ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТЕРРИТОРИЯСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ
ТЕРРИТОРИЯСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА...5
І.1 Тектоникасы және геологиялы-геоморфологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ..5
І.2 Климат жағдайы және беткі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І.3 Топырақ-өсімдік жамылғысы және жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ...11
ІІ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ СУ РЕСУРСТАРЫ
ЖӘНЕ ЖАСАНДЫ СУ
ОБЪЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 3
ІІ.1 Су ресурстарына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІ.2 Жасанды су объектілері туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ.3 Оңтүстік Қазақстан облысының негізгі жасанды су
объектілері ... ... ... ...31
ІІ.3.1 Су
қоймалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..31
ІІ.3.2 Суғару
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .35
ІІІ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА СУДЫ ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ЖАСАНДЫ СУ КЕШЕНДЕРІНІҢ
ДАМУ
КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..40
ІІІ.1 Орта Азия аймағындағы су ресурстарын бөлістіру
мәселесі ... ... ... ... ... 40
ІІІ.2 Оңтүстік Қазақстан облысының су ресурстарын тиімді
пайдалану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..49
ІІІ.3 Оңтүстік Қазақстан облысы жасанды су объектілерінің даму
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі. Оңтүстік Қазақстан облысының территориясы
қүрғақ континенттік климатта орналасқан. Табиғат жағдайы су ресурстарына
кедей болуына байланысты облыс территориясында ерте заманнан суғармалы егін
шаруашылығы дамыған. Су ресурстарын тиімді пайдалану облыс үшін маңызды
мәселенің бірі. Осы мәселені шешуде суландыру жүйелері маңызды орын алады.
Су, географиялық кешенінің табиғат компоненті болғандықтан, оның
табиғаттағы су айналымы, табиғат кешеніне ықпалы, шаруашылықта пайдалануы
гидрология ғылымдар жүйесімен қатар су ресурстарын пайдалану, гидрография
деген физикалық география салаларының зерттеу объектісі болып табылады.
БҰҰ мамандарының, көптеген ғалымдардың, саясаттанушылардың тағы басқа
мамандардың пікірі бойынша су ресурстары ХХІ ғасырда стратегиялық
ресурстарға айналу мүмкін, әсіресе аридттік аймақтарда бұл мәселе өте
маңызды болып табылады. Келешекте, судың бағасы мұнай мен газдан да қымбат
болып, мемлекеттер арасындағы экономикалық, саяси қарым-қатынастарына
ықпалы аса маңызды болады. Сондықтан, Оңтүстік Қазақстан облысында, жалпы
Қазақстан Республикасында гидромелиортивтік құрылысқа көніл аудару қажет.
Ұсынылған диплом жұмысының негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан
облысы территориясындағы бір-бірімен тығыз байланысты жасанды су
объектілерінің географиясы, су ресурстарын тиімді пайдалану, Орталық Азия
мемлекеттер арасындағы су ресурстарын бөлістіру мәселелерін қарастыру.
Оңтүстік Қазақстан облысында суғармалы ауыл шаруашылығын
дамытуға үлкен мүмкіндігі бар. Облыстың басты дақылдарының бірі ең қымбат
техникалық дақылдарға жататын мақта дақылы, сонымен қатар облыста күріш,
көкөніс, бидай, темекі, жүзім, мақсары т.б. ауыл шаруашылық дақылдары
егіледі. Облыстың егін шаруашылығының негізі суғару, яғни суландыру
жүйелері, су қорын сақтайтын су қоймалар облыстың ауыл шаруашылығының
негізін құрайды.
Облыстың жасанды су объектілеріне жалпы сипаттама беру
неігізінде суландыру жүйелердің қазіргі жағдайын көрсетіп, келешекте даму
жолдарын анықтау. Облыстың қазіргі суландыру жүйелері қазіргі заман жаңа
технологияларға сәйкес емес, ХХ ғасырдың 60 – 70 –ші жылдары құрылған су
объектілері, әсіресе суғару технологиясы, суғармалы егіншіліктің кешегі
күні.
Диплом жұмысын орындау барысында, автор облыстың ауыл
шаруашылығында қолданылатын су ресурстарының негізгі көздерімен, олардың
пайдалану әдістерімен, жасанды су объектілердің көрсеткіштерімен, олардың
географиялық орны туралы материалдарымен танысты.
Диплом жұмысын орындау үшін автор Шымкент қаласының ғылыми-
техникалық, Абай атындағы тағы басқа кітапханалардың әдеби материалдарын,
Оңтүстік Қазақстан облысының су және жер ресурстарын пайдалану
басқармасының, Қазақстан Республикасы Гидрометеорологиялық орталықтың
Оңтүстік Қазақстан облысы бөлімінің, Мақатаарал ауданы әкімшілігінің қордық
материалдарын пайдаланды. Диплом жұмысын орындау үшін ең маңызды болған,
облыстық гидрометеорологиялық орталық қорының материалдары (гидрологиялық
және метеорологиялық бақылау).
Диплом жұмысын орындауда картографиялық, статистикалық-талдау,
салыстырма-баяндама әдістері қолданылды. Жұмысты орындау үшін ең маңызды
статистикалық-талдау әдіс болды, себебі су ресурстары климаттың салдары
болып келеді сондықтан, климаттық көрсеткшітерінің кестелері, беткі
суларына гидрологиялық бақылау кестелері тағы басқа материалдарға талдау
жасалынды.
Оңтүстік Қазақстан облысы суғарылатын жер көлемі бойынша
еліміздің басқа облыстарынан алдында тұрады. Облыс территориясында
Республика деңгейіндегі Арыс-Түркістан, Қызылқұм, Достық ірі суландыру
жүйелері орналасқан. Қазіргі таңда олар ескергенімен облыстың ауыл
шаруашылығынан түсетін пайдасының басым бөлігін суғармалы егін шаруашылығы
құрайды. Суландыру жүйелердің мал шаруашылығында, жайылымдарды суландыру
арқылы үлкен маңызы бар.
Дамыған мемлекеттердің ауыл шаруашылығында суғармалы егін
шаруашылығына көп көңіл аударуда, себебі суғармалы ауыл шаруашылық кепілді
өнім алуға мүмкіндік береді. Яғни суғармалы ауыл шаруашылықтың, сонымен
бірге жасанды су объектілердің дамуы сөзсіз.
Диплом жұмысының нәтижелерін жаңа жасанды су объектілерін
жоспарлауда, құруда, мектеп географиясында қосымша материалдары ретінде,
арнайы курстар оқытуда пайдалануға болады.
І. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТЕРРИТОРИЯСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА.
І.1 ТЕКТОНИКАСЫ ЖӘНЕ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ-ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
Оңтүстік Қазақстан облысы территориясының басым бөлігі Тұран
плитасында орналасқан, оңтүстік-шығыста Өгем жотасы арқылы Өзбекістанмен
шектеседі (облыстың ең қиыр оңтүстік-шығысында Қырғызстанмен аз ғана
қашықтықта шекараласады). Батыста, Қызылқұм бойы Өзбекістанмен шекара
жалғасады. Солтұстікте Бетпақдала арқылы Қарағанды облысымен шекаралас
болады, ал шығыста Қаратау мен Мойынқұм бойынша Жамбыл облысымен шекара
өтеді. Облыстың ортасын оңтүстк-шығыстан солтүстік-батысқа қарай Қаратау
жотасы кесіп өтеді. Өгем және Қаратау Батыс Тянь-Шань тауларының бөліктері
болып табылады. Облыс шегіндегі Тұран ойпаты сазды Бетпақдала, құмды
Мойынқұм мен Қызылқұм шөлдеріне және Сырдарья бойы тау алды шөлейт жазыққа
бөлінеді.
Бетпақдала, борпылдақ қабат-қабат орналасқан мезозой және палеоген
тау жыныстарынан құрылған жазықтық, оның орташа биіктігі 300 м. Жазық
үстінде басым теңіздік және континенттік палеогендік шөгінділер – құм,
құмтас, саз, ұсақ жұмыр тас. Жазықтық кеңістіктер сор жерлерімен тұйық
ойыстармен және ағынсыз төмен жерлермен кезектеседі.
Мойынқұм құмды шөлі Шу синеклизаның басым бөлігін алып жатыр, ол Тянь-
Шань тау алды еңкіс жазықтар мен ойпаттың жазықтарына өтпелі болып
табылады. Мойынқұм шөлінің жер бедері негізінен эолды – төбелі (ячеистые)
және тізбекті (грядовые) құмдар. Кейбір жерлерде эол жер бедері астынан
аңғар тәріздес және ежелгі террассалар сатыларының жар сияқты қия беттер
түріндегі су тектес ежелгі пішіндер көріністе болады.
Облыстың оңтүстік-батысын Қызылқұмның солтүстік-шығысы алып жатыр.
Мұнда эолды құм жер бедері басым. Құмның астында ежелгі аллювиалдық қабат,
ал Сырдарья маңында аллювиалды-көлді қабат орналасқан. Аллювиалды және
аллювиалды-көлді шөгінділерді желмен електеу есебінен эолды құм пайда
болған. Құмды массивтер басым бөлігінде өсімдіктермен бекітілген. Тізбекті
және төбелі жер бедері қалыптасқан, кейбір жерде барханды құм төбелер
кездеседі.
Қаратаудың оңтүстік-батыс беткейі мен Сырдарья өзенінің арасындағы
облыстың территориясы, Сырдарияның және оның оң салаларының аллювиалдық
және пролювиалдық шөгінділерінен пайда болған. Бұл тау алды жазықтық
сайлармен тілімденген және сынық шөгінділерден құрылған. Мұнда еспе сулары
салыстырмалы тұщы, ал Сырдария өзеніне қарай жылжыған сайын еспе сулар
тұздалады.
Қаратау - орта биікті жотасы, оның ең биік шыңы Бессаз (Мыңжылқы)
шыңы – 2176 м. Негізінен ол кембрий алды және палеозойдың дислокацияланған
қабаттарынан құрылған, ал оның тау алды мезозой, палеоген және неоген
жастағы горизантальдық орналасатын шөгінділерінен қалыптасқан. Қаратау 5 –
6 балдық сейсмикалық зонада орналасқан. Қазіргі тектоникалық қозғалыстар
өте белсенді, мұндай белсенділік, +12 ммжылына, Шоқпақ асуда, (перевал
Чокпак) қайта геодезиялық нивелировка арқылы байқалды (Финько, 1965).
Қаратау жотасының басым жері ассиметриялық болып келеді. Оңтүстік тау
алдының үстіртті беті солтүстікке қарай жазық қырқаға айналады. Су айырық
беті бор және эоцен трансгрессиялар кезінде жемірілген денудациялық
жазықтық болып келеді.
Қаратаудың оңтүстік жайпақ беткейдің әктасты-доломитты қабаттар
дамыған учаскелердегі көтерілген жазық бетте өзендер мен жылғалардың
кесіліп ойылған (врезанные) көлденең аңғарлары, тік беткейлі каньон
тәріздес болып келеді. Жоғарыдан қарағанда осы каньондардың кейбір
кесінділері тура және кескін бұрылыстар сипатты.
Облыстың оңтүстік-шығысында Батыс Тянь-Шань тауларының тізбектері
орналасқан. Ең биік Сайрам шыңы 4299 м. Бұл аймақты Қаржантау, Қазығұрт
таулары құрайды. Бұл жоталар гранитті және гранодиоритті герцин
интрузияларымен тесіп шыққан палеозой шөгінді қабаттардан құрылған. Өгем
жотасының кейбір жазықты суайырық беттері әктастардан құрылған, ол жерде
карст шұңқырлары көп кезедеседі. Қазығүрт таулары осындый түзіліске және
жер бедеріне ие.
І.2 КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БЕТКІ СУЛАРЫ.
Климат жағдайы. Оңтүстік Қазақстан облысы қоңыржай белдеуінің оңтүстік
бөлігінде орналасқан. Облыстың жазықтықты аудандарының климат жағдайының
ерекшелігі кескін континенттілігі. Л.Н. Бабушкиннің климаттық аудандастыруы
бойынша (Бабушкин, 1983) облыстың территориясы үш климаттық провинцияда
орналасқан. Облыстың солтүстігі Орталық Қазақстан провинцияның Бетпақдала
округінде орналасқан. А.А. Пузырева бойынша (Пузырева, 1975) облыстың бұл
бөлігі Балқаш-Арал облысының Орталық Қазақстан ауданында орналасқан.
Облыстың солтүстік ауданының климаттық шекаралары авторларда бір-біріне
сәйкес келеді. Бұл аудан ауа температурасының үлкен жылдық ауытқуымен
сипатталады, 38º шамасында (қаңтар - -10,7ºС, шілде - +27ºС) (№ 1
кестеде), мұндай ауытқу климаттың кескін континенттігіне байланысты.
Шу өзенінен оңтүстікке қарай Қаратаудың солтүстік-шығыс тау алдына
дейін территория Л.Н. Бабушкин Жоңғар-Тянь-Шань провинцияның жазықтық
провинция тармағының жеке Мойынқұм округі деп бөледі [17]. Ал, А.А.
Пузырева оны Балқаш-Арал облысының Мойынқұм климаттық ауданы деп есептейді
[35]. Мойынқұмның климат жағдайы жоғарыда көрсетілген Бетпақдаланың климаты
сияқты өте континентті болып келеді. Бірақ жауын-шашын мөлшері салыстырмалы
көбірек болуына байланысты (200 мм аса) бұл аудан флора мен фаунаға байлау
болып табылады.
№ 1 Кесте. Ауа температурасының көрсеткіштері
(Справочник по климату Казахстана. Многолетние данные 1971 – 2000, бойынша,
2004)
№ станция абс биік, м I
І ІІ ІІІ IV V VI
1 Ақжар, Құмкенттен 305 41,22 12,6 4,3 4,2 17,5
солтүстікке қарай 14 км
2 Қызылкөл, Құмкенттен 335 16,12 6,1 2,8 8 60,4
батысқа қарай 7 км
3 Калдыкөл, Түркістан қ. 188,2 13,3 8,7 3,1 2,5 6
оңтүстік-шығысында, 20 км
4 Шевықбельді, Құмкенттен 297,1 10,49 7,5 2,5 4,5 5,2
солтүстікке қарай, 21 км
5 Бөгенбайкөл, Қоғам а. 192,4 8,54 4,5 2,4 - -
батысында, 9 км (Отырар
ауданы)
6 Сұмағар, Жайылма а. 186,7 4,39 4,2 1,3 3,5 2,2
оңтүстігінде 27 км
7 Шүйнеккөл, Ескі Иқан а. 189,5 3,62 5,9 1,1 - -
оңтүстігінде 13 км
8 Сарықамыс, Қоғам а. 194 3,47 2,8 1,8 3,8 1,8
батысында, 3 км (Отырар
ауданы)
9 Ақсаз, Қоғам а. 187 3,04 3,5 0,9 - -
солтүстік-батысында, 22 км,
(Отырар ауданы)
10 Қалшаңкөл, Түркістан қ. 180,2 2,14 3,5 0,8 - -
оңтүстік-шығысында, 33 км
Қызылкөл ағынсыз, тау аралағындағы ойыста орналасқан. Оның тереңдігі 10
м астам, батыстан шығысқа қарай созылып жатыр . Солтүстік шығыс жағында
кішкене арал бар, ол су деңгейі кішкене көтерілген кезде су астында қалады.
Көлдің орталық бөлігінің түбі қатты, ал жағалау жағы сазды, лайының
қалыңдығы 0,3 м.
Солтүстік және солтүстік-облыс жағалаулары тік жарлауытты, оның
биіктігі кей жерлерінде 20 м жетеді. Көл жағалауына бетеге, ақ жусан, кей
жерлерінде мия мен сарсазан, қарағай, сексеуіл өседі.
Қызылкөл қар, жауын-шашын және өзен суымен қорланады. Көлге оңтүстік-
шығыстан Үшбас өзені құяды. Суы аз жылдары өзен құрғап кетеді.Көлдің орташа
тереңдігі 3,7 м(ең терең жері 8,5). Көлге 89 млн. м³ су жиналады. Суы 0, 5-
2 м тереңдікке дейін мөлдір, түсі жасыл. Көл деңгейі сәуір айында
көтеріліп, қазан айында төмендейді.
Қызылкөлдің минералдануы және химиялық құрамы әр түрлі. Мысалы, шығыс
жағындағы суда бір литрінде 4,8 г, ал батысында 4,5 г. Жалпы суы аздап ащы,
өте кермек, сілтілі. Химиялық құрамы жағынан суы сульфат класына натрий
тобына жатады.
Көлде микроэлементтер өте аз кездеседі, ал бром, мыс, марганец,
қорғасын және кобальт мүлде жоқ. Көктем және жаз айларында көл суы мал
суаруға пайдаланады.
Жасыл көк жасыл балдырлар өседі. Көлдің жасыл планктонын кловраткалар,
сабақ мұртты шаяндар, ескек аяқтылар мен қабыршақты шаяндар мекендейді.
Көл жағалауының әр жерінде қамыс қопасы көрінеді. Қызылкөлдің
зообентосына әсіресе инеліктің құрттары және хирономит басым. Көлде елең,
маринка және сазан балығы бар. Көлдің ең терең жері 6,3 м. Суының жалпы
тұздылығы бір литрде 18,7 г келеді, химиялық құрамы жағынан хлорид класына
жатады.
Көлде үйрек, жылқышы және т.б. суда және сазды жерде тіршілік ететін
құстар бар.
Жер асты сулары. Оңтүстік Қазақстан облысы жер асты суларымен жақсы
қамтамасыз етілген, олардың болжамды аймақтық эксплуатациялық ресурстары
260 м3сек. Оның 50 % жуық шаруашылықта қолданылуда, соның ішінде 70 – 80
м3сек. суғару мақсатында, 25 – 29 м3сек. коммуналдық және өнеркәсіптің
салаларын су қамтамасыз етуде, жайылым суғаруға 10 – 15 м3сек. жұмсалады.
Облыстың жер асты сулары таулы және жазықтықты аудандарына бөлінеді.
Жазықтық аудандарда Мойынқұм және Қызылқұм артезиан бассейндерін,
Сырдарияның шығыс жаға бойындағы жер асты суларының ауданын ажыратады. Одан
басқа тау етегіндегі жазықтардағы, тау арасындағы қазан шүңқырларда ерекше
жер асты суларының аудандастыру біріліктерін құрайды.
Қаратау жотасының солтүстік-шығыс беткейлеріндегі тау алды
жазықтардың негізгі жер асты сулары палеоген, жоғарғы бор жастағы
құмдарымен байланысты. Қазіргі есеп бойынша ғасырлар бойы жиналған жер асты
судың қоры шамамен 227 млрд м3 (227 км3) тең. Бірақ ауданы бойынша тең емес
таралған. ең көп барланған Созақ және Көкпансор ойыстарында, мұнда әр бір
шаршы километрге 10 – 20 млн м3 жер асты су келеді.
Тау алды жазықтардың жер асты суларының қоректенудің негізгі көзі
Қаратау, Талас Алатау және Қырғыз Алатау жоталарынан жер астымен келетін
сулар. Болжамдық есеп бойынша жоғарғы бор шөгінділердің жер асты қорына
келетін судың мөлшері жылына 167 млн м3 [35]. Ал палеоген шөгінділерінде
орналасқан қабатқа жылына 116 млн м3 су келеді.
Төрттік аллювиальды-пролювиальды шөгінділердің еспе сулары беткі
уақытша ағыстардың және атмосфералық жауын-шашынның инфильтрация есебінен
қамтамасызданады. Мұндағы жер асты сулары ресурстарының қайта қалпына
келудің жылдық көрсеткіші 261 млн м3.
Жер асты су қорын эксплутациялық көрсеткіштері тең емес
бөлістірліген. Ең жоғары көрсеткіштер ойпаттың ең терең аудандарында,
ұздіксіз су алуда тәулік бойы 450 – 250 м3 ден 250 – 150 м3 дейін, қалыпты
су алуда тәулік бойы – 900 – 500 м3 ден 500 – 300 м3. Шеттерге қарай
көрсеткіштер төмендейді. Жер асты суларының жалпы болжамды эксплуатациялық
ресурстары ұздіксіз су алуда 36 м3сек және қалыпты эксплуатацияда – 72
м3сек.
Аллювиалды-пролювийлік шөгінділердегі еспе сулардың тереңдігі 10 – 15
, ал су шығыны тәулік бойы 86 – 259 м3. Тау алды жазықтарының еспе сулары
тұщы немесе аз тұздалған.
Артезиан суларының тереңдігі әр түрлі болып келеді, 30 – 370 м-де 750
м дейін. территорияның басым бөлігінде артезиан суларының тереңдігі 100 –
300 м аралығында. Артезиан сулары басым жоғары қысыммен немесе өзі шығатын
болып табылады.
Қаратудың оңтүстік-батыс беткейі алдындағы тау етегіндегі, немесе
Сырдарияның оң жаға бойы ылди келген жазықтарда жер асты суларының қоры
төрттік аллювийлік-пролювийлік малта тасты және қиыршық тасты, құмды
шөгінділерімен байланысты. Сонымен қатар бор, палеоген және неоген
шөгінділерінде кездеседі. Жер асты суларының жалпы ғасырлық ресурстары 300
млрд м3 деп болжам береді [35], ал олардың модулі бір шаршы километрге 20 –
30 м3 ден 10 – 20 млн м3 дейін, тауға жақындаған сайын 3 – 5 млн м3 дейін
төмендейді. Төрттік еспе сулары, кейбір жағдайда жоғарғы бор шөгінділері
өзен ағындарының, каналдардың фильтрация, атмосфералық жауын-шашынның
инфильтрация, таудан жер астымен келетін сулар есебінен қоректенеді. Жалпы
жер асты ағымның көрсеткіші шамамен 495 млн м3жылына. Бұл жазықта жер асты
суларының болжамды жалпы эксплуатациялық ресурстары ұздіксіз су алуда 54
м3сек, ал қалыпты су алуда 108 м3сек. құрайды.
Қалыңдығы 20 – 50 м төрттік аллювиальды-пролювийлік шөгінділердің
еспе суларының тереңдігі 5 – 10 м, ал Арыс ойысында – 35 – 45 м дейін. Бор,
палеоген және неоген жастағы шөгінділердің артезиан суларының тереңдігі 150
– 200 м-ден 330 – 2500 м дейін өзгереді.
Қаржантау мен Талас Алатаудың тау алды жазықтарында есеп және
артезиан суларының ресурстары төрттік, неоген, палеоген және бор жастағы
шөгінділерімен байланысты. Ғасырлық ресурстары 30 млрд м3, су шығындығы бір
шаршы километрге 30 – 20 млн м3 ден 5 – 1 млн м3 дейін.
Төрттік шөгінділердеге еспе суларының қалыптасуы өзен суларының
фильтрация жолымен болады, одан басқа таудан жер астымен түсетін су және
атмосфералық жауын-шашынның инфильтрациясы қосылады. Жыл бойы жаңа келетін
судың көлемі 63 млн м3.
Артезиан сулары таудан келетін терең жер асты ағымы есебінен пайда
болады, олардың болжамды эксплуатациялық су шығыны, ұздіксіз су алуда
тәулік бойы 600 – 450 м3 ден 150 – 75 м3 дейін, ал қалыпты су алуда 1200 –
900 м3 300 – 150 м3 дейін өзгеріп отырады. Терриорияның жер асты суларының
жалпы болжамды аймақтық эксплуатациялық ресурстары ұздіксіз пайдалануда 10
м3сек, ал қалыпты пайдалануда - 20 м3сек құрайды.
Келес және Қүркелес өзендерінің аңғарларындаға төрттік шөгінділердің
еспе суларының тереңдігі 2 м-де 24 м-ге дейін өзгеріп отырады. Ал палеоген-
неоген шөгінділерінде 1 метрден 30 метрге дейін. Бор жасындағы
шөгінділердегі артезиандық жоғары қысымды, өзі шығатын сулардың тереңдігі
100 – 500 метрден 1000 – 1600 метрге дейін.
Мойынқұмның бүкірлі-тізбекті құмдарында, батыс және солтүстік-батысқа
бағытталған жер асты суларының ағымын қалыптастыратын, төрттік аллювиальды-
эолдық шөгінділердегі еспе сулар кең таралған. Палеоген-неоген және бор
құмды шөгінділердің артезиандық сулары массивтің батыс бөлігінде жақсы
дамыған. Жалпы жер асты суларының қоры шамамен 1 трлн м3.
Еспе суларының қоры басым кысқы-көктемгі атмосфералық жауын-шашынның
инфильтрация есебінен қалыптасады. Көктемде еріген қардың сулары құм
шөгінділер арқылы еспе сулардың деңгейіне тез жетеді. Одан басқа еспе
суларын толтыруда Шу, Талас, Құрағаты өзендерінің ықпалы маңызды болып
келеді. Артезиандық сулардың қоры Қаратау, Талас Алатау, Қырғыз Алатау
жоталарынан жер асты жолымен келетін ағым. Жылда қосылатын судың көлемі
есеп бойынша бір шаршы километрге 28 – 12,4 мың м3, ал өзендердің
аңғарларында жылына 62 мың м3ден 31 мың м3 дейін.
Жер асты суларын пайдаланудың көрсеткіштері Мойынқұмның шығысында
қалыпты су алуда тәулік бойы 900 – 500 м3, ұздіксіз су алуда – 450 – 250 м3
тең, солтүстік-батыста қалыпты су алуда тәулік бойы 500 – 300 м3, ал
ұздіксіз су алуда 250 – 150 м3 тең. Қалған территорияда, Шу және талас
өзендерінің аңғарларын есепке алғанда ресурстардың көрсеткіштері ұздіксіз
су алуда 150 – 75 м3 ден, қалыпты су алуда 300 – 150 м3 дейін өзгеріп
отырады.
Қызылқұм бүкірлі-тізбекті жазығы Сырдарияны ежелгі жазықтықты
аңғарының аллювиальдық құрмалары мен төрттік аллювиальды-эолды құмды
шөгінділерден құрылған. Мұндағы жер асты суларының ғасырлық қоры ондаған
млрд м3 құрайды деген пікірлер бар. Жер асты сулары қысқы атмосфералық
жауын-шашынның есбеінен, өзен суларының фильтрация және Қаратау, Қаржантау,
Өгем жоталарынан жер асты жолмен келетін ағымның есебінен пайда болады.
Қызылқұмда жоғарғы бор шөгінділердегі сапасы өте жоғары қысымды артезиан
сулары кең таралған, олардың жалпы қоры шамамен 1 трлн м3 асады.
Тізбек арасындағы құмда және Сырдарияның аңғарында сапалы еспе
суларының тереңдігі 5 – 20 м, ал тізбетерде астында 50 м дейін.
Территорияның басым бөлігінде артезиандық сулар 100 – 300 м, ал Арыс
депрессиясында 800 – 1000 м және одан төмен тереңдікте орналасқан. Қүдықтар
мен ұсақ скважиналардағы еспе суларының өнімділігі тәулік бойы 10 – 400 м3,
ал қысымды артезиандық судардың өнімділігі тәулік бойы 100 – 5000 м3
шамасында. Жер асты суларының ресурстарын түрлі техникалық жолдарымен
пайдалануға болады, оның ең негізгілері қүдық, жеке су алу, топтастырып су
алу.
Қазіргі таңда жер асты сулары, әсіресе артезиандық суларды ірі
қалаларды және елді мекендерді сумен қамтамасыздандыру үшін қолданады.
Қызылқұм, Сырдарияның оң жаға бойы тау алды жазықтарда, Мойынқұмда жер
асты суларыны оазистті егіншілік және жайылымдарды суландыру үшін
қолдануда.
Жер асты суларды суғармалы ауыл шаруашылықта маңызы өте жоғары.
Қазіргі таңда суғарудың көптеген түрлері дамуда, соның ішінде тамшы суғару
маңызды орны алуда. Дамыған мемелкеттердің физикалық-географиялық жағдайы
қүрғақ, су тапшы территорияларында тамшы суғару жоғары деңгейде дамыған.
Қазақстан территориясына мұндай әдістер жаңа технология болып келуде.
ІІ.2 ЖАСАНДЫ СУ ОБЪЕКТІЛЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.
Оңтүстік Қазақстан облысының территориясында егіншілік үшін
атмосфералық жауын-шашын жетіспейді. Ауыл шаруашылықтың түрлі салаларын
дамытуда облыста бірнеше жасанды су объектілер құрылған, яғни түрлі су
қоймалар, тоғандар, каналдар, арықтар т.б түрлері.
Облыс территориясында жасанды су объектілер тарихи заманнан келе
жатыр, тарихи жазба тағы басқа деректерде облыс территориясында суғармалы
ауыл шаруашылық антикалық кезеңнен бар. Ежелгі гректердің тарихшылар мен
географтарының еңбектерінде, Искендер Зүлқарнайынның әскері шабулар туралы
баяндамаларында Сырдарияның оң жағасында суғармалы егіншілікпен
шұғылданатын халықтар туралы мәліметтер бар, ол территория қазіргі бізің
облыс территориясына сәйкес келеді.
Орта ғасырларда Оңтүстік Қазақстан өңірі Орта Азия және Қазақстанда
ерекше орын алды, бүл жерден Ұлы Жібек жолы өткен, сондықтан өлкеміз аса
дамыған территорияның бірі болып келді. Отырар, Сайран, Сығынақ, Сауран,
Созақ, Түркістан үлкен сауда орталықтары, болуымен қатар олар ғылым және
мәдениет орталықтары болған. Осы кезде, көлемі жұздеген мың гектарға
жететін суғармалы ауыл шаруашылық дамыған, маңызды суландыру жүйелері
болған.
Жасанды су объектілерге түсіндірме беру алдын суғару мелиорациясына
жалпы түсінік берген дүрыс болады деген оймен, кіріспе ретінде суландыру
мелиорация деген түсінкке жалпы түсіндірме берейік.
Суландыру мелиорацияның басты мақсаты, ауыл шаруашылық дақылдардың
жоғары және түрақты өнім алу үшін қажетті ылғал жетіспейтін территорияларда
топырақтың сулы-ауа, жылу және азықтану режимдерін қамтамасыздандыру.
Суландыру мелиорация жүргізу үшін талаптарына тәуелді және оны
жүргізу жағдайына қарай суландыру мелиорациясын үш белгі бойынша жіктейді:
жүргізу уақытына қарай, жүргізу түріне қарай және суғару мақсатына қарай.
Жүргізу уақытына қарай мынадай мелиорация түрлерін ажыратады: а)
түрақты суғару ( өз ағысымен немесе механикалық су көтерілулер арқылы); б)
бір рет әрекеттенетін (кезең бойынша) – су тасу кезінде немесе лимандық
суғару; 3) құрылған су қоймалар мен суландыру каналдарыдың суларымен
суғару.
Суғару жүргізудің түріне қарай суғарудың мынадай түрлері ажыратылады:
а) топырақ беті бойынша суды бөлістіру (арықтар бойынша облыстың мысалында,
мақта аудандарында тағы басқа суғармалы дақылдарды егуде, топырақ бетін
сумен жабу, облыс мысалында, күріш егуде қолданады); б) суды жаңбыр түрінде
шашатын механизмдермен ауада суды шашырату, мұндай жағдайда топырақ бетімен
бірге өсімдіктердің беті де және ауа да суланады; в) топырақ астымен
дреналар арқылы суландыру, яғни жер астымен келген су капиллярлық күшімен
өсімдіктердің тамырларына дейін жетеді.
Суландырудан басқа суғарудың арнайы тар маманданған түрлері бар: а)
топырақ пен өсімдіктерді суда еріген азықтанатын заттармен қамтамасыздану
мақсатында тыңайтқышттысуғару; б) қалдықты жаман суларымен суғару, әсіресе
қалалардың маңында интенсивті қолдануда; в) топырақ қорғаушы дезинфекциялық
суғару; г) қышқылдану мақсатында суғару; д) сумен топырақты қыздыру
мақсатында суландыру; е) салқындату мақсатында суғару тағы басқа түрлері де
бар.
Суландыру жүйесінің құрамдас бөліктері. Суғару жүйесі, егістік жерге
қажетті кезінде және көлемде, су жеткізетін құрылыстар (сооружениелер)
кешені болып табылады.Түрақты әрекетте болатын суландыру жүйесі
төмендегідей элементтерден тұрады: 1) су көзі; 2) су алу (басты)
сооружениесі; 3) магистральдық канал немесе су құбыры; 4) бөлістіретін
каналдар немесе су құбырлары; 5) уақытша суғару торы; 6) суды шығаратын
(сбросная сеть) торы; 7) каналдардағы сооружениелер.
Суғарудың көзі әдетте өзендер, көлдер, су қоймалар, еспе суларының
жер астында көл түрінде жиналуы немесе еспе суларының жер асты ағымдары.
Жергілікті жердің топографиялық және геологиялық жағдайына байланысты суды
плотина арқылы және плотинасыз алуға болады. Су көзіндегі судың деңгейі
каналдың деңгейнен жоғары болған жағдайда суды плотинасыз жолымен алуға
болады.
Плотиналық су алу сооружениелер түрлі конструкцияланған болады. Ең
маңзыдысы су көзін толық реттеуін қамтамасыздандыратын, әрі суғармалы жерді
су тасудан қорғайтын.
Егер суғару үшін, су су қоймадан алыңған жағдайда, онда су қоймада су
алатын және суды шығаратын (сбросной) сооружениелер жасалынады. Суды
шығаратын (сбросной) сооружениелер әр түрлі болады, оның басты мақсаты
ауысқан суды су қоймадан уақытында шығару. Ол сызықты сбросной канал сияқты
шлюздермен жабдықталған жүйелер, немесе су қоймаға жақын орналасқан табиғи
ойпаттар болу мүмкін, мысалы Шардара су қоймасынан судың ауысқан көлемін
Өзбекістан территориясында орналасқан Арнасай ойпатына жібереді. Су алу
сооружениелердің басты мақсаты егістік жерді суғаруға суды алу. Бұл
сооружениелер басым плотинаның денесінде орналасқан құбырлар түрінде
болады. Ол құбырлар арқылы су магистаральдық каналдарға түседі.
Суғару жүйесінің маңызды элементі магистарльдық канал, оның басты
мақсаты суды су көзінен суғарылатын егістік жерге жеткізу. Магистарльдық
каналдың трассасы әдетте суғарылатын жерден биік болады.
Бөлістіру торының каналдарының трассаларын құрғанда, суғаратын жердің
планын, автомобиль жолдардың, территорияның әкімшілік бөлінуін, елді
мекендердің орналасуын есепке алады (себебі каналдар кейбір жағдайда елді
мекендерді сумен қамтамасыздандырады) т.с.с. Оңтүстік Қазақстан облысында
бөлістіру каналдардың трассалары егістік жерді көлемі 20 – 40 га кейбір
жағдайда 60 га дейін жететін төртбұрыштарды қалыптастыратын түрде
жүргізіледі.
Бөлістіруші каналдарға суғару учаскесінің ішінде орналасқан уақытша
суландырушылар қосылады, әдетте егістік жердегі арықтар. Қазіргі таңда
мұндай арықтардың орнына құбырларды, лотоктарды, шлангілерді пайдаланады.
Судың шығыны 200 лсек жететін суландыратын каналдар шығаратын торға
қосылатын сооружение болу қажет. Ол сооружение суғарылатын жерді ауысқан
судан қорғайды және каналдағы су деңгейі көтерілуін реттейді.
Сортаң жерлерді игеруде, шығаратын (сбросной) тордың аса маңызды
қажеті болады. Бұл жағдайда дренаждық сооружениелер жүйесі құрылады, оның
көмегімен еспеу суларын тұщыландырады және жүйып шайған суларды шығарады.
Сортаң топырақтардағы дрнеаждық торы төмендегідей шарттарға жауап беру
тиісті: 1) еспе суларын қашыру арқылы еспе суларын тұщыландыру; 2) еспе
суларын қажетті деңгейде сақтап отыру. Шығаратын (сбросной) каналдардың
көлденең көлемі каналдың трассасының еңкістігімен және максимальдық
шығынының көрсеткіштерімен анықталады.
Суландыру жүйесінің ұздіксіз функциолануы үшін келіп түсетін судың
мөлшерін, оның қозғалу жылдамыдығы мен бағытын түрақты реттеп отыру қажет.
Бұл жұмысты суландыру жүйесіндегі арнайы сооружениелер орындайды. Олардың
арасында бас (головное) сооружение ерекше болып табылады, ол магитральдық
канал мен су көзін байланыстырады. Одан басқа суғару торы немесе
арматурасы, оның құрамына мынадай сооружениелер кіреді: жүйенің әр түрлі
учаскелеріндегі судың мөлшерін реттейтін (реттеушілер және шығаратын
сооружениелер); суландыру каналдарындағы судың деңгейін реттейтін
(қалақалау – перегораживать, тіреуіш және су ағызатын сооружениелер);
каналдардағы су қозғалысының жылдамдығын ретттейтін; каналдың суын әр түрлі
кедергілерден өткізуге арналған (құбырлар, акведуктар т.с.с) т.б.
сооружениелр.
Суғару жүйелері құрылуда қорғаныс орман егістіктерге ерекше көңіл
аударады. Орманда белдеулер топырақ және климат жағдайына жағымды пайдасы
бар. Орман егістіктерді магистральдық каналдардың, су қоймалардың жаға
бойына егеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында жоғарыда көрсетілген суландыру жүйелері
қойылған талаптарға толық жауап береді. Облыс мысалында жасанды су
объектілердің ең маңыздысы су қоймалар. Су қоймалар құруда аса үлкен
жұмыстар жүргізіледі. Ірі су қоймалар мыңдаған гектар жерлерді егістік
айналымынан шығарады, кейбір жағдайда елді мекендердің орнын алады. Мысалы,
Егіпет елінде Асуан плотинасы құрылғанда мыңдаған жыл тұрған фараондардың
ескерткіштерін көшірді, Еділ өзеніндегі су қоймалар каскадын құрылғанда
жұздеген елді мекендер көшірілді, жұздеген мың гектар құнарлы жер егістік
айналымнан алынды. Бірақ жаңа игерілген жерлерден, суғару арқылы,
шығындарды жабатын жоғары өнім алынады. Осы көз қарастан алдын ала су
қоймалар туралы түсінік берейік.
Қолдан жасалынған суаттарды немесе адамның шаруашылық әрекетімен
гидрологиялық режимі өзгертілген көлдерді су қома деп атайды. Су қоймалар
басым өзендерде, бірнеше көлдер жиналған жерде екі көлдің арасында плотина
құру арқылы жасалынады. Табиғи суаттардан ажыратылатын су қойманың басты
белгісі судың шығынын сонымен қатар су деңгейнің режимін реттеу мүмкіндігі.
Су қойма қолдан жасалынған табиғи объект. Ол, затты-энергетикалық және
информациялық ағымдармен тығыз өзара байланысты қолдан жасалынған табиғи
(су қойма), табиғи (су жинайтын жердің ландшафттар) және техникалық жүйе
тармақтарынан тұратын геотехникалық жүйенің құрамына кіреді. Техникалық
элементтерге плотина, шлюздер, балықтарды өткізу механизмдері, турбиналар,
электр желісі т.с.с.
Су қоймаларға, гидрологиялық, гидрофизикалық және гидрохимиялық,
гидробиологиялық арнайы ішкі суатты процестер қасиетті. Су қоймалар
ландшафттың қозғалмалы компоненттері, яғни беткі және жер асты сулары, ауа
массалары және жануарлар арқылы маңындағы территорияның ландшафттарымен
өзара әрекеттеседі, оның салдарынан су қойманың жоғарғы және төменгі
бөліктерінде су қойма ықпалының зоналарын, зона тармақтарын және
белдеулерін қалыптастырады.
Су қоймалар көп белгісі бар объектілер, осыған байланысты су
қоймалардың бірнеше классификациялары бар. Олардан ең белгілі су қоймаларды
мақсаты, қазан шуңқырының шығу тегі, формасы, табиғат зонада орналасуына
қарай, судың сапасы, деңгейдің режимі, көлемі бойынша классификациялары.
Аталауы бойынша су қоймалар көп мақсатты және арнайы су қоймалар
болып бөлінеді. Арнайы су қоймалардан балық шаруашылыққа арналағна, су
көлігі үшін, энергетикалық т.б. Әдетте су қоймалар көп мақсатты болады.
Қазақстан Республикасында су тапшы болғандықтан мұнда көптеген су қоймалар
құрылған. Орталық Қазақстандағы су қоймалардың басым бөлігі өнеркәсіп
орындарын және елді мекендерді сумен қамтамасыздану мақсатында құрылған,
кейін рекреациялық мақсатында пайдалануға мүмкінді пайда болды.
Қазақстанның ең ірі су қоймасы Бұқтырма су қоймасы энергетикалық мақсатында
жасалынған, бірақ қазіргі таңда оны су көлігі мақсатында рекреациялық
мақсатта пайдалануда. Қапшағай су қоймасының екі негізгі мақсаты болған,
энергетикалық, суғару және қосымша рекреациялық мақсаты болған. Оңтүстік
Қазақстан облысындағы барлық су қоймалардың басты мақсаты суғарумалы ауыл
шаруашылығын дамыту үшін, басқа бағыттары қосымша мақсаттарға жатады.
Жер бедерінің пішініне қарай су қоймалар жазықтық, тау алыд (немесе
аласа таулы), таулы және биік таулы болып келеді. Қазақстанда су қоймаларды
басым бөлігі жазықтықты және аласа таулы.
№4 кестеде, су қоймаларды көлемі бойынша А.Б. Авакянның жіктелуі
келтірілген.
№ 4 кесте. Су қоймаларды көлемі бойынша классификациясы.
(Б.В. Авакян бойынша, 1967, Дьяконов К.Н., Аношко В.С. бойынша келтірілген,
1995).
су қойманың категориясы су қойманың көлемі, км3 Су қойма айдының ауданы,
км2
аса ірі (крупнейшие) 50 аса 5000 жоғары
өте ірі (очень крупные) 10 – 50 5000 – 500
ірі 10 – 1 500 – 100
орташа 1 – 0,1 100 – 20
үлкен емес 0,1 – 0,01 20 – 2
ұсақ 0,01 аз 2 аз
Су қоймалардың ауданы және су көлемі бойынша классификациялау салыстырмалы
түрде болады, дегенмен, мұндай жағдайда су қойманың қоршаған ортаға ықпалы
туралы деңгейін анықтауға болады, үлкен су қоймалар ерекше микроклимат
қалыптастырады, яғни табиғатқа ықпалы аса маңызды. Сондықтан, Оңтүстік
Қазақстан облысының су қоймаларын салыстыру үшін Қазақстанның ең ірі су
қоймаларының негізгі көрсеткіштерін № 5 кестеде келтірілген.
Кестені талдауда, су қоймалардың басым ХХ ғасырдың 60-ші жылдары
салыңған. Осы кезде Қазақстанның пайдалы қазбалары жоғары деңгейде барланып
көптеген кен орындары ашылды, бірнеше қалалар пайда болды, жалпы Қазақстан
шаруашылығы жоғарғы деңгейде дамыды, сондықтан жаңа елді мекендерді, ондағы
өнеркәсіп орындарын сумен қамтамасыздану мақсатында салыңған су қоймалар,
әсіресе Орталық Қазақстанның су қоймалары. Осы су қоймалардан Бұқтырма және
Өскемен су қоймалары ерекше орын алады, олардың басты мақсаты арзан электр
энергия алу үшін жасалынған.
Су көлемі бойынша тек ғана Бұқтырма, Қапшағай және Шардара су
қоймалары аса және өте ірі болып табылады.
№ 5 кесте. Қазақстанның ең ірі су қоймалары.
Су қойманың атыОрналасқан жері Құрылған Ауданы Ұзындығы, кмЕні, кмТереңдігі,Жалпы су
жылы км2 м көлемі км3
Бұқтырма Ертіс өзені, Шығыс Қазақстан 1967 5500 600 40 80 50,0
облысы
Қапшағай Іле өзені, Алматы облысы 1970 1847 187 23 43 28,0
Шардара Сырдария өзені, Оңтүстік 1966 900 48 20 26 5,7
Қазақстан облысы
Сергеев Есіл өзені, Солтүстік 1969 117 75 7 20 0,693
Қазақстан облысы
Қаратомар Тобыл өзені, Қостанай облысы 1965 92 72 4 16 0,586
Самарқан Нұра өзені, Қарағанды облысы 1941 82 25 7 12 0,260
Бөген Бөген өзені, Оңтүстік 1967 65 13 6 15 0,370
Қазақстан облысы
Киров Құшым өзені, Батыс қазақстан 1969 61 11 10 25 0,441
облысы
Вячеслав Есіл өзені, Ақмола облысы 1967 39 22 4 7 0,063
Шерубай-Нұра Нұра өзені, Қарағанды облысы 1960 39 13 4,2 24 0,274
Кеңгір Кеңгір өзені, Қарағанды облысы1952 37 33 1,6 25 0,319
Өскемен Ертіс өзені, Шығыс қазақстан 1963 37 85 1,2 45 0,650
облысы.
Бұқтырма және Қапшағай тау арасындағы қазан шұңқырларында орналасқындықтан
олардың су көлемі өте көп. Шардара және Бөген су қоймалары Оңтүстік
Қазақстанның ең ірі су қоймалары.
ІІ.3 НЕГІЗГІ ЖАСАНДЫ СУ ОБЪЕКТІЛЕРІ.
ІІ.3.1 СУ ҚОЙМАЛАРЫ.
Шардара су қоймасы. Шардара су қоймасы Оңтүстік Қазақстан облысының
Сырдарияның орта ағысында, Шардара қаласының жанында 1966 жылы құрылды, сол
кезде Оңтүстік Қазақстанда ең үлкен су қойма болған. Шардара гидроузелдің
құрамына қуаттылығы 100 мың кВт су электрстанция және су қоймасы жатады. Су
қойманың басты мақсаты ирригациялық, су қойма құрылу нәтижесінде 100 мың
гектар жаңа жер игерілді, 500 мың гектар шамасында жайылымдар суландырылды.
Одан басқа, балық шаруашылығы, электрэнергетика және сумен қамтамасыздану
үшін аса маңызды болды. Соңғы жылдары мұнда рекреациялық мақсатта пайдалану
күшеюде, бірнеше демалу орындары құрылып, суда демалудың бірнеше түрлері
дамуда.
Сырдария өзенін кесіп өткен плотинаның биіктігі 24 м, ал ұзындығы 5,8
км. Плотинаның қалыпты тіреу деңгейі 252,5 м болған жағдайында су қойманың
ауданы 900 км2 тең болады, орташа тереңдігі 6,5 м, максимальдық – 25 м,
максимальды толған жағдайында ұзындығы 100 км дейін, ал ені 25 км шамасында
болады. Су қойманың шамамен 80 % акваториясы тайызды болып келеді.
Су қойманың ойысы Сырдарияның аллювиальдық террасалары болып
табылады. Оның сол жағасы жайпақ, ал оң жағасы тік, төбелі болып келеді.
Өзен бойы белдеу ені 5 км дейін, ирригациялық тормен, уақытша ағымдармен,
ескі арналармен тілімденген және адам өте алмайтын тоғайлы ландшафттармен
жабылған терраса болып табылады. Сырдарияның жайылымы мен Арнасай ойыпаты
арасында Мырзашөл массивінің суғармалы жерлері орналасқан.
Шардара су қоймасының қазан шұңқырының басым бөлігі қара-сұр және сұр
тұнбамен жабылған сазды шөгінділерінен құрылған; қара тұнба үлкен емес
ауданды қамтиды; қазан шұңқырының қалған бөлігін құм шөгінділері құрайды.
Шардара су қоймасының суға толтырылуы 1965 жылы басталып 1968
аяқталды. Су қойма Сырдария өзенінің ағымы және су қойманың бетіне түсетін
атмосфералық жауын-шашын есебінен қоректенеді. Су қойманың пайдалы су
көлемі 5,7 млрд текше метрге тең. Су қойма күз және қыс маусымдарында суға
толады, ал сәуір айынан қырқүйек айына дейін Су қойманың су ресурстары
суғару жұмсалады.
Су қоймадағы судың ең төмен деңгейі қазан айында байқалады, ал
максимум наурыз айында болады (проекттік белігісіне дейін жетеді). Су
деңгейінің көпжылдық тербелу ауытқуы 8 м, ал орташа көрсеткіші 5,4 м тең.
Су деңгейінің тербелуі Сырдария өзені ағымының бір қалыпты болмауымен, су
бетінен күшті булануымен және шаруашылық пен техникалық қажеттілігі үшін
суды пайдалануымен анықталады.
Шардара су қоймасының гидрохимиялық режимі жылдың маусымына қарай су
деңгейінің тербелуіне, климаттың қүрақтығына (булану мөлшері жылына 1300
мм, нәтижеде судың минерализациясы 6,8 ден 10 промиллеге дейін жетеді),
суғаратын территориядан және өзен суларымен қайтып келіп түскен қайтымды
суға, су қоймадағы биологиялық процестерге тәуелді.
Судың минерализациясы жыл бойы 710 мгл ден 1650 мгл дейін өзгеріп
отырады. Ферғана және Мырзашөлдің суғармалы территориялардан тұздылығы 4 –
5 промиллеге тең коллектрлі-дренаждық сулардың келу нәтижесінде су
қоймадағы судың минерализациясы маңызды өседі. Химиялық құрамы бойынша
сульфаттық классқа, натрий тобына жатады. Судың рН көрсеткіші 7,4 – 8,5
аралығында, судың құрамындағы көміртегі қышқылдың бар болуы 1,5 – 8,5 мгл
дейін. Фосфордың бар болуы 0,001 ден 0,002 дейін өзгеріп отырады.
Шардара су қоймасында табиғи сулар болғандықтан тіршіліктің барлық
түрлері кездеседі, су қойманың фитопланктоны жасыл-көк, жасыл, диатомдық
және алтын сияқты балдырлар түрінде дамыған. Балдырлардың ең көп болуы
жазғы маусымда байқалады, ең аз қыста, арасындағы айырамышылығы шаамен екі
есе азаяды.
Су қомасының зоопланктонның шамамен 100 жуық түрі анықталған, оның
ішінде, коловраткалардың 60 жуық, түрлі шаяндардың 45 түрі анықталған.
Маусымдарға қарай зоопланктонның массасы бірнеше рет өзегереді.
Шардара су қоймасы балықтарға өте бай, мұнда сазан, усач, лақа, судак
т.б. түрлері мекендейді. Қазіргі таңда Шардара су қоймасы Шымкент қаласын,
айналадағы елді мекендерді, тағыда облыстан тыс елді мекендерге балық
жібереді. Жалпы Шардара су қоймасында өнеркәсіп деңгейге қойылған балық
шаруашылығы дамуда.
Шардара су қоймасынан Қызылқұм магистральдық канал басталады.
Каналдың сулары жоспар бойынша Шардара ауданының 100 мыңдай гектар жерлерін
суғаруға, 500 мың гектар суланыдыруға дайындалған. Шардара ауданы ауыл
шаруашылық жерлерінің жалпы ауданы 238011 га, ауданның жалпы жер көлемінің
18,4 % құрайды.
Гидротехникалық құрылыс дамуы нәтижесінде канал бойы күріш егістік
ландшафттары жақсы дамыған. Күріш егіуде табиғат кешеннің географиялық
компоненттері маңызды өзгеріске үшырады, әсіресе, жер бедері, топырағы, жер
асты суларының режимі, осыған тәуелді табиғи өсімдік жамылғысы, яғни табиғи-
техникалық геожүйелерге айналды.
Ауданның батыс үлкен бөлігі жайылым ретінде пайдалануға жарамды,
мұнда қысы жазы қой бағуға болады. Кеңес үкіметі кезінде Шардара ауданының
ауыл шаруашылығының басты салалары күріш егу және қаракөл қой шаруашылығы
еді. Қазіргі таңда, бүл бағыттар даму барысында.
Шардара ауданының егістік жер көлемі 59648 га, ол аудан
территориясының 4,6 %, ал ауыл шаруашылық жерлер көлемінің 25,06 % құрайды.
Шардара ауданы басым шөл жерде орналасқан. Ауданның қиыр шығысы Сырдарья
өзені бойында қүнарлы шалғынды топырақтарда орналасқан. Ауданның басым
бөлігінде жайылым ландшафттары дамыған, Қызылқұм шөлі қысқы жайлауға
ыңғайлы, себебі жалпы түрақты қар жамылығысы қалыптаспайды.
Шардара ауданы жайлым және шабындық кешендері Сырдарья өзенінің маңы
және Қызылқұм шөлін алып жатыр. Қызылқұм магистарльдық каналы жерлерді
егістік мақсатта суғарумен қатар, жайылым кешендерін суландыруға мүмкіндік
береді. Каналдың төменгі ағысында суғару арқылы шабындықтар қалыптасқан.
Бөген су қоймасы. Бөген су қоймасы Бөген өзенінің төменгі ағысында Оңтүстік
Қазақстан облысының Ордабасы, Байдібек аудандары және Арыс қала
әкімшілігінің территориялары ұштасқан жерінде құрылған. Су қойма 1967 жылы
іске қосылды, нәтижеде Түркістан мен Арыс қала әкімшілік және Ордабасы
ауданының суғармалы ауыл шаруашылығын дамытуға үлкен мүмкіндік берді.
Суғармалы егістік жерлердің көлемі 90 мың гектарға жетті.
Бұл жүйенің негізгі элементтері: Арыс өзеніндегі су алу торабы;
Арыстан Бөген су қоймасына су алып келетін, ұзындығы 51 км Арыс
магистральдық каналы; судың ағымын реттейтін Бөген өзеніндегі Бөген су
қоймасы; ұзындығы 143 км Түркістан магистральдық каналы.
Бөген су қоймасының екі плотинасы бар: судың жайлуын шектейтін
оңтүстік плотина (топырақтан жасалынған, ұзындың 1 км астам), және тіреуіш
батыс плотина (топырақтан жасалыңған, ұзындығы 4 км жуық). Су қойманы
ауданы 65 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ
ТЕРРИТОРИЯСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА...5
І.1 Тектоникасы және геологиялы-геоморфологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ..5
І.2 Климат жағдайы және беткі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І.3 Топырақ-өсімдік жамылғысы және жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ...11
ІІ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ СУ РЕСУРСТАРЫ
ЖӘНЕ ЖАСАНДЫ СУ
ОБЪЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 3
ІІ.1 Су ресурстарына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІ.2 Жасанды су объектілері туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ.3 Оңтүстік Қазақстан облысының негізгі жасанды су
объектілері ... ... ... ...31
ІІ.3.1 Су
қоймалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..31
ІІ.3.2 Суғару
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .35
ІІІ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА СУДЫ ТИІМДІ
ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ЖАСАНДЫ СУ КЕШЕНДЕРІНІҢ
ДАМУ
КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..40
ІІІ.1 Орта Азия аймағындағы су ресурстарын бөлістіру
мәселесі ... ... ... ... ... 40
ІІІ.2 Оңтүстік Қазақстан облысының су ресурстарын тиімді
пайдалану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..49
ІІІ.3 Оңтүстік Қазақстан облысы жасанды су объектілерінің даму
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі. Оңтүстік Қазақстан облысының территориясы
қүрғақ континенттік климатта орналасқан. Табиғат жағдайы су ресурстарына
кедей болуына байланысты облыс территориясында ерте заманнан суғармалы егін
шаруашылығы дамыған. Су ресурстарын тиімді пайдалану облыс үшін маңызды
мәселенің бірі. Осы мәселені шешуде суландыру жүйелері маңызды орын алады.
Су, географиялық кешенінің табиғат компоненті болғандықтан, оның
табиғаттағы су айналымы, табиғат кешеніне ықпалы, шаруашылықта пайдалануы
гидрология ғылымдар жүйесімен қатар су ресурстарын пайдалану, гидрография
деген физикалық география салаларының зерттеу объектісі болып табылады.
БҰҰ мамандарының, көптеген ғалымдардың, саясаттанушылардың тағы басқа
мамандардың пікірі бойынша су ресурстары ХХІ ғасырда стратегиялық
ресурстарға айналу мүмкін, әсіресе аридттік аймақтарда бұл мәселе өте
маңызды болып табылады. Келешекте, судың бағасы мұнай мен газдан да қымбат
болып, мемлекеттер арасындағы экономикалық, саяси қарым-қатынастарына
ықпалы аса маңызды болады. Сондықтан, Оңтүстік Қазақстан облысында, жалпы
Қазақстан Республикасында гидромелиортивтік құрылысқа көніл аудару қажет.
Ұсынылған диплом жұмысының негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан
облысы территориясындағы бір-бірімен тығыз байланысты жасанды су
объектілерінің географиясы, су ресурстарын тиімді пайдалану, Орталық Азия
мемлекеттер арасындағы су ресурстарын бөлістіру мәселелерін қарастыру.
Оңтүстік Қазақстан облысында суғармалы ауыл шаруашылығын
дамытуға үлкен мүмкіндігі бар. Облыстың басты дақылдарының бірі ең қымбат
техникалық дақылдарға жататын мақта дақылы, сонымен қатар облыста күріш,
көкөніс, бидай, темекі, жүзім, мақсары т.б. ауыл шаруашылық дақылдары
егіледі. Облыстың егін шаруашылығының негізі суғару, яғни суландыру
жүйелері, су қорын сақтайтын су қоймалар облыстың ауыл шаруашылығының
негізін құрайды.
Облыстың жасанды су объектілеріне жалпы сипаттама беру
неігізінде суландыру жүйелердің қазіргі жағдайын көрсетіп, келешекте даму
жолдарын анықтау. Облыстың қазіргі суландыру жүйелері қазіргі заман жаңа
технологияларға сәйкес емес, ХХ ғасырдың 60 – 70 –ші жылдары құрылған су
объектілері, әсіресе суғару технологиясы, суғармалы егіншіліктің кешегі
күні.
Диплом жұмысын орындау барысында, автор облыстың ауыл
шаруашылығында қолданылатын су ресурстарының негізгі көздерімен, олардың
пайдалану әдістерімен, жасанды су объектілердің көрсеткіштерімен, олардың
географиялық орны туралы материалдарымен танысты.
Диплом жұмысын орындау үшін автор Шымкент қаласының ғылыми-
техникалық, Абай атындағы тағы басқа кітапханалардың әдеби материалдарын,
Оңтүстік Қазақстан облысының су және жер ресурстарын пайдалану
басқармасының, Қазақстан Республикасы Гидрометеорологиялық орталықтың
Оңтүстік Қазақстан облысы бөлімінің, Мақатаарал ауданы әкімшілігінің қордық
материалдарын пайдаланды. Диплом жұмысын орындау үшін ең маңызды болған,
облыстық гидрометеорологиялық орталық қорының материалдары (гидрологиялық
және метеорологиялық бақылау).
Диплом жұмысын орындауда картографиялық, статистикалық-талдау,
салыстырма-баяндама әдістері қолданылды. Жұмысты орындау үшін ең маңызды
статистикалық-талдау әдіс болды, себебі су ресурстары климаттың салдары
болып келеді сондықтан, климаттық көрсеткшітерінің кестелері, беткі
суларына гидрологиялық бақылау кестелері тағы басқа материалдарға талдау
жасалынды.
Оңтүстік Қазақстан облысы суғарылатын жер көлемі бойынша
еліміздің басқа облыстарынан алдында тұрады. Облыс территориясында
Республика деңгейіндегі Арыс-Түркістан, Қызылқұм, Достық ірі суландыру
жүйелері орналасқан. Қазіргі таңда олар ескергенімен облыстың ауыл
шаруашылығынан түсетін пайдасының басым бөлігін суғармалы егін шаруашылығы
құрайды. Суландыру жүйелердің мал шаруашылығында, жайылымдарды суландыру
арқылы үлкен маңызы бар.
Дамыған мемлекеттердің ауыл шаруашылығында суғармалы егін
шаруашылығына көп көңіл аударуда, себебі суғармалы ауыл шаруашылық кепілді
өнім алуға мүмкіндік береді. Яғни суғармалы ауыл шаруашылықтың, сонымен
бірге жасанды су объектілердің дамуы сөзсіз.
Диплом жұмысының нәтижелерін жаңа жасанды су объектілерін
жоспарлауда, құруда, мектеп географиясында қосымша материалдары ретінде,
арнайы курстар оқытуда пайдалануға болады.
І. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТЕРРИТОРИЯСЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА.
І.1 ТЕКТОНИКАСЫ ЖӘНЕ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ-ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
Оңтүстік Қазақстан облысы территориясының басым бөлігі Тұран
плитасында орналасқан, оңтүстік-шығыста Өгем жотасы арқылы Өзбекістанмен
шектеседі (облыстың ең қиыр оңтүстік-шығысында Қырғызстанмен аз ғана
қашықтықта шекараласады). Батыста, Қызылқұм бойы Өзбекістанмен шекара
жалғасады. Солтұстікте Бетпақдала арқылы Қарағанды облысымен шекаралас
болады, ал шығыста Қаратау мен Мойынқұм бойынша Жамбыл облысымен шекара
өтеді. Облыстың ортасын оңтүстк-шығыстан солтүстік-батысқа қарай Қаратау
жотасы кесіп өтеді. Өгем және Қаратау Батыс Тянь-Шань тауларының бөліктері
болып табылады. Облыс шегіндегі Тұран ойпаты сазды Бетпақдала, құмды
Мойынқұм мен Қызылқұм шөлдеріне және Сырдарья бойы тау алды шөлейт жазыққа
бөлінеді.
Бетпақдала, борпылдақ қабат-қабат орналасқан мезозой және палеоген
тау жыныстарынан құрылған жазықтық, оның орташа биіктігі 300 м. Жазық
үстінде басым теңіздік және континенттік палеогендік шөгінділер – құм,
құмтас, саз, ұсақ жұмыр тас. Жазықтық кеңістіктер сор жерлерімен тұйық
ойыстармен және ағынсыз төмен жерлермен кезектеседі.
Мойынқұм құмды шөлі Шу синеклизаның басым бөлігін алып жатыр, ол Тянь-
Шань тау алды еңкіс жазықтар мен ойпаттың жазықтарына өтпелі болып
табылады. Мойынқұм шөлінің жер бедері негізінен эолды – төбелі (ячеистые)
және тізбекті (грядовые) құмдар. Кейбір жерлерде эол жер бедері астынан
аңғар тәріздес және ежелгі террассалар сатыларының жар сияқты қия беттер
түріндегі су тектес ежелгі пішіндер көріністе болады.
Облыстың оңтүстік-батысын Қызылқұмның солтүстік-шығысы алып жатыр.
Мұнда эолды құм жер бедері басым. Құмның астында ежелгі аллювиалдық қабат,
ал Сырдарья маңында аллювиалды-көлді қабат орналасқан. Аллювиалды және
аллювиалды-көлді шөгінділерді желмен електеу есебінен эолды құм пайда
болған. Құмды массивтер басым бөлігінде өсімдіктермен бекітілген. Тізбекті
және төбелі жер бедері қалыптасқан, кейбір жерде барханды құм төбелер
кездеседі.
Қаратаудың оңтүстік-батыс беткейі мен Сырдарья өзенінің арасындағы
облыстың территориясы, Сырдарияның және оның оң салаларының аллювиалдық
және пролювиалдық шөгінділерінен пайда болған. Бұл тау алды жазықтық
сайлармен тілімденген және сынық шөгінділерден құрылған. Мұнда еспе сулары
салыстырмалы тұщы, ал Сырдария өзеніне қарай жылжыған сайын еспе сулар
тұздалады.
Қаратау - орта биікті жотасы, оның ең биік шыңы Бессаз (Мыңжылқы)
шыңы – 2176 м. Негізінен ол кембрий алды және палеозойдың дислокацияланған
қабаттарынан құрылған, ал оның тау алды мезозой, палеоген және неоген
жастағы горизантальдық орналасатын шөгінділерінен қалыптасқан. Қаратау 5 –
6 балдық сейсмикалық зонада орналасқан. Қазіргі тектоникалық қозғалыстар
өте белсенді, мұндай белсенділік, +12 ммжылына, Шоқпақ асуда, (перевал
Чокпак) қайта геодезиялық нивелировка арқылы байқалды (Финько, 1965).
Қаратау жотасының басым жері ассиметриялық болып келеді. Оңтүстік тау
алдының үстіртті беті солтүстікке қарай жазық қырқаға айналады. Су айырық
беті бор және эоцен трансгрессиялар кезінде жемірілген денудациялық
жазықтық болып келеді.
Қаратаудың оңтүстік жайпақ беткейдің әктасты-доломитты қабаттар
дамыған учаскелердегі көтерілген жазық бетте өзендер мен жылғалардың
кесіліп ойылған (врезанные) көлденең аңғарлары, тік беткейлі каньон
тәріздес болып келеді. Жоғарыдан қарағанда осы каньондардың кейбір
кесінділері тура және кескін бұрылыстар сипатты.
Облыстың оңтүстік-шығысында Батыс Тянь-Шань тауларының тізбектері
орналасқан. Ең биік Сайрам шыңы 4299 м. Бұл аймақты Қаржантау, Қазығұрт
таулары құрайды. Бұл жоталар гранитті және гранодиоритті герцин
интрузияларымен тесіп шыққан палеозой шөгінді қабаттардан құрылған. Өгем
жотасының кейбір жазықты суайырық беттері әктастардан құрылған, ол жерде
карст шұңқырлары көп кезедеседі. Қазығүрт таулары осындый түзіліске және
жер бедеріне ие.
І.2 КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БЕТКІ СУЛАРЫ.
Климат жағдайы. Оңтүстік Қазақстан облысы қоңыржай белдеуінің оңтүстік
бөлігінде орналасқан. Облыстың жазықтықты аудандарының климат жағдайының
ерекшелігі кескін континенттілігі. Л.Н. Бабушкиннің климаттық аудандастыруы
бойынша (Бабушкин, 1983) облыстың территориясы үш климаттық провинцияда
орналасқан. Облыстың солтүстігі Орталық Қазақстан провинцияның Бетпақдала
округінде орналасқан. А.А. Пузырева бойынша (Пузырева, 1975) облыстың бұл
бөлігі Балқаш-Арал облысының Орталық Қазақстан ауданында орналасқан.
Облыстың солтүстік ауданының климаттық шекаралары авторларда бір-біріне
сәйкес келеді. Бұл аудан ауа температурасының үлкен жылдық ауытқуымен
сипатталады, 38º шамасында (қаңтар - -10,7ºС, шілде - +27ºС) (№ 1
кестеде), мұндай ауытқу климаттың кескін континенттігіне байланысты.
Шу өзенінен оңтүстікке қарай Қаратаудың солтүстік-шығыс тау алдына
дейін территория Л.Н. Бабушкин Жоңғар-Тянь-Шань провинцияның жазықтық
провинция тармағының жеке Мойынқұм округі деп бөледі [17]. Ал, А.А.
Пузырева оны Балқаш-Арал облысының Мойынқұм климаттық ауданы деп есептейді
[35]. Мойынқұмның климат жағдайы жоғарыда көрсетілген Бетпақдаланың климаты
сияқты өте континентті болып келеді. Бірақ жауын-шашын мөлшері салыстырмалы
көбірек болуына байланысты (200 мм аса) бұл аудан флора мен фаунаға байлау
болып табылады.
№ 1 Кесте. Ауа температурасының көрсеткіштері
(Справочник по климату Казахстана. Многолетние данные 1971 – 2000, бойынша,
2004)
№ станция абс биік, м I
І ІІ ІІІ IV V VI
1 Ақжар, Құмкенттен 305 41,22 12,6 4,3 4,2 17,5
солтүстікке қарай 14 км
2 Қызылкөл, Құмкенттен 335 16,12 6,1 2,8 8 60,4
батысқа қарай 7 км
3 Калдыкөл, Түркістан қ. 188,2 13,3 8,7 3,1 2,5 6
оңтүстік-шығысында, 20 км
4 Шевықбельді, Құмкенттен 297,1 10,49 7,5 2,5 4,5 5,2
солтүстікке қарай, 21 км
5 Бөгенбайкөл, Қоғам а. 192,4 8,54 4,5 2,4 - -
батысында, 9 км (Отырар
ауданы)
6 Сұмағар, Жайылма а. 186,7 4,39 4,2 1,3 3,5 2,2
оңтүстігінде 27 км
7 Шүйнеккөл, Ескі Иқан а. 189,5 3,62 5,9 1,1 - -
оңтүстігінде 13 км
8 Сарықамыс, Қоғам а. 194 3,47 2,8 1,8 3,8 1,8
батысында, 3 км (Отырар
ауданы)
9 Ақсаз, Қоғам а. 187 3,04 3,5 0,9 - -
солтүстік-батысында, 22 км,
(Отырар ауданы)
10 Қалшаңкөл, Түркістан қ. 180,2 2,14 3,5 0,8 - -
оңтүстік-шығысында, 33 км
Қызылкөл ағынсыз, тау аралағындағы ойыста орналасқан. Оның тереңдігі 10
м астам, батыстан шығысқа қарай созылып жатыр . Солтүстік шығыс жағында
кішкене арал бар, ол су деңгейі кішкене көтерілген кезде су астында қалады.
Көлдің орталық бөлігінің түбі қатты, ал жағалау жағы сазды, лайының
қалыңдығы 0,3 м.
Солтүстік және солтүстік-облыс жағалаулары тік жарлауытты, оның
биіктігі кей жерлерінде 20 м жетеді. Көл жағалауына бетеге, ақ жусан, кей
жерлерінде мия мен сарсазан, қарағай, сексеуіл өседі.
Қызылкөл қар, жауын-шашын және өзен суымен қорланады. Көлге оңтүстік-
шығыстан Үшбас өзені құяды. Суы аз жылдары өзен құрғап кетеді.Көлдің орташа
тереңдігі 3,7 м(ең терең жері 8,5). Көлге 89 млн. м³ су жиналады. Суы 0, 5-
2 м тереңдікке дейін мөлдір, түсі жасыл. Көл деңгейі сәуір айында
көтеріліп, қазан айында төмендейді.
Қызылкөлдің минералдануы және химиялық құрамы әр түрлі. Мысалы, шығыс
жағындағы суда бір литрінде 4,8 г, ал батысында 4,5 г. Жалпы суы аздап ащы,
өте кермек, сілтілі. Химиялық құрамы жағынан суы сульфат класына натрий
тобына жатады.
Көлде микроэлементтер өте аз кездеседі, ал бром, мыс, марганец,
қорғасын және кобальт мүлде жоқ. Көктем және жаз айларында көл суы мал
суаруға пайдаланады.
Жасыл көк жасыл балдырлар өседі. Көлдің жасыл планктонын кловраткалар,
сабақ мұртты шаяндар, ескек аяқтылар мен қабыршақты шаяндар мекендейді.
Көл жағалауының әр жерінде қамыс қопасы көрінеді. Қызылкөлдің
зообентосына әсіресе инеліктің құрттары және хирономит басым. Көлде елең,
маринка және сазан балығы бар. Көлдің ең терең жері 6,3 м. Суының жалпы
тұздылығы бір литрде 18,7 г келеді, химиялық құрамы жағынан хлорид класына
жатады.
Көлде үйрек, жылқышы және т.б. суда және сазды жерде тіршілік ететін
құстар бар.
Жер асты сулары. Оңтүстік Қазақстан облысы жер асты суларымен жақсы
қамтамасыз етілген, олардың болжамды аймақтық эксплуатациялық ресурстары
260 м3сек. Оның 50 % жуық шаруашылықта қолданылуда, соның ішінде 70 – 80
м3сек. суғару мақсатында, 25 – 29 м3сек. коммуналдық және өнеркәсіптің
салаларын су қамтамасыз етуде, жайылым суғаруға 10 – 15 м3сек. жұмсалады.
Облыстың жер асты сулары таулы және жазықтықты аудандарына бөлінеді.
Жазықтық аудандарда Мойынқұм және Қызылқұм артезиан бассейндерін,
Сырдарияның шығыс жаға бойындағы жер асты суларының ауданын ажыратады. Одан
басқа тау етегіндегі жазықтардағы, тау арасындағы қазан шүңқырларда ерекше
жер асты суларының аудандастыру біріліктерін құрайды.
Қаратау жотасының солтүстік-шығыс беткейлеріндегі тау алды
жазықтардың негізгі жер асты сулары палеоген, жоғарғы бор жастағы
құмдарымен байланысты. Қазіргі есеп бойынша ғасырлар бойы жиналған жер асты
судың қоры шамамен 227 млрд м3 (227 км3) тең. Бірақ ауданы бойынша тең емес
таралған. ең көп барланған Созақ және Көкпансор ойыстарында, мұнда әр бір
шаршы километрге 10 – 20 млн м3 жер асты су келеді.
Тау алды жазықтардың жер асты суларының қоректенудің негізгі көзі
Қаратау, Талас Алатау және Қырғыз Алатау жоталарынан жер астымен келетін
сулар. Болжамдық есеп бойынша жоғарғы бор шөгінділердің жер асты қорына
келетін судың мөлшері жылына 167 млн м3 [35]. Ал палеоген шөгінділерінде
орналасқан қабатқа жылына 116 млн м3 су келеді.
Төрттік аллювиальды-пролювиальды шөгінділердің еспе сулары беткі
уақытша ағыстардың және атмосфералық жауын-шашынның инфильтрация есебінен
қамтамасызданады. Мұндағы жер асты сулары ресурстарының қайта қалпына
келудің жылдық көрсеткіші 261 млн м3.
Жер асты су қорын эксплутациялық көрсеткіштері тең емес
бөлістірліген. Ең жоғары көрсеткіштер ойпаттың ең терең аудандарында,
ұздіксіз су алуда тәулік бойы 450 – 250 м3 ден 250 – 150 м3 дейін, қалыпты
су алуда тәулік бойы – 900 – 500 м3 ден 500 – 300 м3. Шеттерге қарай
көрсеткіштер төмендейді. Жер асты суларының жалпы болжамды эксплуатациялық
ресурстары ұздіксіз су алуда 36 м3сек және қалыпты эксплуатацияда – 72
м3сек.
Аллювиалды-пролювийлік шөгінділердегі еспе сулардың тереңдігі 10 – 15
, ал су шығыны тәулік бойы 86 – 259 м3. Тау алды жазықтарының еспе сулары
тұщы немесе аз тұздалған.
Артезиан суларының тереңдігі әр түрлі болып келеді, 30 – 370 м-де 750
м дейін. территорияның басым бөлігінде артезиан суларының тереңдігі 100 –
300 м аралығында. Артезиан сулары басым жоғары қысыммен немесе өзі шығатын
болып табылады.
Қаратудың оңтүстік-батыс беткейі алдындағы тау етегіндегі, немесе
Сырдарияның оң жаға бойы ылди келген жазықтарда жер асты суларының қоры
төрттік аллювийлік-пролювийлік малта тасты және қиыршық тасты, құмды
шөгінділерімен байланысты. Сонымен қатар бор, палеоген және неоген
шөгінділерінде кездеседі. Жер асты суларының жалпы ғасырлық ресурстары 300
млрд м3 деп болжам береді [35], ал олардың модулі бір шаршы километрге 20 –
30 м3 ден 10 – 20 млн м3 дейін, тауға жақындаған сайын 3 – 5 млн м3 дейін
төмендейді. Төрттік еспе сулары, кейбір жағдайда жоғарғы бор шөгінділері
өзен ағындарының, каналдардың фильтрация, атмосфералық жауын-шашынның
инфильтрация, таудан жер астымен келетін сулар есебінен қоректенеді. Жалпы
жер асты ағымның көрсеткіші шамамен 495 млн м3жылына. Бұл жазықта жер асты
суларының болжамды жалпы эксплуатациялық ресурстары ұздіксіз су алуда 54
м3сек, ал қалыпты су алуда 108 м3сек. құрайды.
Қалыңдығы 20 – 50 м төрттік аллювиальды-пролювийлік шөгінділердің
еспе суларының тереңдігі 5 – 10 м, ал Арыс ойысында – 35 – 45 м дейін. Бор,
палеоген және неоген жастағы шөгінділердің артезиан суларының тереңдігі 150
– 200 м-ден 330 – 2500 м дейін өзгереді.
Қаржантау мен Талас Алатаудың тау алды жазықтарында есеп және
артезиан суларының ресурстары төрттік, неоген, палеоген және бор жастағы
шөгінділерімен байланысты. Ғасырлық ресурстары 30 млрд м3, су шығындығы бір
шаршы километрге 30 – 20 млн м3 ден 5 – 1 млн м3 дейін.
Төрттік шөгінділердеге еспе суларының қалыптасуы өзен суларының
фильтрация жолымен болады, одан басқа таудан жер астымен түсетін су және
атмосфералық жауын-шашынның инфильтрациясы қосылады. Жыл бойы жаңа келетін
судың көлемі 63 млн м3.
Артезиан сулары таудан келетін терең жер асты ағымы есебінен пайда
болады, олардың болжамды эксплуатациялық су шығыны, ұздіксіз су алуда
тәулік бойы 600 – 450 м3 ден 150 – 75 м3 дейін, ал қалыпты су алуда 1200 –
900 м3 300 – 150 м3 дейін өзгеріп отырады. Терриорияның жер асты суларының
жалпы болжамды аймақтық эксплуатациялық ресурстары ұздіксіз пайдалануда 10
м3сек, ал қалыпты пайдалануда - 20 м3сек құрайды.
Келес және Қүркелес өзендерінің аңғарларындаға төрттік шөгінділердің
еспе суларының тереңдігі 2 м-де 24 м-ге дейін өзгеріп отырады. Ал палеоген-
неоген шөгінділерінде 1 метрден 30 метрге дейін. Бор жасындағы
шөгінділердегі артезиандық жоғары қысымды, өзі шығатын сулардың тереңдігі
100 – 500 метрден 1000 – 1600 метрге дейін.
Мойынқұмның бүкірлі-тізбекті құмдарында, батыс және солтүстік-батысқа
бағытталған жер асты суларының ағымын қалыптастыратын, төрттік аллювиальды-
эолдық шөгінділердегі еспе сулар кең таралған. Палеоген-неоген және бор
құмды шөгінділердің артезиандық сулары массивтің батыс бөлігінде жақсы
дамыған. Жалпы жер асты суларының қоры шамамен 1 трлн м3.
Еспе суларының қоры басым кысқы-көктемгі атмосфералық жауын-шашынның
инфильтрация есебінен қалыптасады. Көктемде еріген қардың сулары құм
шөгінділер арқылы еспе сулардың деңгейіне тез жетеді. Одан басқа еспе
суларын толтыруда Шу, Талас, Құрағаты өзендерінің ықпалы маңызды болып
келеді. Артезиандық сулардың қоры Қаратау, Талас Алатау, Қырғыз Алатау
жоталарынан жер асты жолымен келетін ағым. Жылда қосылатын судың көлемі
есеп бойынша бір шаршы километрге 28 – 12,4 мың м3, ал өзендердің
аңғарларында жылына 62 мың м3ден 31 мың м3 дейін.
Жер асты суларын пайдаланудың көрсеткіштері Мойынқұмның шығысында
қалыпты су алуда тәулік бойы 900 – 500 м3, ұздіксіз су алуда – 450 – 250 м3
тең, солтүстік-батыста қалыпты су алуда тәулік бойы 500 – 300 м3, ал
ұздіксіз су алуда 250 – 150 м3 тең. Қалған территорияда, Шу және талас
өзендерінің аңғарларын есепке алғанда ресурстардың көрсеткіштері ұздіксіз
су алуда 150 – 75 м3 ден, қалыпты су алуда 300 – 150 м3 дейін өзгеріп
отырады.
Қызылқұм бүкірлі-тізбекті жазығы Сырдарияны ежелгі жазықтықты
аңғарының аллювиальдық құрмалары мен төрттік аллювиальды-эолды құмды
шөгінділерден құрылған. Мұндағы жер асты суларының ғасырлық қоры ондаған
млрд м3 құрайды деген пікірлер бар. Жер асты сулары қысқы атмосфералық
жауын-шашынның есбеінен, өзен суларының фильтрация және Қаратау, Қаржантау,
Өгем жоталарынан жер асты жолмен келетін ағымның есебінен пайда болады.
Қызылқұмда жоғарғы бор шөгінділердегі сапасы өте жоғары қысымды артезиан
сулары кең таралған, олардың жалпы қоры шамамен 1 трлн м3 асады.
Тізбек арасындағы құмда және Сырдарияның аңғарында сапалы еспе
суларының тереңдігі 5 – 20 м, ал тізбетерде астында 50 м дейін.
Территорияның басым бөлігінде артезиандық сулар 100 – 300 м, ал Арыс
депрессиясында 800 – 1000 м және одан төмен тереңдікте орналасқан. Қүдықтар
мен ұсақ скважиналардағы еспе суларының өнімділігі тәулік бойы 10 – 400 м3,
ал қысымды артезиандық судардың өнімділігі тәулік бойы 100 – 5000 м3
шамасында. Жер асты суларының ресурстарын түрлі техникалық жолдарымен
пайдалануға болады, оның ең негізгілері қүдық, жеке су алу, топтастырып су
алу.
Қазіргі таңда жер асты сулары, әсіресе артезиандық суларды ірі
қалаларды және елді мекендерді сумен қамтамасыздандыру үшін қолданады.
Қызылқұм, Сырдарияның оң жаға бойы тау алды жазықтарда, Мойынқұмда жер
асты суларыны оазистті егіншілік және жайылымдарды суландыру үшін
қолдануда.
Жер асты суларды суғармалы ауыл шаруашылықта маңызы өте жоғары.
Қазіргі таңда суғарудың көптеген түрлері дамуда, соның ішінде тамшы суғару
маңызды орны алуда. Дамыған мемелкеттердің физикалық-географиялық жағдайы
қүрғақ, су тапшы территорияларында тамшы суғару жоғары деңгейде дамыған.
Қазақстан территориясына мұндай әдістер жаңа технология болып келуде.
ІІ.2 ЖАСАНДЫ СУ ОБЪЕКТІЛЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.
Оңтүстік Қазақстан облысының территориясында егіншілік үшін
атмосфералық жауын-шашын жетіспейді. Ауыл шаруашылықтың түрлі салаларын
дамытуда облыста бірнеше жасанды су объектілер құрылған, яғни түрлі су
қоймалар, тоғандар, каналдар, арықтар т.б түрлері.
Облыс территориясында жасанды су объектілер тарихи заманнан келе
жатыр, тарихи жазба тағы басқа деректерде облыс территориясында суғармалы
ауыл шаруашылық антикалық кезеңнен бар. Ежелгі гректердің тарихшылар мен
географтарының еңбектерінде, Искендер Зүлқарнайынның әскері шабулар туралы
баяндамаларында Сырдарияның оң жағасында суғармалы егіншілікпен
шұғылданатын халықтар туралы мәліметтер бар, ол территория қазіргі бізің
облыс территориясына сәйкес келеді.
Орта ғасырларда Оңтүстік Қазақстан өңірі Орта Азия және Қазақстанда
ерекше орын алды, бүл жерден Ұлы Жібек жолы өткен, сондықтан өлкеміз аса
дамыған территорияның бірі болып келді. Отырар, Сайран, Сығынақ, Сауран,
Созақ, Түркістан үлкен сауда орталықтары, болуымен қатар олар ғылым және
мәдениет орталықтары болған. Осы кезде, көлемі жұздеген мың гектарға
жететін суғармалы ауыл шаруашылық дамыған, маңызды суландыру жүйелері
болған.
Жасанды су объектілерге түсіндірме беру алдын суғару мелиорациясына
жалпы түсінік берген дүрыс болады деген оймен, кіріспе ретінде суландыру
мелиорация деген түсінкке жалпы түсіндірме берейік.
Суландыру мелиорацияның басты мақсаты, ауыл шаруашылық дақылдардың
жоғары және түрақты өнім алу үшін қажетті ылғал жетіспейтін территорияларда
топырақтың сулы-ауа, жылу және азықтану режимдерін қамтамасыздандыру.
Суландыру мелиорация жүргізу үшін талаптарына тәуелді және оны
жүргізу жағдайына қарай суландыру мелиорациясын үш белгі бойынша жіктейді:
жүргізу уақытына қарай, жүргізу түріне қарай және суғару мақсатына қарай.
Жүргізу уақытына қарай мынадай мелиорация түрлерін ажыратады: а)
түрақты суғару ( өз ағысымен немесе механикалық су көтерілулер арқылы); б)
бір рет әрекеттенетін (кезең бойынша) – су тасу кезінде немесе лимандық
суғару; 3) құрылған су қоймалар мен суландыру каналдарыдың суларымен
суғару.
Суғару жүргізудің түріне қарай суғарудың мынадай түрлері ажыратылады:
а) топырақ беті бойынша суды бөлістіру (арықтар бойынша облыстың мысалында,
мақта аудандарында тағы басқа суғармалы дақылдарды егуде, топырақ бетін
сумен жабу, облыс мысалында, күріш егуде қолданады); б) суды жаңбыр түрінде
шашатын механизмдермен ауада суды шашырату, мұндай жағдайда топырақ бетімен
бірге өсімдіктердің беті де және ауа да суланады; в) топырақ астымен
дреналар арқылы суландыру, яғни жер астымен келген су капиллярлық күшімен
өсімдіктердің тамырларына дейін жетеді.
Суландырудан басқа суғарудың арнайы тар маманданған түрлері бар: а)
топырақ пен өсімдіктерді суда еріген азықтанатын заттармен қамтамасыздану
мақсатында тыңайтқышттысуғару; б) қалдықты жаман суларымен суғару, әсіресе
қалалардың маңында интенсивті қолдануда; в) топырақ қорғаушы дезинфекциялық
суғару; г) қышқылдану мақсатында суғару; д) сумен топырақты қыздыру
мақсатында суландыру; е) салқындату мақсатында суғару тағы басқа түрлері де
бар.
Суландыру жүйесінің құрамдас бөліктері. Суғару жүйесі, егістік жерге
қажетті кезінде және көлемде, су жеткізетін құрылыстар (сооружениелер)
кешені болып табылады.Түрақты әрекетте болатын суландыру жүйесі
төмендегідей элементтерден тұрады: 1) су көзі; 2) су алу (басты)
сооружениесі; 3) магистральдық канал немесе су құбыры; 4) бөлістіретін
каналдар немесе су құбырлары; 5) уақытша суғару торы; 6) суды шығаратын
(сбросная сеть) торы; 7) каналдардағы сооружениелер.
Суғарудың көзі әдетте өзендер, көлдер, су қоймалар, еспе суларының
жер астында көл түрінде жиналуы немесе еспе суларының жер асты ағымдары.
Жергілікті жердің топографиялық және геологиялық жағдайына байланысты суды
плотина арқылы және плотинасыз алуға болады. Су көзіндегі судың деңгейі
каналдың деңгейнен жоғары болған жағдайда суды плотинасыз жолымен алуға
болады.
Плотиналық су алу сооружениелер түрлі конструкцияланған болады. Ең
маңзыдысы су көзін толық реттеуін қамтамасыздандыратын, әрі суғармалы жерді
су тасудан қорғайтын.
Егер суғару үшін, су су қоймадан алыңған жағдайда, онда су қоймада су
алатын және суды шығаратын (сбросной) сооружениелер жасалынады. Суды
шығаратын (сбросной) сооружениелер әр түрлі болады, оның басты мақсаты
ауысқан суды су қоймадан уақытында шығару. Ол сызықты сбросной канал сияқты
шлюздермен жабдықталған жүйелер, немесе су қоймаға жақын орналасқан табиғи
ойпаттар болу мүмкін, мысалы Шардара су қоймасынан судың ауысқан көлемін
Өзбекістан территориясында орналасқан Арнасай ойпатына жібереді. Су алу
сооружениелердің басты мақсаты егістік жерді суғаруға суды алу. Бұл
сооружениелер басым плотинаның денесінде орналасқан құбырлар түрінде
болады. Ол құбырлар арқылы су магистаральдық каналдарға түседі.
Суғару жүйесінің маңызды элементі магистарльдық канал, оның басты
мақсаты суды су көзінен суғарылатын егістік жерге жеткізу. Магистарльдық
каналдың трассасы әдетте суғарылатын жерден биік болады.
Бөлістіру торының каналдарының трассаларын құрғанда, суғаратын жердің
планын, автомобиль жолдардың, территорияның әкімшілік бөлінуін, елді
мекендердің орналасуын есепке алады (себебі каналдар кейбір жағдайда елді
мекендерді сумен қамтамасыздандырады) т.с.с. Оңтүстік Қазақстан облысында
бөлістіру каналдардың трассалары егістік жерді көлемі 20 – 40 га кейбір
жағдайда 60 га дейін жететін төртбұрыштарды қалыптастыратын түрде
жүргізіледі.
Бөлістіруші каналдарға суғару учаскесінің ішінде орналасқан уақытша
суландырушылар қосылады, әдетте егістік жердегі арықтар. Қазіргі таңда
мұндай арықтардың орнына құбырларды, лотоктарды, шлангілерді пайдаланады.
Судың шығыны 200 лсек жететін суландыратын каналдар шығаратын торға
қосылатын сооружение болу қажет. Ол сооружение суғарылатын жерді ауысқан
судан қорғайды және каналдағы су деңгейі көтерілуін реттейді.
Сортаң жерлерді игеруде, шығаратын (сбросной) тордың аса маңызды
қажеті болады. Бұл жағдайда дренаждық сооружениелер жүйесі құрылады, оның
көмегімен еспеу суларын тұщыландырады және жүйып шайған суларды шығарады.
Сортаң топырақтардағы дрнеаждық торы төмендегідей шарттарға жауап беру
тиісті: 1) еспе суларын қашыру арқылы еспе суларын тұщыландыру; 2) еспе
суларын қажетті деңгейде сақтап отыру. Шығаратын (сбросной) каналдардың
көлденең көлемі каналдың трассасының еңкістігімен және максимальдық
шығынының көрсеткіштерімен анықталады.
Суландыру жүйесінің ұздіксіз функциолануы үшін келіп түсетін судың
мөлшерін, оның қозғалу жылдамыдығы мен бағытын түрақты реттеп отыру қажет.
Бұл жұмысты суландыру жүйесіндегі арнайы сооружениелер орындайды. Олардың
арасында бас (головное) сооружение ерекше болып табылады, ол магитральдық
канал мен су көзін байланыстырады. Одан басқа суғару торы немесе
арматурасы, оның құрамына мынадай сооружениелер кіреді: жүйенің әр түрлі
учаскелеріндегі судың мөлшерін реттейтін (реттеушілер және шығаратын
сооружениелер); суландыру каналдарындағы судың деңгейін реттейтін
(қалақалау – перегораживать, тіреуіш және су ағызатын сооружениелер);
каналдардағы су қозғалысының жылдамдығын ретттейтін; каналдың суын әр түрлі
кедергілерден өткізуге арналған (құбырлар, акведуктар т.с.с) т.б.
сооружениелр.
Суғару жүйелері құрылуда қорғаныс орман егістіктерге ерекше көңіл
аударады. Орманда белдеулер топырақ және климат жағдайына жағымды пайдасы
бар. Орман егістіктерді магистральдық каналдардың, су қоймалардың жаға
бойына егеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында жоғарыда көрсетілген суландыру жүйелері
қойылған талаптарға толық жауап береді. Облыс мысалында жасанды су
объектілердің ең маңыздысы су қоймалар. Су қоймалар құруда аса үлкен
жұмыстар жүргізіледі. Ірі су қоймалар мыңдаған гектар жерлерді егістік
айналымынан шығарады, кейбір жағдайда елді мекендердің орнын алады. Мысалы,
Егіпет елінде Асуан плотинасы құрылғанда мыңдаған жыл тұрған фараондардың
ескерткіштерін көшірді, Еділ өзеніндегі су қоймалар каскадын құрылғанда
жұздеген елді мекендер көшірілді, жұздеген мың гектар құнарлы жер егістік
айналымнан алынды. Бірақ жаңа игерілген жерлерден, суғару арқылы,
шығындарды жабатын жоғары өнім алынады. Осы көз қарастан алдын ала су
қоймалар туралы түсінік берейік.
Қолдан жасалынған суаттарды немесе адамның шаруашылық әрекетімен
гидрологиялық режимі өзгертілген көлдерді су қома деп атайды. Су қоймалар
басым өзендерде, бірнеше көлдер жиналған жерде екі көлдің арасында плотина
құру арқылы жасалынады. Табиғи суаттардан ажыратылатын су қойманың басты
белгісі судың шығынын сонымен қатар су деңгейнің режимін реттеу мүмкіндігі.
Су қойма қолдан жасалынған табиғи объект. Ол, затты-энергетикалық және
информациялық ағымдармен тығыз өзара байланысты қолдан жасалынған табиғи
(су қойма), табиғи (су жинайтын жердің ландшафттар) және техникалық жүйе
тармақтарынан тұратын геотехникалық жүйенің құрамына кіреді. Техникалық
элементтерге плотина, шлюздер, балықтарды өткізу механизмдері, турбиналар,
электр желісі т.с.с.
Су қоймаларға, гидрологиялық, гидрофизикалық және гидрохимиялық,
гидробиологиялық арнайы ішкі суатты процестер қасиетті. Су қоймалар
ландшафттың қозғалмалы компоненттері, яғни беткі және жер асты сулары, ауа
массалары және жануарлар арқылы маңындағы территорияның ландшафттарымен
өзара әрекеттеседі, оның салдарынан су қойманың жоғарғы және төменгі
бөліктерінде су қойма ықпалының зоналарын, зона тармақтарын және
белдеулерін қалыптастырады.
Су қоймалар көп белгісі бар объектілер, осыған байланысты су
қоймалардың бірнеше классификациялары бар. Олардан ең белгілі су қоймаларды
мақсаты, қазан шуңқырының шығу тегі, формасы, табиғат зонада орналасуына
қарай, судың сапасы, деңгейдің режимі, көлемі бойынша классификациялары.
Аталауы бойынша су қоймалар көп мақсатты және арнайы су қоймалар
болып бөлінеді. Арнайы су қоймалардан балық шаруашылыққа арналағна, су
көлігі үшін, энергетикалық т.б. Әдетте су қоймалар көп мақсатты болады.
Қазақстан Республикасында су тапшы болғандықтан мұнда көптеген су қоймалар
құрылған. Орталық Қазақстандағы су қоймалардың басым бөлігі өнеркәсіп
орындарын және елді мекендерді сумен қамтамасыздану мақсатында құрылған,
кейін рекреациялық мақсатында пайдалануға мүмкінді пайда болды.
Қазақстанның ең ірі су қоймасы Бұқтырма су қоймасы энергетикалық мақсатында
жасалынған, бірақ қазіргі таңда оны су көлігі мақсатында рекреациялық
мақсатта пайдалануда. Қапшағай су қоймасының екі негізгі мақсаты болған,
энергетикалық, суғару және қосымша рекреациялық мақсаты болған. Оңтүстік
Қазақстан облысындағы барлық су қоймалардың басты мақсаты суғарумалы ауыл
шаруашылығын дамыту үшін, басқа бағыттары қосымша мақсаттарға жатады.
Жер бедерінің пішініне қарай су қоймалар жазықтық, тау алыд (немесе
аласа таулы), таулы және биік таулы болып келеді. Қазақстанда су қоймаларды
басым бөлігі жазықтықты және аласа таулы.
№4 кестеде, су қоймаларды көлемі бойынша А.Б. Авакянның жіктелуі
келтірілген.
№ 4 кесте. Су қоймаларды көлемі бойынша классификациясы.
(Б.В. Авакян бойынша, 1967, Дьяконов К.Н., Аношко В.С. бойынша келтірілген,
1995).
су қойманың категориясы су қойманың көлемі, км3 Су қойма айдының ауданы,
км2
аса ірі (крупнейшие) 50 аса 5000 жоғары
өте ірі (очень крупные) 10 – 50 5000 – 500
ірі 10 – 1 500 – 100
орташа 1 – 0,1 100 – 20
үлкен емес 0,1 – 0,01 20 – 2
ұсақ 0,01 аз 2 аз
Су қоймалардың ауданы және су көлемі бойынша классификациялау салыстырмалы
түрде болады, дегенмен, мұндай жағдайда су қойманың қоршаған ортаға ықпалы
туралы деңгейін анықтауға болады, үлкен су қоймалар ерекше микроклимат
қалыптастырады, яғни табиғатқа ықпалы аса маңызды. Сондықтан, Оңтүстік
Қазақстан облысының су қоймаларын салыстыру үшін Қазақстанның ең ірі су
қоймаларының негізгі көрсеткіштерін № 5 кестеде келтірілген.
Кестені талдауда, су қоймалардың басым ХХ ғасырдың 60-ші жылдары
салыңған. Осы кезде Қазақстанның пайдалы қазбалары жоғары деңгейде барланып
көптеген кен орындары ашылды, бірнеше қалалар пайда болды, жалпы Қазақстан
шаруашылығы жоғарғы деңгейде дамыды, сондықтан жаңа елді мекендерді, ондағы
өнеркәсіп орындарын сумен қамтамасыздану мақсатында салыңған су қоймалар,
әсіресе Орталық Қазақстанның су қоймалары. Осы су қоймалардан Бұқтырма және
Өскемен су қоймалары ерекше орын алады, олардың басты мақсаты арзан электр
энергия алу үшін жасалынған.
Су көлемі бойынша тек ғана Бұқтырма, Қапшағай және Шардара су
қоймалары аса және өте ірі болып табылады.
№ 5 кесте. Қазақстанның ең ірі су қоймалары.
Су қойманың атыОрналасқан жері Құрылған Ауданы Ұзындығы, кмЕні, кмТереңдігі,Жалпы су
жылы км2 м көлемі км3
Бұқтырма Ертіс өзені, Шығыс Қазақстан 1967 5500 600 40 80 50,0
облысы
Қапшағай Іле өзені, Алматы облысы 1970 1847 187 23 43 28,0
Шардара Сырдария өзені, Оңтүстік 1966 900 48 20 26 5,7
Қазақстан облысы
Сергеев Есіл өзені, Солтүстік 1969 117 75 7 20 0,693
Қазақстан облысы
Қаратомар Тобыл өзені, Қостанай облысы 1965 92 72 4 16 0,586
Самарқан Нұра өзені, Қарағанды облысы 1941 82 25 7 12 0,260
Бөген Бөген өзені, Оңтүстік 1967 65 13 6 15 0,370
Қазақстан облысы
Киров Құшым өзені, Батыс қазақстан 1969 61 11 10 25 0,441
облысы
Вячеслав Есіл өзені, Ақмола облысы 1967 39 22 4 7 0,063
Шерубай-Нұра Нұра өзені, Қарағанды облысы 1960 39 13 4,2 24 0,274
Кеңгір Кеңгір өзені, Қарағанды облысы1952 37 33 1,6 25 0,319
Өскемен Ертіс өзені, Шығыс қазақстан 1963 37 85 1,2 45 0,650
облысы.
Бұқтырма және Қапшағай тау арасындағы қазан шұңқырларында орналасқындықтан
олардың су көлемі өте көп. Шардара және Бөген су қоймалары Оңтүстік
Қазақстанның ең ірі су қоймалары.
ІІ.3 НЕГІЗГІ ЖАСАНДЫ СУ ОБЪЕКТІЛЕРІ.
ІІ.3.1 СУ ҚОЙМАЛАРЫ.
Шардара су қоймасы. Шардара су қоймасы Оңтүстік Қазақстан облысының
Сырдарияның орта ағысында, Шардара қаласының жанында 1966 жылы құрылды, сол
кезде Оңтүстік Қазақстанда ең үлкен су қойма болған. Шардара гидроузелдің
құрамына қуаттылығы 100 мың кВт су электрстанция және су қоймасы жатады. Су
қойманың басты мақсаты ирригациялық, су қойма құрылу нәтижесінде 100 мың
гектар жаңа жер игерілді, 500 мың гектар шамасында жайылымдар суландырылды.
Одан басқа, балық шаруашылығы, электрэнергетика және сумен қамтамасыздану
үшін аса маңызды болды. Соңғы жылдары мұнда рекреациялық мақсатта пайдалану
күшеюде, бірнеше демалу орындары құрылып, суда демалудың бірнеше түрлері
дамуда.
Сырдария өзенін кесіп өткен плотинаның биіктігі 24 м, ал ұзындығы 5,8
км. Плотинаның қалыпты тіреу деңгейі 252,5 м болған жағдайында су қойманың
ауданы 900 км2 тең болады, орташа тереңдігі 6,5 м, максимальдық – 25 м,
максимальды толған жағдайында ұзындығы 100 км дейін, ал ені 25 км шамасында
болады. Су қойманың шамамен 80 % акваториясы тайызды болып келеді.
Су қойманың ойысы Сырдарияның аллювиальдық террасалары болып
табылады. Оның сол жағасы жайпақ, ал оң жағасы тік, төбелі болып келеді.
Өзен бойы белдеу ені 5 км дейін, ирригациялық тормен, уақытша ағымдармен,
ескі арналармен тілімденген және адам өте алмайтын тоғайлы ландшафттармен
жабылған терраса болып табылады. Сырдарияның жайылымы мен Арнасай ойыпаты
арасында Мырзашөл массивінің суғармалы жерлері орналасқан.
Шардара су қоймасының қазан шұңқырының басым бөлігі қара-сұр және сұр
тұнбамен жабылған сазды шөгінділерінен құрылған; қара тұнба үлкен емес
ауданды қамтиды; қазан шұңқырының қалған бөлігін құм шөгінділері құрайды.
Шардара су қоймасының суға толтырылуы 1965 жылы басталып 1968
аяқталды. Су қойма Сырдария өзенінің ағымы және су қойманың бетіне түсетін
атмосфералық жауын-шашын есебінен қоректенеді. Су қойманың пайдалы су
көлемі 5,7 млрд текше метрге тең. Су қойма күз және қыс маусымдарында суға
толады, ал сәуір айынан қырқүйек айына дейін Су қойманың су ресурстары
суғару жұмсалады.
Су қоймадағы судың ең төмен деңгейі қазан айында байқалады, ал
максимум наурыз айында болады (проекттік белігісіне дейін жетеді). Су
деңгейінің көпжылдық тербелу ауытқуы 8 м, ал орташа көрсеткіші 5,4 м тең.
Су деңгейінің тербелуі Сырдария өзені ағымының бір қалыпты болмауымен, су
бетінен күшті булануымен және шаруашылық пен техникалық қажеттілігі үшін
суды пайдалануымен анықталады.
Шардара су қоймасының гидрохимиялық режимі жылдың маусымына қарай су
деңгейінің тербелуіне, климаттың қүрақтығына (булану мөлшері жылына 1300
мм, нәтижеде судың минерализациясы 6,8 ден 10 промиллеге дейін жетеді),
суғаратын территориядан және өзен суларымен қайтып келіп түскен қайтымды
суға, су қоймадағы биологиялық процестерге тәуелді.
Судың минерализациясы жыл бойы 710 мгл ден 1650 мгл дейін өзгеріп
отырады. Ферғана және Мырзашөлдің суғармалы территориялардан тұздылығы 4 –
5 промиллеге тең коллектрлі-дренаждық сулардың келу нәтижесінде су
қоймадағы судың минерализациясы маңызды өседі. Химиялық құрамы бойынша
сульфаттық классқа, натрий тобына жатады. Судың рН көрсеткіші 7,4 – 8,5
аралығында, судың құрамындағы көміртегі қышқылдың бар болуы 1,5 – 8,5 мгл
дейін. Фосфордың бар болуы 0,001 ден 0,002 дейін өзгеріп отырады.
Шардара су қоймасында табиғи сулар болғандықтан тіршіліктің барлық
түрлері кездеседі, су қойманың фитопланктоны жасыл-көк, жасыл, диатомдық
және алтын сияқты балдырлар түрінде дамыған. Балдырлардың ең көп болуы
жазғы маусымда байқалады, ең аз қыста, арасындағы айырамышылығы шаамен екі
есе азаяды.
Су қомасының зоопланктонның шамамен 100 жуық түрі анықталған, оның
ішінде, коловраткалардың 60 жуық, түрлі шаяндардың 45 түрі анықталған.
Маусымдарға қарай зоопланктонның массасы бірнеше рет өзегереді.
Шардара су қоймасы балықтарға өте бай, мұнда сазан, усач, лақа, судак
т.б. түрлері мекендейді. Қазіргі таңда Шардара су қоймасы Шымкент қаласын,
айналадағы елді мекендерді, тағыда облыстан тыс елді мекендерге балық
жібереді. Жалпы Шардара су қоймасында өнеркәсіп деңгейге қойылған балық
шаруашылығы дамуда.
Шардара су қоймасынан Қызылқұм магистральдық канал басталады.
Каналдың сулары жоспар бойынша Шардара ауданының 100 мыңдай гектар жерлерін
суғаруға, 500 мың гектар суланыдыруға дайындалған. Шардара ауданы ауыл
шаруашылық жерлерінің жалпы ауданы 238011 га, ауданның жалпы жер көлемінің
18,4 % құрайды.
Гидротехникалық құрылыс дамуы нәтижесінде канал бойы күріш егістік
ландшафттары жақсы дамыған. Күріш егіуде табиғат кешеннің географиялық
компоненттері маңызды өзгеріске үшырады, әсіресе, жер бедері, топырағы, жер
асты суларының режимі, осыған тәуелді табиғи өсімдік жамылғысы, яғни табиғи-
техникалық геожүйелерге айналды.
Ауданның батыс үлкен бөлігі жайылым ретінде пайдалануға жарамды,
мұнда қысы жазы қой бағуға болады. Кеңес үкіметі кезінде Шардара ауданының
ауыл шаруашылығының басты салалары күріш егу және қаракөл қой шаруашылығы
еді. Қазіргі таңда, бүл бағыттар даму барысында.
Шардара ауданының егістік жер көлемі 59648 га, ол аудан
территориясының 4,6 %, ал ауыл шаруашылық жерлер көлемінің 25,06 % құрайды.
Шардара ауданы басым шөл жерде орналасқан. Ауданның қиыр шығысы Сырдарья
өзені бойында қүнарлы шалғынды топырақтарда орналасқан. Ауданның басым
бөлігінде жайылым ландшафттары дамыған, Қызылқұм шөлі қысқы жайлауға
ыңғайлы, себебі жалпы түрақты қар жамылығысы қалыптаспайды.
Шардара ауданы жайлым және шабындық кешендері Сырдарья өзенінің маңы
және Қызылқұм шөлін алып жатыр. Қызылқұм магистарльдық каналы жерлерді
егістік мақсатта суғарумен қатар, жайылым кешендерін суландыруға мүмкіндік
береді. Каналдың төменгі ағысында суғару арқылы шабындықтар қалыптасқан.
Бөген су қоймасы. Бөген су қоймасы Бөген өзенінің төменгі ағысында Оңтүстік
Қазақстан облысының Ордабасы, Байдібек аудандары және Арыс қала
әкімшілігінің территориялары ұштасқан жерінде құрылған. Су қойма 1967 жылы
іске қосылды, нәтижеде Түркістан мен Арыс қала әкімшілік және Ордабасы
ауданының суғармалы ауыл шаруашылығын дамытуға үлкен мүмкіндік берді.
Суғармалы егістік жерлердің көлемі 90 мың гектарға жетті.
Бұл жүйенің негізгі элементтері: Арыс өзеніндегі су алу торабы;
Арыстан Бөген су қоймасына су алып келетін, ұзындығы 51 км Арыс
магистральдық каналы; судың ағымын реттейтін Бөген өзеніндегі Бөген су
қоймасы; ұзындығы 143 км Түркістан магистральдық каналы.
Бөген су қоймасының екі плотинасы бар: судың жайлуын шектейтін
оңтүстік плотина (топырақтан жасалынған, ұзындың 1 км астам), және тіреуіш
батыс плотина (топырақтан жасалыңған, ұзындығы 4 км жуық). Су қойманы
ауданы 65 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz