Жаза қылмыстық құқықта қылмыс сияқты әлеуметтік - құқықтық құбылыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ЖАЗА ТҮСІНІГІ, МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТІ 8
1.2 Жазаның ұғымы және мәні 8
1.2 Жаза мақсаттарын заңнамалық бекіту, жаза мақсаттарына жетуді
қамтамасыз ететін қылмыстық-құқықтық құралдар 15
1.3 Жаза жүйесі ұғымы және және оны заманауи жағдайларда жетілдіру
мәселелері 24
2 ЖАЗАҒА БАЛАМА ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ӘСЕРІ БАР ШАРАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ 35
2.1 Қылмыстық-құқықтық әсері бар балама шаралардың түсінігі және
мақсаттары 35
2.2 Қылмыстық-құқықтық әрекет етудің баламалы шараларының түрлері 40
2.3 Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары 42
2.4 Шартты соттау 45
ҚОРЫТЫНДЫ 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
КІРІСПЕ
Жаза мәселесі бірнеше ғасыр бойы ойшылдардың, заңгерлердің,
психологтардың және басқа да ғылыми сала өкілдерінің назарын өзіне аударып
келеді. Қазіргі заманда да жаза өзінің экнономикалық, әлеуметтік, саяси
және гуманитарлық жағдайларымен көптеген мыңжылдық бұрынғыдай өзінің
әлеуметтік маңыздылығын жоғалтқан жоқ және шартты-заңды тыйымдардың
материалдық негізін бейнелеуін жалғастыруда.
Жаза қылмыстық құқықтың орталық институттарының бірі болып табылады.
Оның басқа базалық категориясын-қылмыстарды-анықтауда заң шығарушының жаза
сипатын қолдануы бекер емес Қылмыс деп қылмыстық заңмен жазаланады деп
тыйым салынған ҚК Ерекше бөлігінің (ҚР Қылмыстық кодексінің 1 т. 9 б.)
нормасы санкциясымен жаза қарастырылған қоғамға қауіпті әрекетті айтуға
болады.
Қазақстан Республикасының Президентінің № 858 2009 ж. 24 тамыздағы
Жарлығымен "Қазақстан Республикасының 2010 - 2020 жылдар аралығына құқықтық
саясат концепциясы " бекітілді, ол ұлттық қылмыстық құқықтың дамуының
маңызды бағыттарын анықтады. Концепцияда қолданыстағы Қылмыстық кодекс -
қылмыспен күресудің және адамның құқықтары мен бостандықтарының, мемлекет
пен қоғамның қызығушылықтарының құқықтық-заңды қорғалуының барынша нәтижелі
аспабы екені ерекше аталып өтілген. Гуманизация ең алдымен аса ауыр емес
және орташа ауыр қылмысты бірінші рет жасаған тұлғаларға, сондай ақ
тұрғындардың әлеуметтік жағдайы төмен бөлігіне - жүкті және жалғызбасты
әйелдерге, қарамағында кәмелетке толмағандар бар тұлғаларға, кәмелетке
толмағандарға, егде жастағы адамдарға қатысты болуы тиіс. Сонымен қатар,
ауыр және аса ауыр қылмыс үшін айыпталған, қылмыстық тергеуден жасырынған
тұлғаларға қатысты қатал қылмыстық саясат жүргізу қажет.
Концепция ең алдымен үлкен қоғамдық қауіп тудырмаған тұлғаларға
(кәмелетке толмағандарға, абайсызда қылмыс жасаған тұлғаларға, басқа да
жазаны жеңілдететін жағдайлары бар тұлғаларға) қатысты қылмыстық жазадан
босату жағдайларын кеңейту арқылы қылмыстық репрессияның қолданылу саласын
кезеңдеп қысқартуды қарастырады.
Сондай-ақ, Концепцияда қылмыстық саясат кейбір бас бостандығынан айыру
немесе бас бостандығынан айырудың максимал мерзімін азайтудан басқа жазаның
жекелеген санкцияларынан басқа бас бостандығынан айыруға қатысы жоқ
қылмыстық жазаға тартудың қолданыс аясын кеңейтуге, айыппұлды қылмыстық
жазаның нәтижелі түрлерінің бірі деп тануға және оның қолданыс аясын
кеңейтуге; Қылмыстық кодекстің тармақтар санкцияларындағы бір ауырлық
категориясына жататын жазалардың мөлшерін тең етуге және олардың жазаның
әділдік принціпіне сай болуына; қылмыстық жазаларға мемлекеттік сипаттағы
баламалы шаралар енгізуге, өлім жазасын қолдану саласын ақырындап тарылтуға
бағытталған курсты жалғастыруға; қылмыстық жауапкершіліктен босатуға,
жазаны өтеуден босатуға, жазаны өтеуден шартты - мерзімге дейін босатуға
бағытталуы қажет екені ерекше аталған.
Мемлекеттің қағидалық ұстанымы қылмысқа қарсы әрекет ету және оны жаза
мүмкіндіктері түсінігі сұрақтары жазаның заңды бекітілген мақсаттарында,
оған жетудің әдістері мен құралдарында көрініс табады. Қазақстан
Республикасының әрекеттегі қылмыстық заңнамасын талдау қылмыстық жаза
қылмыспен күресудің құқықтық шаралары жүйесінде ерекше орын алатынын, оның
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың жетекші формасы екендігін және
адамдардың заңға бағыныштылығын қамтамасыз етудің құралы екендігін көрсетіп
отыр.
Жаза қылмыстың нәтижесі ретінде - қылмыс сияқты қоғамдық және жеке
қарама-қайшылықтардан туындайтын мәңгілік құбылыс. Сондықтан, қазіргі
жағдайларда жаза жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге, болашақтағы қылмыстың алдын алуға және сотталғанды
түзетуге бағытталған қылмыстық саясаттың маңызды және қажетті құраушысы
болып табылады.
Сонымен қатар, қылмыс жасаған адамдарға жағымды әсер ету тұрғысындағы
жаза мүмкіндіктері, қылмысты тудыратын және оған әрекет ететін себептер мен
жағдайларды бейтараптандыру мүмкіндіктері шектеулі. Бұдан басқа, жазаның
шектен тыс қаталдығы, оны негізсіз кең қолдану көбінесе сотталғандардың
қоғамнан одан әрі шектелуіне, қылмыстық қызметтің басында басқа мемлекеттік
және қоғамдық әсерлерді қолдану жолымен тоқтатуға болатын тұлғалардың
рецидивисттер қатарына қосылуына алып келеді.
1955 жылдың өзінде А.А. Пионтковский "Қылмыстық әлем әртекті
элементтерден құралады, оның ішіне балалар да, ересектер де, жан
күйзелістегі адамдар да, дені сау адамдар да, қылмыстық қызметпен туылған
тұлғалар да, қылмыс өмірлерінде кездейсоқ және эпизодты орын алған тұлғалар
да кіреді" деп жазған. [[i], 173]. Қылмыстық заңмен белгіленген
қылмыстардың өзі мазмұндары, бағыттары, залалдары және қоғамға қауіптілігі
бойынша бір - бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Әртекті субъектті құрам мен
жасалатын қылмыстардың сан алуандығы қылмыстық - заңды әсерлердің жауапты
шараларының әртүрлілігін талап етеді.
Міне сондықтан демократиялы мемлекеттердің қылмыстық саясаты ХIХ
ғасырдан бастап құқықты шектейтін, арналуы қауіп төндіретін немесе еркін
жатақхана жағдайында жүзеге асатын тәрбиелеу жазасын өтеу сияқты қылмыстық-
құқықтық баламалы жазаны іздеу және заңмен бекіту бағытында дамыды.
Заңды және құқықтық тәртіпті қатайтудың практикалық тапсырмаларын
шешуде қылмыстық құқық ең қауіпты тәртіп бұзу - қылмыспен күресуді
қамтамасыз ету жүктелген біздің еліміздегі құқықтық жүйенің элементі
ретінде маңызды рөл атқарады. Жаза - мемлекеттің объектілер: жеке тұлға,
оның құқықтары, еркіндіктері және мүліктеріне деген заңды қызығушылықтары,
ұйымдардың құқығымен заңды қызуғушылықтары, қоғамдық тәртіп пен қоршаған
орта қауіпсіздігі, еліміздің конституциялық қатары мен территориялық
тұтастығы, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын қызығушылықтары,
адамдардың бейбітшілігі мен қылмыстық әрекеттерден қауіпсіздігін қорғауға
арналған маңызды құралы. Ол қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың және
қылмысты болдырмау шараларының бірінің маңызды формасы болып табылады.
Жаза қылмыстық құқықта қылмыс сияқты әлеуметтік - құқықтық құбылыс.
Жазаның әлеуметтік арналуы оның көптеген жылдар бойы қылмыспен күресудің
құралдарының бірі болуы, қылмыстық заңға шиеленіске түсетін адамдардың
тәртібін қадағалайтын қатаң реттегіш болуы. Адамзат цивилизациясының түрлі
кезеңдерінде мемлекет қылмыстық жаза көмегімен мәні бойынша бір міндет -
қоғамды қылмыстық әрекеттерден сақтауға, оларды қылмыстық заңмен қорғалатын
маңызды әлеуметтік құбылыстарға айырбастауға тырысып келеді. Бұл мағынада
К. Маркстың жаза - "ешқандай жағдайларға қарамастан қоғамның заң
бұзушылықтарға қарсы өзін - өзі қорғауы " деген тұжырымдамасы қылмыстық
жазаның әлеуметтік арналуын барынша дәл сипаттайды [[ii], 45].
Жазаның әлеуметтік қызметі қылмыс жасаған адамға оны қолданудан
бұзылған қоғамдық тәртіптің қалпына келуі, зардап шегушіге келтірілген
залалдың орнының толтырылуы, айыпталушыны жазада қоғамдық қажеттіліктің
қанағаттандырылуы, қылмыс жасауға байланысты азаматтарда туындаған қорқыныш
пен сенімсіздікті жою, құқық қорғау органдарына қылмыспен күресуге және
адамның, қоғамның, мемлекеттің қызығушылықтарын қорғайтынына деген сенімін
қатайту.
Қылмыстық заңның даму тарихы түрлі жазалардың үлгілерін көрсетеді,
соның ішінде қылмыспен күресуге тиімді нәтижелерге қол жеткізу үшін қатаң
жазалар да бар. Жаза әрқашан қоғамның жасалған қылмысқа жағымсыз реакциясы
түрінде көрініс табады. Қылмыс жасау түрлі әлеуметтік институттар (мысалы,
қоғамдық ұйымдар) азаматтарының, сәйкесінше қылмыс жасағаны үшін
айыпталушыларға сәйкес мәжбүрлеу шараларын қолдануға мәжбүр болатын
мемлекеттің жағымсыз реакциясын тудырады. Сонымен қатар, қандай қатал болса
да қылмысқа әлеуметтік әсер етудің кез келген шарасы қылмыстық жаза деп
қабылданбайды, себебі ол өзінің табиғаты бойынша құқықтық болып табылады.
Қоғамның дамуының түрлі кезеңдерінде жаза жүйесі де сан алуан болды.
Адамзат қоғамы қылмыспен күресуде көптеген жаза құралдарын пайдаланып
көрді. Балта мен дар ағашы, қадаға отырғызу және айналдыру, жыланмен бірге
бір мөшекте батыру, тамаққа балқытылған металл құю және жағу. Дене жазалары
(денені зақымдайтын және мертіктіретін), масқаралайтын жазалар (масқаралау
бағаны, мойын жіп кигізу, саяси өлім және т.б.).
Алайда көндіру және тәрбиелеу әдістері, қоғамдық және тәрбиелеу
әсеріндегі шаралар аса үлкен нәтижелер бермейді, мемлекет тарапынан аса
қатаң шаралар қолданылады, ал қылмыс жасалған жағдайларда - қылмыстық жаза
шаралары қолданылады. Сонымен, жаза қылмыспен күресудегі негізгі емес
көмекші құрал бола отырып өзінің мемлекеттік мәжбүрлеудің маңызды шарасы
ретіндегі маңызын жоғалтпайды [[iii], 87].
Жаза мәселесі әрдайым ойшылдардың назарын өзіне аударды, ол жайлы
түрлі пікірлер айтылған. Революцияға дейінгі танымал ғұлама профессор Н. Д.
Сергеевский "әдебиетте мемлекеттің қылмыскерлерді жазаға құқығының бар
екендігін негіздеген 24 толық философиялық жүйе мен түрлі криминалисттердің
100-ге жуық жеке теориялары бар екендігін" атап айтқан.
Олардың арасында орнын толтыру, қорқыту, жалпы және арнайы ескерту
және т.б. Бүгінгі күнге дейін әлеуметтік - құқықтық табиғатты және жаза
мақсаттарын түсіндіретін теориялар саны өскен. Барынша кең таралған бір
ғана теория - француз ғұламасы М. Анселдің "жаңа әлеуметтік қорғау"
теориясын атасақ жеткілікті, ол әдебиетте жазадан жасалған қылмыстың орнын
толтыру шарасы ретінде бас тартпау туралы айтылған. М. Ансель өзінің ойынша
тура мағынадағы жазаға қарағанда нәтижелі әрекет етуге қабілетті
превентивті сипаттағы (мысалы, превентивті оқшаулау және ішімдікке
салынғандарды, нашақорларды мәжбүрлі емдеу) әлеуметтік қорғаудың ерекше
шараларын қолдану туралы өз ойын білдірді. [[iv]].
Заманауи қылмыстық заңнама мен сот тәжірибесінде "қылмыстық-құқықтық
әсер етудің басқа да шаралары" барынша шынайы альтернатив жаза ретінде
бекітілді, оларсыз қазіргі уақытта қылмыскерлікке төтеп беру саласындағы
істердің жағдайын елестету мүмкін емес.
Бұл дипломдық жұмыс қылмыстық-құқықтық әсер етудің шараларының жүйесін
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша меңгеруге арналған.
Бұл жұмыста жаза мен оған қылмыстық-құқықтық әсер етудің альтернативті
шараларын бірыңғай кешенде қарастыру және олардың қылмыстық заңнамадағы
міндеттерін шешудегі рөлін анықтау мүмкіндігі қабылданған.
Құқық саласында тарихтың орны қоғамдық қатынастарды реттеу әдістерін
таңдауда ғана емес, сол әдістердің теориялық түсіндірілуінде де өте үлкен
болғандықтан [[v], 52], жұмыстың екі бөлімінде де қылмыстық - құқықтық
әрекет ету шаралары тарихи қадам жасау бағытынан қарастырылған, бұл жаза
мен оның баламалары туралы заманауи ұғымдарды түсіну үшін маңызды болып
табылады.
1 ЖАЗА ТҮСІНІГІ, МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТІ
1.2 Жазаның ұғымы және мәні
Арналуы бойынша қылмыстық құқық тек жазалаушы құқық (оның мұндай атауы
мысалы, Турцияда, Болгарияда, Германияда қабылданған) немесе жаза құқығы.
Ол қылмыстық құқықтың қылмыс жасаған тұлғаларға қудалау әрекетіне деген
арналуын көрсетеді. Дәл осы жаза мен оның орнын толтыратын шаралардың
арқасында қылмыстық заңнама міндеттерін шешу, қылмыстық жауапкершілік
мақсаттарына жету мүмкіндігі қамтамасыз етіледі, себебі, олар іске асыру
механизмінің қорғау, ескерту және тәрбиелеу функцияларында басты орынды
иеленеді.
Қылмыстық Жаза - құқықтық, саяси, әлеуметтік және психологиялық
ұстанымдардан сипаттауға болатын көп функционалды күрделі құбылыс. Бұл
жағдай өмірге оның табиғаты мен әлеуметтік - құқықтық арналуына қатысты
түрлі пікірлер тудырды. Анықтамалардың сан алуандығынан, біздің ойымызша
олардың ішінен таңдауды жазаның спецификалық мазмұны, қасиеттері,
сипаттамалары, қызметтері мен мақсаттары ашылатынына беру қажет.
Кәдімгі қолданыстағы "жаза" сөзі белгілі бір тыйымды бұзған адамға
келетін залалдар. жазаның қылмыстық-құқықтық түсінігі бұл сөздің жалпы
қолданыстағы мағынасымен ұштасады.
Отандық қылмыстық құқық тарихында жазаның заңнамалық анықтамасы алғаш
рет 7 тармақта бекітілді. Жетекшілерді РСФСР 1919 жылы бастады: "жаза -
мемлекет қоғамдық қарым - қатынасты қылмыскерлерден сақтайтын мәжбүрлеу
әрекетіндегі шаралар" [[vi], 590]. Жазаның берілген анықтамасы ең жуық деп
қабылданады, себебі құқықтық әрекеттегі кез келген шаралар мемлекеттің
мәжбүрлеу шаралары болып табылады. Жазаның басқа да сипаттары бұл
анықтамада көрсетілмеді.
Кеңестік мемлекеттің келесі заңнамалық актілерінде жазаның жалпы
анықтамасы болмады. Одан басқа, кеңестік қылмыстық құқықтың тарихында
"жаза" терминінен бас тарту кезеңдері де болды. Оның себебі мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларынан, соның ішінде қылмыстық Жазадан да бас тартуға алып
келуі тиіс марксистік - лениндік оқумен айналысу болды. Сонымен 1952 жылы
РСФСР ҚК жаза тек қорғау шарасы ретінде анықталды. Ал 1956 жылы РСФСР ҚК
жаза термині "әлеуметтік қорғау шаралары" тіркесімен ауыстырылды. Айта кету
керек, Жазадан бас тарту таза терминологиялық болды және бұдан институт
мазмұны өзгермеді.
"Құқықта" жаза қылмыстық құқықтың негізін қалаушы ретінде қалпына
келтіру КСРО Одағының қылмыстық заңнама Негіздері мен кеңестік
республикалардың қатысумен 1958 жылы болып өтті. Алайда бұл заңнамалық
актіде жазаның соңғы анықтамасы болмады.
Қылмыстық жаза шектеулер мен айырулармен байланысқандықтан оның
құқықтық мемлекетте заңдағы нақты сызылған контурлары шектеу сызықтары мен
қолданыс аясы болуы керек.
Осы себептен ҚР 2014 жылғы Қылмыстық кодексінде отандық заң шығарушы
жазаның сипаттарын атай отырып оның жалпы анықтамасын бекітті: "Жаза соттың
үкімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу. Жаза қылмыс жасағаны үшін
айыпты деп танылған тұлғаға қолданылады, қолданыстағы Кодекс бойынша бұл
тұлғаның құқықтары мен еркіндігінен айыру немесе шектеу шешіледі."
Қарастырылып отырған анықтамада жазаның барынша маңызды сипаттары
көрсетілген. Алайда ғұламалар оған қатысты критикалық ескертулер айтылуда.
Ф.Р. Сундуровтың пікірінше жазаның заңнамалық анықтамасының басты
кемшілігі, онда жазаның қылмыстық жауапкершілікпен байланысына
сілтемелердің болмауы: "Жаза - сотталғанның ҚК бойынша құқықтары мен
бостандығынан айыру және шектеу түріндегі мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ғана
емес, материалдандырылған мемлекет тарапынан қылмыскер мен оның ісін
тоқтату. Бұл тоқтату қылмыстық жазаны қолдану үшін ұнамдық - құқықтық
негізді, сонымен қатар қудалау әрекеттерінің қатаң шараларын құра отырып
оның арналымын көрсетеді [[vii], 12, 23]. Сонымен қатар ҚР ҚК 2б.2т
мағынасынан былай қорытындылауға болады, біріншіден, жаза қылмыстық -
құқықтық әрекет шарасы ретінде заң шығарушы органдармен қарастырылады,
екіншіден, қылмыстық жауапкершілік жаза немесе басқа қылмыстық-құқықтық
әрекет ету шарасын пайдалану жолымен іске асырылады.
Автор "кез келген әлеуметтік құбылыс анықтамасы оның арналымын
көрсететініне" жүгіне отырып жазаның заңнамалық анықтамасына оның мақсатын
көрсете отырып өзгерістер енгізу қажет деп санайды, "жазаның анықтамасы
мақсаты айтылмаса өзінің әлеуметтік тақырыпшасын жоғалтады". [[viii], 22].
Сонымен қатар Ф.Р. Сундуров жазаның анықтамасынан тыс оның мақсаттарын
өздігінше түсіндіруге мүмкіндік береді.
Криминалисттердің көпшілігі жаза сипаттарының қатарына жазаның басқа
қылмыстық-құқықтық әрекет етулерден нақты шектеуге мүмкіндік беретін
сипаттар қосу керек деп санайды. Мысалы, мұндай сипаттарға көбінесе Жазадан
кейін сотталу бар екендігін жатқызады.
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте жазаның келесі сипаттары көрсетіледі:
1) жаза - бұл мәжбүрлеу шарасы;
2) жаза мемлекеттік мәжбүрлеуді білдіреді;
3) жаза қылмыс үшін тағайындалады;
4) жаза қылмыс жасағаны үшін айыпты деп танылған тұлғаға қолданылады,
яғни жеке сипатқа ие;
5) жаза қылмыстық заңда қарастырылған;
6) жаза соттың үкімі бойынша тағайындалады;
7) жаза қылмыс жасаған адамның құқықтары мен бостандықтарынан айыру
немесе шектеу;
8) жазадан кейін арнайы қылмыстық-құқықтық залал - сотталу бар.
Жазаның аталған сипаттарынан жекелерінің бөлінуінің негізі күмән
тудырады. Бізге "жазаның қылмыстық заңмен қарастырылуы" көрсетілетіндіктен,
ол қылмыстық жазаны мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шараларынан шектеуге
мүмкіндік бергенімен, оны мемлекеттік - құқықтық әсер етудің басқа
шараларынан шектеуге мүмкіндік бермейді. Сондықтан анықтамада жаза деп тек
жаза түрлерінің тізімі көрсетілген мемлекеттік мәжбүрлеу шарасын айтуға
болатынын атап өту керек.
Ғалымдардың пікірі бойынша, жазаға анықтама бергенде оның формальді -
құқықтық сипаттарын атаумен ғана шектелмей, назарды жазаның ішкі мазмұнын
білдіретін сипаттарына да аудару қажет.
Жазаның қызметі мәселесі қылмыстық құқық теориясының қиынырақ бөлігі
болып табылады. Жазаның арналуын түсіндіру мақсатында - жаза деген не -
қылмыстың орнын толтыру немесе қылмысты ескерту қаруы? - деген басты
сұрақты шешуде келіспейтін түрлі теорияларға тоқталамыз.
Қылмыстық заң теориясы мен қолдану тәжірибесінде бірнеше жүзжылдықтар
бойы жазаға жасалған қылмыстың орнын толтыру актісі ретінде қарады. Оның
негізінде қанды кек дәстүрі болды, осылайша сол кездегі қылмыстық құқықтың
негізгі қағидалары қалыптасты. Сондықтан құл иелену мен феодализм дәуірінде
жазаны жеке құқықтық құбылыс деп қарағаны кездейсоқ емес. Осылайша, қазақ
федалдық қоғамда көп уақыт бойы жазаға зардап шегуші мен оның туысқандарын
қанағаттандыру құралы ретіндегі пікір қалыптаспады [[ix], 11].
Қылмыстық құқықтың заманауи жүйелеріндегі жазаның қоғамдық сипаты -
бір жағынан, қылмысқа қарсы сәтті әрекеттің негізін құрайтын цивилизация
жетістігі, екіншіден - қылмыстық заңда заңдылық, теңдік, айып, әділдік,
гуманизм, дифференциация, жауапкершілік индивидуализациясы сияқты
демократиялық принциптердің жүзеге асуының кепілі.
Сондықтан бұл жаза идея заманауи қылмыстық құқықта жазаның арналуын
түсіндіру негізіне жатпайды. ХХ ғасырдың басында А.А. Жижиленко айтып
кеткендей, жаза түсінігі тек жаза ұғымымен ғана байланыспаған. Орнын
толтыру жаза немесе кек құбылыстарында қолданылуына тәуелсіз орнын толтыру
болып қалады - орнын толтыру қудалаушы, немесе онда алғыс идеясы болады
(қайырымдылыққа қайырымдылықпен орнын толтыру) - алғыс орын толтыру. Ол
орын толтыруды бірнәрсе жасаған және жасағанына ерекше баға беретін тұлғаға
бағытталған әрекет ретінде сипаттайды [[x], 14-15].
Сөзсіз, жазалауда мемлекеттің жамандыққа деген жауабы бар. Алайда,
жазаның мұндай бағасы оның әлеуметтік - құқықтық табиғатын ашпайды, ол
жазаның этикалық өлшемі болады. Сонымен қатар, жаза қылмыс жасушының ғана
тарапынан емес, қоғам мен мемлекет тарапынан да сипатталуы тиіс
болғандықтан оны орын толтыруға жатқызуға болмайды. Қоғам үшін жаза
мәжбүрлі игілік шарасы болып табылады, себебі ол әлеуметтік әділдікті
қалпына келтіру мен жаңа қылмыстарды ескертуге бағытталған.
Жазаны қудалау деп түсіну цивилизациялық әлемге құл иелену мен
феодалдық дәуірлерді еске салып, заманауи қылмыстық құқықтың барлық
"ғимараттарын" бұзар еді.
Сонымен қатар, заманауи интерпретацияда жазаға орнын толтыру сипаты
тән екенін жоққа шығаруға болмайды. Отандық заң шығарушы орган әділеттік
қағидасын жүзеге асырудың бір тармағы ретінде жазаның қылмыстың қоғамға
қауіптілігі сипаты мен дәрежесіне және қылмыстың жасалу жағдайларына сай
келетінін мойындайды, ал әділ жаза тағайындаудың бір критериі - жасалған
қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін ескеру (т. 420 бап ҚК ҚР
). Басқаша айтқанда, заң қылмыстың мөлшеріне тең жаза тағайындауды талап
етеді. Бұл байланысты ҚР ҚК ерекше бөліміндегі санкциялардан байқауға
болады, басқа мемелекеттердің қылмыстық заңдарындағыдай: қоғамға аса үлкен
емес қауіп төндірген қылмыстар үшін, мерзімі мен мөлшері бойынша аса қатал
емес жаза, керісінше, ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін - қатаң жазалар
қарастырылған.
Т.Г. Понятовская жазғандай, кеңес доктринасы "буржуазды" қылмыстық
құқықты талқылағаннан кейін жазаның классикалық түсінігі өзгерді, оның
"орнын толтыру" терминімен негативті бағасы күшейді. Бірақ егер орын
толтыру деп жазаның айып үшін пропорционал орын толтыру ретіндегі
классикалық формуласын түсінсек, қылмыстық құқық институттары үшін жазаның
табиғатын дұрыс түсіну және қылмыс ұғымын анықтау мәні шығады [[xi], 131].
Жазаның заңдық анықтамасында оның заңда қарастырылған құқықтар мен
бостандықтан айыру немесе оларды шектеумен байланысын көрсету біздің
ойымызша орнын толтыру теорисының жағымды жақтарын мойындау нәтижесі болып
табылады. Сонымен қатар, бұл заңды формулировканың үлкен артықшылығы "орнын
толтыру" нақты бір шеңберге алынған. Қылмыстың орнын толтыра отырып жаза
қылмыстық жауапкершіліктің арналуы ретінде қарастырылуы тиіс және соған сай
барлық құқықтық талаптарды ескере отырып жүзеге асуы тиіс. Әйтпесе, соттан
тыс орын толтыру да қылмыстық жазаның арналуын білдіреді деген қорытындыға
келуге болар еді.
Қылмыстық жазаның кез келген түрі қылмыс жасаған тұлғаның құқықтық
статусын белгілі бір құқықтық шаралар аясында шектеу болып табылады.
А.А. Жижиленко атап өткендей, біз жаза құқық қорғау құралдарының бірі
ретінде адамнан оның берекесін алу мен оның жалынышты болуы екенін
мойындасақ, бұл элементтері жоқ шаралардың барлығы жаза болып табылмайды,
алайда олардың қолданылуы қылмыстық ойдын болуын білдірер еді [[xii], 11].
Жазаның арналымы ең бірінші оның тұлғаның құқықтық берекесі аясына енуі,
қылмысы үшін айыптының құқықтық статусын шектеу құралы болып табылады.
Жазаның арналымы туралы пікірталас барысында мамандар қудалау мен оның
жазамен байланысына назар аударады. Сонымен, Н.А. Беляев жаза қылмыскерге
шектеу мен залал әкелуі тиіс, сондықтан ол қудалау болып табылады деп
санады [[xiii], 64]. Б.С. Никифоров басқаша мағынада пікір білдірді,
"қудалау уайымға мәжбүрлейді" деді [[xiv], 128]. А.В. Наумов жаза өзінің
объективті мазмұны бойынша әрдайым қудалау деп атап өтті. Түрлі дәрежедегі
кез келген жаза қудалау мазмұнына ие болуы тиіс. Сотталушы өтетін айырулар
мен жазаның ауыртпашылықтары белгілі бір шамада оның күнәсін өтеуі болып
табылады. Қудалаусыз жаза өзінің ескерту мәнін жоғалтар еді, – деп
түйіндейді [[xv], 339].
С.И. Дементьевтің пікірі бойынша, жаза қудалаудың өзі, яғни
айыпталушыға заңмен бекітілген, ол төзе алатындай арнайы есептелген
уайымдар мен айырулар келтіру [[xvi], 45]. С.В. Полубинская оны сөгеді,
ол "бұл ұстаным заңға сай емес, және қылмыспен күресудің өте қауіпті түрі "
дейді. Ол қылмыстың алдын игі мақсаттармен алуға болады және
сотталғандарға қатал шектеулер қойып, жеке басының құқықтарын аяқ асты
етуге болмайды дейді. С.В. Полубинская жазалаудың мәні айыптыға қасақана
қайғы мен шектеулер келтіру деп қарау гуманизм қағидасына қарама – қайшы
деп санайды [[xvii], 7-8].
Қылмыстық-құқықтық әдебиетті талдау көрсеткендей, көптеген авторлар
қудалауды жаза сипаттарына жатқызады. Кейбір авторлар қудалауды жазаның
анықтамасына енгізуді ұсынады.
Белгілі бір авторлар қатары керісінше жазаның анықтамасында жаза
(кара) сөзін қолданбаған жөн деп санайды. РФ ҚК В. Д. Филимонов жазады
жасалған қылмыс үшін жаза (кара) сөзімен анықтамаудың негіздері бар екенін
атап өтті. Бұл бас тартудың негізгі себебі жаза мен кара сөздері –
синонимдер. Сондықтан жазаның анықтамасында кара сөзін қолдану бұл
құбылыстың мазмұнын ашуға көмектеспейді. Жазады мемлекеттік мәжбүрлеу
ретінде анықтау керісінше оның маңызды сипаттарын көрсетеді [[xviii], 95].
В. А. Нерсясян жазаның анықтамасында кара терминін қолданбайды,
алайда, ол жаза мемлекеттік мәжбүрлеудің қатаң шарасы ретінде ҚК
сотталғандардың белгілі бір құқықтары мен еркіндігін шектеу немесе айыру
екенін, яғни оған мәжбүрлі қайғы әкелу, физикалық, моральді және мүліктік
мінезін шектеу, ұялту екенін біледі [[xix], 331]. Жазаға анықтама беру
кезінде оның әдебиетте бір мағынада ғана қолданылмайтынын ескеріп, кара
ұғымын қолданбау керек.
Кеңестік кезеңде кейбір авторлар жазаның мазмұнында сендіру мен
мәжбүрлеу үйлеседі деді. И.И. Карпец Сендіру мен мәжбүрлеу тек әлеуметтік
қоғамдағы антиқоғамдық құбылыстарды жеңуге бағытталған ортақ шаралар
жүйесінде ғана емес, жазаның қылмыспен күресудің бір құралы ретіндегі
мазмұнымен үйлеседі. Жазаның мазмұнында сендіру мен мәжбүрлеудің осындай
үйлесімі – марксизм-ленинизмнің Жазаның теориясы мен пайдалану тәжірибесіне
пікірлеріндегі қағидалық негіздерінен шығатын сипаты деп жазды [[xx], 63-
64]. Әлеуметтік қоғамда жазаның фасадын әсірелеу – қылмыстық құқықтың
кеңестік теориясының өзіндік сипаты. Қылмыстық жазаның кішкене бөлігі
болсын сендіру әдісі немесе шарасы болып табылмайды, ол әрдайым және барлық
жерде қылмыстық жауапкершіліктің мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше формасы
ретіндегі мәні. Тағы бір мәселе, ол сендіру шаралары – қылмыспен күресудің
жазалаушы құралдарымен және қылмыс жасаған тұлғалармен қарым – қатынас
әдістерімен үйлесе алады.
И.С. Ной жаза үш бөлімнен тұрады – жаза, жазасыз мәжбүрлеу және
сендіру деген пікірін белсенді дәлелдеді [[xxi], 24-25]. Жаза ретінде ол
мемлекеттік жазғыруды, қылмыс жасаған тұлғанын сотталуын қарастырды.
И.С. Нойдың ұстанымын критиктер Н.А. Стручков, И.И. Карпец,
А.А. Пионтковский және т.б. талқыға салды. А.А. Пионтковский И.С.Нойдың
қылмыстық жазаның ерекше сипаты сотталушыға жазалаушы әсер ету емес,
моральді әрекет етуі деген қорытындысымен келісуге болмайды. Мұндай түйін –
айқын алдыға жүгіру деп жазды [[xxii], 12]. Көріп отырғанымыздай,
ғалымдардың алауыздығы олардың жаза түсінігіне түрлі мағына қосуынан.
Орыс тілінің сөздіктерінде, сондай-ақ, ғалым – криминалисттер кара
сөзінің жаза сөзімен синоним екенін мойындайды. Осындай түсінікте жазаны
кара арқылы түсіндіру бар мағынасын жоғалтады, себебі, жазалай ол жаза,
яғни кара болып табылады.
Қарастырылып отырған мәселені соңғы жылдары барынша толық зерттеген
авторлардың бірі В.К. Дуюнов болып табылады. Оның пікірінше, кара және
жаза түсініктері мағыналары бойынша жақын, бірақ тең емес. Кара термині
арнайы құқықтық болып табылмайды (мысалығ құдайдың жазасы). Бұл айыпты
тұлғаның жасалған күнәларына, теріс қылықтарына, қылмысына – мемлекетке,
қоғамға немесе жеке тұлғаға тигізген кері әсері үшін жауап бергенде
қолданылатын кең жалпыәлеуметтік ұғым. В.К.Дуюнов айтқандай, кара
міндетті мазмұнында немесе мақсатында басқа авторлар айтқандай ауырлық пен
қайғы әкелу дегенді иеленбейді, бұл кінә, соттау, кінәлау, тұлғаны және
оның әрекетін айыптау сипатындағы әрекетке деген реакциясы, ол айыпты тұлға
мен оның тәртібіне тәрбиелік – психологиялық және басқа да ескерту әрекетін
мақсат тұтады. Одан әрі ол кара мағынасын әділетті соттау, айыптыны
кінәлау, оған жасалған қылмысына қайтарым деп нақтылайды. Осы жерден В.К.
Дуюнов жазаның мына анықтамасын заңды түрде бекітуді ұсынады: жаза - ісі
айыпты деп танылған тұлға мен оның қылмысын мемлекеттік соттау. Жаза соттың
үкімімен тағайындалады және сотталушы Кодексте қарастырылған баптар бойынша
құқықтары мен еркіндіктерінен айырылады немесе шектеледі[[xxiii], 44-45,
49, 53].
Біздің ойымызша, бұл анықтамада караны қолдану негізінде жазаның мәнін
түсіндіруге ештеңе бермейді. Автордың өзі, кара қылмыстық-құқықтың арнайы
категориясы болып табылмайды.
Қоғам мен мемлекеттің қылмыстық жазаға қойылатын міндеттері мен онда
Жазаның қандай мақсаттары регламенттелетініне байланысты жазаның мәні де
анықталады. Егер алғашқыда жазаның негізінде соқыр кек болса, кейін
мемлекеттік бастамалардың бекуімен ол қылмыстағы жамандыққа кек қайтару,
актісі болды, қазіргі заманда цивилизацияның дамуымен тұлғаның құқығы мен
бостандығын құрметтеу негізінде ол пропорционалды қорқыту және кек қайтару
тұрғысынан қарастырылмайды. Сондықтан, ХIХ – ХХ ғасырлардағы дамыған
мемлекеттердің заңнамасында сотталғандарға психологиялық әсер ету немесе
басқа да кішігірім құқықтық шектеулер қоюдың бекітілуі заңды.
Жазаның мәні – бұл мемлекеттік мәжбүрлеудің осы шарасын сипаттайтын
ұғым, бір жазаны екіншісінен ажыратуға, жаза мен қылмыстық – құқықтық
әрекет етудің басқа шаралардың шегін білуге мүмкіндік береді (құқықтық
жауапкершіліктің басқа түрлері шеңберінде қолданылатын мемлекеттік
мәжбүрлеудің басқа шараларынан).
Жазаның мәнді сипаттарының бірі, біздің ойымызша, қылмыс пен оны
жасаған тұлғаны мемлекеттік соттау, кінәлау, яғни, істелгенді теріс
әлеуметтік – құқықтық бағалау, қылмысқа айыптыны кінәлау. Сонымен қатар,
бұл соттау, кінәлау сотталғанның құқығы мен бостандығын шектегенде немесе
олардаң айырумен объекттелгенде ғана жаза формасына енеді.
Сонымен, қылмыстық жазаның мәні қылмысты жасағанды мемлекеттік соттау,
оны қорқыту мен кінәлауда, сотталғанды құқықтары мен бостандықтарынан айыру
немесе шектеудің жүзеге асуы, сотталғанды түзеу және басқа қылмыстар
жасамауын ескерту.
Жаза кез келген қылмыстық – құқықтық тыйымның негізі бола отырып,
қылмыстық құқықтың негізгі ерекшелігін, яғни тыйым салу сипатын көрсетеді.
А.В. Наумов дәл айтып кеткендей, қылмыстық құқық біз оның мазмұнының
позитивті – себепші аспектілерін қалай жоғары бағаласақ та өзінің негізінде
тыйым салу құқығы. Істің орайына қарай кез келген (кез келген уақыт пен
халықтың) қылмыстық кодекстің барлық Ерекше бөлімі қылмыстық-құқықтық
тыйымдар жүйесі [[xxiv], 20]. Сондықтан, жазаның регламентациясысыз
қылмыстық құқық өзінің маңызы бойынша мағынасың жоғалтады, бұл қылмыстық
заңның жаза тағайындаусыз келісті өмір сүре алмайтыны секілді. Оның
әлеуметтік эффектісі, ең бірінші, жаза тайғайындау қаупінде, ал егер қылмыс
жасалса – оны жасаған тұлғаға жаза тағайындауда. Тіпті қылмыс жасалған
тұлғаға қылмыстық – құықтық әрекет етудің басқа шарасы (тәрбиелеу
сипатындағы мәжбүрлеу шаралары, шартты соттау) тағайындалған жағдайларда
оның ескерту және түзету рөлі жазаны шынайы өтеудің потенциалды қаупі
есебімен қамтамасыз етіледі.
1.2 Жаза мақсаттарын заңнамалық бекіту, жаза мақсаттарына жетуді
қамтамасыз ететін қылмыстық-құқықтық құралдар
Кеңестік заманға дейінгі қылмыстық заңнамада жазаның мақсаттары
регламенттелмеді. Бізге жеткен қылмыстық құқық ескерткіштерінен олардың
негізгі мақсаттары кек, қорқыту мен есесін алу болғанын байқаймыз.
Жаза мақстаттарын зерттеуге революцияға дейінгі Ресейдің көптеген
ғалымдары қатысқан. Шартты түрде жазалның келесі теорияларын бөлуге болады:
1) жаза жасалған зұлымдықты ақтайтын теориялар; 2) жаза болашақ
тиімділікті, яғни мақсаттарды ақтайтын теориялар; 3) жазаны өзінің мақсаты
жоқ, қылмысқа төлем немесе кек қайтару актісі деп қарайтын теориялар.
Жазаның әлеуметтік арналымы, қызметтері мен мақсаттары туралы
прогресшіл идеяларды А.П.Чебышев-Дмитриев айтты [[xxv]]. Ол қылмыстық
жазаның қылмыскердің өзіне де, жалпыға – басқаларға мысал күші ретінде де
маңызы бар екенін атады. Онда қылмыскерге әрі қарай қылмыс жасауға деген
мүмкіндіктің жоқтығы, жаза алдындағы қорқыныш сезімі, түзелу мүмкіндігі
және қоғамдық ағзаның ауру мүшесінен тазаруының жалпы міндеттері, қоғамдық
ұят пен халықтың құқықтық сезімдерінің қанағаттандырылуы үйлеседі. Автор
атап өткендей, қылмыскерді жазалауда оның құқықтық түзелуі және шектеулі
ұнамдық түзелу жатыр.
Қылмыстық құқықтық классикалық мектебінің өкілі Н.С.Таганцев жаза
мақсатты, қылмыстық қоғамға келтірген зиянынң орнын толтыратын болуы керек
деп санады, жаза басқаларға мысал болу үшін істеуге себепсіз пайда үшін
қоланылады деп қоғамға қылмыскердің пайдалылығын айтты [[xxvi], 1191].
Біздің мемлекетіміздің дамуының кеңестік кезеңінде жаза мақсаттары мен
оған жету құралдары заңнамалық актілерінде бекітіле бастады. Мысалы, 8 бап
РСФСР 1919 жылдың қылмыстық заңы бойынша : жаза міндеттері – жасалған
қылмыстан немесе сол тұлғаның және басқа да тұлғалардың сондай қылмыс
жасауға итерген себептерден қоғамдық тәртіпті қорғау айтылды, ал 9 бап
арнайы ескертудің мақсатына жету құралдарын көрсетті: қылмыскердің
берілген қоғамдық тәртіпке бейімделуі немесе ол бейімделмесе, оны оқшаулау,
кейбір жағдайларда оны физикалық жою.
1952 жылғы РСФСР ҚК жазаның келесі мақсаттарын көрсетті: а) заң бұзушы
мен басқа да қоғамның тұрақсыз мүшелерінің тарапынан жаңа заң бұзушыларды
жалпы ескерту; б) заң бұзушының түзеу – еңбек әрекеттерінің жолымен
жатақхана жағдайларына бейімделуі; в) қылмыскердің әрі қарай қылмыс жасау
мүмкіндігінен айрылуы (8 бап). Берілген кодекстің 26 бабында: жаза
қорғаныс шарасы бола отырып мақсатты болуы керек және қинау сипаттарынан
айрылып, қылмыскерге пайдасыз және артық қайғы әкелмеуі керек деп
жазылған. Берілген заң ережесі заң шығарушы жазаның негізгі нұсқамасы
ретіндегі қорқыту және кек алу мақсаттарынан бас тартқанын дәлелдейді.
РСФСР 1956 жылғы ҚК кейбір жағдайларды қоспағанда әлеуметтік қорғау
шараларының мақсаттарын көрсетті.
Кеңестік мемлекеттің заңнамалық актілерінде бекітілгендердің барлығын
бір мағыналы бағалауға болмайды. Бір жағынан, кеңестік мемлекеттің
қылмыстық құқық саласындағы бірінші актісі Өлім жазасын жою туралы қаулы
болды, шартты соттау енгізілді, сендіру, қоғамдық кінәлау, политграмота
курсын мәжбүрлі меңгеру, ұйымнан шығару, мәжбүрлі жұмыстар, сондай –ақ,
сотталғандарды түзетуге қоғамның қатысуы сияқты жаза түрлері қарастырылды.
Мәні бойынша заңнамалық деңгейде гуманизацияға және Жаза саласында
саясаттың демократизациясына үлкен қадам жасалды. Басқа жағынан – ол өзінің
мәніне идеологиялық қағидаларлы жүзеге асыруға бағытталған қылмыстық
заңнаманы қосып алды. Алғашқыда жоюшы пайдаланушы кластардың өкілдерімен
күресу құралы ретінде заң жүзынде бекітілген жаза кейін халық жауларымен
күресу құралы ретынде қарастырыла бастады, өткен жүзжылдықтың 90 жылдарына
дейін саяси және идеологиялық басқаша көзқарастарды басудың әрекеттегі
құралы болып қала берді.
Жаза мақсаттары өткен жүзжылдықтың 50 жылдарының соңында қылмыстық
заңды қайта құру кезінде қарастырылды. 1958 жылғы КСР Одағы мен кеңестік
республикалар негіздері, олардан кейін 1959 жылғы КазКСР ҚК Жазаның алдына
сотталғандарды түзеу және қайта тәрбиелеу, сотталғандар мен басқа да
тұлғаларға жаңа қылмыстарды жасауды ескерту мақсаттарын қойды (20 бап).
Пікірталас тудыруына қарамастан КазССР ҚК 20 бабы және осы бапқа
байланысты сұрақтардан (жазаның қай мақсаты негізгі болып табылады –
сотталғанды тузеу немесе қайта тәрбиелеу немесе жаңа қылмыстарды ескерту;
түзеу мен қайта тәрбиелеудің мазмұны қандай; жазаға сотталғанды қайта
тәрбиелеу мақсатын қою қаншалықты тиімді) бұл Кодекстің басқа алдыңғы
заңнамаға қарағанда жазаның жетілген және келісуге боларлық мақсаттар
жүйесін көрсеткенін мойындау керек.
Сотталғанды түзету мақсаттарына назар аудару сол тарихи кезеңде
белгілі бір мағынаға ие болды. 1959 Негізді құраушылар Жазаның бұрынғы
тәжірибесінен межеленуге, сонымен қатар оған түзету сипаттарын беруге
тырысты. Олар бұл міндетті белгілі бір деңгейде орындай алды.
Заң шығарушының соттаушыны өзінің маңызды әлеуметтік нұсқасы ретінде
түзету мақсатына бағдарлануы қылмыстық құқықтың жеке институттарын, оның
ішінде, шартты соттауды, міндетті еңбекке тарта отырып шартты соттауды,
үкімді орындау мерзімін қысқартуды, қылмыстық жауапкершіліктен босатуды,
кәмелетке толмағандарға тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
мен жазаладан босатуды реттеуде де көрініс тапты.
Айта кету керек, кеңестік ғалымдардың жаза мақсаттары туралы ойлары
көбінесе революцияға дейінгі батыс – еуропалық және орыс қылмыстық –
құқықтық Жаза теорияларына негізделді.
Н.Ф. Кузнецова жаза мақсаттарының қатынасы туралы айта отырып, жазаның
тура, жанама және соңғы мақсаттарын көрсетті. Оның пікірінше, Жазаның тура
мақсаты – әлеуметтік қоғамдық қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтардан
сақтау және қылмыстарды ескерту. Бұл мақсат өз кезегінде жалпы алдын алу
және арнайы алдын алу мақсаттары болып бөлінеді, олар сәйкесінше тұрақсыз
азаматтардың белгісіз үлкен бір тобын қылмыс жасаудан жазамен қорқытып
ұстайды және қылмыс жасаған азаматтардың шектеулі бір санына заңмен
бағытталады. Жазаның жанама мақсаты – қылмысты жою. Бұл жерде ол Жаза
қылмыскерлікпен күресудің негізгі және басты құралы емес, сәйкесінше, ол
қылмыскерлікті жоюға қабілетсіз, алайда ол қылмыскерлікті жою процесіне
өзінің үлесін қосады.
М.Д. Шаргородский жазаның алдына келесі мақсаттарды қойды: а) бұзылған
құқықты (әділдікті) қалпына келтіру; б) тәрбиелеу, түзеу (моральдық және
заңгерлік); в) қайта тәрбиелеу және ресоциализация; г) қылмыс жасауды жалпы
және арнайы ескерту . Ол мақсаттарды түрлі белгілері бойынша жіктеді.
Сонымен, маңыздылығы бойынша ол жазаның алғашқы және негізгі (ақырғы,
арнайы) мақсаттарын бөледі. Негізгілерге жетуді қамтамасыз етуі тиіс
алғашқы мақсаттарына автор түзеу мен қайта тәрбиелеуді, негізгілерге –
қылмыс жасауды ескертуді жатқызды.
М.Д. Шаргородский айып формаларына байланысты Жазаның түрлі
мақсаттарын бөлді: а) айыптың қасақана формасында жаза мақсаты – айыпты
субъектінің тежелуін қалыптастыру және субъектінің қылмыс жасауға
бейімділігіне кері әсер етуге қабілетті тәртіптің жаңа, қосымша
детерминанттарын құру; б) өз – өзіне сену формасындағы абайсыз айыпта –
тежеу процесін әрі қарай құруға әрекет ету және айыптының өміріне қажетті
жаңа рефлекстер құру; в) салғырттық формасындағы абайсыз айыпта -
субъектінің назарын күшейтуге әрекет ету [[xxvii], 142].
ҚК теориялық моделін құрастырушылар жазаның келесі мақсаттарын заңды
түрде бекітуді ұсынды: а) сотталғанға қылмыстық қызметін жалғастыруға
кедергі болу; б) сотталғандардың қылмыс жасауын ескерту (арнайы алдын алу);
в) басқа тұлғалардың қылмыс жасауын ескерту (жалпы алдын алу). Олардың
маңызы бойынша бөлген бірінші мақсаты арнайы ескерту мағынасымен жабылды.
ҚК теориялық моделі авторларының ұстанымдарының артықшылығы олардың
сотталғандарды түзету мен қайта тәрбиелеу сияқты жазаның дәстүрлі
мақсаттарын бөлмеуі. Олар қайта тәрбиелеу мақсаты қылмыстық құқықтың
құралдарымен орындалмайтынын негізді жорамалдады. Ал түзеуді олар мақсат
ретінде емес, қылмысты ескерту құралы ретінде, жаза мақсаттарына жету
құралы ретінде бөлді. Теориялық модельдің 3 т. 57 бабында жаза мақсаттары
сотталғанды түзеу мен оған тәрбиелік әсер етумен, басқа да тұлғалардың
жұмысқа адал қарым-қатынасы, заңдарды тура орындауы, әлеуметтік жатақхана
ережелеріне құрмет көрсетуі жолымен орындалады деп жазылған [[xxviii],
139].
Б.С. Никифоров Жазаның жалпыға ортақ мақсатын бөлді, оның негізінде
ол бұзылған әлеуметтік – психологиялық тәртіптің қалпына келуін
түсінді[[xxix], 65].
Жаза көрсетілген мақсаттардан басқа жаза (кара) мақсатын білдіреді
деген ғалымдар тобының ұстанымдарына ерекше тоқталу керек. В.К. Дуюнов және
А.Л. Цветинович кара аралық мақсат және жазаның ақырғы мақсаттарына жету
құралы болып табылады деп болжады. Қарастырылып отырған ұстанымның ең ретті
жақтасы И.И. Карпец болып табылады. Оның пікірінше, жаза жасалған қылмысқа
кек қайтару болмай белгілі бір дәрежеде қылмыстық әрекетке баға беру болып
табылады. Жаза тек нақты бір қылмыскер және басқа тұлғалар қылмыс жасасын
деп емес, керісінше қылмыс жасамасын деп тағайындалады. Бұл туралы мемлекет
қылмыс үшін қылмыстың ауырлығы мен қылмыскердің тұлғасына сәйкес жаза
тағайындайды деген факт куәландырады. Кара мақсаты әрбір жазада бар деп
түйіндей отырып, өйткені сот адамды тек қылмыс жасамауы үшін ғана емес,
қылмыс жасаған үшін де жазалайды, И. И. Карпец мысал ретінде өлім жазасын
келтірді. Оның пікірінше, өлім жазасын қолдану кезінде түзеу, қайта
тәрбиелеу және жеке превенция мақсаттары жоқ, тек жалпы превенция мен жаза
мақсаттары бар [[xxx], 57].
Жаза өз мақсаттарында физикалық қайғы мен адами құндылықты төмендету
туралы аса ізгілікті идея қызыл жіппен отандық қылмыстық заңнаманың барлық
тарихы арқылы өтетін фактіні жоққа қайтаруға болмайды. М.Д.Шаргородский
жазғандай: жаза караны, жасалған іске кек қайтаруды өзіне мақсат етпейді,
себебі кек қайтару жәбірленуші мен қоғамның белгілі бір топтарының
сезімдерінің салаларына қатысты, бірақ, мемлекеттік саясат ретінде кара
тиімсіз [[xxxi], 53]. Біз кара – мақсат емес, ал Жазаның ажырамас қасиеті
деп санауға ынталымыз. Осы себепті кара туралы себепті біз осы бөлімнің
бірінші параграфында қарастырдық.
Жазаның мақсаты ретінде кара туралы таластардың тууына қылмыстық
заңның бабының түсініксіз бүгінге дейін сақталған тұжырымдамасы әсер етті,
айта кету керек. Жаза мақсаттарын атағаннан кейін заң шығарушы Жазаның
физикалық қайғы мен адами құндылықты төмендету мақсаты болмайды деп ерекше
атайды ( ҚР ҚК 2 т. 39 бап). Баптың екінші жартысын тұжырымдай отырып заң
шығарушы біреу караны жазаның мақсаты деп бөлгені туралы түсінікті
басшылыққа алды және ол мұндай қателікті алдын ала ескертуі тиіс деген
пікірге келеміз.
Қазақстан Республикасының әрекеттегі қылмыстық заңнамасында бекітілген
жаза мақсаттарын талдайық. ҚР ҚК 2 бөлімінің 39 тармағына сәйкес жаза
әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру, сондай-ақ, сотталғанды түзеу мен
сотталғандар мен басқа тұлғалардың жаңа қылмыс жасауы туралы ескерту
мақсаттарында қолданылады.
Келтірілген заңнан, ҚР ҚК Жаза мақсаттарының белгілі бір жүйесі
бекітілген деп тұжырымдауға болады және бір мақсатқа жету одан кейінгі
мақсаттың орындалуын болжайды. Мысалы, әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру
сотталғанды түзетудің қажетті жағдайының алғышарты болып табылады, ал,
соңғысы, арнайы және жалпы ескерту мақсаттарына жету үшін барынша қолайлы
нәтиже болып табылады.
Әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру ең алғаш заңдық деңгейде жаза
мақсаты ретінде мойындалды. Алайда кеңестік ғалымдар да әлеуметтік
әділдікті қалпына келтіруде жазаның арнайы арналымын көргенін ұмытпау
керек.
Әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру мақсатының мазмұнын ашу белгілі
бір қиындықтармен байланысты. Себебі, жалпы әділдік пен құқықтағы әділдік
мәңгілік мәселелер.
В.Н.Кудрявцев пен С.Г.Келина қылмыстық құқықтағы әділдікті қарастыра
оытырып әділдіктің үш деңгейін анықтады: а) қылмыстандыру әділдігі; б)
санкция әділдігі; в) жаза тағайындау әділдігі[[xxxii], 9-10]. Осы үш
деңгейде де әділдік орнаса, әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру мақсатына
жетуге де болады деген қорытындыға келеміз.
Құқықтағы, соның ішінде қылмыстық құқықтағы әлеуметтік әділдік
философиялық ойлау тұрғысынан осы категорияның тек бір аспектісі.
Әлеуметтік әділдік жалпы мағынада түрлі индивидтердің (әлеуметтік
топтардың) өмірдегі қоғамдық тәжірибелік рөлі мен олардың әлеуметтік
жағдайы, іс пен жаза арасындағы, қылмыс пен жаза, адамдардың қызметі мен
олардың қоғамдық рөлі арасындағы сәйкестіктің талабын білдіреді [[xxxiii],
622]. Сондықтан, қылмыстық құқықта жалпы ереже бойынша әділдік қылмыс пен
оның қылмыстық – құқықтық салдары арасындағы мөлшерлік призмасы арқылы
қарастырылады.
Қылмысқа жаза мөлшерлігі олардың арасындағы сыртқы, материалды
теңдікті жақсылыққа - жақсылық, жамандыққа - жамандық талионы принципі
бойынша орнату мағынасында түсіндірілмеуі керек. Ол кек қайтарудың дәстүрлі
түсінігі ұстанымынан қарастырыла алмайды. Заманауи қылмыстық заңнамада сөз
жобалы теңдік немесе қылмыс пен жаза ара қатынасы туралы туралы болуы
мүмкін, себебі, әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру қылмыстық
жауапкершіліктің демократиялық принциптері шегінде жаза мақсаттарын ескере
отырып түсіндіріледі.
Ф.Р. Сундуровтың пікірінше, жазаның қалпына келтіру сипаты үш
аспектіде көрінеді: 1) айыптының өзі жасаған қылмысына шамалас көлемде
құқығы 2) жаза қолдану жолымен қылмыс арқылы бұзылған қоғамдық қатынастар
жүйесі қалпына келеді және сол уақытта мемлекет қылмыскер мен қоғамға
өзінің айыптыны жазаға тарта алатынын көрсетеді; 3) осының негізінде
қоғамда әлеуметтік әділдік сезімін қанағаттандыру қамтамасыз етіледі
[[xxxiv], 153-154].
Әлеуметтік әділдікті қалпына келтіруге жазаның өтемдік, реституциялық
эффектісі де кіреді. Б.В.Яцеленко жазғандай, әлеуметтік әділдікті қалпына
келтіру мақсаты қылмыс жасау нәтижесінде бұзылған адамның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамдық тәртіпті қалпына келтіру, қылмыс жасау нәтижесінде
шайқалған азаматтардың мемлекеттің қылмыскерлікпен және олардың құқықтарын
қорғау үшін күресе алатынына сенімдерін қалпына келтіру [[xxxv], 186].
Алайда айта кету керек, бұл жағдайда қалпына келтіру азаматтық құқыққа
қарағанда басқа сипатқа ие. Қылмыстық құқықта қалпына келтіру элементтері
тек мүліктік қылмыстық-құқықтық санкцияларға тән. Қылмыстық-құқықтық
құралдардың көмегімен қылмыс залал тигізгеннің бәрі қалпына келмейтіні
айдан анық. Мысалы, өмірден айыру немесе денсаулыққа зиян келтіру
жағдайларында жазаның әлеуметтік әділдігі айыптының құқықтары мен
бостандықтарын шектеу жолымен жүргізіледі. А.В. Наумов атап өткендей,
жазаның айыптаушы мазмұны қылмыс келтірген залал тең есесін қайтармайтын
(қалпына келтірмейтін) жағдайларда әлеуметтік әділдікті қалпына келтірудің
өзіндік қылмыстық – құқықтық әдісі болып табылады [[xxxvi], 345-346].
Әдебиетте қылмыстық құқықтағы жазаның өтемдік сипатын авторлардың
барлығы мойындамайды [[xxxvii], 139-139]. Бізге де жазаның түрлерінің
заманауи регламентациясында олардың өтемдік қасиеттері туралы тек шартты
түрде айтуға болады. Мұнда ҚР ҚК жазаның өтемдік түрлерін немесе басқа да
қылмыстық – құқықтық шаралар енгізуге бірқатар шетел мемлекеттері (Қытай,
Польша) мысал бола алады.
Әлеуметтік әділдікті Жаза мақсаты ретінде қалпына келтіру – көп
мағыналы, көп факторлы нәтиже. Ол жәбірленушінің, сотталғанның, қоғам мен
мемлекеттің қызығушылықтарын біріктіреді. Осындай бір – біріне қарама-қайшы
қызығушылықтар бір кешенде жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 ЖАЗА ТҮСІНІГІ, МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТІ 8
1.2 Жазаның ұғымы және мәні 8
1.2 Жаза мақсаттарын заңнамалық бекіту, жаза мақсаттарына жетуді
қамтамасыз ететін қылмыстық-құқықтық құралдар 15
1.3 Жаза жүйесі ұғымы және және оны заманауи жағдайларда жетілдіру
мәселелері 24
2 ЖАЗАҒА БАЛАМА ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ӘСЕРІ БАР ШАРАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ 35
2.1 Қылмыстық-құқықтық әсері бар балама шаралардың түсінігі және
мақсаттары 35
2.2 Қылмыстық-құқықтық әрекет етудің баламалы шараларының түрлері 40
2.3 Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары 42
2.4 Шартты соттау 45
ҚОРЫТЫНДЫ 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
КІРІСПЕ
Жаза мәселесі бірнеше ғасыр бойы ойшылдардың, заңгерлердің,
психологтардың және басқа да ғылыми сала өкілдерінің назарын өзіне аударып
келеді. Қазіргі заманда да жаза өзінің экнономикалық, әлеуметтік, саяси
және гуманитарлық жағдайларымен көптеген мыңжылдық бұрынғыдай өзінің
әлеуметтік маңыздылығын жоғалтқан жоқ және шартты-заңды тыйымдардың
материалдық негізін бейнелеуін жалғастыруда.
Жаза қылмыстық құқықтың орталық институттарының бірі болып табылады.
Оның басқа базалық категориясын-қылмыстарды-анықтауда заң шығарушының жаза
сипатын қолдануы бекер емес Қылмыс деп қылмыстық заңмен жазаланады деп
тыйым салынған ҚК Ерекше бөлігінің (ҚР Қылмыстық кодексінің 1 т. 9 б.)
нормасы санкциясымен жаза қарастырылған қоғамға қауіпті әрекетті айтуға
болады.
Қазақстан Республикасының Президентінің № 858 2009 ж. 24 тамыздағы
Жарлығымен "Қазақстан Республикасының 2010 - 2020 жылдар аралығына құқықтық
саясат концепциясы " бекітілді, ол ұлттық қылмыстық құқықтың дамуының
маңызды бағыттарын анықтады. Концепцияда қолданыстағы Қылмыстық кодекс -
қылмыспен күресудің және адамның құқықтары мен бостандықтарының, мемлекет
пен қоғамның қызығушылықтарының құқықтық-заңды қорғалуының барынша нәтижелі
аспабы екені ерекше аталып өтілген. Гуманизация ең алдымен аса ауыр емес
және орташа ауыр қылмысты бірінші рет жасаған тұлғаларға, сондай ақ
тұрғындардың әлеуметтік жағдайы төмен бөлігіне - жүкті және жалғызбасты
әйелдерге, қарамағында кәмелетке толмағандар бар тұлғаларға, кәмелетке
толмағандарға, егде жастағы адамдарға қатысты болуы тиіс. Сонымен қатар,
ауыр және аса ауыр қылмыс үшін айыпталған, қылмыстық тергеуден жасырынған
тұлғаларға қатысты қатал қылмыстық саясат жүргізу қажет.
Концепция ең алдымен үлкен қоғамдық қауіп тудырмаған тұлғаларға
(кәмелетке толмағандарға, абайсызда қылмыс жасаған тұлғаларға, басқа да
жазаны жеңілдететін жағдайлары бар тұлғаларға) қатысты қылмыстық жазадан
босату жағдайларын кеңейту арқылы қылмыстық репрессияның қолданылу саласын
кезеңдеп қысқартуды қарастырады.
Сондай-ақ, Концепцияда қылмыстық саясат кейбір бас бостандығынан айыру
немесе бас бостандығынан айырудың максимал мерзімін азайтудан басқа жазаның
жекелеген санкцияларынан басқа бас бостандығынан айыруға қатысы жоқ
қылмыстық жазаға тартудың қолданыс аясын кеңейтуге, айыппұлды қылмыстық
жазаның нәтижелі түрлерінің бірі деп тануға және оның қолданыс аясын
кеңейтуге; Қылмыстық кодекстің тармақтар санкцияларындағы бір ауырлық
категориясына жататын жазалардың мөлшерін тең етуге және олардың жазаның
әділдік принціпіне сай болуына; қылмыстық жазаларға мемлекеттік сипаттағы
баламалы шаралар енгізуге, өлім жазасын қолдану саласын ақырындап тарылтуға
бағытталған курсты жалғастыруға; қылмыстық жауапкершіліктен босатуға,
жазаны өтеуден босатуға, жазаны өтеуден шартты - мерзімге дейін босатуға
бағытталуы қажет екені ерекше аталған.
Мемлекеттің қағидалық ұстанымы қылмысқа қарсы әрекет ету және оны жаза
мүмкіндіктері түсінігі сұрақтары жазаның заңды бекітілген мақсаттарында,
оған жетудің әдістері мен құралдарында көрініс табады. Қазақстан
Республикасының әрекеттегі қылмыстық заңнамасын талдау қылмыстық жаза
қылмыспен күресудің құқықтық шаралары жүйесінде ерекше орын алатынын, оның
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың жетекші формасы екендігін және
адамдардың заңға бағыныштылығын қамтамасыз етудің құралы екендігін көрсетіп
отыр.
Жаза қылмыстың нәтижесі ретінде - қылмыс сияқты қоғамдық және жеке
қарама-қайшылықтардан туындайтын мәңгілік құбылыс. Сондықтан, қазіргі
жағдайларда жаза жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге, болашақтағы қылмыстың алдын алуға және сотталғанды
түзетуге бағытталған қылмыстық саясаттың маңызды және қажетті құраушысы
болып табылады.
Сонымен қатар, қылмыс жасаған адамдарға жағымды әсер ету тұрғысындағы
жаза мүмкіндіктері, қылмысты тудыратын және оған әрекет ететін себептер мен
жағдайларды бейтараптандыру мүмкіндіктері шектеулі. Бұдан басқа, жазаның
шектен тыс қаталдығы, оны негізсіз кең қолдану көбінесе сотталғандардың
қоғамнан одан әрі шектелуіне, қылмыстық қызметтің басында басқа мемлекеттік
және қоғамдық әсерлерді қолдану жолымен тоқтатуға болатын тұлғалардың
рецидивисттер қатарына қосылуына алып келеді.
1955 жылдың өзінде А.А. Пионтковский "Қылмыстық әлем әртекті
элементтерден құралады, оның ішіне балалар да, ересектер де, жан
күйзелістегі адамдар да, дені сау адамдар да, қылмыстық қызметпен туылған
тұлғалар да, қылмыс өмірлерінде кездейсоқ және эпизодты орын алған тұлғалар
да кіреді" деп жазған. [[i], 173]. Қылмыстық заңмен белгіленген
қылмыстардың өзі мазмұндары, бағыттары, залалдары және қоғамға қауіптілігі
бойынша бір - бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Әртекті субъектті құрам мен
жасалатын қылмыстардың сан алуандығы қылмыстық - заңды әсерлердің жауапты
шараларының әртүрлілігін талап етеді.
Міне сондықтан демократиялы мемлекеттердің қылмыстық саясаты ХIХ
ғасырдан бастап құқықты шектейтін, арналуы қауіп төндіретін немесе еркін
жатақхана жағдайында жүзеге асатын тәрбиелеу жазасын өтеу сияқты қылмыстық-
құқықтық баламалы жазаны іздеу және заңмен бекіту бағытында дамыды.
Заңды және құқықтық тәртіпті қатайтудың практикалық тапсырмаларын
шешуде қылмыстық құқық ең қауіпты тәртіп бұзу - қылмыспен күресуді
қамтамасыз ету жүктелген біздің еліміздегі құқықтық жүйенің элементі
ретінде маңызды рөл атқарады. Жаза - мемлекеттің объектілер: жеке тұлға,
оның құқықтары, еркіндіктері және мүліктеріне деген заңды қызығушылықтары,
ұйымдардың құқығымен заңды қызуғушылықтары, қоғамдық тәртіп пен қоршаған
орта қауіпсіздігі, еліміздің конституциялық қатары мен территориялық
тұтастығы, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын қызығушылықтары,
адамдардың бейбітшілігі мен қылмыстық әрекеттерден қауіпсіздігін қорғауға
арналған маңызды құралы. Ол қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың және
қылмысты болдырмау шараларының бірінің маңызды формасы болып табылады.
Жаза қылмыстық құқықта қылмыс сияқты әлеуметтік - құқықтық құбылыс.
Жазаның әлеуметтік арналуы оның көптеген жылдар бойы қылмыспен күресудің
құралдарының бірі болуы, қылмыстық заңға шиеленіске түсетін адамдардың
тәртібін қадағалайтын қатаң реттегіш болуы. Адамзат цивилизациясының түрлі
кезеңдерінде мемлекет қылмыстық жаза көмегімен мәні бойынша бір міндет -
қоғамды қылмыстық әрекеттерден сақтауға, оларды қылмыстық заңмен қорғалатын
маңызды әлеуметтік құбылыстарға айырбастауға тырысып келеді. Бұл мағынада
К. Маркстың жаза - "ешқандай жағдайларға қарамастан қоғамның заң
бұзушылықтарға қарсы өзін - өзі қорғауы " деген тұжырымдамасы қылмыстық
жазаның әлеуметтік арналуын барынша дәл сипаттайды [[ii], 45].
Жазаның әлеуметтік қызметі қылмыс жасаған адамға оны қолданудан
бұзылған қоғамдық тәртіптің қалпына келуі, зардап шегушіге келтірілген
залалдың орнының толтырылуы, айыпталушыны жазада қоғамдық қажеттіліктің
қанағаттандырылуы, қылмыс жасауға байланысты азаматтарда туындаған қорқыныш
пен сенімсіздікті жою, құқық қорғау органдарына қылмыспен күресуге және
адамның, қоғамның, мемлекеттің қызығушылықтарын қорғайтынына деген сенімін
қатайту.
Қылмыстық заңның даму тарихы түрлі жазалардың үлгілерін көрсетеді,
соның ішінде қылмыспен күресуге тиімді нәтижелерге қол жеткізу үшін қатаң
жазалар да бар. Жаза әрқашан қоғамның жасалған қылмысқа жағымсыз реакциясы
түрінде көрініс табады. Қылмыс жасау түрлі әлеуметтік институттар (мысалы,
қоғамдық ұйымдар) азаматтарының, сәйкесінше қылмыс жасағаны үшін
айыпталушыларға сәйкес мәжбүрлеу шараларын қолдануға мәжбүр болатын
мемлекеттің жағымсыз реакциясын тудырады. Сонымен қатар, қандай қатал болса
да қылмысқа әлеуметтік әсер етудің кез келген шарасы қылмыстық жаза деп
қабылданбайды, себебі ол өзінің табиғаты бойынша құқықтық болып табылады.
Қоғамның дамуының түрлі кезеңдерінде жаза жүйесі де сан алуан болды.
Адамзат қоғамы қылмыспен күресуде көптеген жаза құралдарын пайдаланып
көрді. Балта мен дар ағашы, қадаға отырғызу және айналдыру, жыланмен бірге
бір мөшекте батыру, тамаққа балқытылған металл құю және жағу. Дене жазалары
(денені зақымдайтын және мертіктіретін), масқаралайтын жазалар (масқаралау
бағаны, мойын жіп кигізу, саяси өлім және т.б.).
Алайда көндіру және тәрбиелеу әдістері, қоғамдық және тәрбиелеу
әсеріндегі шаралар аса үлкен нәтижелер бермейді, мемлекет тарапынан аса
қатаң шаралар қолданылады, ал қылмыс жасалған жағдайларда - қылмыстық жаза
шаралары қолданылады. Сонымен, жаза қылмыспен күресудегі негізгі емес
көмекші құрал бола отырып өзінің мемлекеттік мәжбүрлеудің маңызды шарасы
ретіндегі маңызын жоғалтпайды [[iii], 87].
Жаза мәселесі әрдайым ойшылдардың назарын өзіне аударды, ол жайлы
түрлі пікірлер айтылған. Революцияға дейінгі танымал ғұлама профессор Н. Д.
Сергеевский "әдебиетте мемлекеттің қылмыскерлерді жазаға құқығының бар
екендігін негіздеген 24 толық философиялық жүйе мен түрлі криминалисттердің
100-ге жуық жеке теориялары бар екендігін" атап айтқан.
Олардың арасында орнын толтыру, қорқыту, жалпы және арнайы ескерту
және т.б. Бүгінгі күнге дейін әлеуметтік - құқықтық табиғатты және жаза
мақсаттарын түсіндіретін теориялар саны өскен. Барынша кең таралған бір
ғана теория - француз ғұламасы М. Анселдің "жаңа әлеуметтік қорғау"
теориясын атасақ жеткілікті, ол әдебиетте жазадан жасалған қылмыстың орнын
толтыру шарасы ретінде бас тартпау туралы айтылған. М. Ансель өзінің ойынша
тура мағынадағы жазаға қарағанда нәтижелі әрекет етуге қабілетті
превентивті сипаттағы (мысалы, превентивті оқшаулау және ішімдікке
салынғандарды, нашақорларды мәжбүрлі емдеу) әлеуметтік қорғаудың ерекше
шараларын қолдану туралы өз ойын білдірді. [[iv]].
Заманауи қылмыстық заңнама мен сот тәжірибесінде "қылмыстық-құқықтық
әсер етудің басқа да шаралары" барынша шынайы альтернатив жаза ретінде
бекітілді, оларсыз қазіргі уақытта қылмыскерлікке төтеп беру саласындағы
істердің жағдайын елестету мүмкін емес.
Бұл дипломдық жұмыс қылмыстық-құқықтық әсер етудің шараларының жүйесін
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша меңгеруге арналған.
Бұл жұмыста жаза мен оған қылмыстық-құқықтық әсер етудің альтернативті
шараларын бірыңғай кешенде қарастыру және олардың қылмыстық заңнамадағы
міндеттерін шешудегі рөлін анықтау мүмкіндігі қабылданған.
Құқық саласында тарихтың орны қоғамдық қатынастарды реттеу әдістерін
таңдауда ғана емес, сол әдістердің теориялық түсіндірілуінде де өте үлкен
болғандықтан [[v], 52], жұмыстың екі бөлімінде де қылмыстық - құқықтық
әрекет ету шаралары тарихи қадам жасау бағытынан қарастырылған, бұл жаза
мен оның баламалары туралы заманауи ұғымдарды түсіну үшін маңызды болып
табылады.
1 ЖАЗА ТҮСІНІГІ, МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТІ
1.2 Жазаның ұғымы және мәні
Арналуы бойынша қылмыстық құқық тек жазалаушы құқық (оның мұндай атауы
мысалы, Турцияда, Болгарияда, Германияда қабылданған) немесе жаза құқығы.
Ол қылмыстық құқықтың қылмыс жасаған тұлғаларға қудалау әрекетіне деген
арналуын көрсетеді. Дәл осы жаза мен оның орнын толтыратын шаралардың
арқасында қылмыстық заңнама міндеттерін шешу, қылмыстық жауапкершілік
мақсаттарына жету мүмкіндігі қамтамасыз етіледі, себебі, олар іске асыру
механизмінің қорғау, ескерту және тәрбиелеу функцияларында басты орынды
иеленеді.
Қылмыстық Жаза - құқықтық, саяси, әлеуметтік және психологиялық
ұстанымдардан сипаттауға болатын көп функционалды күрделі құбылыс. Бұл
жағдай өмірге оның табиғаты мен әлеуметтік - құқықтық арналуына қатысты
түрлі пікірлер тудырды. Анықтамалардың сан алуандығынан, біздің ойымызша
олардың ішінен таңдауды жазаның спецификалық мазмұны, қасиеттері,
сипаттамалары, қызметтері мен мақсаттары ашылатынына беру қажет.
Кәдімгі қолданыстағы "жаза" сөзі белгілі бір тыйымды бұзған адамға
келетін залалдар. жазаның қылмыстық-құқықтық түсінігі бұл сөздің жалпы
қолданыстағы мағынасымен ұштасады.
Отандық қылмыстық құқық тарихында жазаның заңнамалық анықтамасы алғаш
рет 7 тармақта бекітілді. Жетекшілерді РСФСР 1919 жылы бастады: "жаза -
мемлекет қоғамдық қарым - қатынасты қылмыскерлерден сақтайтын мәжбүрлеу
әрекетіндегі шаралар" [[vi], 590]. Жазаның берілген анықтамасы ең жуық деп
қабылданады, себебі құқықтық әрекеттегі кез келген шаралар мемлекеттің
мәжбүрлеу шаралары болып табылады. Жазаның басқа да сипаттары бұл
анықтамада көрсетілмеді.
Кеңестік мемлекеттің келесі заңнамалық актілерінде жазаның жалпы
анықтамасы болмады. Одан басқа, кеңестік қылмыстық құқықтың тарихында
"жаза" терминінен бас тарту кезеңдері де болды. Оның себебі мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларынан, соның ішінде қылмыстық Жазадан да бас тартуға алып
келуі тиіс марксистік - лениндік оқумен айналысу болды. Сонымен 1952 жылы
РСФСР ҚК жаза тек қорғау шарасы ретінде анықталды. Ал 1956 жылы РСФСР ҚК
жаза термині "әлеуметтік қорғау шаралары" тіркесімен ауыстырылды. Айта кету
керек, Жазадан бас тарту таза терминологиялық болды және бұдан институт
мазмұны өзгермеді.
"Құқықта" жаза қылмыстық құқықтың негізін қалаушы ретінде қалпына
келтіру КСРО Одағының қылмыстық заңнама Негіздері мен кеңестік
республикалардың қатысумен 1958 жылы болып өтті. Алайда бұл заңнамалық
актіде жазаның соңғы анықтамасы болмады.
Қылмыстық жаза шектеулер мен айырулармен байланысқандықтан оның
құқықтық мемлекетте заңдағы нақты сызылған контурлары шектеу сызықтары мен
қолданыс аясы болуы керек.
Осы себептен ҚР 2014 жылғы Қылмыстық кодексінде отандық заң шығарушы
жазаның сипаттарын атай отырып оның жалпы анықтамасын бекітті: "Жаза соттың
үкімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу. Жаза қылмыс жасағаны үшін
айыпты деп танылған тұлғаға қолданылады, қолданыстағы Кодекс бойынша бұл
тұлғаның құқықтары мен еркіндігінен айыру немесе шектеу шешіледі."
Қарастырылып отырған анықтамада жазаның барынша маңызды сипаттары
көрсетілген. Алайда ғұламалар оған қатысты критикалық ескертулер айтылуда.
Ф.Р. Сундуровтың пікірінше жазаның заңнамалық анықтамасының басты
кемшілігі, онда жазаның қылмыстық жауапкершілікпен байланысына
сілтемелердің болмауы: "Жаза - сотталғанның ҚК бойынша құқықтары мен
бостандығынан айыру және шектеу түріндегі мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ғана
емес, материалдандырылған мемлекет тарапынан қылмыскер мен оның ісін
тоқтату. Бұл тоқтату қылмыстық жазаны қолдану үшін ұнамдық - құқықтық
негізді, сонымен қатар қудалау әрекеттерінің қатаң шараларын құра отырып
оның арналымын көрсетеді [[vii], 12, 23]. Сонымен қатар ҚР ҚК 2б.2т
мағынасынан былай қорытындылауға болады, біріншіден, жаза қылмыстық -
құқықтық әрекет шарасы ретінде заң шығарушы органдармен қарастырылады,
екіншіден, қылмыстық жауапкершілік жаза немесе басқа қылмыстық-құқықтық
әрекет ету шарасын пайдалану жолымен іске асырылады.
Автор "кез келген әлеуметтік құбылыс анықтамасы оның арналымын
көрсететініне" жүгіне отырып жазаның заңнамалық анықтамасына оның мақсатын
көрсете отырып өзгерістер енгізу қажет деп санайды, "жазаның анықтамасы
мақсаты айтылмаса өзінің әлеуметтік тақырыпшасын жоғалтады". [[viii], 22].
Сонымен қатар Ф.Р. Сундуров жазаның анықтамасынан тыс оның мақсаттарын
өздігінше түсіндіруге мүмкіндік береді.
Криминалисттердің көпшілігі жаза сипаттарының қатарына жазаның басқа
қылмыстық-құқықтық әрекет етулерден нақты шектеуге мүмкіндік беретін
сипаттар қосу керек деп санайды. Мысалы, мұндай сипаттарға көбінесе Жазадан
кейін сотталу бар екендігін жатқызады.
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте жазаның келесі сипаттары көрсетіледі:
1) жаза - бұл мәжбүрлеу шарасы;
2) жаза мемлекеттік мәжбүрлеуді білдіреді;
3) жаза қылмыс үшін тағайындалады;
4) жаза қылмыс жасағаны үшін айыпты деп танылған тұлғаға қолданылады,
яғни жеке сипатқа ие;
5) жаза қылмыстық заңда қарастырылған;
6) жаза соттың үкімі бойынша тағайындалады;
7) жаза қылмыс жасаған адамның құқықтары мен бостандықтарынан айыру
немесе шектеу;
8) жазадан кейін арнайы қылмыстық-құқықтық залал - сотталу бар.
Жазаның аталған сипаттарынан жекелерінің бөлінуінің негізі күмән
тудырады. Бізге "жазаның қылмыстық заңмен қарастырылуы" көрсетілетіндіктен,
ол қылмыстық жазаны мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шараларынан шектеуге
мүмкіндік бергенімен, оны мемлекеттік - құқықтық әсер етудің басқа
шараларынан шектеуге мүмкіндік бермейді. Сондықтан анықтамада жаза деп тек
жаза түрлерінің тізімі көрсетілген мемлекеттік мәжбүрлеу шарасын айтуға
болатынын атап өту керек.
Ғалымдардың пікірі бойынша, жазаға анықтама бергенде оның формальді -
құқықтық сипаттарын атаумен ғана шектелмей, назарды жазаның ішкі мазмұнын
білдіретін сипаттарына да аудару қажет.
Жазаның қызметі мәселесі қылмыстық құқық теориясының қиынырақ бөлігі
болып табылады. Жазаның арналуын түсіндіру мақсатында - жаза деген не -
қылмыстың орнын толтыру немесе қылмысты ескерту қаруы? - деген басты
сұрақты шешуде келіспейтін түрлі теорияларға тоқталамыз.
Қылмыстық заң теориясы мен қолдану тәжірибесінде бірнеше жүзжылдықтар
бойы жазаға жасалған қылмыстың орнын толтыру актісі ретінде қарады. Оның
негізінде қанды кек дәстүрі болды, осылайша сол кездегі қылмыстық құқықтың
негізгі қағидалары қалыптасты. Сондықтан құл иелену мен феодализм дәуірінде
жазаны жеке құқықтық құбылыс деп қарағаны кездейсоқ емес. Осылайша, қазақ
федалдық қоғамда көп уақыт бойы жазаға зардап шегуші мен оның туысқандарын
қанағаттандыру құралы ретіндегі пікір қалыптаспады [[ix], 11].
Қылмыстық құқықтың заманауи жүйелеріндегі жазаның қоғамдық сипаты -
бір жағынан, қылмысқа қарсы сәтті әрекеттің негізін құрайтын цивилизация
жетістігі, екіншіден - қылмыстық заңда заңдылық, теңдік, айып, әділдік,
гуманизм, дифференциация, жауапкершілік индивидуализациясы сияқты
демократиялық принциптердің жүзеге асуының кепілі.
Сондықтан бұл жаза идея заманауи қылмыстық құқықта жазаның арналуын
түсіндіру негізіне жатпайды. ХХ ғасырдың басында А.А. Жижиленко айтып
кеткендей, жаза түсінігі тек жаза ұғымымен ғана байланыспаған. Орнын
толтыру жаза немесе кек құбылыстарында қолданылуына тәуелсіз орнын толтыру
болып қалады - орнын толтыру қудалаушы, немесе онда алғыс идеясы болады
(қайырымдылыққа қайырымдылықпен орнын толтыру) - алғыс орын толтыру. Ол
орын толтыруды бірнәрсе жасаған және жасағанына ерекше баға беретін тұлғаға
бағытталған әрекет ретінде сипаттайды [[x], 14-15].
Сөзсіз, жазалауда мемлекеттің жамандыққа деген жауабы бар. Алайда,
жазаның мұндай бағасы оның әлеуметтік - құқықтық табиғатын ашпайды, ол
жазаның этикалық өлшемі болады. Сонымен қатар, жаза қылмыс жасушының ғана
тарапынан емес, қоғам мен мемлекет тарапынан да сипатталуы тиіс
болғандықтан оны орын толтыруға жатқызуға болмайды. Қоғам үшін жаза
мәжбүрлі игілік шарасы болып табылады, себебі ол әлеуметтік әділдікті
қалпына келтіру мен жаңа қылмыстарды ескертуге бағытталған.
Жазаны қудалау деп түсіну цивилизациялық әлемге құл иелену мен
феодалдық дәуірлерді еске салып, заманауи қылмыстық құқықтың барлық
"ғимараттарын" бұзар еді.
Сонымен қатар, заманауи интерпретацияда жазаға орнын толтыру сипаты
тән екенін жоққа шығаруға болмайды. Отандық заң шығарушы орган әділеттік
қағидасын жүзеге асырудың бір тармағы ретінде жазаның қылмыстың қоғамға
қауіптілігі сипаты мен дәрежесіне және қылмыстың жасалу жағдайларына сай
келетінін мойындайды, ал әділ жаза тағайындаудың бір критериі - жасалған
қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін ескеру (т. 420 бап ҚК ҚР
). Басқаша айтқанда, заң қылмыстың мөлшеріне тең жаза тағайындауды талап
етеді. Бұл байланысты ҚР ҚК ерекше бөліміндегі санкциялардан байқауға
болады, басқа мемелекеттердің қылмыстық заңдарындағыдай: қоғамға аса үлкен
емес қауіп төндірген қылмыстар үшін, мерзімі мен мөлшері бойынша аса қатал
емес жаза, керісінше, ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін - қатаң жазалар
қарастырылған.
Т.Г. Понятовская жазғандай, кеңес доктринасы "буржуазды" қылмыстық
құқықты талқылағаннан кейін жазаның классикалық түсінігі өзгерді, оның
"орнын толтыру" терминімен негативті бағасы күшейді. Бірақ егер орын
толтыру деп жазаның айып үшін пропорционал орын толтыру ретіндегі
классикалық формуласын түсінсек, қылмыстық құқық институттары үшін жазаның
табиғатын дұрыс түсіну және қылмыс ұғымын анықтау мәні шығады [[xi], 131].
Жазаның заңдық анықтамасында оның заңда қарастырылған құқықтар мен
бостандықтан айыру немесе оларды шектеумен байланысын көрсету біздің
ойымызша орнын толтыру теорисының жағымды жақтарын мойындау нәтижесі болып
табылады. Сонымен қатар, бұл заңды формулировканың үлкен артықшылығы "орнын
толтыру" нақты бір шеңберге алынған. Қылмыстың орнын толтыра отырып жаза
қылмыстық жауапкершіліктің арналуы ретінде қарастырылуы тиіс және соған сай
барлық құқықтық талаптарды ескере отырып жүзеге асуы тиіс. Әйтпесе, соттан
тыс орын толтыру да қылмыстық жазаның арналуын білдіреді деген қорытындыға
келуге болар еді.
Қылмыстық жазаның кез келген түрі қылмыс жасаған тұлғаның құқықтық
статусын белгілі бір құқықтық шаралар аясында шектеу болып табылады.
А.А. Жижиленко атап өткендей, біз жаза құқық қорғау құралдарының бірі
ретінде адамнан оның берекесін алу мен оның жалынышты болуы екенін
мойындасақ, бұл элементтері жоқ шаралардың барлығы жаза болып табылмайды,
алайда олардың қолданылуы қылмыстық ойдын болуын білдірер еді [[xii], 11].
Жазаның арналымы ең бірінші оның тұлғаның құқықтық берекесі аясына енуі,
қылмысы үшін айыптының құқықтық статусын шектеу құралы болып табылады.
Жазаның арналымы туралы пікірталас барысында мамандар қудалау мен оның
жазамен байланысына назар аударады. Сонымен, Н.А. Беляев жаза қылмыскерге
шектеу мен залал әкелуі тиіс, сондықтан ол қудалау болып табылады деп
санады [[xiii], 64]. Б.С. Никифоров басқаша мағынада пікір білдірді,
"қудалау уайымға мәжбүрлейді" деді [[xiv], 128]. А.В. Наумов жаза өзінің
объективті мазмұны бойынша әрдайым қудалау деп атап өтті. Түрлі дәрежедегі
кез келген жаза қудалау мазмұнына ие болуы тиіс. Сотталушы өтетін айырулар
мен жазаның ауыртпашылықтары белгілі бір шамада оның күнәсін өтеуі болып
табылады. Қудалаусыз жаза өзінің ескерту мәнін жоғалтар еді, – деп
түйіндейді [[xv], 339].
С.И. Дементьевтің пікірі бойынша, жаза қудалаудың өзі, яғни
айыпталушыға заңмен бекітілген, ол төзе алатындай арнайы есептелген
уайымдар мен айырулар келтіру [[xvi], 45]. С.В. Полубинская оны сөгеді,
ол "бұл ұстаным заңға сай емес, және қылмыспен күресудің өте қауіпті түрі "
дейді. Ол қылмыстың алдын игі мақсаттармен алуға болады және
сотталғандарға қатал шектеулер қойып, жеке басының құқықтарын аяқ асты
етуге болмайды дейді. С.В. Полубинская жазалаудың мәні айыптыға қасақана
қайғы мен шектеулер келтіру деп қарау гуманизм қағидасына қарама – қайшы
деп санайды [[xvii], 7-8].
Қылмыстық-құқықтық әдебиетті талдау көрсеткендей, көптеген авторлар
қудалауды жаза сипаттарына жатқызады. Кейбір авторлар қудалауды жазаның
анықтамасына енгізуді ұсынады.
Белгілі бір авторлар қатары керісінше жазаның анықтамасында жаза
(кара) сөзін қолданбаған жөн деп санайды. РФ ҚК В. Д. Филимонов жазады
жасалған қылмыс үшін жаза (кара) сөзімен анықтамаудың негіздері бар екенін
атап өтті. Бұл бас тартудың негізгі себебі жаза мен кара сөздері –
синонимдер. Сондықтан жазаның анықтамасында кара сөзін қолдану бұл
құбылыстың мазмұнын ашуға көмектеспейді. Жазады мемлекеттік мәжбүрлеу
ретінде анықтау керісінше оның маңызды сипаттарын көрсетеді [[xviii], 95].
В. А. Нерсясян жазаның анықтамасында кара терминін қолданбайды,
алайда, ол жаза мемлекеттік мәжбүрлеудің қатаң шарасы ретінде ҚК
сотталғандардың белгілі бір құқықтары мен еркіндігін шектеу немесе айыру
екенін, яғни оған мәжбүрлі қайғы әкелу, физикалық, моральді және мүліктік
мінезін шектеу, ұялту екенін біледі [[xix], 331]. Жазаға анықтама беру
кезінде оның әдебиетте бір мағынада ғана қолданылмайтынын ескеріп, кара
ұғымын қолданбау керек.
Кеңестік кезеңде кейбір авторлар жазаның мазмұнында сендіру мен
мәжбүрлеу үйлеседі деді. И.И. Карпец Сендіру мен мәжбүрлеу тек әлеуметтік
қоғамдағы антиқоғамдық құбылыстарды жеңуге бағытталған ортақ шаралар
жүйесінде ғана емес, жазаның қылмыспен күресудің бір құралы ретіндегі
мазмұнымен үйлеседі. Жазаның мазмұнында сендіру мен мәжбүрлеудің осындай
үйлесімі – марксизм-ленинизмнің Жазаның теориясы мен пайдалану тәжірибесіне
пікірлеріндегі қағидалық негіздерінен шығатын сипаты деп жазды [[xx], 63-
64]. Әлеуметтік қоғамда жазаның фасадын әсірелеу – қылмыстық құқықтың
кеңестік теориясының өзіндік сипаты. Қылмыстық жазаның кішкене бөлігі
болсын сендіру әдісі немесе шарасы болып табылмайды, ол әрдайым және барлық
жерде қылмыстық жауапкершіліктің мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше формасы
ретіндегі мәні. Тағы бір мәселе, ол сендіру шаралары – қылмыспен күресудің
жазалаушы құралдарымен және қылмыс жасаған тұлғалармен қарым – қатынас
әдістерімен үйлесе алады.
И.С. Ной жаза үш бөлімнен тұрады – жаза, жазасыз мәжбүрлеу және
сендіру деген пікірін белсенді дәлелдеді [[xxi], 24-25]. Жаза ретінде ол
мемлекеттік жазғыруды, қылмыс жасаған тұлғанын сотталуын қарастырды.
И.С. Нойдың ұстанымын критиктер Н.А. Стручков, И.И. Карпец,
А.А. Пионтковский және т.б. талқыға салды. А.А. Пионтковский И.С.Нойдың
қылмыстық жазаның ерекше сипаты сотталушыға жазалаушы әсер ету емес,
моральді әрекет етуі деген қорытындысымен келісуге болмайды. Мұндай түйін –
айқын алдыға жүгіру деп жазды [[xxii], 12]. Көріп отырғанымыздай,
ғалымдардың алауыздығы олардың жаза түсінігіне түрлі мағына қосуынан.
Орыс тілінің сөздіктерінде, сондай-ақ, ғалым – криминалисттер кара
сөзінің жаза сөзімен синоним екенін мойындайды. Осындай түсінікте жазаны
кара арқылы түсіндіру бар мағынасын жоғалтады, себебі, жазалай ол жаза,
яғни кара болып табылады.
Қарастырылып отырған мәселені соңғы жылдары барынша толық зерттеген
авторлардың бірі В.К. Дуюнов болып табылады. Оның пікірінше, кара және
жаза түсініктері мағыналары бойынша жақын, бірақ тең емес. Кара термині
арнайы құқықтық болып табылмайды (мысалығ құдайдың жазасы). Бұл айыпты
тұлғаның жасалған күнәларына, теріс қылықтарына, қылмысына – мемлекетке,
қоғамға немесе жеке тұлғаға тигізген кері әсері үшін жауап бергенде
қолданылатын кең жалпыәлеуметтік ұғым. В.К.Дуюнов айтқандай, кара
міндетті мазмұнында немесе мақсатында басқа авторлар айтқандай ауырлық пен
қайғы әкелу дегенді иеленбейді, бұл кінә, соттау, кінәлау, тұлғаны және
оның әрекетін айыптау сипатындағы әрекетке деген реакциясы, ол айыпты тұлға
мен оның тәртібіне тәрбиелік – психологиялық және басқа да ескерту әрекетін
мақсат тұтады. Одан әрі ол кара мағынасын әділетті соттау, айыптыны
кінәлау, оған жасалған қылмысына қайтарым деп нақтылайды. Осы жерден В.К.
Дуюнов жазаның мына анықтамасын заңды түрде бекітуді ұсынады: жаза - ісі
айыпты деп танылған тұлға мен оның қылмысын мемлекеттік соттау. Жаза соттың
үкімімен тағайындалады және сотталушы Кодексте қарастырылған баптар бойынша
құқықтары мен еркіндіктерінен айырылады немесе шектеледі[[xxiii], 44-45,
49, 53].
Біздің ойымызша, бұл анықтамада караны қолдану негізінде жазаның мәнін
түсіндіруге ештеңе бермейді. Автордың өзі, кара қылмыстық-құқықтың арнайы
категориясы болып табылмайды.
Қоғам мен мемлекеттің қылмыстық жазаға қойылатын міндеттері мен онда
Жазаның қандай мақсаттары регламенттелетініне байланысты жазаның мәні де
анықталады. Егер алғашқыда жазаның негізінде соқыр кек болса, кейін
мемлекеттік бастамалардың бекуімен ол қылмыстағы жамандыққа кек қайтару,
актісі болды, қазіргі заманда цивилизацияның дамуымен тұлғаның құқығы мен
бостандығын құрметтеу негізінде ол пропорционалды қорқыту және кек қайтару
тұрғысынан қарастырылмайды. Сондықтан, ХIХ – ХХ ғасырлардағы дамыған
мемлекеттердің заңнамасында сотталғандарға психологиялық әсер ету немесе
басқа да кішігірім құқықтық шектеулер қоюдың бекітілуі заңды.
Жазаның мәні – бұл мемлекеттік мәжбүрлеудің осы шарасын сипаттайтын
ұғым, бір жазаны екіншісінен ажыратуға, жаза мен қылмыстық – құқықтық
әрекет етудің басқа шаралардың шегін білуге мүмкіндік береді (құқықтық
жауапкершіліктің басқа түрлері шеңберінде қолданылатын мемлекеттік
мәжбүрлеудің басқа шараларынан).
Жазаның мәнді сипаттарының бірі, біздің ойымызша, қылмыс пен оны
жасаған тұлғаны мемлекеттік соттау, кінәлау, яғни, істелгенді теріс
әлеуметтік – құқықтық бағалау, қылмысқа айыптыны кінәлау. Сонымен қатар,
бұл соттау, кінәлау сотталғанның құқығы мен бостандығын шектегенде немесе
олардаң айырумен объекттелгенде ғана жаза формасына енеді.
Сонымен, қылмыстық жазаның мәні қылмысты жасағанды мемлекеттік соттау,
оны қорқыту мен кінәлауда, сотталғанды құқықтары мен бостандықтарынан айыру
немесе шектеудің жүзеге асуы, сотталғанды түзеу және басқа қылмыстар
жасамауын ескерту.
Жаза кез келген қылмыстық – құқықтық тыйымның негізі бола отырып,
қылмыстық құқықтың негізгі ерекшелігін, яғни тыйым салу сипатын көрсетеді.
А.В. Наумов дәл айтып кеткендей, қылмыстық құқық біз оның мазмұнының
позитивті – себепші аспектілерін қалай жоғары бағаласақ та өзінің негізінде
тыйым салу құқығы. Істің орайына қарай кез келген (кез келген уақыт пен
халықтың) қылмыстық кодекстің барлық Ерекше бөлімі қылмыстық-құқықтық
тыйымдар жүйесі [[xxiv], 20]. Сондықтан, жазаның регламентациясысыз
қылмыстық құқық өзінің маңызы бойынша мағынасың жоғалтады, бұл қылмыстық
заңның жаза тағайындаусыз келісті өмір сүре алмайтыны секілді. Оның
әлеуметтік эффектісі, ең бірінші, жаза тайғайындау қаупінде, ал егер қылмыс
жасалса – оны жасаған тұлғаға жаза тағайындауда. Тіпті қылмыс жасалған
тұлғаға қылмыстық – құықтық әрекет етудің басқа шарасы (тәрбиелеу
сипатындағы мәжбүрлеу шаралары, шартты соттау) тағайындалған жағдайларда
оның ескерту және түзету рөлі жазаны шынайы өтеудің потенциалды қаупі
есебімен қамтамасыз етіледі.
1.2 Жаза мақсаттарын заңнамалық бекіту, жаза мақсаттарына жетуді
қамтамасыз ететін қылмыстық-құқықтық құралдар
Кеңестік заманға дейінгі қылмыстық заңнамада жазаның мақсаттары
регламенттелмеді. Бізге жеткен қылмыстық құқық ескерткіштерінен олардың
негізгі мақсаттары кек, қорқыту мен есесін алу болғанын байқаймыз.
Жаза мақстаттарын зерттеуге революцияға дейінгі Ресейдің көптеген
ғалымдары қатысқан. Шартты түрде жазалның келесі теорияларын бөлуге болады:
1) жаза жасалған зұлымдықты ақтайтын теориялар; 2) жаза болашақ
тиімділікті, яғни мақсаттарды ақтайтын теориялар; 3) жазаны өзінің мақсаты
жоқ, қылмысқа төлем немесе кек қайтару актісі деп қарайтын теориялар.
Жазаның әлеуметтік арналымы, қызметтері мен мақсаттары туралы
прогресшіл идеяларды А.П.Чебышев-Дмитриев айтты [[xxv]]. Ол қылмыстық
жазаның қылмыскердің өзіне де, жалпыға – басқаларға мысал күші ретінде де
маңызы бар екенін атады. Онда қылмыскерге әрі қарай қылмыс жасауға деген
мүмкіндіктің жоқтығы, жаза алдындағы қорқыныш сезімі, түзелу мүмкіндігі
және қоғамдық ағзаның ауру мүшесінен тазаруының жалпы міндеттері, қоғамдық
ұят пен халықтың құқықтық сезімдерінің қанағаттандырылуы үйлеседі. Автор
атап өткендей, қылмыскерді жазалауда оның құқықтық түзелуі және шектеулі
ұнамдық түзелу жатыр.
Қылмыстық құқықтық классикалық мектебінің өкілі Н.С.Таганцев жаза
мақсатты, қылмыстық қоғамға келтірген зиянынң орнын толтыратын болуы керек
деп санады, жаза басқаларға мысал болу үшін істеуге себепсіз пайда үшін
қоланылады деп қоғамға қылмыскердің пайдалылығын айтты [[xxvi], 1191].
Біздің мемлекетіміздің дамуының кеңестік кезеңінде жаза мақсаттары мен
оған жету құралдары заңнамалық актілерінде бекітіле бастады. Мысалы, 8 бап
РСФСР 1919 жылдың қылмыстық заңы бойынша : жаза міндеттері – жасалған
қылмыстан немесе сол тұлғаның және басқа да тұлғалардың сондай қылмыс
жасауға итерген себептерден қоғамдық тәртіпті қорғау айтылды, ал 9 бап
арнайы ескертудің мақсатына жету құралдарын көрсетті: қылмыскердің
берілген қоғамдық тәртіпке бейімделуі немесе ол бейімделмесе, оны оқшаулау,
кейбір жағдайларда оны физикалық жою.
1952 жылғы РСФСР ҚК жазаның келесі мақсаттарын көрсетті: а) заң бұзушы
мен басқа да қоғамның тұрақсыз мүшелерінің тарапынан жаңа заң бұзушыларды
жалпы ескерту; б) заң бұзушының түзеу – еңбек әрекеттерінің жолымен
жатақхана жағдайларына бейімделуі; в) қылмыскердің әрі қарай қылмыс жасау
мүмкіндігінен айрылуы (8 бап). Берілген кодекстің 26 бабында: жаза
қорғаныс шарасы бола отырып мақсатты болуы керек және қинау сипаттарынан
айрылып, қылмыскерге пайдасыз және артық қайғы әкелмеуі керек деп
жазылған. Берілген заң ережесі заң шығарушы жазаның негізгі нұсқамасы
ретіндегі қорқыту және кек алу мақсаттарынан бас тартқанын дәлелдейді.
РСФСР 1956 жылғы ҚК кейбір жағдайларды қоспағанда әлеуметтік қорғау
шараларының мақсаттарын көрсетті.
Кеңестік мемлекеттің заңнамалық актілерінде бекітілгендердің барлығын
бір мағыналы бағалауға болмайды. Бір жағынан, кеңестік мемлекеттің
қылмыстық құқық саласындағы бірінші актісі Өлім жазасын жою туралы қаулы
болды, шартты соттау енгізілді, сендіру, қоғамдық кінәлау, политграмота
курсын мәжбүрлі меңгеру, ұйымнан шығару, мәжбүрлі жұмыстар, сондай –ақ,
сотталғандарды түзетуге қоғамның қатысуы сияқты жаза түрлері қарастырылды.
Мәні бойынша заңнамалық деңгейде гуманизацияға және Жаза саласында
саясаттың демократизациясына үлкен қадам жасалды. Басқа жағынан – ол өзінің
мәніне идеологиялық қағидаларлы жүзеге асыруға бағытталған қылмыстық
заңнаманы қосып алды. Алғашқыда жоюшы пайдаланушы кластардың өкілдерімен
күресу құралы ретінде заң жүзынде бекітілген жаза кейін халық жауларымен
күресу құралы ретынде қарастырыла бастады, өткен жүзжылдықтың 90 жылдарына
дейін саяси және идеологиялық басқаша көзқарастарды басудың әрекеттегі
құралы болып қала берді.
Жаза мақсаттары өткен жүзжылдықтың 50 жылдарының соңында қылмыстық
заңды қайта құру кезінде қарастырылды. 1958 жылғы КСР Одағы мен кеңестік
республикалар негіздері, олардан кейін 1959 жылғы КазКСР ҚК Жазаның алдына
сотталғандарды түзеу және қайта тәрбиелеу, сотталғандар мен басқа да
тұлғаларға жаңа қылмыстарды жасауды ескерту мақсаттарын қойды (20 бап).
Пікірталас тудыруына қарамастан КазССР ҚК 20 бабы және осы бапқа
байланысты сұрақтардан (жазаның қай мақсаты негізгі болып табылады –
сотталғанды тузеу немесе қайта тәрбиелеу немесе жаңа қылмыстарды ескерту;
түзеу мен қайта тәрбиелеудің мазмұны қандай; жазаға сотталғанды қайта
тәрбиелеу мақсатын қою қаншалықты тиімді) бұл Кодекстің басқа алдыңғы
заңнамаға қарағанда жазаның жетілген және келісуге боларлық мақсаттар
жүйесін көрсеткенін мойындау керек.
Сотталғанды түзету мақсаттарына назар аудару сол тарихи кезеңде
белгілі бір мағынаға ие болды. 1959 Негізді құраушылар Жазаның бұрынғы
тәжірибесінен межеленуге, сонымен қатар оған түзету сипаттарын беруге
тырысты. Олар бұл міндетті белгілі бір деңгейде орындай алды.
Заң шығарушының соттаушыны өзінің маңызды әлеуметтік нұсқасы ретінде
түзету мақсатына бағдарлануы қылмыстық құқықтың жеке институттарын, оның
ішінде, шартты соттауды, міндетті еңбекке тарта отырып шартты соттауды,
үкімді орындау мерзімін қысқартуды, қылмыстық жауапкершіліктен босатуды,
кәмелетке толмағандарға тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
мен жазаладан босатуды реттеуде де көрініс тапты.
Айта кету керек, кеңестік ғалымдардың жаза мақсаттары туралы ойлары
көбінесе революцияға дейінгі батыс – еуропалық және орыс қылмыстық –
құқықтық Жаза теорияларына негізделді.
Н.Ф. Кузнецова жаза мақсаттарының қатынасы туралы айта отырып, жазаның
тура, жанама және соңғы мақсаттарын көрсетті. Оның пікірінше, Жазаның тура
мақсаты – әлеуметтік қоғамдық қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтардан
сақтау және қылмыстарды ескерту. Бұл мақсат өз кезегінде жалпы алдын алу
және арнайы алдын алу мақсаттары болып бөлінеді, олар сәйкесінше тұрақсыз
азаматтардың белгісіз үлкен бір тобын қылмыс жасаудан жазамен қорқытып
ұстайды және қылмыс жасаған азаматтардың шектеулі бір санына заңмен
бағытталады. Жазаның жанама мақсаты – қылмысты жою. Бұл жерде ол Жаза
қылмыскерлікпен күресудің негізгі және басты құралы емес, сәйкесінше, ол
қылмыскерлікті жоюға қабілетсіз, алайда ол қылмыскерлікті жою процесіне
өзінің үлесін қосады.
М.Д. Шаргородский жазаның алдына келесі мақсаттарды қойды: а) бұзылған
құқықты (әділдікті) қалпына келтіру; б) тәрбиелеу, түзеу (моральдық және
заңгерлік); в) қайта тәрбиелеу және ресоциализация; г) қылмыс жасауды жалпы
және арнайы ескерту . Ол мақсаттарды түрлі белгілері бойынша жіктеді.
Сонымен, маңыздылығы бойынша ол жазаның алғашқы және негізгі (ақырғы,
арнайы) мақсаттарын бөледі. Негізгілерге жетуді қамтамасыз етуі тиіс
алғашқы мақсаттарына автор түзеу мен қайта тәрбиелеуді, негізгілерге –
қылмыс жасауды ескертуді жатқызды.
М.Д. Шаргородский айып формаларына байланысты Жазаның түрлі
мақсаттарын бөлді: а) айыптың қасақана формасында жаза мақсаты – айыпты
субъектінің тежелуін қалыптастыру және субъектінің қылмыс жасауға
бейімділігіне кері әсер етуге қабілетті тәртіптің жаңа, қосымша
детерминанттарын құру; б) өз – өзіне сену формасындағы абайсыз айыпта –
тежеу процесін әрі қарай құруға әрекет ету және айыптының өміріне қажетті
жаңа рефлекстер құру; в) салғырттық формасындағы абайсыз айыпта -
субъектінің назарын күшейтуге әрекет ету [[xxvii], 142].
ҚК теориялық моделін құрастырушылар жазаның келесі мақсаттарын заңды
түрде бекітуді ұсынды: а) сотталғанға қылмыстық қызметін жалғастыруға
кедергі болу; б) сотталғандардың қылмыс жасауын ескерту (арнайы алдын алу);
в) басқа тұлғалардың қылмыс жасауын ескерту (жалпы алдын алу). Олардың
маңызы бойынша бөлген бірінші мақсаты арнайы ескерту мағынасымен жабылды.
ҚК теориялық моделі авторларының ұстанымдарының артықшылығы олардың
сотталғандарды түзету мен қайта тәрбиелеу сияқты жазаның дәстүрлі
мақсаттарын бөлмеуі. Олар қайта тәрбиелеу мақсаты қылмыстық құқықтың
құралдарымен орындалмайтынын негізді жорамалдады. Ал түзеуді олар мақсат
ретінде емес, қылмысты ескерту құралы ретінде, жаза мақсаттарына жету
құралы ретінде бөлді. Теориялық модельдің 3 т. 57 бабында жаза мақсаттары
сотталғанды түзеу мен оған тәрбиелік әсер етумен, басқа да тұлғалардың
жұмысқа адал қарым-қатынасы, заңдарды тура орындауы, әлеуметтік жатақхана
ережелеріне құрмет көрсетуі жолымен орындалады деп жазылған [[xxviii],
139].
Б.С. Никифоров Жазаның жалпыға ортақ мақсатын бөлді, оның негізінде
ол бұзылған әлеуметтік – психологиялық тәртіптің қалпына келуін
түсінді[[xxix], 65].
Жаза көрсетілген мақсаттардан басқа жаза (кара) мақсатын білдіреді
деген ғалымдар тобының ұстанымдарына ерекше тоқталу керек. В.К. Дуюнов және
А.Л. Цветинович кара аралық мақсат және жазаның ақырғы мақсаттарына жету
құралы болып табылады деп болжады. Қарастырылып отырған ұстанымның ең ретті
жақтасы И.И. Карпец болып табылады. Оның пікірінше, жаза жасалған қылмысқа
кек қайтару болмай белгілі бір дәрежеде қылмыстық әрекетке баға беру болып
табылады. Жаза тек нақты бір қылмыскер және басқа тұлғалар қылмыс жасасын
деп емес, керісінше қылмыс жасамасын деп тағайындалады. Бұл туралы мемлекет
қылмыс үшін қылмыстың ауырлығы мен қылмыскердің тұлғасына сәйкес жаза
тағайындайды деген факт куәландырады. Кара мақсаты әрбір жазада бар деп
түйіндей отырып, өйткені сот адамды тек қылмыс жасамауы үшін ғана емес,
қылмыс жасаған үшін де жазалайды, И. И. Карпец мысал ретінде өлім жазасын
келтірді. Оның пікірінше, өлім жазасын қолдану кезінде түзеу, қайта
тәрбиелеу және жеке превенция мақсаттары жоқ, тек жалпы превенция мен жаза
мақсаттары бар [[xxx], 57].
Жаза өз мақсаттарында физикалық қайғы мен адами құндылықты төмендету
туралы аса ізгілікті идея қызыл жіппен отандық қылмыстық заңнаманың барлық
тарихы арқылы өтетін фактіні жоққа қайтаруға болмайды. М.Д.Шаргородский
жазғандай: жаза караны, жасалған іске кек қайтаруды өзіне мақсат етпейді,
себебі кек қайтару жәбірленуші мен қоғамның белгілі бір топтарының
сезімдерінің салаларына қатысты, бірақ, мемлекеттік саясат ретінде кара
тиімсіз [[xxxi], 53]. Біз кара – мақсат емес, ал Жазаның ажырамас қасиеті
деп санауға ынталымыз. Осы себепті кара туралы себепті біз осы бөлімнің
бірінші параграфында қарастырдық.
Жазаның мақсаты ретінде кара туралы таластардың тууына қылмыстық
заңның бабының түсініксіз бүгінге дейін сақталған тұжырымдамасы әсер етті,
айта кету керек. Жаза мақсаттарын атағаннан кейін заң шығарушы Жазаның
физикалық қайғы мен адами құндылықты төмендету мақсаты болмайды деп ерекше
атайды ( ҚР ҚК 2 т. 39 бап). Баптың екінші жартысын тұжырымдай отырып заң
шығарушы біреу караны жазаның мақсаты деп бөлгені туралы түсінікті
басшылыққа алды және ол мұндай қателікті алдын ала ескертуі тиіс деген
пікірге келеміз.
Қазақстан Республикасының әрекеттегі қылмыстық заңнамасында бекітілген
жаза мақсаттарын талдайық. ҚР ҚК 2 бөлімінің 39 тармағына сәйкес жаза
әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру, сондай-ақ, сотталғанды түзеу мен
сотталғандар мен басқа тұлғалардың жаңа қылмыс жасауы туралы ескерту
мақсаттарында қолданылады.
Келтірілген заңнан, ҚР ҚК Жаза мақсаттарының белгілі бір жүйесі
бекітілген деп тұжырымдауға болады және бір мақсатқа жету одан кейінгі
мақсаттың орындалуын болжайды. Мысалы, әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру
сотталғанды түзетудің қажетті жағдайының алғышарты болып табылады, ал,
соңғысы, арнайы және жалпы ескерту мақсаттарына жету үшін барынша қолайлы
нәтиже болып табылады.
Әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру ең алғаш заңдық деңгейде жаза
мақсаты ретінде мойындалды. Алайда кеңестік ғалымдар да әлеуметтік
әділдікті қалпына келтіруде жазаның арнайы арналымын көргенін ұмытпау
керек.
Әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру мақсатының мазмұнын ашу белгілі
бір қиындықтармен байланысты. Себебі, жалпы әділдік пен құқықтағы әділдік
мәңгілік мәселелер.
В.Н.Кудрявцев пен С.Г.Келина қылмыстық құқықтағы әділдікті қарастыра
оытырып әділдіктің үш деңгейін анықтады: а) қылмыстандыру әділдігі; б)
санкция әділдігі; в) жаза тағайындау әділдігі[[xxxii], 9-10]. Осы үш
деңгейде де әділдік орнаса, әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру мақсатына
жетуге де болады деген қорытындыға келеміз.
Құқықтағы, соның ішінде қылмыстық құқықтағы әлеуметтік әділдік
философиялық ойлау тұрғысынан осы категорияның тек бір аспектісі.
Әлеуметтік әділдік жалпы мағынада түрлі индивидтердің (әлеуметтік
топтардың) өмірдегі қоғамдық тәжірибелік рөлі мен олардың әлеуметтік
жағдайы, іс пен жаза арасындағы, қылмыс пен жаза, адамдардың қызметі мен
олардың қоғамдық рөлі арасындағы сәйкестіктің талабын білдіреді [[xxxiii],
622]. Сондықтан, қылмыстық құқықта жалпы ереже бойынша әділдік қылмыс пен
оның қылмыстық – құқықтық салдары арасындағы мөлшерлік призмасы арқылы
қарастырылады.
Қылмысқа жаза мөлшерлігі олардың арасындағы сыртқы, материалды
теңдікті жақсылыққа - жақсылық, жамандыққа - жамандық талионы принципі
бойынша орнату мағынасында түсіндірілмеуі керек. Ол кек қайтарудың дәстүрлі
түсінігі ұстанымынан қарастырыла алмайды. Заманауи қылмыстық заңнамада сөз
жобалы теңдік немесе қылмыс пен жаза ара қатынасы туралы туралы болуы
мүмкін, себебі, әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру қылмыстық
жауапкершіліктің демократиялық принциптері шегінде жаза мақсаттарын ескере
отырып түсіндіріледі.
Ф.Р. Сундуровтың пікірінше, жазаның қалпына келтіру сипаты үш
аспектіде көрінеді: 1) айыптының өзі жасаған қылмысына шамалас көлемде
құқығы 2) жаза қолдану жолымен қылмыс арқылы бұзылған қоғамдық қатынастар
жүйесі қалпына келеді және сол уақытта мемлекет қылмыскер мен қоғамға
өзінің айыптыны жазаға тарта алатынын көрсетеді; 3) осының негізінде
қоғамда әлеуметтік әділдік сезімін қанағаттандыру қамтамасыз етіледі
[[xxxiv], 153-154].
Әлеуметтік әділдікті қалпына келтіруге жазаның өтемдік, реституциялық
эффектісі де кіреді. Б.В.Яцеленко жазғандай, әлеуметтік әділдікті қалпына
келтіру мақсаты қылмыс жасау нәтижесінде бұзылған адамның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамдық тәртіпті қалпына келтіру, қылмыс жасау нәтижесінде
шайқалған азаматтардың мемлекеттің қылмыскерлікпен және олардың құқықтарын
қорғау үшін күресе алатынына сенімдерін қалпына келтіру [[xxxv], 186].
Алайда айта кету керек, бұл жағдайда қалпына келтіру азаматтық құқыққа
қарағанда басқа сипатқа ие. Қылмыстық құқықта қалпына келтіру элементтері
тек мүліктік қылмыстық-құқықтық санкцияларға тән. Қылмыстық-құқықтық
құралдардың көмегімен қылмыс залал тигізгеннің бәрі қалпына келмейтіні
айдан анық. Мысалы, өмірден айыру немесе денсаулыққа зиян келтіру
жағдайларында жазаның әлеуметтік әділдігі айыптының құқықтары мен
бостандықтарын шектеу жолымен жүргізіледі. А.В. Наумов атап өткендей,
жазаның айыптаушы мазмұны қылмыс келтірген залал тең есесін қайтармайтын
(қалпына келтірмейтін) жағдайларда әлеуметтік әділдікті қалпына келтірудің
өзіндік қылмыстық – құқықтық әдісі болып табылады [[xxxvi], 345-346].
Әдебиетте қылмыстық құқықтағы жазаның өтемдік сипатын авторлардың
барлығы мойындамайды [[xxxvii], 139-139]. Бізге де жазаның түрлерінің
заманауи регламентациясында олардың өтемдік қасиеттері туралы тек шартты
түрде айтуға болады. Мұнда ҚР ҚК жазаның өтемдік түрлерін немесе басқа да
қылмыстық – құқықтық шаралар енгізуге бірқатар шетел мемлекеттері (Қытай,
Польша) мысал бола алады.
Әлеуметтік әділдікті Жаза мақсаты ретінде қалпына келтіру – көп
мағыналы, көп факторлы нәтиже. Ол жәбірленушінің, сотталғанның, қоғам мен
мемлекеттің қызығушылықтарын біріктіреді. Осындай бір – біріне қарама-қайшы
қызығушылықтар бір кешенде жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz