Атмосфераның ластануының теориялық аспектілері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
6
1
Атмосфераның ластануының теориялық аспектілері
8
1.1
Астана қаласының физико-географиялық көрсеткіштері
8
1.2
Атмосфералық ауа - табиғи ресурс және ластануының негізгі типтері
11
1.2.1
Табиғи ластану
12
1.2.2
Антропогендік ластану
13
1.3
Метеорологиялық мінездеме және оның атмосфералық ауаның ластануына әсері
20
2
Астана қаласы атмосферасының өңдірістік шаң-тозандарың зерттеу
22
2.1
Астана қаласының атмосфералық салыстырмалы шаң - тозандарың сипаттамасы
22
2.2
Астана қаласы атмосферасын ластаудың негізгі көзі
33
2.3
Астана қаласының атмосфералық ауасының көміртек оксиді, хлормен, күкірт және азот оксидтерінің ластануының салыстырмалы мінездемесі
37
2.4
Атмосфералық ауаны қорғауда қолданылатын практикалық шаралар
55
3
Атмосфералық ауаны қорғау шаралары
66

Қорытынды
74

Қолданылған әдебиеттер тізімі
76

КІРІСПЕ

Қазіргі кезде қоршаған орта мен адам арасындағы мәселелердің мәні өте зор екендігі өзінен өзі түсінікті. Адамның шаруашылық іс-әрекеттерінің дамуы қоршаған ортаға бүлдірушілік бағытта сипат алуда. Табиғи жүйелерді, топырақты, су көздерін, ауаны ластап қана қоймай генофондқа әсер етуде.[1]
Атмосфералық ауаның ластануы адамдар денсаулығына және қоршаған табиғи ортаға әр түрлі дәрежеде әсер етеді - тікелей және жылдам қауіптен (түтінді тұман және тағы басқалар) организмдердің жүйелерінің жылдам және біртіндеп бұзылуына дейін өзгереді. Ауа ортасының ластануы экожүйеде ұдайы жүретін процесстердің арқасында құрылымдық компоненттерін өзгеріске ұшыратады, нәтижесінде гомеостаз механизмі жұмысқа кіріспейді. Атмосфералық ауа құрамының және қасиеттерінің өзгеруі, бүкіл экожүйеге әсерін тигізуде [2].
Адам қызметінің нәтижесінде соңғы жылдары ауа қабаты ұдайы ластануда. Ластанған заттардың көпшілік бөлігі жер бетіне жақын үш километрлік қабатта шоғырланады. Бұл әсіресе өнеркәсіпті қалаларда көп байқалады, дамыған елдер Европа мен Америкада басталғаны белгілі. Алғашында ластануға қарсы еш шара қолданбаған, соның салдарынан ауада улы қосылыстар жылдан жылға көбейе түскен. Мәселен, Англияның кәсіпорындары құбырларынан жылына 420 млн т шаң - тозаң, түтін, күйе, түрлі улы қосылыстар биосфераға тарап жатады.
Қазақстан Республикасының Негізгі заңының 31-ші бабында: Мемлекет адам өмірі мен денсаулығына қолайлы да жайлы жағдай туғызу үшін қоршаған ортаны қорғауды алдына мақсат етіп қойды деген жолдар бар.
Табиғи ресурстарды рационалды пайдалану еліміздің экономикасының дамуымен тығыз байланысты. Сондықтан, тиісті табиғат қорғау шараларын жүзеге асырмайынша экономикада белгілі нәтижелерге жету мүмкін емес. Еліміздің ұзақ мерзімді Қазақстан 2050 даму бағдарламасында экологияға, қоршаған ортаны қорғау сияқты маңызды мәселелерге басымдылық беріліп отыруының себебі де осы.[3]
Соңғы 100 жылдың ішіндегі зерттеулерге қарағанда жердің ауа қабатының табиғи ресурстары тоза бастауы байқалды, ол атмосфераның физикалық - химиялық қасиетін өзгертті.
Орташа есеппен алғанда, адамзат жылына мөлшерімен 21,6 млрд.т оттегін демалады және жылыту машиналарында отын жағу үшін пайдаланады. Мысалы, жеңіл автомобиль 1000 км жүрген жолына 300 мың литр оттегін жағады, яғни бұл мөлшер орта жастағы адамның бір жыл демалуына қажетті мөлшердегі ауа. Ал, қазіргі замандағы Боинг - 757 ұшағының трансатлантикалық ұшуына 24,5 млн.литр оттегі жұмсалады. Бұл 80 адамның бір жыл бойы демалуына қажет оттегі.
Астана қаласы Ишим өзенінің жазығында орналасқан. Оның физика-географиялық орналасу жағдайы ластағыш заттарды қаланың ішінде шоғырлануына әкеліп соқтырады.
Өңдірістік шаң ауадағы тітіркендіреді және демалуға әсер етеді. Әр түрлі аурулар пайда болуы мумкін- кеудені қысу, кеуде ауыруы, құрғақ жөтел, тез демалу, көздің ашуы, жас тоқтамауы, қандағы лейкоциттердің көбеюі, дене қызуының көтерілуі байқалады. Бронхопневмония өкпенің ісінуі, депрессия, құрысу болуы мүмкін.
Жұмыстың мақсаты Астана қаласының атмосфералық ауаның өңдірістік шаң ластануын зерттеу.
Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
1) Астана қаласының атмосфералық ауаны шаңмен ластаудағы орнын анықтау;
2) Астана қаласының өңдірістіқ шаңмен ластанған аудандарын анықтап карта схемасын жасау;
3) статистикалық мәліметтеріне сүйене отырып атмосферадағы құрамының 2010-2015 жылдардағы динамикалық өзгерісін зерттеу;
4) Астана қаласындағы атмосфералық ауаның құрамындағы ұлы заттардың концентрациясының азайту мақсатында шараларды ұсыну.
Зерттеу нысаны ретінде Астана қаласы атмосфералық ауасы алынды.
Осы жұмыста зерттеудің: теориялық, сипаттама беру, экологиялық мәліметтерді салыстыру, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ғылыми оқулықтар, монографиялық жұмыстар, мерзімдік басылымдар, әдістемелік жұмыстар, оқулықтар мен оқу әдістемелік құралдар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Астана қаласының атмосферасындағы өңдірістік шаң 2010-2015 жылдар бойынша зерттей отырып салыстырмалы мәліметтер алынды.
Диплом жұмысының түсініктеме жазбасы 76 парақ, сызба бөлімі 12 бет; жұмыс 3 бөлімнен тұрады: қіріспе; әдибиет шолу; сұрақ бойынша талдау; қаупсіздік және қортындымен қолданылған әдебиет тізімі.

1. АТМОСФЕРАНЫҢ ЛАСТАНУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1Астана қаласының физико-географиялық көрсеткіштері

Астана қаласы евразия материгінің орталығында орналасқан. Егеменді Қазақстан Республикасының астанасы. Ол Қазақстанның сыртқы өлкесінің орталығында Есіл өзенің оң жағалауында, жоғарғы ағымында орналасқан. Оның территориясы Ақмола обылысының оңтүстігінде болып, Жеке саяси әкімшілік бөлінуі болып табылады. Астана қаласы 5-ші сағаттық белдеуде орналасқан. -Астана қаласының географиялық коррдинаттары 530 се 72 0 ш.б.
1994 жылы шілдеде астананы Республиканың қиыр оңтүстігінде орналасқан Алматы қаласынан солтүстікке, 1000 шақырымнан астам жерде жатқан, далалық Ақмолаға көшіруге шешім қабылдады. Ақмола Алматымен салыстырғанда қазақстанның орталығында болатын. Қала ірі магистральдік көлік бойында - оңтүстік солтүстікке қосатын теміржол және автомабильжолдарында орналасқан. Астана Республикасының барлық үлкен қалалармен бұл жолдар және басқа Астана - Повладар, Астана - Қытай - Ақтөбе - Атырау, жолдары торабында орналасқан. Бұдан басқа қала Қазақстан үшін көптеген шетелге шығудың мейлінше төте жолы трансеуразия аралығында таяу қоныстанған.
Жерінің басым бөлігі - абсалюттік биіктігі 300-400 метірден аспайтын аласа белесті, ұсақ төбелі жазық. Солтүстігінде Көкшетау қыратының сілемдері - Сандықтау, Домбыралы, т.б. аласа таулар орналасқан. Облыстың батыс орталық, шығыс бөліктерін Есіл, Атбасар, Сілеті жазықтары алып жатыр. Оңтүстік батысында Теңіз-Қорғалжын ойысы. Облыстың батыс жағында Есіл өзеніне дейін Торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр. Есіл өзенінің оң жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңгіз жазықтарымен шектеседі. Облыстың оңтүстік шығысында орманды, көркем Ерейментау өңірі орналасқан. Оның негізгі бөлігі жартасты қырқалар (100-500 м) тізбегінен тұрады. Туған жерден сұлу не бар? Оның үстіне шынында да сұлу болса. Республиканың баға жетпес байлығы, әрине іс жүзінде Еуразияның қақ ортасын алып жатқан ұлан байтақ Сарыарқа кеңістігі болды. Орталық Қазақстанның солтүстік бөлігінде жатқан қазіргі Ақмола облысының аумағы 96, 8 мың шаршы шақырымды құрайды.
Осы орасан көлемді аймақта жазық дала ландшафтының сан түрі кездеседі.Облыстың оңтүстігін Сарыарқаның ұсақ шоқылары, орталық бөлігінде жазық даламен өзендер алабы. Көкшетау қыратының сілемдері алып жатыр. Ақмола облысының аса ірі өзендері деп Есіл мен Нұраны бөліп көрсетуге болады.

Сурет 1- Ақмола облысының әкімшілік - экономикалық картасы

Жалпы мәліметтер. Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің солтүстігінде, Қазақтың ұсақ шоқыларымен Теңіз сатылы шеңберінде орналасқан. Ол 1939 жылы 14- қазанда құрылған. Облыс территориясының ауданы 96, 8 мың шаршы шақырым.Батыста Қостанай, солтүстікте Солтүстік - Қазақстан, шығыста Павлодар, оңтүстігінде және оңтүстік шығысында Қарағанды облысымен шектеседі.
Рельефі. Территориясының беті біркелкі емес: Ұсақ шоқылар, биік емес таулар аздап тілімденген жазықтық және өзен аңғары. Рельефтің пішіндерінің мұндай әр түрлілігі оның геологиялық құрамын және геологиялық тарихын күрделілігімен анықтайды Геоморфологиялық жағынан облыс территориясы цоколді төбешікті таулар елінің солтүстігінде Көкшетау қыратының етектері созылып жатады. Төбешікті таулардың орташа биіктігі 400-500 метрге жетеді. Аласа таулар оңтүстік бағытында кішігірім аңғарлар және жыралар тілімделген. Олардың бірі Жабай өзенінің аңғары. Балкашин ауданының территориясында төбешіктердің шынында кристалданған тау жыныстардың көбірек ашылулары кездеседі. Оңтүстігіне қарай ендік бағытында кең байтақ территорияда Атбасар жазықтығы орналасқан. Облыстың солтүстік - шығыс бөлігінде мередияндық бағытта сілеті жазығы созылып жатыр. Атбасар жазықтығымен салыстырғанда абсалюттік биіктігі төменірек (250-300). Оңтүстігінде биігірек Теңіз жазықтығы шектеседі, оның орталығында Теңіз және Қорғалжын көлдері бар. Теңіз ойпатының жазықтықтары жоғарыдан қарағанда дұрыс емес овал пішінде болып, ендік бағытта созылған ойпаатың көпшілік бөлігі абсалюттік биіктігі 250-400 метр болған Нұра және Терісаккан өзендерінің аккумлятивтік жазықтығынан құралған. Терісаққан өзені бассеиінінде үлкен аңғарды алаңдары өте өткір тілімденген және өзен алды ұсақ шоқыларға айналған. Теңіз ойпатының солтүстік батыс бөлігі Ишим өзенін алабы мен ашылған, оның оңтүстік шығыс бөлігінде су ағыны жоқ. Бұл жерде көп көлдер шоғырланған. Жоғарыда айтылған төбешікті - толқынды жазықтар негізінде ежелгі тау жыныстардан болып, оларды қалың төрттік дәуінірің сары-қоңыр лессті саз башықтары жамылып жатыр.Кей жерлерде жазықтарды сайлар, жыралар және өзен аңғарлары қиып өтеді. Кейінгі кездерде дала зонасының бедерін беткейлерін жыралар мен сайлар тілімдеген.Облыстың орталық бөлігіндегі жазықтардың обсалюттік биіктігі 300-450 метірден аспайды. Төбешіктердің салыстырмалы биіктігі 100-150 метрге жетеді.
Орталық- Қазақстан аласа таулы белдеуінен Солтүстікке қарай екі үлкен рельеф баспалдағы күзетіледі. Орта баспалдақ денудатциялық жазықтан құрайды. Төменгі баспалдақта денудациялық жазық болып оның ішінде жекелеген төбешіктер көтеріліп тұрады. Сарақаның биік емес төбешіктері Шортанды, Алексеев және Макинск аудандарының териториясында кездеседі. Олар желеген тізбекті қырқалы немесе салыстырмалы биік төбешіктері болған төбешікті бедерден құралған. Аласа таулар және төбешікті таулар кайназой эрасында белсенділенген кесек тас тәрізді тектоника әсерінен пайда болған. Ұсақ шоқыларының екі түрі кездеседі. Су айрықтың және өзен алды беткейіндегі. Біріншісі тізбек сияқты көтерілулер немесе жеке төбешіктер, олар палеозой тау жыныстарынан тұрады. Едәуір төменірек деңгейдегі және эрозия базисінен төмендегі өзен бойындағы ұсақ шоқырлар қазіргі заман денудация бетін құрайды, өзен жағалауында және кейбір жерлерде Ишим өзенінде. Облыс территориясында Ериментау таулары ерекше ажыратылып тұрады. Ол мередиян бағытта созылған, палеозой тау жыныстарынан құралған құзды тізбектер сериясынан тұрады. Қоршаған ортадан орташа биіктігі 400-500 метр. Бұл аласа таулы массивінің рельефінің оның беткейлерін экспозициясы құраған тау жыныстарының құрамына сәйкес рельеф тән болды. Кварциттер, граниттер таралған учаскелерге ең өткір ерекше рельеф пішіндері сәйкес келеді. Тақтатастар, құмтастар мен конгломмраттар таралған учаскелерге рельефтік жайпақ жұмсақ пішіндері сәйкес келеді.
Облыстың оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөліктерінде жеке тізбектер түрінде Сарыарқаның етектері шығады. Оларға биік емес аралдық таулар кіреді.
Геологиялық құрлысы. Жерінің геологиялық құрлымы каледон және герцин қатпарлығы кезінде қалыптасқан. Палеозой эрасының соңында континенттік түзілу кезеңі басталды.Өте ұзақ мерзімге созылған текістелудің нәтижесінде пайда болған таулы өлке Мезазой эрасында бірте -бірте қыраттарға айналды. Облыс жері, негізінен, палеозойдың метаморфталған тақта тастарынан, кварциттерінен, құм тастарынан, альбитофирлерінен, әк тастарынан, конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге интрузиялық (гранит, диорит, габбро, тағы басқа) және эффузиялық жыныстар кең таралған Байырғы платформалық қабатын жыныстарды неогенмен төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабаттары жатыр.Кең байтақтарынан алтын, уран, боксит, сүрьме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құрамы, құрылыс материалдары, тағы басқалары өндіріледі.
Климаты тым континенттік, қысы ұзақ (5, 5 айға созылады), суық, жазы қоңыржай ыстық. Қаңтардың орташа температурасы -16-180 с шілдеде 19-210с. Тұрақты қар жамылғысы қарашаның ортасында қалыптасып, оңтүстігінде 130-140 күн, солтүстігінде 150-155 күн жатады. Қардың орташ қалыңдығы 20-220см. Жауын шашын шамамен орташа көрсеткіші солтүстігінде жылына 400 мм оңтүстігінде 250 мм.
Аймақтың климаты күрт континентальды әрі құрғақ. Ауаның температурасы жыл мезгіліне қарай шұғыл ауысып отырады. Қыста цельсий бойынша 300 с дейін суытса, жазда 350 с градусқа дейін қызады. Қыста күні қарлы борандар ұйытқиды, ауаның температурасы әсіресе ақпан айында күрт төмендейді. Жазда шаң борайды, аңызақ жел тұрады, күн әсіресе тамызда қатты ысиды.
Бірақ бір нәрсені айтып кетпеске болмайды. Қазір климат жылдан жылға өзгеріп бара жатыр. Ол баршамызға мәлім. Көне көздердің айтуынша бұрын Ақмола және орталық Қазақстанның басқа да қалалары қар астында қалады екен, қардың қалыңдығы кейде жер үйлерді көміп тастаса керек. Бірақ кейінгі жылдары қыста қар аз жауып, күн жылы болатынын көріп жүрміз. Жылдан жылға күн жылып қыс кеш түсе бастады.Ауа райының осындай құбылыстары өзгерісін елорданы Алматыдан Астанаға көшірген кезден бастап көшу дейміз. Осы орайда Астаналықтардың Алматылықтар жылуды өзімен ала келді деп қалжыңдап айтып жүргендер де бар.
Жер шаруашылық құамында сортандалған қара топырақ және сортаңды топырақтар негізгі топырақтарға кіреді. Айдауға жарамсыз жерлердің негізгі аумағын қиыршықталған және түйіршік тастары бар топырақтар иеленеді. Олар негізінен төбелерде және жердің жоғары беткейлерінде кездеседі.
510 солтүстік ендіктің оңтүстік жағасында қара топырақ зонасы біртіндеп қызғылт қоңыр топырақтарға өте басым. Қызғылт қоңыр топырақ аумағы 7340.3мың га тең болып, оның 70пайызы ауылшауашылыққа пайдаланылады. Бұл подзонаның ең жақсы топырағы қызғылт қоңыр корбанатты, орташа саздақты тоырағы саналады. Осы топырақтың қарашірік горизонты 35-45см жетеді.Топыраақтың қарашірік мөлшері3 тен 4 пайыз аралығында болады. Бұл топырақта қара топыраққа қарағанда сіңдірілген алмасу негізі құрамындағы Магнийме Натрийдің мөлшері көп болады. Оңтүстікке қарай топырақ сортаңдау болып келеді.Сондықтан бұл жерлерде сортаңдау процесін болдырмауға қарсы шаралар қолдану қажет. Облыстың шығыс бөлігінде қыратты майда шоқылы жазықтықтарда қызғылт қоңыр топырақтар жайғасқан. Бұлардың ішінде ең негізгі топырақ қызғылт қоңыр топырақ аз қабатын, орташа- ауыр саздақты топырақ саналады. Бұл подзонаның топырақтары эрозияға қарсы күресетін іс шараларды қолдануын талап етеді, сонымен бір қатарда фосфор, ал кейбір жерлерінде азот тыңайтқыштарын салу керек екендігін білдіреді. Топырақтың тығыз болуы су өткізгіштігін жақсарту үшін ағып келіп жатқан суды және судан түскен ылғалдықты жинау үшін қосымша іс- шараларды жургізуді керек етеді.
Ірі өзендері Есіл мен Нұраны бөліп айтуға болады. Теңіз көлінің аты баршаға белгілі. Одан басқа қарасор, Қорғалжын, Балықтыкөл және Қыпшақ көлдері де баршаға ірі көлдердің қатарына жатады.
Астанадан батысқа қарай көлдер шалқыған өңірде дала табиғатының тағы бір кереметі-Қорғалжын қорығы жатыр. Бұл табиғат кешені теңіз ойпатының оңтүстігінде, одан әрі қазақтың ұсақ шоқыларына ұласады. Қорықтың жүрегі - өзара жалғасқан теңіз және Қорғалжын көлдер жүйесі. Теңіз көлінің аумағы 159мың га құрайды, бұл Женева көлінен екі есе артық. Суының минералдануы әлемдік мұхиттың тұздылығынан 5-6 есе жоғары. Көлде құстар ұя салатын үлкенді - кішілі 70-ке жуық арал бар. Қорғалжын көлі Теңіз көліне мүлдем ұқсамайды. Оның алып су ауданын қамыс пен қоға араласа өскен қопа басқан. Осы тамаша қорықта өсімдіктер дүниесінің 350-дей түрі өседі, оның 90 пайызы шөптер. Аймақтың ірі өзендері - Есіл, оның салалары - Қал - құтан, Жабай, Терісаққан, Нұра, Сілеті, Өлеңді, Құланөтпес т.б. өзендер бар. Көлдері туралы айтар болсақ ;Қорғалжын, Қожакөл, Шолақшалқар, Балықтыкөл, Ұялышалқар т.б. тұзды көлдері ; Теңіз, Керей, Итемген, Қыпшақ, Мамай, Үлкен Сарыоба және Вечеслав (Есілде) Сілеті бөгені бар. Олардан басқа жер суаруға арналып 37 бөген салынған. Олардың жалпы су көлемі 180.6 млн. М3. Қоғалжын көл жүйесін сумен толыстыру және Астана өнеркәсібін сумен қамтамасыз етуді жақсарту үшін Нұра өзені арқылы 70-74млн метр куб Ертіс суы беріледі.
Жер асты сулары
Облыс территориясы жалпылай 1-тәртіптегі Орталық Қазақстан гидрогеогогиялық ауданға жатады. Гидрогеологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы негізінде Орталық Қазақстан гидрогеологиялық ауданда төмендегі 2-тәртіптегі гидрогеологиялық аудандар ажыратылады: Көкшетау-Екібастұз, Теіңз-Қорғалжын және Сарысу-Теңіз. Көкшетау-Екібастұз гидрогеологиялық аудан облыстың солтүстік жарты бөлігін қамтиды. Оған Вишневский, Ерментау, селеті, Алексеевк, Макинск, Шортандының көпшілік бөлігі, Балқаш, Атбасар ауылдық-әкімшілігін солтүстік бөліктері жатады.
Гидрогеологиялық ауданның көпшілік бөлігін жер бедері тілімделген және жарықтары көп жартасты тау жыныстары жер бетіне жақын жерде орналасқандықтан жер асты суларына қалыптасуына қолайлы жағдай жасалған. Ауданның шеңберін ішінде 19 сулы горизонттар мен комплекстер ажыратылған.
Теңіз-Қорғалжын гидрогеологиялық ауданның оңтүстігінде орналасқан территорияны өз ішіне алып ол оңтүстік жағынан Сарысу-Теңіз қыраты (көтерілуі) мен шектелген. Аудан жер асты суларына кедей (жарлы). Бұл жерде тек 6 сулы горизонт пен комплекс ажыратылған. Ең сумен қамтамасыз етуге перспективті комплекс, бұл Нұра және Ишим өзендерінің аллювиалдық шөгінділеріне немесе аңғарларына орналасқан.
Сарысу-Теңіз гидрогеологиялық аудан облыстың ең шеткі оңтүстік бөлігіне Қорғалжын әкімшілік ауданын ішінде орналасқан. Бұл ауданда 12 сулы комплекс ажыратылған.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай батыстағы облыс шекарасы бойлап созылып жатқан ені аз алқап 1-тәртіптегі Торғай гидрогелогиялық ауданға жатады, ал Ертіс артезиан бассейнін оңтүстік-батыс бөлігіне болып саналады. Тұщы сулар жеке линзалар түрінде кездеседі. Құдықтардың су мөлшері (дебиті) 0, 5 лсек-ке жетеді. Олар ауылды елді мекендерді сумен қамтамасыз етуге жаратады (пайдаланады).
Жалпы облыстың минералданғаны 10 гл-ге дейін болған жер асты суларының прогноздық (болжамдық) эксплуатациялық қорын көлемі 1733, 3 мың м3тәу., оның ішінде минералданағандығы 1 гл-ге дейін болған сулардың қоры - 916 мың м3тәу-те. Барланған эксплуатациялық қоры 250 мың м3тәу-ке тең, оның ішінде өнеркәсіптік категориялы су қоры - 193, 4 мың м3тәу. облыстың факттік алатын жер асты сулары 148, 8 мың м3тәу. құрайды, оның ішінде қоры бекітілген кен орындардың қоры 37, 6 мың м3тәу 19.

1.2 Атмосфералық ауа - табиғи ресурс және ластануының негізгі типтері

Атмосфера (грек тілінен atmos - пар және sphaire - шар) жердің газ тәрізді қабаты, ол планетамен бірге біртұтас болып айналады. Атмосфера биосфераның құрамында - организмдердің тіршілік ететін газдық ортасы, жерде тіршілік мүмкіндігін қамтамасыз етеді, адамзат өмірінің барлық бағыттарына үлкен ықпалын тигізеді.
Көне заманда жас жер атмосферамен қоршалған, оның құрамында су буы, метан, аммиак және қостотықты көміртектен тұрған. Бұл атмосфера адамға және тірі жәндіктерге улы болған, барлық тіршілік, кейбір микроорганизмдерден басқа, бір сәтте тұншығып қалар еді. Өйткені атмосферада ең қажет оттегі жоқ еді. Оттегі жоқ атмосферада ғана күрделі және сезімтал органикалық молекулалардың тотығуы, қышқылдануы пайда болады. Ал олардан алғашқы жабайы тірі структуралар пайда болған. Өйткені бос оттегінің химиялық белсенділігі артық, сондықтан ол органикалық қоспаларды тез тотықтырады, бұзады. Эволюцияның салдарынан жер бетінде оттегін қажет ететін қазіргі кездегі алғашқы тірі жәндіктер пайда болу үшін - кейбір паразит пен бактериялардан басқа, атмосфера көп жылдар бойы оттегісіз болуы керек еді.
Атмосферада фотосинтездендіретін организмдер пайда болғанға дейін негізінен вулканды газдардан тұрған. Биосфераның биологиялық эволюциясының негізгі кезеңдері оттегісіз атмосфераның оттектігіне айналуымен байланысты. Жасыл өсімдіктер фотосинтез процесінде оттегін айыра бастады да, оттегі атмосферада жинала бастады.
Атмосфераның бүкіл массасының 50 пайызына жуығы оның төменгі 5 километрлік қабатында, 75 пайызы 10 километрлік қабатында, ал 90 пайызы 16 километрлік қабатында шоғырланған. 3000 километрден жоғарыда атмосфераның тығыздығы планетааралық кеңістіктің тығыздығынан аз - ақ айырма жасайды, дегенмен оның ізі 10000 км-ден артық биіктікте де байқалған. Жер атмосферасының салмағы 5 квадрилион 157 триллион тонна.
Теңіз деңгейіндегі таза және құрғақ ауа бірнеше газдардың механикалық қосындысынан тұрады. Олардың ішіндегі негізгілері азот - 78,09 пайыз, оттегі - 20,95 пайыз, аргон - 0,93 пайыз, көмірқышқыл газы - 0,03 пайыз. Басқа газдар: неон, гелий, метан, криптон, ксенон, сутегі, озон, йодтың болмысы өте мардымсыз. (0,1 пайыздан кем). Атмосфераның басты құрамдас бөліктері - азот пен оттегінің арасалмағы тұрақты болады. Атмосфераның ауысып тұратын құрамы су - бұлттағы дым тамшылары, бу, мұз кристалдары түрінде болады. Су буының шоғырлануы жер бетінде тропикада 3 пайыздан, ал Антарктикада 2х10-5 пайызға дейін ауытқиды. Су буымен CO2 ауыспалы құрамын әдіспен толқын және сандар шкаласымен анықтауға болады. Олар мынадай көрсеткіштерге сәйкес келеді: атмосферадағы судың буы - 1404,99 см-1, CO2 2333 см-1 А қосымшаны қараңыз - атмосфера ауасындағы су буы мен CO2 - нің құрамы.
Тіршілік белгісі белок пен нуклеин қышқылынан тұратын азот тек жер атмосферасында ғана бар. Азотты топыраққа апаратын негізгі көз - атмосфера. Ол топыраққа қышқылдар және азот ұстаушы микроорганизмдер арқылы барады.
Екінші негізгі компонент - оттегі, онымен барлық қышқылдану процестері байланысты. Жер қабатының 50 пайызын құрайтын активті газ - оттегі, ол өсімдік организмдер тіршілігінің өнімі, белок, майлар, көмірсулар құрамына кіреді. Өсімдіктер мен жануарлардың демалуын қамтамасыз ететін оттегі экожүйенің барлық компоненттерінде қолданылады.
Биосфераның жұмысын қадағалап отыратын озон мен көмірқышқыл газы - атмосфераның негізгі компоненттері. Құрамының аздағына қарамастан озон негізгі тотықтырғыш. Өсімдіктердің фотосинтез процесінде көмірқышқыл газы үлкен орын алады. Оның жер атмосферасындағы құрамы 2,4х1018 г. Атмосферадағы оттекті азоттың құрамы 400-600 км биіктікте сақталған. Ал 600 километрден жоғары атмосферада гелий қабаты көбейеді. Гелий белдігі немесе В.И.Вернадский атағандай Жердің гелий тәжі 1600 километр биіктікке дейін созылған, ал одан жоғары 2-3 мың километр биіктікте сутек басымдылау. Осылай жерді қоршаған газ қабаты 76 пайыз сутек, 23 пайыз гелийден тұратын экзосфераға айналады.
Жер бетіндегі тіршіліктің негізгі шарты-атмосфераның болмысы. Жердегі тіршілік космос сәулелеріне төзімсіз және одан күнделікті қорғауды қажет етеді. Атмосфераның жоғарғы шекарасына секунд сайын кең диапазонды космостық толқындар және энергиялар түседі. Гамма-сәулелер, рентгендік, ультракүлгін сәулелер, инфрақызыл - сәулелер және т.б. Егер осылардың барлығы жер бетіне жететін болса, онда тіршілік болмас еді. Атмосфераның арқаысында мұның бірі де болмайды. Мұнда негізгі рольді ионосфера мен озон экраны ойнайды.
Озон қабаты планетаны күннің ульракүлгін сәулесінен қорғайды. Бұл газ спектрдің әртүрлі учаскесіндегі күн сәулесінің радиациясын жұтады, әсіресе жануарлар мен өсімдіктерді құртып жіберетін ультракүлгін түсті радиацияны. Озон толқын ұзындығы 400 нм ультракүлгін радиацияны жылдам жұтады, ал толқын ұзындығы 1140 нм дейінгі радиацияны салыстырмалы аз жұтады. Толқын ұзындығы 280 нм-ден асатын ультракүлгін радиация жер бетіне жетеді. Озон экранының арқасында күн радиациясы тірі организмдерге кері әсерін тигізе алмайды. Озон сүзбесінен өткеннен кейін олар әлі де кейбір микроорганизмдерге қауіпті, соның ішінде ауру төндіретіндер, ал адамға - пайдалы. Озон - үш атомды оттегі (О3). Атмосфераның төменгі қабатында озон күн сәулесі мен әртүрлі түтін және газдардың арасындағы реакцияның салдарынан пайда болады. Ол ауада тез тарап кетеді, ал егерде жылы ауа қабатының астында суық ауа қабаты болса, онда озон жиналады да смог пайда болады. Өкінішке орай, ол озон тесіктерінен кеткен озонның орнын толтыра алмайды. Озон өте улы (иісті газдан да қауіпті), оның ауадағы шектеулі рауалы концентрациясы 0,00001 пайыз.
Атмосфераның тағы бір қасиеті - жылу алмасуы, ол парниктік эффект шығартады. Атмосфера күннің жылуын ұстайды, жер бетіндегі ауаны жылытып, қолайлы климат тудырады. Қазіргі жер бетіндегі ауа температурасы 14,6 °С бола тұра келер-кетер радиацияның тепе-теңдігін сақтайды. Егер парниктік эффект болмаса ол 21°С болар еді. Атмосфера жер бетіндегі климатты реттейді. Егер планетада атмосфера болмаса, температураның сөткелік ауытқуы 200 °С болар еді. Яғни , атмосферадан тіршілік әкелетін күн және жылу өтеді де, өлім тудыратындар атмосферада қалып қояды.
Сонымен бірге атмосферада жердегі ылғалдылықты сақтайды, дыбыс таратады және заттардың айналымына қатысады. Оттегі, көміртегі, азот, су циклдары міндетті түрде атмосфералық стадиядан өтеді, Ауа бассейнінде бұл заттар жиналады да, жер шарына таратылады. Сонан табиғатта заттардың алмасу жылдамдығының реттелуі болады.
Атмосфералық ластану дегеніміз ауадағы әртүрлі газдардың болуы, олар тірі организмдерге және өсімдіктерге қолайсыз жағдай туғызады, өмір сүру жағдайларын нашарлататын сұйық және қатты заттардың бөлшектерін айтамыз. Атмосфералық ауа өзінде болған немесе әкелінген ластаушы заттармен ластанады.
Қоршаған ортаға ластаушы заттардың әсерін көрсететін - шектеулі рауалы концентрация. Әртүрлі заттардың өзіндік шектеулі рауалы концентрациясы белгіленген, олардың құрамы қоршаған ортаның лимиттелген факторлық шегінен аспау керек.
Атмосфераны ластайтын заттарды үлкен 2 топқа бөлуге болады:
oo газ тәрізді (нағыз газ) және бу тәрізді (олардың қайнау температурасы 200°С-тан төмен).
oo өлшемдері диаметрі 0,05 мкм-ден кіші, үлкендері шамамен диаметрі 20мкм-ден үлкен қоспалар мен қатты заттардың бөлшектері мен сұйықтар атмосфераны ластайды.
Қоспалар атмосфераға табиғи және антропогендік көздер арқылы түседі.

1.2.1 Табиғи ластану

Табиғаттан бөлініп шығатын ластаушы заттарға өсімдік, вулкандық және космос тектік шаң-тозаңдар; топырақ эрозиясынан пайда болатын шаң, тұман, орман өрттерінен бөлінетін түтін мен газ, вулкан, өсімдік, жануар , микробиология өнімдері жатады.
Атмосфералық шаң - жер атмосферасының тұрақты бөлігі. Оған ауадағы қалқыма, қатты, радиусы 10см, конденсация ядроларының орташа радиусы 5-10 см болатын бөлшектер жатады. Табиғи ластаушылардың бірі атмосфералық шаң-тозаң шығу көзі көп болса да, мөлшері өте аз.
Табиғи ластануды континентальдық және теңіздік, органикалық және бейорганикалық деп бөледі. Органикалық ластаушы заттарға аэро-планктон-бактериялар, оның ішінде ауру қоздырушылар, саңырауқұлақ споралары, өсімдіктер тозаңы т.с.с жатады. Табиғи ластанудың кең мағыналы түріне космостық шаң-тозаң, тар мағыналы түріне орман, дала өрттері, вулкандар. Атмосфераның төменгі қабатындағы шаң-тозаңға шөлдер мен дала жатады. Атмосфераның жоғарғы қабатында планетааралық кеңістіктің бөлшектері - космостық шаң жатады. Жер бетіне планетааралық кеңістіктен жылына 2-5 млн.т шаң түседі. Атмосферангың табиғи ластануы фондық болып есептеледі және ол өте аз өзгереді. Олар ауаның сапасын көп өзгерте қоймайды. Бірақ апат жағдайында олар нағыз ластаушылар болып кетеді. Мысалы, Ява аралының жанындағы Кракатау вулканы 188 жылы атылғанда, шықққан шаң-тозаң күн сәулесінің жарығын жауып, жердегі күн радиациясын азайтып, жылу тепе-теңдігіне әсерін тигізді. Жер бетіндегі ұзақ өрттер мен шаңды дауылдар өзіндік із қалдырады.
Табиғи ластану процестерінің табиғатта антиподы бар, олар табиғи ластаушыларды бейтараптандырады. Табиғи ластаушы көздер адам тұратын жерден алыстатылған, ал антропогендіктер - адам көп шоғырланған аудандарда орналасқан.

1.2.2 Антропогендік ластану

Өз іс-әрекетінде адам қоршаған ортаның әртүрлі элементтерін пайдаланып оның сапасын өзгертеді. Осы өзгерістер қолайсыз ластану түріне жатады. Антропогендік өзгерістер масштабпен табиғи өзгерістерге сәйкес келеді, кейде одан жоғары болады.
Антропогендік ластану - адамның іс-әркектімен байланысты. Антропогендік ластану заттардың түрлері мен оларды шығаратын көздердің көптігімен ерекшеленеді. Егер 20 ғасырдың басында өнеркәсіпте 19 химиялық элемент қолданылса, 20 ғасырдың ортасында өнеркәсіпте 50-ге жуық, ал қазіргі кезде Менделеевтің барлық кестесі кірді. Бұл елді өнеркәсіптің ауыр және сирек кездесетін металдарымен, табиғаттта жоқ және табиғатта радиоактивті, канцерогенді заттар жасамайтын бактери, вирустармен атмосфераны ластайтын болды.
Адам өміріне қауіп төндіретін зиянды заттар 4 қауіпті класқа бөлінеді:
1) Өте қауіпті заттар, ШРК 0,1 мгм куб төмен;
2) Жоғары қауіпті заттар ШРК 0,1-1,0 мгм куб;
3) Орташа қауіпті, ШРК 1,1-10 мгм куб
4) Аз қауіпті заттар, ШРК 10 мгм куб жоғары.
Химиялық қоспалар адамға әсер еткенде барлық бүліну жағдайларының процестерін көруге болады. Әртүрлі қолайсыз нәтиженің жаңа түрлерін көруге болады- канцерогендік, мутагендік, имунотоксикалық, аллергиялық, гонадо-эмбрионалдық, тератогендік және т.с.с.
Атмосфералық ауаның ластануы глобалды, аймақтық, жергілікті және ықшамдаулы болады. Бірақ бұл түрлерді нақты бөлуге келмейді, өйткені атмосфералық ауаның шекарасы болмайды.
Аймақтық ластану деп кәсіпорынның әсері бар 100 км жердегі атмосфералық ауаның ластануын айтамыз.
Жергілікті ластану көптеген қалдықтар жиынтығының көздері осы аймақта орналасуымен анықталады. Ықшамдаулы өзгеру - мұнда бір немесе бірнеше қалдықтар көздері желдің бағыты мен жылдамдығына байланысты әсер етіп отырады.
Атмосфераны ластайтын заттар алғашқы және туынды болып бөлінеді.
Алғашқы - бұл заттар әртүрлі көздерден түскен кәсіпорын қалдықтарының ішінде болады.
Туынды - бірінші не екінші синтездің тасымалдау өнімі болып келеді. Белгілі бір физико-географиялық жағдайда жеке алынған заттар атмосферада химиялық реакцияға түседі, соның салдарынан құрамы өте қауіпті жаңа заттар пайда болады. Тікелей ауада өткен химиялық реакциялар түтінді - тұман - смог тудырады. Смог болу үшін белгілі бір жағдай болу керек. Біріншіден, өндірістік және транспорттық газдар мен шаңдар көп болу керек (смогтар әсірісе қалалы жерде болады). Екіншіден, физико - географиялық шарттар болу керекжағдайлар тау шұңқырында орналасқан қалаларда ауа тұрып қалады, желдік инверсия жиі болатын жерлерде. Үшіншіден инверсияның қабаты төменірек болса, ластаушы заттардың концентрациясы жерге жақын ауаның қабатында көбірек болады.
Антропогендік ластаушы көздер әртүрлі болады. Оған жылыту жүйелері, өнеркәсіп кәсіпорындары ғана емес, мал шаруашылық, көлік, тұрмыстық қалдықтары да жатады. Көмір жағу нәтижесінде атмосфераны ластайтын көмір қышқылы пайда болады. Көлік жүрген кезде атмосферада көміртек тотығы пайда болады. Әртүрлі өндірістер, атомдық электростанциялары, атомдық және сутек бомбаларының тәжірибелік жарылыстары сырттай ортаны радиоактивті ластау көздеріне жатады. Радиоактивті өнімдер атмосферада 3-9 жылға дейін, ал атмосфераның төменгі қабатында 3 айға дейін жатады.
Негізгі ластайтын заттардың стандарт бойынша атмосферада болу мөлшері келесідей: күкірт диоксиді (SO2), азот оксиді (NO4NO2), көміртек оксиді (CO), газ тәріздес сутектер (HC), күкірсутектер (СS2), аммиак (NH3), әртүрлі галоген құрамдас газдар.
Атмосфералық ауа адамның бірден-бір тіршілік ететін негізгі ортасы, оның сапасына адам ағзасының денсаулығы, физикалық даму деңгейі, ұрпақ өрбіту мүмкіндіктері, өмір сүру ұзақтығы тікелей байланысты.
Ұзақ емес тарихи мерзімде (19-20 ғ.ғ.) елді мекендердегі ауаның физикалық-химиялық құрамында өзгерістер болды, мұның өзі адамдардың денсаулығына зиянды зардаптарын тигізді. Қазақстан Республикасында атмосфералық ауаның ластануы ең маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Улы заттардың атмосфераға шығарылуы жылына 2,5 миллион тонна, транспорттың қалдықтар 1 миллион тоннадан асады.
Қазіргі кезде 5 миллион Қазақстан тұрғыны ластанған атмосфералық ауа жағдайында, оның ішінде 2 миллион өте ластанған деңгейдегі ауа жағдайында тұрып жатыр.
Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік, жылу энергетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы, т.б. жатады.
Атмосфераға тасталатын 52 Гт әлемдік антропогендік шығарындының 90%-ін көмір қышқыл газы мен су буы құрайды (бұлар әдетте ластағыштар қатарына тигізілмейді). Техногенді шығарындылардың құрамында бірнеше мыңдаған қосылыстар кездеседі. Бірақ-та олардың ішінде ең көп мөлшерде, яғни тонналап атмосфераға шығарылатындарға қатты бөлшектер (шаң, түтін, күйе), көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, әр түрлі ұшпа көмірсутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады. Осылардың ішінде алғашқы бесеуі ауа бассейініне миллион тонналап тасталады. Барлық ұйымдастырылған көздерден шығатын ластағыштардың жалпы жылдық массасы осы бесеуінікін бірге қосқанда орта шамамен 800 млн. т құрайды.

Кесте 1 - Атмосфералық ауадағы заттектердің шекті рауалы концентрациясы
Заттектер
Қауіптілік класы
ШРКбж
(бір жылдық)
ШРКот
(орта тәулік)
1
2
3
4
Ағаш шаңы
3
6
0,15
Азот (ІУ) диоксиді

2
0,085
0,04
Азот оксиді
3
0,6
0,06
Азот қышқылы
2
0,4
0,15
Акрилонитрил
2
-
0,03
Акролеин
2
0,03
0,03
Аллил хлориді
2
0,07
0,01
н-Амилацетаты
2
0,1
0,1
Аммиак
4
0,1
0,02

Аминдер С15-С20
2
0,003
0,03
Аммоний нитраты
4
-
0,3
Аммофос
4
2
0,2
Анилин
2
0,05
0,03
Анорганикалық шаң (20-70% SiO2)
3
0,3
0,1
Ацетальдегид
3
0,01
0,01
Ацетон
4
0,35
0,35
Ацетофенол
3
0,003
0,003
Барий карбонаты (бариймен есептелген)
1
-
0,004
1 - ші кесте жалғасы
1
2
3
4
Цемент шаңы
3
0,3
0,1
Мақта шаңы
3
0,5
0,05
Күкірт (ІУ) диоксиді
3
0,5
0,05
Күкірт қышқылы
2
0,3
0,1
Сірке қышқылы
3
0,2
0,06
Көміртек (П) оксиді
4
5
3
Көміртек тетрахлориді
2
0,7
4
Формальдегид
2
0,035
0,003
Бензол
2
1,5
0,1
Бензил
4
5
1,5
Фенол
2
0,003
0,01
Күкіртті сутек
2
0,008
0,008
Қорғасын
1
0,001
0,0003
Сынап (металл түрінде)
1
0,001
0,0003
Бенз(а)пирен
1
-
0,000001
Күйе
3
0,15
0,05
Мыс
2
0,5
0,001
Мырыш
2
5,0
0,05
Темір (сульфаты)
3
-
0,007
Метилмеркаптан
1
9*10-6
-
Тетраэтилевинец
1
-
0,0001
Бутан
3
200
-
Озон
1
0,16
0,03
Скипидар
4
2
1
Этил спирті
4
5
5
Метил спирті
3
1
0,5
Тотуол
3
0,6
0,6
Ксилол
3
0,2
0,2
Дихлорэтан
2
3
1
Фторлы сутек
2
0,02
0,005
1 - ші кесте жалғасы
1
2
3
4
Хром (ІУ) оксиді
1
0,0015
0,0015
Көмір сутектері
3
0,03
0,005
Хлор
2
0,1
0,03
Бром
2
-
0,04
Ванадий (У) оксиді
1
0,5
0,002
Марганец және оның оксидтері
2
0,01
0,001

Атмосфералық ауаға ең қолайсыз әсер тигізетін автокөлік болып саналады. Ол көптеген қалаларда бірінші орындағы ластаушы көзге жатады.
Ғылыми-техникалық революцияның нәтижесінде өнеркәсіп өндірісінің өсіп, химиялық қоспалардың мыңдаған түрі биосфераға түсіп, оны ластайды. Оның көпшілігі атмосфераның мөлдірлігін төмендетеді, ауаның дымқылдығын көбейтеді, көруді азайтады, адамға, жануарларға, топыраққа, ғимаратарға, архитектуралық ескерткіштерге зиянды әсер етеді, кейбіреулер өсімдіктің өсуін тоқтады, немесе өлтіреді. Топырақ пен олар өсімдіктің тамыры арқылы жерге барады, жеміс-жидектердің сапасын нашарлатады, жануарлардың қоректендіру ресустарына зиян әкеледі. Жер бетіндегі ағын сумен ол су қоймаларына түсіп, балықтардың тіршілігіне зиян келтіреді.
Соңғы 200 жыл ішінде атмосфераның газдық тепе-теңдігі бұзылды. Әсіресе Х1Х ғасырдың аяғында автомобильдердің көбеюіне байланысты көміртектің қос тотығы өте көп болып кетті (көмір, мұнай, газ жағу). Агротехника саласындағы процестер де атмосфераны метан, азот оксидімен ластады.
Қоршаған ортаны іштен жану двигателдері көп ластайды, ол адам денсаулығына зиянды. Ағылшын-американ-ресейлік біріккен жобаға қатысушылар жердің ғаламдық жылынуын нақты көрсетіп, жер бетіне төніп келе жатқан оттегінің жетіспеушілігін дәлелдеді. Орташа есеппен алғанда жер атмосферасы температурасының өсуі, Еуропада және дүние жүзінде болып жатқан су тасқындары, орман өрттері осыны көрсетеді. 140 жылға метеобақылаудың нәтижесінде 1998, 2001,2002 жылдары ең ыстық болып есептелді. Зерттеу былай болған: 300-400 жастағы ағаштардың қабығынан бастап ортасына дейін цилиндрлер ойылған. Бұл тесіктерді жылдық сақиналарға бөліп изотоптық зерттеулер жүргізген. Мысалдардағы көмірсулар байланысы әр жыл сайынғы фотосинтездің дұрыс жүргенін көрсетеді. Атмосфераның ластануынан ағаштардың дем алысы бұзылуы тәжірибелер көрсеткендей ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап ағаштар табиғатты цивилизацияның (өркениеттің) қауіпті ықпалынан сақтаудың орнына тәуліктің жарық кезінде де белсене демалу, олар да өнеркәсіп сияқты ауаға көмірқышқыл газ бөле бастады. Жаппай планетаның барлық ормандары СО2 бөліп жатыр деп айтуға болмаса да Якутия мен Монголия салыстырма нәтижелері үміттендірмейді. Мұның барлығы орман қызметінің күрт өзгеруін көрсетеді.
Жер бетінен шағылысқан күн сәулелерінің жылуын атмосферада парниктік газдар ұстап тұрады. Егер де осы парникті газдар болмаған жағдайда жер бетіндегі суықтан мұхиттар қатып, ал тірі организмдер өлер еді. Бірақ ауаның ластануынан парникті газдардың құрамы көбейіп жылуды көп ұстайды, ал бұл дүние жүзі бойынша климаттың өзгеруіне әкеп соғады. Соның саолдарынан соңғы 100 жылда планетаның орташа температурасы 0,8 °С-қа өсті. Ғалымдардың айтуына қарағанда осы ғасырдың ортасына таман 1,5-4,5 °С-қа дейін жылынатын көрінеді.
Антропогендік іс-әрекеттің температураға әсері әлі талқылануда. Су буының құрамы да температура өзгергенде өзгереді. Атмосферадағы СО2-нің құрамының өзгеруі әртүрлі күрделі климаттық процестер өзгеруі немесе жауын-шашын түсуіне әсер етеді. Температура жоғарлауы мұздарды ерітіп дүние жүзілік мұхиттың көлемін өсіреді. Соның салдарынан шөлдерді су басып құрбандыққа әкеледі, су құрамы өзгеріп эпидемия пайда болып, жауын-шашын мөлшері өзгеріп көптеген аймақтар шөлге ұшырап сол жерде аштыққа әкеліп соғады. Мұның барлығы көп адам шығынына әкеледі.
Атмосфераның антропогендік өзгерісі мен озон қабатының бұзылуы байланысты. Озон қабатының әлсіреуінің қаупі мынада: тірі организмге қауіп төндіретін ультракүлгін түстің сіңуі азаяды. Стратосферадаға озон қабаты тірі организмдерге қауіп төндіретін күн сәулесінің ультракүлгін түсін сіңіреді. Қазіргі кезде тері рагінен зардап шегіп жүрген адамдар саны өсті.Бұл озон қабатының бұзылған жерінен ультракүлгін сәулелерінің өтуінің әсері.
Көлік авиациясынан пайда болған азот тотығы озон қабатын бұзған дейтінбіз. Бірақ зерттеулер бұл ластану көзіне жатпайтынын көрсетті. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда озон қабатының бұзылуына әкеп соққан хлор-фтор құрамдас көмірсутектерді пайдалану. Олар аэрозоль баллондарында, тоңазытқыштарда т.с.с тұрмыстық химияда, полистиролда жоғары көтерілген майын бұл газдар бөлініп озонды бұзатын хлор тудырады. Осылай озоны аз озон тесіктері пайда болады. Осындай озон тесіктері Сібір, Батыс және Орталық Европада яғни озонды бұзатын заттар шығаратын кәсіпорындар бар жерлерде пайда болған. Бұл озон экранының химиялық бұзылуын көрсетеді. Орташа көп жылғымен салыстырғанда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.