалану кезінде әрқашан ауыстыру кезеңінде еңбек құралдарының құны толық ауыстыру қамтамасыз етілмейді, құнның тікелей шығынын құрайтын шығынның пайда болуынан негізгі капитал толық амортизацияланбайды.
Екіншіден, бірқалыпты амортизациялауды есептеу әдісін қолдануды негізгі капиталды ауыстыру үшін қаржы қорының тез шоғырлануын қамтамасыз етуге мүмкіндік жасамайды, олардың қажеттілігі нақты кәсіпорында моралды тозуға қарқынды әсер етумен шартталған.
Жетілдірілген амортизация, бірқалыпты әдістермен салыстыру бойынша, негізгі капиталды өндіріс қалдығына және айналымда баланс құнына толық ауыстыру мақсатындағы амортизациялауды есептеудегі жедел әдіс.
Өндірістегі негізгі қорларды қайта өндірудегі кеңейтудегі ең маңызды негіз өндіріске салынған күрделі салым. Негізгі қорларды қайта өндіруді кеңейтуде әртүрлі қарапайым түрлер қолданылады. Қарапайым қайта өндіру түрлері - бұл ескірген негізгі қорларды және күрделі жөндеуді ауыстыру. Негізгі қорларды қайта өндіруді кеңейту жаңа құрылыс салу, қолданыстағы өндірісті кеңейту, оларды қайта жабдықтау және техникамен жабдықтау, жабдықтарды қайта құрастыру жолымен жүзеге асырылады. Түрлердің әрқайсысы белгілі бір міндетті шешеді, олардың артықшылықтары және кемшіліктері бар.
Жаңа құрылыс есебінен жаңа кәсіпорын іске қосылады, ел аймағы бойынша өндіріс күштерін тиімді орналасу міндеті шешіледі. Жаңа құрылыста озық техника жетістіктерін пайдалануға болады, кешенді жобалау жүзеге асырылады, бірақ көп уақытты және негізгі қорлардың пассивті бөлігінде жасалған шамалы құралды қажет етеді. Жаңа құрылыс мына жағдайда тиімді жүзеге асырылады, егер жаңалау, техникалық қайта жабдықтау және өндірісті кеңейту мүмкіндігі толық пайдаланылған жағдайда.
Қайта құрудың артықшылығы мынада, мұнда күрделі шығын, бірінші кезекте, ескі өндірісті ғимарат, құрылысты пайдалану кезінде негізгі қордың белсенді бөлігін кеңейтуге бағытталған. Жабдықтауға арналған шығын үлесінің жоғарлауы сондай күрделі салым көлемінде өндірістің үлкен дамуында және осы негізде еңбек өнімділігі жоғарлайды, өнімнің өзіндік құны төмендейді. Бірақ бірқатар жағдайда кәсіпорынның жеке бөлімшелерінде жұмыс қысқартылады, бұл олардың жұмыс жасауына кері әсерін тигізеді.
Негізгі қорларды қайта өндіру түрін кеңейту жабдықтарды жаңалау болып табылады, ол дегеніміз оның толық не жартылай моралды тозуын жою және осындай ұқсас жабдықтар құрылымын жетілдіру деңгейіне дейінгі техника-экономикалық көрсеткіштерін жоғарлату қарастырылады. Жабдықтарды қайта құру бірнеше бағытта жүзеге асырылады: басқару бағдарламасына жабдықтарды ауыстыру; олардың техникалық мүмкіндігін және тәртіпті сипаттамаларын; олардың техникалық сипаттамаларын және техникалық мүмкіндігін жоғарлататын қолданыстағы машиналар құрылымын жетілдіру.[5]
Жабдықтарды жаңалау экономика тұрғысынан тиімді, егер оны жүзеге асыру нәтижесінде өндірістің жылдық көлемі жоғарлайды және өнімнің өзіндік құны төмендейді. Мұнда өндірістің тиімділігінің жоғарлауы қажет. Соңғысын жүзеге асыру кезінде, егер салыстырмалы кірістің дамуы үлкен болса, жаңалауға жұмсалатын шығын нәтижесінде өндірістік қорлардың өзіндік құны жоғарлауы мүмкін.
1.3 Өндірістік кәсіпорындағы негізгі қорларды пайдалану көрсеткіші
Негізгі капиталды тиімді пайдалану - кәсіпорында алынатын кірісті жоғарлатуға арналған маңызды жағдай.
Негізгі құралдарды толық пайдалану, өндіріс көлемін жоғарлатқан кезде жаңа өндіріс қуатын енгізуге деген сұраныстың төмендеуіне, сондықтан, кәсіпорынның кірісін дұрыс пайдалануға әсер етеді (тұтыныс қорындағы кірістің төлем үлесі жоғарлайды, жинақтау қорының үлкен бөлігі өндірісті механизациялауға және автоматтандыруға және басқаруға және т.б. бағытталған).
Негізгі қорларды пайдалану деңгейі және жағдайы өндірістің техникалық деңгейін, оның даму көлемін және ырғағын, оның тиімділігін анықтайды.
Негізгі қорлардың тиімділігі белгілі уақыт кезеңінде өндірілген өнім көлемімен не негізгі қорлар қайтарылымымен сипатталады.
Өндірістегі негізгі қорларды пайдалану тиімділігі бірқатар факторларға тәуелді анықталады:
* біріншіден, кәсіпорындағы негізгі қорлардың жалпы құнындағы белсенді бөліктің меншікті салмағынан (машина, жабдықтар және т.б.) олардың құрылымынан, өйткені осы белсенді бөлік тікелей өндірілетін өнімді анықтайды;
* екіншіден, алғашқы сапа сипатынан (сенімділік, ұзақ мерзімділік, автоматтандырылған деңгейден, жөнделу жарамдылығынан, қуат бірлігінен, қандайда бір машина, жабдықтар түрлерін орнатуға арналған тиімділікті анықтайтын);
* үшіншіден, осы кезеңдегі кәсіпорынның негізгі қорларының жағдайына байланысты (жабдықтарды пайдалану мерзіміне, тозу деңгейі, айналым көлемі, даму деңгейі);
* төртіншіден, кәсіпорында негізгі қорды пайдалану деңгейіне (қаншалықты жабдықтар паркі толық пайдалынады, оның қуаты, жыл ішіндегі оның жұмыс уақыты).[3]
Негізгі қорды пайдаланудағы нақты көріністі көрсеткіштер жүйесін негіздеу арқылы анықтауға болады: жеке және жалпы.
Біріншіден нақты, жергілікті міндеттер шешіледі: негізгі қорлардың жеке циклдерін, жеке кезеңдерде, өндіріс үрдістерінің сатысында, жеке сәттер сипатында негізгі қорларды пайдалану.
Сонымен негізгі өндіріс қорларын пайдалану көрсеткіштері үш топқа біріктірілуі мүмкін:
* негізгі өндіріс қорларын экстенсивті пайдалану көрсеткіштері, оларды уақыт бойынша пайдалану деңгейін көрсететін;
* негізгі қорларды қарқынды пайдалану көрсеткіші, қуат бойынша оларды пайдалану деңгейін көрсететін (өнімділікті);
* негізгі қорларды интегралды пайдаланудағы көрсеткіштер, барлық факторлардың әсер ету жиынтығын ескеретін - интенсивті, сонымен қатар экстенсивті.
Көрсеткіштердің бірінші тобына жатады: жабдықтарды экстенсивті пайдалану коэффициенті, жабдықтарды тиеу коэффициенті, жабдықтар жұмысының кезекті коэффициенті, жабдықтар жұмысының уақыт тәртібінің кезекті коэффициенті және т.б.
Жабдықтарды экстенсивті пайдалану коэффициенті (Кэкст.) жоспар бойынша жұмыс сағатының санына жабдықтар жұмысының нақты сағат санының қатынасымен анықталады
(4)
мұнда - жабдықтардың нақты жұмыс уақыты, сағ;
- норма бойынша жабдықтар жұмыс уақыты (кәсіпорын жұмыс тәртібіне сәйкес орнатылған және жоспарлы-алдын-ала жөндеуді жүргізуге арналған қажетті минималды ескерілген ), сағ.
Жабдықтарды экстенсивті пайдалану оның жұмысының кезекті коэффициентімен сипатталады, ол станок санын, станок кезек күн кезегінде. осы жабдықтардың жұмыс жасауының жалпы санының қатынасымен анықталады, ең үлкен кезекте жұмыс жасаған, осылайша есептелген кезек коэффициенті әрбір жабдық бірлігінің қанша орташа жылдық кезек жұмыс жасағанын көрсетеді.
Жабдықтарды жүктеу коэффициенті уақыт бойынша жабдықтарды пайдаланумен сипатталады. Ол негізгі өндірісте қолданылатын барлық машина паркі үшін анықталады, оның жұмыс уақытының қорына осы жабдықтар түрінде жасалған барлық өнімдердің еңбек сыйымдылығының қатынасы ретінде есептелінеді. Сондықтан, жабдықтардың жүктелу коэффициенті кезек коэффициентімен салыстырғанда өнімнің еңбек сыйымдылығы жайлы деректерді ескереді. Іс жүзінде жүктелу коэффициенті әдетте, екі есе азайтылған (жұмыстың екі кезекті тәртібінде) не үш есе (үш кезекті тәртіпте) кезек коэффициентінің шамасына тең деп алынады.
Жабдықтар жұмысының кезек көрсеткішінің негізінде жабдықтар жұмысының уақыт тәртібінің кезектігін пайдалану коэффициентін есептелінеді. Ол осы кәсіпорында (цехта) кезек ұзақтығының анықталған жабдықтар жұмысының кезекті коэффициентінің осы кезеңінде қол жеткізілген бөлінуімен анықталады.[7]
Бірақ жабдықтарды пайдалану үрдісінің басқада жақтары бар. Ішкі кезекті және толық күнді тоқтап тұруын, жабдықтарды нақты жүктеу сағатында ол қаншалықты тиімді пайдалынылатынын білу өте маңызды. Бірқатар жағдайларда, жабдықтар толық жүктелмеуі мүмкін, оңтайлы емес тәртіпте жүмыс жасауы мүмкін. Сондықтан негізгі қорларды қарқынды пайдалану, қуаттылық бойынша (өнімділік) оларды пайдалану деңгейін көрсететін көрсеткішті пайдалану қажет. Олардың ең маңыздысы жабдықтарды қарқынды пайдалану коэффициенті болып табылады (Кинт).
(5)
мұнда Вф - уақыт бірлігіндегі жабдықтардың нақты өнім өндіруі;
Вн - уақыт бірлігінде жабдықтардың өнімді өндіруді техникалық негіздеу (жабдықтардың құжатындағы деректер негізінде анықталады).
Негізгі қорларды пайдалану көрсеткішінің үшінші тобына жабдықтарды пайдаланудың интегралды коэффициенті жатады, өндірісті қуатты пайдалану коэффициенті, негізгі құралдар қозғалысының көрсеткіші, қордың қайтарым көрсеткіштері, қор сыйымдылығы және бірқатар т.б.
Жабдықтарды пайдаланудың интегралды коэффициенті (Кинт.гр) жабдықтарды пайдаланудағы экстенсивті және интенсивті коэффициенттер ретінде анықталады және өнімділік (қуаттылық) және уақыт бойынша оның пайдалануын сипаттайды:
(6)
Негізгі құралдар қозғалысының маңызды көрсеткіштерінің қатарына негізгі өндіріс қорларының жоғарлауының салыстырмалы индексін, негізгі өндірістік қорларды жаңалау, негізгі өндіріс қорларын жаңартудың интенсивті коэффициенті, негізгі өндіріс қорларының жаңартудың көлемдік коэффициенті, негізгі өндіріс қорының тұрақтылық коэффициенті, негізгі өндіріс қорларын жаңарту мерзімі және т.б. жатқызуға болады. Негізгі өндіріс қорының жоғарлау индексі (Ир):
(7)
мұнда Фкг - негізгі өндіріс қорларының жыл соңындағы құны;
Фнг - негізгі өндіріс қорларының жыл басындағы құны.
Негізгі өндіріс қорларының жаңарту коэффициенті (Кнов)
(8)
мұнда Фнов - есептелетін жылға енгізілген өндіріс қорлары;
Фкг - негізгі өндіріс қорларының жыл соңындағы құны.
Осы көрсеткіш жыл соңындағы жаңа негізгі құралдар үлесін сипаттайды. Бірқатар жағдайда негізгі қорларды жаңартуды сипаттау үшін жаңарту коэффициенті пайдалану ұсынылады (Кобн):
(9)
мұнда Фвыб - есептелетін жылдан шығарылған өндіріс қорлары.
Негізгі өндіріс қорларын интенсивті жаңарту коэффициенті (Ки.обн.) кәсіпорының өндірісті мүмкіндігін жаңарту тұрғысынан техникалық прогресс тиімділігін сипаттайды:
(10)
Негізгі өндіріс қорларын жаңарту көлемдік коэффициенті (Км.обн) олардың алғашқы деңгейіндегі қатынас бойынша жаңа қорлар үлесін сипаттайды:
(11)
Экономикалық талдау үшін негізгі өндіріс қорларын жаңарту мерзімі анықталады (Собн):
(12)
Негізгі өндіріс қорларының тұрақтылық коэффициенті (Кст) әрі пайдалануға арналған қорлардың сақталуын сипаттайды:
(13)
Негізгі өндіріс қорларының шығарылу коэффициенті (Квыб):
(14)
Жоғарыда келтірілген коэффициенттер белгілі кезеңде негізгі қорлардың өзгеруін білу үшін, сонымен қатар, жеке түрлер және өзгеру бағытын анықтау үшін қолдануы мүмкін.
Негізгі қорларды пайдаланудағы негізгі жалпылау тиімділік көрсеткіші қорқайтарымы, қорсыйымдылығы және қорды жабдықтау болып табылады.
Қорқайтарым - негізгі қорларды пайдаланудағы маңызды жалпылама тиімділік көрсеткіші. Қорқайтарым осы өнімді өндіруге қатысатын негізгі қорлардың орташа жылдық құнының ақшалы көрсеткішінің өнімнің белгілі уақыт кезеңінде өндірілген мөлшер қатынасымен анықталады:
(15)
мұнда Ф - қорқайтарым; П - өндіріс көлемі; ОФ - негізгі өндіріс қорының орташа жылдық құны.
Өнімнің қорсыйымдылығы - қорқайтарымға кері шама. Ол өндірілетін өнімнің әрбір теңгесіне сәйкес келетін қорлар үлесін көрсетеді. Егер қорқайтарым беталысы өсу болса, онда қорсыйымдылықтың беталысы - төмендеу.
Кәсіпорын жұмысының тиімділігі көптеген жағдайда, кәсіпорын (жұмыскерлер, өндіріс-өндірісті жұмысшылар) жұмысшыларының санына негізгі өндіріс қорларының анықталатын құнымен, еңбектің қоржабдықталу деңгейімен анықталады. Бұл шама жоғарлау керек, өйткені оған техникалық жабдықтау, ал сондықтан, еңбек өнімділігіде тәуелді.[18]
Бірақ мүмкін ақиқаттыққа қарамастан, қорқайтарым мәселесі өзінің шешімінен алысырақ. Осы күнге дейін қорқайтарым беталысына нақтылы әртүрлі көзқарас қалыптасқан, оны жоспарлау тәртібі жайлы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Арселор Миттал Теміртау АҚ әк күйдіру цехы бойынша негізгі қорды қолдануды жақсарту жолдары тақырыбына
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Экономика - 5В050600 мамандығы бойынша
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Арселор Миттал Теміртау АҚ әк күйдіру цехы бойынша негізгі қорды қолдануды жақсарту жолдары тақырыбына дипломдық жұмыстың
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАСЫ
Экономика - 5В050600 мамандығы бойынша
2018
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
1 Негізгі қор және кәсіпорынның онымен қамтамассыз етілуі 6
1.1 Негізгі қорлар құрамы және құрылымы 6
1.2 Қайта өндіру түрлері және оны жетілдіру 8
1.3 Өндірістік кәсіпорындағы негізгі қорларды пайдалану көрсеткіші 16
1.4 Цех өндірісінің қуатын есептеуге арналған әдістеме 25
1.5 Кәсіпорында негізгі құралдарды пайдалануды
жақсарту жолдары 30
2 2012 -2014 жылдар аралығындағы Арселор Миттал Теміртау АҚ
әк күйдіру цехы бойынша техника - экономикалық көрсеткіштерді талдау 32
2.1 Әк күйдіру цехінің сипаттамасы 32
2.2 Өндірістегі өнім көлемін талдау 33
2.3 Жұмыскерлер санын талдау 35
2.4 Еңбек өнімділігін талдау 37
2.5 Еңбек ақы қорын талдау 39
2.6 Негізгі қордың құрылымы мен құрамын талдау 41
2.7 Негізгі қорды талдау 43
2.8 Өнімнің өзіндік құнын талдау 46
3"Арселор Миттал Теміртау"АҚ әк күйдіру цехінің негізгі қорларын
жақсарту бойынша ұсынылған шаралар 48
3.1 Жобада ұсынылған шара 48
Қорытынды 55
Әдебиеттер тізімі 56
КІРІСПЕ
Негізгі капитал - бұл матермалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарады. Қолданылып жүрген топтастыруға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік және өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар - өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль көлігінің, байланыстың, сауданың және басқа да материалдық өндіріс түрлерінің негізгі қорлары. Өндірістік емес негізгі қорлар - тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық, білім, мәдениет, спорт салаларына арналған.
Натуралды-заттық құрама принципінде негізгі қорлар мыналардан тұрады - ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары мен жабдықтар, өндірістік-шаруашылық құрал-саймандар, жұмыс және өнімді мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты кәсіпорындардың , мекемелердің меншігіндегі жер телімдері.
Өндіріс процесіне қатысу жәрежесінде негізгі қорлар активтік және пассивтік болып бөлінеді. Актив бөлігі (машмналар, жабдықтар) тікелей өндіріске, өнімнің мөлшері мен сапасына (қызмет) ықпал етеді. Пассивтік элементтер (ғимарат, құрылыс) өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы айналымын жасайды. Ол мынадай сатылардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы, амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру.
Негізгі қорлардың кез келген объектілері табиғи және сапалық тозуға ұшырайды, яғни адам күшімен, техникалық және экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте-бірте жояды, жарамсыздыққа әкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкіндіктері болмайды. Табиғи тозу жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара қалпына келеді. Сапалық тозуы ескірген негізгі қорлар өзінің конструкциялық, өнімділік, үнемділік,шығарылған өнімнің сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып қоятынын білдіреді. Сондықтан, негізгі қорларды әсіресе, олардың активтік бөлігінен дүркін-дүркін ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Осыған байланысты қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық қажеттіліктің басты факторы - сапалық тозу болып табылады. Кәсіпорынның негізгі міндеті болып саналатыны - ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол бермеу (әсіресе, активтік бөлігі), себебі, олардың жеке және сапалық тозуының деңгейі және кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады.Сондықтан қарастырылған дипломдық жұмыс өте өзекті.
Дипломдық зерттеудің объектісі Арселор Миттал Теміртау АҚ әк күйдіру цехы бойынша қаржылық - шаруашылық қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыста зерттеудің келесі әдістері қолданылған: талдау,салыстыру,баланстық және есептеу-конструктивтік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Арселор Миттал Теміртау АҚ әк күйдіру цехы бойынша негізгі қордың жаңа жолдарын өңдеу.
Қойылған мақсатқа жету үшін мына міндеттердің шешілуі тиіс:
oo Талдау жасау үшін қажетті ақпараттарды жинақтау, қаржылық - шаруашылық қызметті талдауда оның мәні мен мағынасын ашу;
oo Ұйымдастыру - экономикалық сипаттамасын ұсыну;
oo Пайданы талдау, оның төлемге қабілеттігін бағалау;
oo Қаржылық коэффициенттер мен көрсеткіштерді пайдалана отырып, цехтің тұрақты жұмыс істеуін талдау;
oo Цех қызметінің тиімділігін арттыру бойынша шаралар ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
1 Негізгі қор және кәсіпорынның онымен қамтамассыз етілуі
1.1 Негізгі қорлар құрамы және құрылымы
Кәсіпкершіліктің негізгі мақсаты, өндірістен пайда табу - инвестирлеу, өндірісті жүзеге асыру және тұтыну өндіріс кезеңін қамтитын капиталды жоспарлау.
Капитал айналымның нақты кезеңіне тәуелді, тек әртүрлі түрде үздіксіз қозғалыс үрдісінде айналады. Капитал айналымы капиталдың айналымымен сәйкес келмейді. Әрбір айналымның нәтижесінде кәсіпкерге ақша түрінде тек несие капиталының бір бөлігі ғана қайтып келеді; капиталдың толық айналымы, егер барлық капитал құны иесісіне алғашқы салынған ақша түрінде қайтып келген жағдайда жүзеге асады. Капиталдың әртүрлі элементтерінің айналымы бірдей болмайды. Капиталдың айналым құнының әртүрлі қызметіне байланысты капитал негізгі және айналымды болып бөлінеді. Енгізгі капитал құрамына еңбек құралының құны, ал айналым капиталға - зат құны, еңбек және жұмысшы күші кіреді.
Батыс елдерінің экономика пәніне арналған оқулықтарында негізгі және айналымды капитал жайлы тұтас түсінік берілмеген, бұл әртүрлі елдерде қабылданған есеп беру және бугалтериялық есептердің ерекшеліктеріне байланысты. Отандық теорияда және іс жүзінде негізгі қорлар және айналым құралы деген терминдер кездеседі.
Егер негізгі қорлар құрылымының тиімділігі белсенді бөліктердің меншікті салмағымен сипатталады, соның ішінде машина және жабдықтармен, сонымен қатар негізгі қорлар құрылымын жетілдірумен, оның тиімділігін жоғарлатуосы элементтер үлесін жоғарлату бағытында жүзеге асу керек. Негізінде осы негізгі қорлардың үздік беталысы өзгерістерге әрқашан да төтеп бере алмайды. Ауытқу көптеген әртүрлі себептерге: жеке салалардың, жаңа құрлыс не қайта құру қарқынының көлемінің, дамуының азайуына не баяулауына байланысты болуы мүмкін және т.б.
Пассивті бөлікке өндіріс үшін жағдай жасайтын жағдайларды, тікелей өндірісті емес өнімді құрайтын негізгі қорды жатқызуға болады. Осы бөлікті әдетте ғимарат және құрылыс, жиі - беріліс қондырғылары, сонымен қатар көлік құралдары, құрал-саймандар және т.б. құрайды.
Қолданыстағы жіктеме әрқашан негізгі қорларды өнеркәсіп өндірісінде атқаратын ролі тұрғысынан нақты қарастыруды қамтамасыз етпейді. Өз кезегінде, негізгі қорлар құрылымының дәлділігін белсенді және пассивті бөліктер қатынасы түрінде, олардың салалық тегін қызмет құрамын қарастыруға мүмкін емес. Бұл негізгі қорлар тобын үлкен топтау жіктемесінің болуына байланысты, соның ішінде өндірістің кен байыту саласында (ұңғылар, кейбір кен өндіру және т.б.).[7]
Негізгі қорлардың белсенді бөлігініің үлесінің дамуы тікелей нәтиже береді, өнімді өндіруді жоғарлатады және кәсіпорын көрсеткішін жақсартады. Ғылыми-техникалық прогрестің жедел дамуы жалпы өндіріс және жеке салалар бойынша негізгі қордың белсенді бөлігінің жоғарлауының жалпы беталысына әсер етеді. Негізінде, жаңа кәсіпорындарда негізгі қордағы жабдықтар құнының жеке салмағы, ескі кәсіпорындарға қарағанда жоғары.
Пассивті бөлікті талдауды ескерусіз қалдырмау керек. Жеке жағдайларда пассивті бөліктің жоғары дамуы мүмкін. Бұл ерекше өндіріс жағдайын қажет ететін өнімді өндіруге байланысты болуы мүмкін (мысалы, тазалық, ылғалдылық, ауа температурасы бойынша), мұнда жаңа өндіріс ғимаратынының құрылысын салудағы шығын күрт жоғарлайды. Негізгі қордың пассивті бөлігінің жоғары дамуы, кейде қазіргі әлеуметтік талаптарға сәйкес ескі кәсіпорынды қайта жабдықтауға күрделі қаржы салу есебінен жүзеге асады. Бірақ басқада тең жағдайларда негізгі қордың белсенді бөлігінің үлесінің жоғарлауын, өте тиімді жобалау, озық жабдықтар орнату арқылы жүзеге асыруға болады.
Негізгі қорлар құрылымына біріншіден, кәсіпорынның техникалық деңгейі әсер етеді. Өндіріс үрдісін механизациялау, кәсіпорынды озық техникамен жабдықтау, негізгі қордың жалпы құнындағы жұмысшы машиналар және жабдықтардың меншікті үлесін жоғарлатады. Өндірісті автоматтандыру және электрлеу күшті жабдықтар мәнін күшейтеді. Өндіріске ағымды әдістерді енгізу ішкі және цех аралық көлік құралдарының үлесін жоғарлатады. Кәсіпорынның техникалық деңгейінің жоғары дамуы өндіріске әртүрлі аспаптар және реттейтін қондырғыларды қарқынды енгізуді қажет етеді.
Қазіргі кезеңдегі техникалық прогресс қоғамдық еңбектің бөлінуінің сапалы дамуы үшін негіз болады. Негізгі қордың белсенді бөлігінің жоғары дамуы еңбек өнімділігінің және өндіріс тиімділігінің жоғарлауының негізгі қоры болып табылады. Сонымен қатар соңғы жыл ішінде байқалған негізгі қордың белсенді бөлігінің төмендеуі, өндірістің капитал сыйымдылығының жоғарлауына, ғимарат және құрылыс құнының жоғарлауына байланысты. Негізгі қорлардың өндірісті құрылымының озық өзгеруінің экономикалық мәні, оның ішінде, басқарудың қажеттілігі, оның өзгеруімен негізгі қорлар тиімділігін жоғарлату мақсатымен байланысты.
Негізгі қорлар құрылымы сонымен қатар өндірістің географиялық орналасуына да байланысты. Қатаң климатты жағдайларда кәсіпорын ғимаратының құрылысына салыстырмалы үлкен күрделі қаржы салуды қажет етеді. Шаруашылық тұрғысынан игерілмеген ауданда кәсіпорынды салуда құрылыс және көлік құралының меншікті үлесі шамалы түрде жоғарлайды, инфроқұрылымды құрастыруға арналған шығындар да өседі. Мұнымен елдің шығыс және батыс аудандарындағы негізгі қорлар құрылымының ерекшелігі түсіндіріледі.[4]
Негізгі өндіріс құрылымына әсер ететін негізгі фактор кәсіпорын көлемі болып табылады. Ірі кәсіпорындарда шағын кәсіпорындармен салыстырғанда, негізінен, машиналар және жабдықтардың меншікті үлесі өте жоғары, ғимарат және құрал-саймандар үлесі өте төмен, өйткені өндіріс көлемі тиімді пайдаланылады, онда үлкен көлемде жабдықтар орналасқан, бұл ғимаратқа, құрылысқа, құрал-сайманға салынатын күрделі салымды (өндірісті алаңдарда) үнемдейді.
Негізгі қорлар құрылымына өндірісті ұйымдастыру түрі әсер етеді. Сонымен мысалы, ғимарат және жабдықтар арасындағы қатынас мамандану және өндірісті ұйымдастыру деңгейіне тәуелді. Аралас өндіріс салыстырмалы қойма ғимаратына деген сұранысты қысқартады. Өндірісті алаңдарды қосымша қызметтен және осы кәсіпорынға қажет емес өндіріс құралынан босату, жабдықтардың дұрыс орналасуы, жетілген технологиялық үрдістер, автоматтандырылған және шағын көлемді машиналарды енгізу негізгі өндіріс қорындағы негізгі үлестегі жабдықтардың меншікті үлесінің жоғарлауына әсер етеді.
Өңдейтін және өндіретін өндірістегі негізгі қорлар құрылымы әртүрлі. Егер біріншінің құрылымындағы негізгі қорда машиналар және жабдықтар үлесі жоғары болса, екіншісінің құрылымында ғимараттар үлесі үлкен.
Негізгі қорлар құрылымына өндірісті мамандандыру және шоғырландыру, кооперация үлкен әсер етеді. Шоғырландыру және мамандандыру деңгейі қаншалықты жоғары болса, соншалықты механизациялау деңгейі жоғары және машина және жабдықтар үлесі де жоғары.
Әртүрлі салаларда негізгі қорлар құрылымы бірдей емес, ол қандай да бір саланың экономикалық өзіндік ерекшеліктеріне қатысты түсіндіріледі. Мысалы, жұмысшы машиналар және жабдықтар мынандай салаларда, металлургия, металл өңдеу, қара металлургияда: құрылыс және беретін қондырғылар отын, мұнай өндіретін және газды өндірісте: күшті машиналар және жабдықтар электрэнергетиканың: көлікті құралдар - орманды пайдаланудағы негізгі өндіріс қорлар құрамында үлкен үлеске ие.
Негізгі қорлардың өндірісті құрылымы өнімнің қор сыйымдылығына, ішкі өнім және ұлттық кіріс үлесіне үлкен әсер етеді.[6]
Салалық құрылымдардағы негізгі қорларда қаншалықты жоғары қорлы сыйымдылықты салалық меншікті үлес үлкен болса, басқада тең жағдайда, соншалықты өндірісті өнімнің қор сыйымдылығы және ұлттық кіріс үлкен болады. Өндірісті құрылымда машина және жабдықтардың меншікті үлесінің негізгі қорларының жоғарлауымен, әсіресе технологияда, өнімді өндіру жоғарлайды сонда негізгі қорлардың жалпы көлемінде және сондықтан, өнімнің қор сыйымдылығы және ұлттық кіріс төмендейді.
1.2 Қайта өндіру түрлері және оны жетілдіру
Негізгі қорларды қайта өндіру олардың жіктемесіне, табиғи және ақша мәніндегі көрсеткіштердің мәніне сәйкес жобаланады.
Мұнда негізгі қорлар және оларды есептеуде қолданылатын үрдістерді басқару шартына байланысты қажеттілікте оларды бағалаудағы бірлі қағидалармен қамтамасыз ету болып табылады.
Негізгі қорлардың ұзақ жұмыс жасауына, олардың бірте-бірте тозуына және қайта өндіру шартына байланысты өзгеретін оның құнын бағалайтын келесі әдістер қолданылады:
* алғашқы құны бойынша;
* қалпына келетін құны бойынша;
* қалдық құны бойынша.
Негізгі қорлардың бастапқы бағасы (құн) оларды сатып алудағы нақты бағамен сипатталады, оның ішіне тасымалдану құны және оларды орнату жұмысына жұмсалған шығындар кіреді. Алғашқы құн нысаны осы кәсіпорында болу мерзімінің барлық кезеңінде ескеріледі.
Бағалаудың бұл әдісі негізгі қорлар динамикасы жайлы салыстырмалы және дәл мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейді, өйткені олардың бағасы және күрделі құрылыс бағасы және қорлардың жалпы бағасы әрбір нақты кезеңде аралас бағада көрсетіледі. Сонымен қатар, алғашқы баға негізгі қорлардың тозу деңгейін көрсетпейді. Кәсіпорын балансына келіп түскен түсімдерге байланысты алғашқы баға анықталады:
* негізгі қорлар бойынша, жақтардың келісімі бойынша - құрушылардың кәсіпорынның жарғы қорына төлеген төлемдерінің есебінен;
* негізгі қорлар бойынша, кәсіпорының өзінде өндірілген, сонымен қатар, басқа кәсіпорындар және жеке тұлғалардан сатып алынған - нақты шығын жиынтығында, тасымалдау, монтаждау және орнату шығындары ескерілген;
* негізгі қорлар бойынша, тегін, сонымен қатар көмек (субсидий) ретінде - негізгі қорларды беру-қабылдау құжаттарының деректері бойынша не экспертті анықтау жолымен алынған жиынтықтағы;
* ұзақ уақыт жалға алынған негізгі құралдар бойынша - жақтардың келісімі бойынша.
Қалпына келтірілетін баға осындай негізгі қорлар нысанының бағасымен анықталады, оларды қайта өндіруде қолданылатын жағдайларда, қайта бағалау жолымен жүзеге асырылады, ол негізгі қорлар түріне сәйкес келетін сол күнгі нарық бағасына сәйкес есептелінеді.
Кәсіпорынның балансында негізгі қорлар оларды қайта бағалауға дейінгі алғашқы бағамен, ал қайта бағаланғаннан кейін - қалпына келтірілетін бағамен кіріске алынады. Сондықтан алғашқы бағаны (қалпына келтірілетін) балансты баға деп атайды. Бұл әдіс алғашқы баға бойынша бағалау әдісінің, негізінде аралас бағаның кемшілігін жояды, өйткені әртүрлі жылдардағы бірдей негізгі құралдар элементін бағалу үшін бір әдісті пайдалануға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар негізгі қорларды басты қайта бағалауды жүргізу кезінде қолданылатын әдіс, іс жүзінде даму кезінде реформациялауға дейінгі кезеңінде ұлттық экономика аймағында бірнеше рет қолданылған кезде белгілі қиындықтар тудырды, ол үшін негізгі қорлардың барлық элементтерін кешенді қайта бағалау жүргізуді, сапалы сипатамаларды ескеруді, бұл шамалы уақыт және құралдар шығынын жұмсауды қажет етеді.[2]
Негізгі қорлар пайдалану үрдісінде тозады, соның салдарынан олардың алғашқы құны төмендейді. Нысанның физикалық және техника-экономикалық сапасының ақша мәніндегі шығыны негізгі қорлардың тозуы деп аталады.
Алғашқы қалпына келтірілетін баға тозу суммасын алып тасталғанда қалдықты баға деп аталынады.
Іс жүзінде негізгі қорларды қайта бағалауда атап өту керек, сонымен қатар есептелген тозу қайта бағаланады.
Бұл үшін негізгі капиталды қайта өндіруді кеңейту, инвестиционды және инновационды потенциалды дамыту жүзеге асырылады, кәсіпорынның өзіне қажетті қаржы қорының көлемін шоғырландыру мүмкіндігі болу керек.
Жалпы түрде кәсіпорынның инвестиционды және инновационды потенциал түрі бірқатар нақты шарттармен анықталады:
* салық салу жүйесінің тиімділігімен;
* амортизационды төлемдер мөлшерімен;
* кредитті қаржы алу мүміндігімен;
* бағалы қағаздар нарығының дамуымен.
Кіріспен қатар, амортизация негізгі капиталды қайта өндірудің ең маңызды түрі. Осыған байланысты амортизацияның экономикалық табиғатын қарастыру орынды.
Негізгі қорлар, атап өткендей, көптеген өндірісті циклдерде ұзақ уақыт кезеңінде қызмет етуімен сипатталады. Негізгі қорлар пайдалану үрдісінде тозады, бұл экономикалық тұрғыдан мынаны білдіреді, олар өз бағасын жоғалтады (бірқ, дұрысында табиғи түрін сақтайды).
Негізгі қорлардың тозуы физикалық (материалды) болып бөлінеді, негізгі қорларды пайдалану үрдісінде не оларға табиғи, климатты, моралды факторлардың әсер етуінен пайда болатын. Моралды тозу І және ІІ түрі бар: - І - негізгі қорларды өндіру кезіндегі еңбек өнімділігінің өсу салдары ретінде, ІІ - техникалық прогресстің даму нәтижесінде.
Фихикалық тозу U мына формула бойынша анықталады:
(1)
мұнда Тф және Т0 - негізгі қорлардың физикалық және қалдықты қызмет мерзімі.
Моралды тозу мына теңдеумен анықталуы мүмкін:
; (2)
мұнда және - І және ІІ түрге сәйкес моралды тозу;
КВ және КП - негізгі қорлардың алғашқы және қайта келтірілген құндары;
Эн және Эб - негізгі қорлардың негізгі және базалы түрлерінің тиімділігі.
Негізгі қорлардың тозуынының орнын толтыру олардың жоғалтқан құндарын өндірілетін өнімге ауыстырумен жүзеге асырылады.
Негізгі қорлардың тозуының орнын толтыруға арналған ауыстырылу үрдісі амортизациялау деп аталады. Амортизация дегеніміз негізгі қорларды қайта өндіруге арналған құралдарды жинақтау түрі ретінде қарастырылады. Амортизациялау міндеті - негізгі қорлардың тозуының орнын толтыру болып табылатынын ескере, амортизация қоры олардың қалпына келтірілген құндарына сәйкес болуы керек. Осылайша, амортизация өндіріс құралдарының қалыпты көлемде қарапайым қайта өндіру көзі болып табылады. Бірақ амортизациялық төлемдерді тек негізгі қорлардың қызмет жасауы аяқталғаннан кейін ғана оларды қайта қалпына келтіру үшін қолданылады. Сондықтан осы уақыт кезеңі ішінде көрсетілген төлемдер, мына кезеңге дейін қордағы қаржы болып саналады, толық тозған еңбек құралдары табиғи түрде өзінің қайта өндірілуін қажет ептегенге дейін. Осы кезең басталғанға дейін машинаның қайта өндіруге арналған құны қалыппен қордағы ақша қоры түрінде жинақталады. Сондықтан, амортизационды қордың өзі жинақтау көзі (қоры) болып саналады.[20]
Жоғарғыда айтылғандарға байланысты, амортизация негізгі қорларды қайта өндіруді кеңейту көзі болып табылады, біріншіден, уақыт өткен сайын еңбек құралын дайындау бойынша еңбек өндірісі жоғарлайды және негізгі қор арзандайды, екіншіден, техника прогресінің нәтижесінде еңбек құралдары жетілдірілген техника негізінде жаңаланады, үшіншіден, қандай да негізгі қорлардың қызмет мерзімі бітпегенге дейін, жинақталған амортизационды қор айналымға берілуі мүмкін, сондықтан жаңа баға пайда болады.
Бірақта амортизация біріншіден негізгі қор тозуының орнын толтыруға арналғандықтан, оның жинақталған мөлшері оның бағасынан артық болмауы керек. Бірақ мыанадай сұрақ туындайды: Амортизацияны алғашқы немесе қайта өндіру бағасы бойынша жүзеге асыру керек?. Теориялық тұрғыдан амортизацияны қайта өндіру бағасы бойынша есептеген жөн, өйткені негізгі қорлар ұзақ уақыт пайдаланылады, техникалық прогресс әсер етеді осының нәтижесінде өзінің бағасын өзгертеді. Бірақ бұл жағдайда, негізгі қорларды қайта өндіру мүмкіндігін кеңейту төмендейді, ал негізінде, оларды жыл сайын қайта бағалап отыру қажет. Сондықтан негізгі қорларды алғашқы баға бойынша амортизациялау керек.
Сонымен қатар мынаны ескеру қажет, амортизация өндіріс саласында және кәсіпорынның балансындағы барлық негізгі қорларға, олардың өндіріс үрдісіне қатысуы сипатына тәуелсіз есептелінеді.
Нақтылы амортизационды қор қалыптасу үшін амортизация нормасының негізделген жүйесі қажет. Амортизация нормасы дегенімізге негізгі қорлар бағасынан анықталған пайыздар жататынын түсінуіміз қажет. Бұл нормалар орталықтандырылған тәртіпте анықталған, жалпы әдістемелік қағидаларға құрастырылған экономикалық негізделген болуы керек. Техникалық прогресс салдарынан, негізгі қорларды пайдаланудың өзгерген жағдайлары, амортизация нормалары ағымды қайта қарастырылуы керек.
Негізгі қорларды нақтылы амортизациялау нормасын орнату іс жүзінде жеткілікті күрделі және өте маңызды кезең, еңбек құралдарының қызмет мерзімін негіздеу анықталады. Біріншіден, бұл үшін негізгі қорлардың жеке түрлерінің нақты қызмет мерзімін анықтауда, олардың өзгеру беталысын анықтайтын статистикалық әдісті қолдану қажет. Бұл әдістерді ғимарат және құрылыстың қызмет мерзімін анықтау үшін, негізінен физикалық тозу факторын анықтауда пайдалану өте маңызды. Сонымен қатар, негізгі қорларды қайта бағалау материалдарын пайдалану және сараптау жолымен тозу пайызы және қалдықты қызмет мерзімі, осының негізінде - қызметтің толық мерзімі де анықталады. Бірақ бұл әдістің субъективті кемшілігі бар, ІІ түрдегі моралды тозуды ескермейді.
Күрделі жұмыс шығынының негізінде, негізгі қорлардың қызмет мерзімін анықтауға арналған әдісті қолдану қызықты: еңбек құралы, күрделі жөндеу құны, оның алғашқы құнынан жоғары болғанға дейін жұмыс жасайды. Бұл әдіс жеткілікті нақты, бірақ материалды тозу және жабдықтарды ауыстырудың нақтылы мүмкіндігін ескермейді.
Өндіретін өндірісте анықталған қызмет мерзімі және амортизация нормасы тұрғысынан негізгі қорларды жылжымалы (машиналар, жабдықтар, құрал-сайманда және т,б,) және жылжымайтын (ғимарат, құрылыс, берілісті қондырғылар) деп бөлуге болады.
Егер негізгі қордың бірінші тобы үшін анықталған қызмет мерзімі және амортизация нормалары әдістерін қолдануға болатын болса, басқа өндіріс салаларында жылжымайтын негізгі қорлар бөлігінде іс басқаша. Негізгі қордың осы элементтері, пайдалы кендерді байытуда және олардың қызмет мерзімі кен өндіру уақытына, негізінде, осы кен орнында жұмыс жасайтын тау-кен кәсіпорынының қызмет мерзіміне (шахта, кен, карьер және т,б,) тәуелді біртұтас бөлікті құрайды. Дұрысында басқа нысандарға берілмейді. Сондықтан тау-кен кәсіпорнының қызмет мерзімі кен орнының қорының мөлшеріне және өндірудің жылдық көлеміне тәуелді, оны анықтау белгіленген жылдық өнімділік және қызмет мерзімінің оңтайлы мәніне байланысты. Жер асты жұмыстарымен айналысатын кәсіпорындардағы негізгі қордың жылжымайтын бөлігінің қызмет мерзімі (негізінде, кәсіпорындағы басқа қызмет мерзіміне қарағанда олардың кейбіреуінің қызмет мерзімі аз, мысалы - шектелген уақытта жұмыс жасайтын кейбір тау-кендерін өндіруде,) осыған ұқсас.
Осы себептен, кен өндіру өндірісінде уақыт бірілгіне есептелген, амортизация нормасын жылжымайтын негізгі қор бөлігінің амортиазциялау үшін есептеу тиімді емес, өйткені бағаны толық толтыруға мүмкіндік бермейді, бұл іс жүзінде де анықталған. Сондықтан бұл жер амортизация нормасын өнім бірілігінде, өндірілетін кен қорының тоннасына не тонна мөлшері әдісі бойынша анықтаған тиімді. Тонна бойынша негізгі қор бағасын пайдалы кен қорының тонна мөлшеріне (тозу есептелген) бөлу арқылы анықталады.[9]
Көптеген жылдық қолданыстағы (дамбылар, плотина, арналар, темірбетонды және тасты көпірлер және т.б.) құрылыс амортизациясына ерекше көңіл аудару керек. Бірақ бұл еңбек құралдарына, ұзақ мерзімді жұмыс жасайтын, міндетті түрде амортизациялау керек, өйткені оларды салу үшін үлкен шығындар жұмсалады. Негізінде олардың қызмет мерзімі қазіргі кезде артық (кейде 500 жылға дейін) және амортизациялау нормасы енгізілген. Осыдан мұндай нысандардың қызмет мерзімін өте негізделген тұрғыдан анықтау қажет.
Өндірістік негізгі қорлардың қызмет мерзімі дегеніміз олардың өндірісте өздерінің алғашқы қолданысына сәйкес қызмет мерзімінің уақыттық мөлшеріндегі мерзімі. Бұл мерзім негізгі қорлардың физикалық және техникалық пайдалану кезеңімен сәйкес келмейді, өйткені біріншісі іс жүзінде шексіз, екіншіден, олардың қызмет мерзімінің өзгеруінің тиімділігіне тәуелді. Қызмет мерзімі қабылданған амортизация нормасын санауға арналған (нормативті қызмет мерзімімен) және амортизациялауды есептеу мерзімімен амортизациялау кезеңімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Өндірістегі жабдықтардың нақты орта жасы оның нормалық қызмет мерзімінен шамалы жоғары, бұл ескі жабдықтардың меншікті салмағының жоғарлауына әсер етеді. Мұндай жағдай былай түсіндіріледі, жаңа жабдықтарды өндіру техникалық ескірген жабдықтарды ауыстыруды қамтамасыз етпейді, өндірісті өндіріс тиімділігінің деңгейін және қажетті көлемді қамтамасыз ете алмайды. Негізгі қорларды жаңалаудың төмен темпінің негізгі себебі - олардың тозуының жоғары - күрделі жөндеудегі шығындардың жоғары болуы.
Негізгі капитал элементтерінің қызметінің белгіленген нормативті мерзімі көптеген жағдайда ұлттық экономиканың дамуындағы қайта өндіру мөлшерін анықтайды.
Сонымен нормативті мерзім кәсіпкерлер үшін өзіндік амортизационды және инвестиционды саясаты жүзеге асырудағы бағыт болып саналады және нормативті қызмет мерзімінен оңтайлы негізгі қорларды қайта өндіруді жоспарлауға өтуге арналған мүмкіндікті тудырады.
Нормативті қызмет мерзімінің негізінде негізгі капитал элементтері бойынша амортизация нормалары есептелінеді, салық салымынан шығарылған нақты ресурстар көлемі анықталады, сондықтан, негізгі қорларды қайта өндіруге арналған қаржылық база пайда болады.
Өндірістегі негізгі қорларды амортизациялау нормасы орташа және дифференцирленген болуы мүмкін. Орташа норма - өндіріс саласы не өндірісті кәсіпорын үшін толығымен жалпы норма; дифференцирленген норма қолдану сипаты және негізгі қорлардың жеке түрлері бойынша жағдайларға тәуелді анықталады. Соңғысы жиі қолданылады, өйткені негізгі қордың жеке түрлерінің қызмет мерзімі әртүрлі және оларды қайта өндіру нақты еңбек құралы бойынша жүзеге асырылады. Сонымен қатар, негізгі қорлардың тозуының дұрыс есептелуі, амортизациялану нормасының дифференциалды негізінде, ал орташа нормалар жыл сайын қарастыруды қажет етеді, өйткені өндіріс жағдайы тұрақты өзгереді.[1]
Қазіргі кезде, дифференцирленген норма қолданылады. Орташа норма үлкен көлемдегі өндірісті жоспарлау және бақылау үшін қолданылады.
Амортизациялау нормасы негізгі қорлардың моралды тозуын және жабдықтар мен машиналардың нормативті қызмет мерзімін толық есептеуді, сонымен қатар, жабдықтардың физикалық тозуының капиталды жөндеуінің тиімсіздігін жоюды қамтамасыз етуі керек. Амортизациялау нормасының төлемі негізгі қорларды (реновацияда) толық қалпына келтіру үшін қарастырылады. Негізгі қорлардЫ біруақытта барлық жөндеу түрлері (ағымды, ораша және күрделі) өндіріс бірлестіктерінде және кәсіпорында жүргізілетін, өнімнің өзіндік құнын, жұмыс және қызмет көрсетуді ескере негізгі қорлар құралдарының есебінен жүргізілуі керек. Осы қорлар құралы өндіріс бірлестігі және кәсіпорындар қорында және міндетті қолданыс бойынша пайдаланылады.
Амортизациялау нормалары амортизация көлемі бойынша ерекшеленеді: олар уақыт бірлігінде (жылына) анықталынады - негізгі қорлар бағасындағы пайызда; өндірілетін өнім бірлігінде - теңгеде; жұмыс бірлігінде (сағат шабуылындағы жолдың тонна-километрінде). Өндірісте амортизация нормасын анықтауда бірінші екі әдіс қолданылады.
Амортизация жүйесінде ең маңызды экономикалық элемент оны есептеу әдісі болып табылады. Амортизацияны есептеу әдісі тікелей амортизация қор көлеміне, өнімнің құны енетін, есептеу өлшемдеріне, негізгі қорлар қызмет ететін әртүрлі кезеңдердегі қаржы ресурстардың шоғырлану қарқынына әсер етеді.
Амортизацияны есептеу әдісі деген түсінікке әдетте негізгі қорлардың өзіндік құнының орнын толтыру тәсілі жатқызылады. Бірақ оған тек ғана тәсіл не өндірістің әртүрлі салаларындағы амортизациялау есептеудегі кешенді есептеу тәсілі, барлық қызмет мерзіміндегі негізгі қорлар құнының орнын толтыру тәртібі де жатады. Осылайша, амортизация нормасын анықтау кезінде мына қағиданы, негізгі қорлар құнының орнын толтыруды және нормаларды қолдану ұзақтығын ескеру қажет.
Норманы анықтау сипатына тәуелсіз, олар әртүрлі құрастырылады: тегіс, бірақ егер негізгі қорлар құны олардың қызмет мерзімінің ағымында жылдық үлес тең (тең әдіс), өсу шкаласы бойынша төмен түсу шкаласы бойынша және басқада (жетілдірілген әдістер) озық өтеледі.
Отандық тәжірибеде, амортизацияны есептеу үшін дәстүрлі ең көп қолданылатын әдіс тең шкала бойынша, ол негізгі қорларды пайдалану уақытына негізделген және амортизациялау нормасын жабдықтар өнімділігі және басқада өндіріс жұмысының сипаттамаларына байланысты емес (бұл озық не төмен түсу циклінде жүреді). Сонымен қатар, бұл әдіс орташа мәндерде негізделеді, өндірісте амортизациялау есебімен жоспарлауды жеңілдетеді. Негізгі қорлар тозуын жоғарлауға байланысты қалыпты жұмыс жағдайының ауытқы (химиялық өндірістегі зиянды ортада, жабдықтар жүктеуінің жоғарлауы және т.б.) түзету коэффициентінің көмегімен ескеріледі.[4]
Қазіргі кезде ең көп қолданылатын әдіс дифференциалды тегіс амортизациялау нормасы, негізгі қордың балансты құнындағы пайызды уақыт бірілігінде анықталатын:
(3)
мұнда - реновациядағы амортизациялау нормасы (толық қалпына келу);
Ф - негізгі қорлардың балансты құны;
О - негізгі қорлардың (жою) қалдықты құны;
Т - негізгі қорлардың қызмет мерзімі.
Аталған әдіс тұрғысы негізінде амортизациялау нормасының жүйесін құрастыру кезінде амортизационды норманы есептеу үш негізгі түрде қолданылуы мүмкін:
1. Негізгі құралдарды жөндеудегі орташа жылдық қалдық ескерілмеген амортизациялау нормасын есептеу.
2. Негізгі құралдарды күрделі жөндеудегі орташа жылдық шығын есебімен амортизациялау нормасын есептеу.
3. Барлық жөндеу түрлеріндегі орташа жылдық шығын есебімен амортизациялау нормасын есептеу.
Осы амортизациялау нормаларын есептеуге арналған негіз ретінде ескі еңбек құралдарын жаңа не күрделі қалпына келтірілгендермен ауыстырудағы нормативті уақыт алынады.
Бірқалыпты әдістердің жақсы жақтарымен қатар кемшіліктері бар. Оларды пайдалану кезінде әрқашан ауыстыру кезеңінде еңбек құралдарының құны толық ауыстыру қамтамасыз етілмейді, құнның тікелей шығынын құрайтын шығынның пайда болуынан негізгі капитал толық амортизацияланбайды.
Екіншіден, бірқалыпты амортизациялауды есептеу әдісін қолдануды негізгі капиталды ауыстыру үшін қаржы қорының тез шоғырлануын қамтамасыз етуге мүмкіндік жасамайды, олардың қажеттілігі нақты кәсіпорында моралды тозуға қарқынды әсер етумен шартталған.
Жетілдірілген амортизация, бірқалыпты әдістермен салыстыру бойынша, негізгі капиталды өндіріс қалдығына және айналымда баланс құнына толық ауыстыру мақсатындағы амортизациялауды есептеудегі жедел әдіс.
Өндірістегі негізгі қорларды қайта өндірудегі кеңейтудегі ең маңызды негіз өндіріске салынған күрделі салым. Негізгі қорларды қайта өндіруді кеңейтуде әртүрлі қарапайым түрлер қолданылады. Қарапайым қайта өндіру түрлері - бұл ескірген негізгі қорларды және күрделі жөндеуді ауыстыру. Негізгі қорларды қайта өндіруді кеңейту жаңа құрылыс салу, қолданыстағы өндірісті кеңейту, оларды қайта жабдықтау және техникамен жабдықтау, жабдықтарды қайта құрастыру жолымен жүзеге асырылады. Түрлердің әрқайсысы белгілі бір міндетті шешеді, олардың артықшылықтары және кемшіліктері бар.
Жаңа құрылыс есебінен жаңа кәсіпорын іске қосылады, ел аймағы бойынша өндіріс күштерін тиімді орналасу міндеті шешіледі. Жаңа құрылыста озық техника жетістіктерін пайдалануға болады, кешенді жобалау жүзеге асырылады, бірақ көп уақытты және негізгі қорлардың пассивті бөлігінде жасалған шамалы құралды қажет етеді. Жаңа құрылыс мына жағдайда тиімді жүзеге асырылады, егер жаңалау, техникалық қайта жабдықтау және өндірісті кеңейту мүмкіндігі толық пайдаланылған жағдайда.
Қайта құрудың артықшылығы мынада, мұнда күрделі шығын, бірінші кезекте, ескі өндірісті ғимарат, құрылысты пайдалану кезінде негізгі қордың белсенді бөлігін кеңейтуге бағытталған. Жабдықтауға арналған шығын үлесінің жоғарлауы сондай күрделі салым көлемінде өндірістің үлкен дамуында және осы негізде еңбек өнімділігі жоғарлайды, өнімнің өзіндік құны төмендейді. Бірақ бірқатар жағдайда кәсіпорынның жеке бөлімшелерінде жұмыс қысқартылады, бұл олардың жұмыс жасауына кері әсерін тигізеді.
Негізгі қорларды қайта өндіру түрін кеңейту жабдықтарды жаңалау болып табылады, ол дегеніміз оның толық не жартылай моралды тозуын жою және осындай ұқсас жабдықтар құрылымын жетілдіру деңгейіне дейінгі техника-экономикалық көрсеткіштерін жоғарлату қарастырылады. Жабдықтарды қайта құру бірнеше бағытта жүзеге асырылады: басқару бағдарламасына жабдықтарды ауыстыру; олардың техникалық мүмкіндігін және тәртіпті сипаттамаларын; олардың техникалық сипаттамаларын және техникалық мүмкіндігін жоғарлататын қолданыстағы машиналар құрылымын жетілдіру.[5]
Жабдықтарды жаңалау экономика тұрғысынан тиімді, егер оны жүзеге асыру нәтижесінде өндірістің жылдық көлемі жоғарлайды және өнімнің өзіндік құны төмендейді. Мұнда өндірістің тиімділігінің жоғарлауы қажет. Соңғысын жүзеге асыру кезінде, егер салыстырмалы кірістің дамуы үлкен болса, жаңалауға жұмсалатын шығын нәтижесінде өндірістік қорлардың өзіндік құны жоғарлауы мүмкін.
1.3 Өндірістік кәсіпорындағы негізгі қорларды пайдалану көрсеткіші
Негізгі капиталды тиімді пайдалану - кәсіпорында алынатын кірісті жоғарлатуға арналған маңызды жағдай.
Негізгі құралдарды толық пайдалану, өндіріс көлемін жоғарлатқан кезде жаңа өндіріс қуатын енгізуге деген сұраныстың төмендеуіне, сондықтан, кәсіпорынның кірісін дұрыс пайдалануға әсер етеді (тұтыныс қорындағы кірістің төлем үлесі жоғарлайды, жинақтау қорының үлкен бөлігі өндірісті механизациялауға және автоматтандыруға және басқаруға және т.б. бағытталған).
Негізгі қорларды пайдалану деңгейі және жағдайы өндірістің техникалық деңгейін, оның даму көлемін және ырғағын, оның тиімділігін анықтайды.
Негізгі қорлардың тиімділігі белгілі уақыт кезеңінде өндірілген өнім көлемімен не негізгі қорлар қайтарылымымен сипатталады.
Өндірістегі негізгі қорларды пайдалану тиімділігі бірқатар факторларға тәуелді анықталады:
* біріншіден, кәсіпорындағы негізгі қорлардың жалпы құнындағы белсенді бөліктің меншікті салмағынан (машина, жабдықтар және т.б.) олардың құрылымынан, өйткені осы белсенді бөлік тікелей өндірілетін өнімді анықтайды;
* екіншіден, алғашқы сапа сипатынан (сенімділік, ұзақ мерзімділік, автоматтандырылған деңгейден, жөнделу жарамдылығынан, қуат бірлігінен, қандайда бір машина, жабдықтар түрлерін орнатуға арналған тиімділікті анықтайтын);
* үшіншіден, осы кезеңдегі кәсіпорынның негізгі қорларының жағдайына байланысты (жабдықтарды пайдалану мерзіміне, тозу деңгейі, айналым көлемі, даму деңгейі);
* төртіншіден, кәсіпорында негізгі қорды пайдалану деңгейіне (қаншалықты жабдықтар паркі толық пайдалынады, оның қуаты, жыл ішіндегі оның жұмыс уақыты).[3]
Негізгі қорды пайдаланудағы нақты көріністі көрсеткіштер жүйесін негіздеу арқылы анықтауға болады: жеке және жалпы.
Біріншіден нақты, жергілікті міндеттер шешіледі: негізгі қорлардың жеке циклдерін, жеке кезеңдерде, өндіріс үрдістерінің сатысында, жеке сәттер сипатында негізгі қорларды пайдалану.
Сонымен негізгі өндіріс қорларын пайдалану көрсеткіштері үш топқа біріктірілуі мүмкін:
* негізгі өндіріс қорларын экстенсивті пайдалану көрсеткіштері, оларды уақыт бойынша пайдалану деңгейін көрсететін;
* негізгі қорларды қарқынды пайдалану көрсеткіші, қуат бойынша оларды пайдалану деңгейін көрсететін (өнімділікті);
* негізгі қорларды интегралды пайдаланудағы көрсеткіштер, барлық факторлардың әсер ету жиынтығын ескеретін - интенсивті, сонымен қатар экстенсивті.
Көрсеткіштердің бірінші тобына жатады: жабдықтарды экстенсивті пайдалану коэффициенті, жабдықтарды тиеу коэффициенті, жабдықтар жұмысының кезекті коэффициенті, жабдықтар жұмысының уақыт тәртібінің кезекті коэффициенті және т.б.
Жабдықтарды экстенсивті пайдалану коэффициенті (Кэкст.) жоспар бойынша жұмыс сағатының санына жабдықтар жұмысының нақты сағат санының қатынасымен анықталады
(4)
мұнда - жабдықтардың нақты жұмыс уақыты, сағ;
- норма бойынша жабдықтар жұмыс уақыты (кәсіпорын жұмыс тәртібіне сәйкес орнатылған және жоспарлы-алдын-ала жөндеуді жүргізуге арналған қажетті минималды ескерілген ), сағ.
Жабдықтарды экстенсивті пайдалану оның жұмысының кезекті коэффициентімен сипатталады, ол станок санын, станок кезек күн кезегінде. осы жабдықтардың жұмыс жасауының жалпы санының қатынасымен анықталады, ең үлкен кезекте жұмыс жасаған, осылайша есептелген кезек коэффициенті әрбір жабдық бірлігінің қанша орташа жылдық кезек жұмыс жасағанын көрсетеді.
Жабдықтарды жүктеу коэффициенті уақыт бойынша жабдықтарды пайдаланумен сипатталады. Ол негізгі өндірісте қолданылатын барлық машина паркі үшін анықталады, оның жұмыс уақытының қорына осы жабдықтар түрінде жасалған барлық өнімдердің еңбек сыйымдылығының қатынасы ретінде есептелінеді. Сондықтан, жабдықтардың жүктелу коэффициенті кезек коэффициентімен салыстырғанда өнімнің еңбек сыйымдылығы жайлы деректерді ескереді. Іс жүзінде жүктелу коэффициенті әдетте, екі есе азайтылған (жұмыстың екі кезекті тәртібінде) не үш есе (үш кезекті тәртіпте) кезек коэффициентінің шамасына тең деп алынады.
Жабдықтар жұмысының кезек көрсеткішінің негізінде жабдықтар жұмысының уақыт тәртібінің кезектігін пайдалану коэффициентін есептелінеді. Ол осы кәсіпорында (цехта) кезек ұзақтығының анықталған жабдықтар жұмысының кезекті коэффициентінің осы кезеңінде қол жеткізілген бөлінуімен анықталады.[7]
Бірақ жабдықтарды пайдалану үрдісінің басқада жақтары бар. Ішкі кезекті және толық күнді тоқтап тұруын, жабдықтарды нақты жүктеу сағатында ол қаншалықты тиімді пайдалынылатынын білу өте маңызды. Бірқатар жағдайларда, жабдықтар толық жүктелмеуі мүмкін, оңтайлы емес тәртіпте жүмыс жасауы мүмкін. Сондықтан негізгі қорларды қарқынды пайдалану, қуаттылық бойынша (өнімділік) оларды пайдалану деңгейін көрсететін көрсеткішті пайдалану қажет. Олардың ең маңыздысы жабдықтарды қарқынды пайдалану коэффициенті болып табылады (Кинт).
(5)
мұнда Вф - уақыт бірлігіндегі жабдықтардың нақты өнім өндіруі;
Вн - уақыт бірлігінде жабдықтардың өнімді өндіруді техникалық негіздеу (жабдықтардың құжатындағы деректер негізінде анықталады).
Негізгі қорларды пайдалану көрсеткішінің үшінші тобына жабдықтарды пайдаланудың интегралды коэффициенті жатады, өндірісті қуатты пайдалану коэффициенті, негізгі құралдар қозғалысының көрсеткіші, қордың қайтарым көрсеткіштері, қор сыйымдылығы және бірқатар т.б.
Жабдықтарды пайдаланудың интегралды коэффициенті (Кинт.гр) жабдықтарды пайдаланудағы экстенсивті және интенсивті коэффициенттер ретінде анықталады және өнімділік (қуаттылық) және уақыт бойынша оның пайдалануын сипаттайды:
(6)
Негізгі құралдар қозғалысының маңызды көрсеткіштерінің қатарына негізгі өндіріс қорларының жоғарлауының салыстырмалы индексін, негізгі өндірістік қорларды жаңалау, негізгі өндіріс қорларын жаңартудың интенсивті коэффициенті, негізгі өндіріс қорларының жаңартудың көлемдік коэффициенті, негізгі өндіріс қорының тұрақтылық коэффициенті, негізгі өндіріс қорларын жаңарту мерзімі және т.б. жатқызуға болады. Негізгі өндіріс қорының жоғарлау индексі (Ир):
(7)
мұнда Фкг - негізгі өндіріс қорларының жыл соңындағы құны;
Фнг - негізгі өндіріс қорларының жыл басындағы құны.
Негізгі өндіріс қорларының жаңарту коэффициенті (Кнов)
(8)
мұнда Фнов - есептелетін жылға енгізілген өндіріс қорлары;
Фкг - негізгі өндіріс қорларының жыл соңындағы құны.
Осы көрсеткіш жыл соңындағы жаңа негізгі құралдар үлесін сипаттайды. Бірқатар жағдайда негізгі қорларды жаңартуды сипаттау үшін жаңарту коэффициенті пайдалану ұсынылады (Кобн):
(9)
мұнда Фвыб - есептелетін жылдан шығарылған өндіріс қорлары.
Негізгі өндіріс қорларын интенсивті жаңарту коэффициенті (Ки.обн.) кәсіпорының өндірісті мүмкіндігін жаңарту тұрғысынан техникалық прогресс тиімділігін сипаттайды:
(10)
Негізгі өндіріс қорларын жаңарту көлемдік коэффициенті (Км.обн) олардың алғашқы деңгейіндегі қатынас бойынша жаңа қорлар үлесін сипаттайды:
(11)
Экономикалық талдау үшін негізгі өндіріс қорларын жаңарту мерзімі анықталады (Собн):
(12)
Негізгі өндіріс қорларының тұрақтылық коэффициенті (Кст) әрі пайдалануға арналған қорлардың сақталуын сипаттайды:
(13)
Негізгі өндіріс қорларының шығарылу коэффициенті (Квыб):
(14)
Жоғарыда келтірілген коэффициенттер белгілі кезеңде негізгі қорлардың өзгеруін білу үшін, сонымен қатар, жеке түрлер және өзгеру бағытын анықтау үшін қолдануы мүмкін.
Негізгі қорларды пайдаланудағы негізгі жалпылау тиімділік көрсеткіші қорқайтарымы, қорсыйымдылығы және қорды жабдықтау болып табылады.
Қорқайтарым - негізгі қорларды пайдаланудағы маңызды жалпылама тиімділік көрсеткіші. Қорқайтарым осы өнімді өндіруге қатысатын негізгі қорлардың орташа жылдық құнының ақшалы көрсеткішінің өнімнің белгілі уақыт кезеңінде өндірілген мөлшер қатынасымен анықталады:
(15)
мұнда Ф - қорқайтарым; П - өндіріс көлемі; ОФ - негізгі өндіріс қорының орташа жылдық құны.
Өнімнің қорсыйымдылығы - қорқайтарымға кері шама. Ол өндірілетін өнімнің әрбір теңгесіне сәйкес келетін қорлар үлесін көрсетеді. Егер қорқайтарым беталысы өсу болса, онда қорсыйымдылықтың беталысы - төмендеу.
Кәсіпорын жұмысының тиімділігі көптеген жағдайда, кәсіпорын (жұмыскерлер, өндіріс-өндірісті жұмысшылар) жұмысшыларының санына негізгі өндіріс қорларының анықталатын құнымен, еңбектің қоржабдықталу деңгейімен анықталады. Бұл шама жоғарлау керек, өйткені оған техникалық жабдықтау, ал сондықтан, еңбек өнімділігіде тәуелді.[18]
Бірақ мүмкін ақиқаттыққа қарамастан, қорқайтарым мәселесі өзінің шешімінен алысырақ. Осы күнге дейін қорқайтарым беталысына нақтылы әртүрлі көзқарас қалыптасқан, оны жоспарлау тәртібі жайлы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz